Giáo trình Dinh dưỡng và thức ăn thuỷ sản (Phần 2) - Lê Đức Ngoan

Nội dung text: Giáo trình Dinh dưỡng và thức ăn thuỷ sản (Phần 2) - Lê Đức Ngoan

1. CH ƯƠ NG VIII DINH D ƯNG VÀ NHU C U CH T KHỐNG Trong t nhiên cĩ ít nh t 22 ch t khống mà c ơ th đ ng v t c n. Khống đưc chia làm hai nhĩm c ăn c vào nhu c u c a đ ng v t: nhĩm khống đa l ưng và khống vi l ưng. Trong ch ươ ng này chúng tơi đ c p đ n vai trị sinh h c c a m t s khống đa l ưng và vi l ưng là nh ng nguyên t h t s c quan tr ng đ i v i cá 8.1. KHÁI NI M CHUNG Mc dù h u h t các ch t khống tìm th y trong t nhiên đu cĩ m t trong các mơ c a đng v t vì chúng cĩ trong th c ăn nh ưng khơng ph i ch t khống nào c ũng cĩ vai trị trong trao đi ch t c a c ơ th . M t s ch t khống v i hàm l ưng r t th p cĩ th cịn gây đc cho c ơ th . Ngay c m t s ch t khống c n thi t đ i v i đ ng v t th y s n nh ưng đưc cung c p v i l ưng vưt m c nhu c u c ũng gây đc cho c ơ th . Trong c ơ th ng ưi, đ ng v t và cá ch t khống chi m t l r t th p so v i các ch t h u cơ khác (b ng 8.1; b ng 8.2). Thu t ng khống thi t y u (Essential mineral element) dùng đ di n t nh ng ch t tham gia vào quá trình trao đi ch t ca c ơ th . ð nh n bi t m t ch t khống là thi t y u hay khơng thì khi con v t ăn m t ph n khơng cĩ ch a ch t khống y và gây ra nh ng tri u ch ng b nh lý ch cĩ th điu tr ho c phịng ng a b ng chính ch t đĩ. Ph n l n các nghiên c u v dinh d ưng khống đu s d ng ph ươ ng pháp trên. Tuy nhiên, đi v i nh ng ch t khống mà c ơ th c n v i s l ưng r t nh thì khơng th ki m sốt đưc s cĩ m t c a chúng trong n ưc u ng, máng ăn, chu ng tr i, các d ng c v sinh, b i trong khơng khí. Bng 8.1. Hàm l ưng m t s nguyên t khống trong c ơ th đ ng v t ða khống g/kg th tr ng Vi khống mg/kg th tr ng Ca 15 Fe 20-80 P 10 Zn 10-50 K 2 Cu 1-5 Na 1,6 Mo 1-4 Clo 1,1 Se 1-2 S 1,5 I 0,3-0,6 Mg 0,4 Mn 0,2-0,5 Co 0,02-0,1 ðn n ăm 1950, 13 ch t đưc coi là khống thit y u, bao g m Ca, P, K, Na, Cl, S, Mg, Fe, I, Cu, Mn, Zn và Co. ðn n ăm 1970, ng ưi ta b sung thêm Mo, Se, Cr, Fl, As, Bo, Pb, Li, Ni, Si, Sn và Va. Cĩ kho ng trên d ưi 40 ch t khống tham gia vào quá trình trao đi ch t trong cơ th đ ng v t. Ngồi ra, ch t khống th ưng x p vào hai nhĩm tùy theo n ng đ là khống đa l ưng và khống vi l ưng. Thơng th ưng nh ng ch t khống đưc g i là vi l ưng khi chúng cĩ m t trong cơ th đ ng v t khơng l n h ơn 50 mg/kg. M t s tài li u khác cho r ng, khống đa l ưng là nh ng ch t mà đng v t cĩ nhu c u l n h ơn 100mg/kg kh u ph n nh ư Ca, P, Mg, K, Na, Cl, và S; khống vi l ưng: nhu c u nh h ơn 100mg/kg kh u ph n nh ư Fe, Cu, Mn, Zn, Co, Mo, Cr, Se, F, I, và Ni. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 74
2. Bng 8.2. Thành ph n ch t khống trong c ơ th cá (Shearer, 1984, Kirchgessmer và Shwarz, 1986) Các lo i khống ph bi n Cá h i Cá chép (10-1800g) (170-1150g) Khống đa l ưng (g/kg WB) Ca 5,2 6,1 P 4,8 5,0 Mg 0,33 0,25 K 3,2 2,1 Na 1,3 0,85 Khống vi l ưng (mg/kg WB) Fe 12 20 Cu 1,2 1,1 Mn 1,8 0,7 Zn 25 63 V c ơ b n ng ưi ta ch p nh n r ng nhu c u khống c a cá t ươ ng ng v i đ ng v t b c cao. Tuy nhiên, mơi tr ưng xung quanh (n ưc) là ngu n cung c p khống quan tr ng, ngồi th c ăn. S trao đ i khống c a cá th hi n s ơ đ 8.1. Nưc Máu Mơ (c ơ th ) Kh u Phân, ph n Nưc ti u Sơ đ 8.1. Trao đi khống cá 8.2. CANXI, PHOSPHO, MAGIE 8.2.1. Canxi (Ca) Ca c a c ơ th cá phân b t p trung x ươ ng, vây. Hàm l ưng Ca c a cá chép (kh i l ưng - 340-3300mg) nh ư sau: Ct s ng: 80g/kg (69-96g/kg) Cơ : 124mg/kg (57-410mg/kg) Gan : 38mg/kg (21-155mg/kg) T l Ca/P c a x ươ ng và vây là 1,5 - 2:1 và c a tồn b c ơ th là 0,7-1,6. Nng đ Ca c a n ưc là 200mg/l đáp ng đ nhu c u Ca cho cá h i. N u l ưng Ca c a nưc th p (5mg/l) thì cá ph i l i d ng Ca c a kh u ph n. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 75
3. Nh ư v y, sinh tr ưng c a cá ph thu c vào n ng đ Ca và pH c a n ưc. Ng ưi ta c ũng th y hàm l ưng nhơm trong máu cao làm gi m s h p thu Ca. Nh ng h n ưc axit, pH th p, Ca th p và Al cao làm gi m t l s ng c a cá rõ r t. Nh ng h nào cĩ hàm l ưng Ca nh h ơn 0,8mg/l; pH nh 4,5 th ưng khơng cĩ cá (Howell et al., 1983). Vy, nhu c u c a cá trong kh u ph n là bao nhiêu? Nĩi chung, khĩ xác đnh đưc nhu c u Ca c a cá. Cá h i cĩ th tr ng ban đ u là 1,2 g khơng th y bi u hi n sinh tr ưng khác nhau khi kh u ph n ch a 0,3-3,4g Ca/kg và hàm l ưng Ca n ưc là 20-30mg/l. Cá da tr ơn cĩ th tr ng 6-24g s ng trong n ưc cĩ hàm l ưng Ca là 56mg/l đáp ng sinh tr ưng t i ưu khi kh u ph n ch a 8g Ca/kg (+8g photpho h u d ng) nh ưng sinh tr ưng gi m khi Ca kh u ph n là 20g/kg. Cá h i châu Âu, cá chép thích h p v i kh u ph n 18-22g/kg Ca. Cá hi O. aureus thích h p kh u ph n 8g Ca/kg trong điu ki n n ưc khơng cĩ Ca. 8.2.2. Phospho (P) Cá l y P t n ưc kém h ơn Ca. Ví d , cá h i (cá gi ng) h p th P t n ưc ch b ng 1/400 so vi Ca t n ưc. H p thu P t n ưc c ũng ph thu c vào nhi t đ n ưc và hàm l ưng Ca n ưc. H p thu P t n ưc t ăng khi nhi t đ t ăng và n ng đ Ca n ưc gi m. Nh ư v y, ngu n P kh u ph n đ i v i cá quan tr ng h ơn là ngu n P t n ưc. Nhu c u P kh u ph n c a cá n m trong ph m vi 0,4-0,7% kh u ph n ph thu c vào: + C u t o ng tiêu hố: lồi cá cĩ d dày h p thu P t t h ơn cá khơng cĩ d dày, ngay c khi ngu n P cĩ đ l i d ng kém. + Ngu n Photpho: Phospho phytic khơng l i d ng đưc vì cá khơng cĩ enzyme phytase. Gi ng nh ư đng v t trên c n, photpho monocanxi cĩ đ l i d ng cao nh t, đi và tri-canxi thì kém h ơn, nh t là cá chép (bng 8.3). Bng 8.3. Sinh tr ưng c a cá h i và cá chép (g) theo đ l i d ng c a photpho kh u ph n Cá h i (11 tu n) Cá chép (4 tu n) Monocanxi photphat 640-710 270-287 Dicanxi photphat 610 150 Tricanxi photphat 494 112 P trong b t cá, cazein, n m men đ u đưc rainbow trout l i d ng t t, cá chép l i d ng tt P trong n m men và cazein. 8.2.3. Magiê (Mg) Mg gi vai trị quan tr ng trong ph n ng photphoryl hố và m t vài enzyme. M c Mg trong n ưc ng t khơng đáp ng đ nhu c u Mg c a cá, ph i b sung m t l ưng thích đáng vào kh u ph n. N ưc bi n ch a 1,3g Mg/lít thì đáp ng đ nhu c u Mg cho cá bi n. Cowey et. al. (1977) làm thí nghi m v i cá h i n ng kho ng 30g th y r ng tính ham ăn, tăng tr ng và FCR t t khi kh u ph n ch a 1000mg/kg so v i kh u ph n 26-63mg/kg. Thí nghi m cá h i non th y 200-300mg/kg thì đ cho sinh tr ưng n u n ưc ch a 1,7mg/lít. Thi u Mg g n v i m c Ca 26-40g/kg kh u ph n đã làm t ăng nephrocalcinosis (nephocalcinosis: Ca l ng đ ng th n), natri trong c ơ c ũng t ăng, làm cho th t nát vì c ơ th t ch a nhi u n ưc. Ơ cá chép thi u Mg làm gi m thu nh n th c ăn, nghèo sinh tr ưng và inertia. Trong m t thí nghi m ng ưi ta th y m c Mg là 52mg/kg đã làm t ăng t l t vong t đĩ ng ưi ta th y nhu cu t i thi u Mg phi là là 400-700mg/kg kh u ph n. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 76
4. 8.3. CÁC NGUYÊN T KHỐNG KHÁC Bng 8.4 sau đây tĩm t t ch c n ăng c a các nguyên t vi khống. Bng 8.4. Tĩm t t vai trị dinh d ưng c a m t s nguyên t vi l ưng Nguyên t Ch c n ăng Bi u hi n thi u và nhu c u Fe Cu t o H b, myoglobin, cytocrome và Ch m l n, th p Hb và hematocrit. nhi u enzyme khác 200mg/kg th c ăn c a cá chép, 30mg/kg th c ăn c a cá da tr ơn. Cu Tham gia vào các enzym cĩ đng nh ư Ch m l n, viêm cata, tim y u. cytocrome oxidase, feroxydase, 3mg/kg th c ăn c a cá chép. tyrosinase, superoxide dismutase 5mg/kg th c ăn c a cá da tr ơn Mn Coenzym c a m t s enzyme t ng h p Ch m l n, ct s ng ng n. Viêm cata, t l ure, trao đi axit amin, axit béo v à oxy t vong cao, 2,4mg/kg th c ăn c a cá da hố glucose. tr ơn , 13mg/kg th c ăn c a cá chép Zn Cofactor c a m t s enzyme và thành Ch m l n, kém ăn, viêm cata, th i vây v à ph n c a nhi u metaloenzyme nh ư da, t vong cao. cacbonic anhydrase, carboxypeptidase, 20mg/kg th c ăn c a cá da tr ơn. malic dehydrogenase, alkali 15-30mg/kg th c ăn c a cá chép photphatase, superoxid dismutase, ribonuclease và DNApolymerase. Co Thành ph n c a vitamin B 12 Ch m l n, s l ưng h ng c u gi m, m c khuy n cáo 1 - 6mg/kg th c ăn. Se Thành ph n c a glutathion peroxidase, Ch m l n, thi u máu, viêm cata. Mc phân gi i per oxid sinh ra trong quá khuy n cáo 0,25mg/kg th c ăn c a cá da trình oxy hố m tr ơn I Thành ph n hormon thyroxin 0,6-2,8mg/kg th c ăn c a cá h i Gi i thi u h n h p khống dùng cho cá (premix): 2,1% CaCO 3 0,034% Cu (OH) 2.2CuCO 3 73,5% CaHPO 4.2H 2O 0,081% ZnCO 3 8,1% K 2HPO 4 0,001% KI 6,8% K 2SO 4 0,002% NaF 3,1% NaCl 0,020% CoCl 2 2,5% MgO 0,0686% axit citric 0,558% MnCO 3 Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 77
5. CÂU H I: 1. S ơ đ chuy n hố khống c a cá? 2. Vai trị c a Ca, P, Mg, và nhu c u c a cá. T i sao kh n ăng l i d ng P d ưi d ng axit phytic cá r t th p, bi n pháp kh ăc ph c? 3. Cho ví d v m t cơng th c khống h n h p c a cá và cho ý ki n nh n xét v cơng th c khống này? TÀI LI U THAM KH O: Ti ng Vi t Vũ Duy Gi ng, Nguy n Th L ươ ng H ng, Tơn Tht S ơn, 1997. Dinh d ưng và th c ăn gia súc. Nhà XBNN, Hà N i. Li V ăn Hùng, 2004. Dinh d ưng và th c ăn trong nuơi tr ng th y s n. Nhà XBNN, H Chí Minh. Lê ðc Ngoan, 2002. Giáo trình dinh dưng gia súc. Nhà XBNN, Hà N i. Ti ng Anh Halver, J. E., Hardy, R.W., 2002. Fish Nutrition. 3rd Eds. Academic Press, Imprint of Elsevier Science, 823pp. Michael B. New, 1987. Feed and Feeding of Fish and Shrimp (A manual on the preparation and presentatition of compound feed for shrimp and fish in aquaculture), UNDP, FAO, Rome. Nose, T. and Arai, S., 1979. Recent advances in studies on mineral nutrition of fish in Japan. In: Pillay, T.V.R and Dill, W.A. (eds) Advances in Aquaculture, Fishing News, Farnham, England, pp, 584 - 590. NRC (National Research Council), 1993. Nutrient Requirements of Fish. National Academy Press, Washington, DC, USA. Steffens, W., 1989. Principles of Fish Nutrition. Ellis Horwood Limited, England Webster, C.D. and Lim, C. (eds), 2002. Nutrient Requirement and Feeding of Finfish for Aquaculture. CAB international. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 78
6. CH ƯƠ NG IX ðC ðIM TH C ĂN TRONG NUƠI TR NG THU S N 9.1. PHÂN LO I TH C ĂN Ng ưi ta x p th c ăn cho đ ng v t thu s n thành 5 nhĩm d a vào thành ph n dinh dưng và cách s d ng: + Th c ăn thơ xanh: bao g m th c ăn xanh nh ư rau c xanh, th c ăn thơ khơ nh ư c khơ, rơm, thân cây ngơ T l x ơ trong th c ăn th ưng l n h ơn 18%. + Th c ăn giàu n ăng l ưng: nhĩm th c ăn cĩ hàm l ưng protein nh h ơn 20% và x ơ nh hơn 18%. + Th c ăn giàu protein: nhĩm th c ăn cĩ hàm l ưng protein l n h ơn ho c b ng 20%, đĩ là protein ngu n g c đ ng v t nh ư b t th t, b t cá, b t lơng v ũ thu phân và protein ngu n g c th c v t nh ư khơ d u đ t ươ ng, khơ d u bơng, gluten ngơ + Th c ăn giàu khống nh ư b t đá, monocanxiphosphat, dicanxiphosphat + Th c ăn b sung: g m th c ăn b sung dinh d ưng nh ư vitamin, ch t khống, axit amin, và th c ăn b sung phi dinh d ưng (feed additives) nh ư ch t ch ng oxy hố, s c ch t, các thu c phịng b nh 9.2. ðC ðIM DINH D ƯNG C A CÁC LO I TH C ĂN 9.2.1. Th c ăn giàu n ăng l ưng Các lo i h t ng ũ c c và ph ph m c a ng ũ c c, các lo i b t c và ph ph m nơng nghi p nh ư cám g o, cám mì nm trong nhĩm th c ăn này. Thành ph n hố h c: tinh b t chi m 2/3 kh i l ưng h t, protein 9 – 12%, m 2 – 4%, x ơ trung bình 6%, nh ưng khác nhau nhi u gi a các lo i h t và ph ph m c a h t. Bt s n là ngu n th c ăn gi u tinh b t (60-70% trong ch t khơ), nh ưng protein l i r t th p (0,9-2,1%). ðc đim chung c a nhĩm th c ăn giàu n ăng l ưng là t l protein th p, acid amin thi u và khơng cân đi; đa s cĩ hàm l ưng Lipid th p (tr cám g o cĩ 10-15% lipid); t l x ơ cao; hàm l ưng khống th p và khơng thích h p cho đ ng v t th y s n. Tùy vào đi t ưng th y s n nuơi c th mà ta cĩ th s d ng các ngu n th c ăn này khác nhau. ði v i nhĩm đi t ưng ăn thiên v đ ng v t, l ưng tinh b t khơng nên s d ng quá 20%. Bt sn là ngu n th c ăn cung c p n ăng l ưng t t nh t. Cám g o cĩ hàm l ưng x ơ t 11- 20% (tùy lo i cám) do đĩ ít đưc s d ng làm th c ăn cho tơm. 9.2.2. Th c ăn giàu protein Cĩ hai nhĩm là th c ăn protein cĩ ngu n g c th c v t và ngu n g c đ ng v t. Nhĩm th c ăn protein ngu n g c th c v t cĩ hai nhĩm nh : - Nhĩm th c ăn cĩ 20 – 30% protein thơ, trong nhĩm này cĩ bã r ưu, bã bia, bã m ch nha hàm l ưng protein 25 – 27%, ch t l ưng protein th p (thiu lysine), x ơ t ươ ng đi cao (12 – 15%). - Nhĩm th c ăn ch a 30 – 45% protein, trong nhĩm này cĩ các lo i khơ d u l c, khơ d u bơng, khơ d u lang, khơ đ t ươ ng, khơ h ưng h ưng d ươ ng, khơ c i d u, Hàm l ưng protein ca các lo i khơ d u này t 42 – 46%. Ch t l ưng protein cao h ơn nhĩm th c ăn trên. Tuy nhiên, khơ d u lanh và khơ d u bơng nghèo lysine, khơ d u l c nghèo axit amin ch a S, ch cĩ khơ đ t ươ ng là cĩ ch t l ưng khá hồn tồn. T l x ơ c a nhĩm th c ăn này th p h ơn nhĩm Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 79
7. trên (9 – 11%), riêng khơ đ t ươ ng r t th p (5%). Ch t béo c a nhĩm khơ d u ph thu c vào cách l y d u, n u l y d u b ng cách ép thì ch t béo c a s n ph m cịn 6- 8%, cịn chi t d u b ng dung mơi h u c ơ thì ch t béo ch cịn 1 – 2%. Thành ph n dinh d ưng c a m t s lo i th c ăn protein th c v t trình bày b ng 9.1. Bng 9.1. Thành ph n dinh d ưng c a m t s lo i th c ăn giàu protein cĩ ngu n g c th c v t Thành ph n Khơ đu Khơ d u Khơ d u Khơ d u tươ ng bơng da lc Vt ch t khơ % 88 91 90 89 Protein % 45-48 41 21.5 45-48 Lipid % 1.9 1.4 1.6 1.1 Dn xu t khơng đ m % 28.5 29.1 43.9 - Khống % 6.2 6.5 7.0 4.5 Năng l ưng thơ (MJ/kg) 17.5 17.9 16.1 - Năng l ưng tiêu hĩa (MJ/kg) 13.5 9.1 - - ðc đim dinh d ưng c a m t s lo i khơ d u Khơ đu t ươ ng . 42 – 48% protein, giàu lysine (2,45%) nh ưng h n ch methionine và cystine, Ca, P, và vitamin B. Kh u ph n nuơi cá O. niloticus cĩ th thay hồn tồn b t cá b ng khơ đ t ươ ng n u b sung thêm 0,25% methionine. Khơ d u bơng : 40 – 45% protein, nghèo methionine, cystine, lysine, Ca, P, gi u vitamin B1, ch a 0,003 – 0,2% gossypol là ch t đ c gây c ch enzym tiêu hố và làm gi m đ ngon c a khơ d u bơng. Khơ d u l c. 45 – 50% protein, nghèo lysine, methionine, cystine, d tr trong điu ki n nĩng m s s n sinh mycotoxin, đ c bi t là aflatoxin. Cá r t nh y c m v i đ c t aflatoxin, li u gây đc cá là 1 ppb trong khi gà con là > 50 ppb, l n con ≥ 50 ppb, bê > 200 ppb. Khơ d u c i d u. Protein gi ng khơ d u đ t ươ ng, ch a glucozit làm gi m sinh tr ưng ca cá chép. Glucoside b n đ i v i nhi t. Khơ d u h ưng d ươ ng : 35 – 40% protein, khơng th y cĩ ch t đ c, x ơ cao ( 16%). Khơ d u v ng . 40% protein, giàu methionine, arginine và leucine, nh ưng thi u lysine. Ch a axit phytic d k t h p v i ch t khác nh ư axit amin, vi khống t o thành phytat khơng hồ tan, khơng h p thu đưc, làm m t cân đ i axit amin và vi khống kh u ph n. Nhĩm th c ăn giàu protein ngu n g c đ ng v t g m cĩ b t th t, b t th t x ươ ng, b t máu, bt cá, ph ph m s a, Thành ph n dinh d ưng c a m t s lo i th c ăn này ghi b ng 9.2. ðc đim m t s th c ăn giàu protein ngu n đ ng v t Bt cá: Bt cá là ngu n cung c p protein t t nh t cho các đ i t ưng nuơi th y s n, hàm lưng protein thơ bi n đ ng t 45% đ n 70% ph thu c vào ngu n cá, cách ch bi n. B t cá ch a đ y đ các acid amin c n thi t cho đ ng v t th y s n, giàu lysine (7,8% so v i CP), methionine (3,5% so v i CP), methionine+cystine (4,7% so v i CP), tryptophan (1,3% so v i CP), threonine (4,9% so v i CP). ð c bi t trong thành ph n lipid c a b t cá cĩ nhi u acid béo cao phân t khơng no (HUFA). Trong b t cá cĩ hàm l ưng vitamin A và D cao và thích h p cho vi c b sung vitamin A trong th c ăn. B t cá làm cho th c ăn tr nên cĩ mùi h p d n và t ăng tính ngon mi ng c a th c ăn. Hàm l ưng khống trong b t cá luơn l n h ơn 16% và là ngu n khống đưc đ ng v t th y s n s d ng hi u qu . N ăng l ưng thơ c a b t cá t 4100 - 4200 kcal/kg. Ngồi ra, m t s nghiên c u cho th y trong b t cá cĩ ch a ch t kích thích sinh tr ưng, Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 80
8. đây là nguyên nhân chính khi thay th b t cá b ng các ngu n protein đ ng v t khác k t qu khơng hồn tồn đt đưc nh ư s d ng b t cá. Bt cá đưc chia làm hai lo i: b t cá nh t và b t cá m n. Trong ch bi n th c ăn cho đng v t th y s n ch s d ng b t cá nh t ( đ mu i <5%). B t cá th ưng đưc làm t cá trích, cá mịi và cá cơm. Ch t l ưng b t cá ph thu c vào lồi, đ t ươ i c a nguyên li u t ươ i, ph ươ ng th c ch bi n và b o qu n. Cĩ hai ph ươ ng pháp ch bi n b t cá: - Ch bi n m: Cá t ươ i đem h m h ơi sau đĩ ép đ tách n ưc và d u, bã đưc s y khơ nghi n thành b t, làm b n b t b ng các ch t ch ng oxy hố. D ch ép đưc chi t m , cơ đ c r i cho thêm vào b t đ b sung vitamin và protein hồ tan. - Ch bi n khơ: Cá sau khi n u chín (ho c h m chín) r i làm khơ khơng tách m . B t cá cũng cĩ th ch bi n theo ph ươ ng pháp chi t b ng dung mơi. B t cá ch bi n theo ph ươ ng pháp này r t gi u protein (80%) và ít m . Bng 9.2. Thành ph n dinh d ưng c a nhĩm th c ăn protein ngu n g c đ ng v t Khống (%) Th c ăn Protein% Béo% Na P Bt th t 53 10 8,0 4,03 Bt th t x ươ ng 51 10 10,0 5,07 Bt máu 80 2 0,3 0,22 Bt cá 50% protein 53 4 - - 70% protein 74 1 - - 65% protein 68 1 - - Sa : B t s a kh m 34 1 1,2 1,0 Váng s a ( whey) 14 1 0,9 0,8 Bt tơm 49-74 - Ph ph m gia c m 60-65 15-20 Nghèo lysine h ơn b t cá da tr ơn, cĩ th dùng Bt lơng v ũ thu phân 80-85 - 15% b t lơng v ũ thu phân Bt tơm. Bt tơm là ph ph m c a nhà máy ch bi n tơm đơng l nh bao g m đ u tơm và v tơm. Hàm l ưng protein 30-40%, ch a đ y đ các axit amin thit y u, tuy nhiên, methionine axit amin là gi i h n m t. Bt đ u tơm cĩ th thay 20-30% b t cá và khơng nên b sung quá 15% trong kh u ph n ăn c a tơm. Bt đ u tơm là ngu n cung c p axit béo n3, cholesterol, asthaxanthin, khống và ch a c ch t d n d . Ngồi ra, b t đ u tơm giàu chitin (15-23%) là ch t cn thi t cho quá trình hình thành v c a tơm. M c đích b sung b t đ u tơm vào th c ăn nh m ci thi n mùi v h p d n c a th c ăn. Ch t l ưng c a b t đ u tơm r t bi n đ ng ph thu c vào nguyên li u, ph ươ ng thc ch bi n và b o qu n. Cá ưp (fish silage). ðây là cách b o qu n b ng ph ươ ng pháp lên men sinh h c trong mơi tr ưng axit. Cá hay ph ph m cá đưc ch t nh , tr n v i b t s n và r m t theo t l 5 kg cá + 3 kg b t s n + 2 kg r m t. Cĩ th thay b t s n b ng b t g o, b t ngơ, b t các lo i khoai c ho c ch c n v i r m t. Cĩ điu ki n thêm axit h u c ơ nh ư axit formic hay ch ph m lên men lactobacillus. Cá đã b ăm nh đ t vào các thùng nh a kín, th nh tho ng khu y đ u. Trong quá trình , axit lactic đưc hình thành, pH xu ng d ưi 4,5 nh v y, s n ph m đưc b o qu n vài tháng khơng hư hng. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 81
9. Cá ưp cĩ hàm l ưng protein t 30 – 50% so v i v t ch t khơ, tu ỳ theo nguyên li u đem và cĩ nhi u axit amin quý nh ư lysine, methionine. Bt lơng v ũ thu phân . Hàm l ưng protein cao t i 80-85% nh ưng khơng cân đi axit amin (nghèo lysine, histidine và tryptophan). Thành ph n protein ch y u là keratin nên t l tiêu hĩa r t th p (kho ng 50%). Bt lơng v ũ th y phân cĩ th thay 30% b t cá trong kh u ph n cá rơ phi và cá trê. Bt th t. Bt th t bao g m ph ph ph m lị m g m t t c nh ng ph n khơng dùng làm th c ăn cho ng ưi nh ư: ru t già, gân, mĩng, th c ăn trong d dày, mĩng và lơng. Hàm l ưng dinh d ưng bi n đ i nhi u tu ỳ theo ngu n ph ph m, protein t 30-60%, lipit 8-11%, Ca 4,5-5% và P 8-10%. Nhìn chung giá tr protein c a c hai lo i b t này đu khơng cao, hàm l ưng methionin th p nên hi u qu s d ng khơng cao khi làm th c ăn cho đ ng v t thu s n. Hàm lưng b t th t x ươ ng đưc đ ngh s d ng trong th c ăn cho tơm khơng quá 15%. Bt máu . Bt máu cĩ hàm l ưng protein cao t i 85-90%, rt giàu lysine (9-11%), tuy nhiên thi u Isoleusine và Methionin. Kh n ăng tiêu hĩa b t máu ca đ ng v t thu s n th p, t l tiêu hố protein bi n đ ng t 40-80% tu ỳ theo ph ươ ng pháp s y. Protein và acid amin trong bt máu d b phân h y trong quá trình sy. B t máu r t d b h ư trong quá trình t n tr . Hàm lưng b t máu ph i tr n trong kh u ph n ăn cho tơm khơng nên quá 10%. 9.2.3. Th c ăn b sung (feed additives) Cĩ hai nhĩm th c ăn b sung, đĩ là th c ăn b sung dinh d ưng và th c ăn b sung phi dinh d ưng: Th c ăn b sung dinh d ưng bao g m th c ăn b sung vitamin, vi khống, axit amin tng h p Thơng th ưng, th c ăn b sung lo i này đưc s n xu t d ưi d ng premix. Premix là m t h n h p ch a ho t ch t và ch t mang. Ho t ch t cĩ th là axit amin, vitamin, nguyên t vi lưng, cịn ch t mang thì tu ỳ lo i ho t ch t mà cĩ th khác nhau. Ví d , đi v i ho t ch t là vitamin, axit amin thì ho t ch t là tr u hay cám mì nghi n m n, đ i v i ho t ch t là vi khống thì ch t mang là b t đá. ð cho các ho t ch t tr n đ u vào ch t mang thì kh i l ưng riêng và kích th ưc c a ho t ch t- ch t mang ph i t ươ ng đươ ng nhau, th i gian b o qu n t ươ ng đng và khơng phá ho i nhau. Th c ăn b sung phi dinh d ưng bao g m ch t ch ng oxy hố, ch t t o m u, t o mùi, ch t h p ph mycotoxin, enzyme, ch t d n d , ch t k t dính - Ch t ch ng oxy hố: trong cơng nghi p th c ăn thu s n, ng ưi ta th ưng s d ng các ch t ch ng oxy hố là Ethoxyquin (1,2 dihydro-6 cthoxy-2,2,4 trimethyl quinoline) v i li u 150ppm, BHT (Butylated hydroxy toluene) v i li u 200ppm, BHT (Butylaled hydroxy anisole) vi li u 200ppm. - Ch t ch ng n m: cĩ các lo i nh ư potassium sorbate, polypropilene glycol, aluminiumsilicat, Mycofix-plus ng ăn ng a s phát tri n c a m t s n m m c s n sinh mycotoxin. - S c ch t: cá khơng th sinh t ng h p đưc các s c t nên ph i đưc cung c p t th c ăn. S c t cĩ nhi u trong th c ăn t nhiên nh ư rong, t o, rau c xanh, các s c t t ng h p th ưng chi t rút t các ngu n th c v t trên. Hai lo i s c t s d ng trong th c ăn c a cá h i (làm đ da, c ơ và vây) là asthaxanthin và cathaxanthin. Asthaxanthin c ũng dùng đ t o màu cho tơm hùm. Các s c t trên c ũng dùng cho cá c nh. ði v i cá tra hay basa ng ưi tiêu dùng ưa thích th t cá tr ng khơng vàng, nh ư v y, đi vi loa cá này ng ưi ta khơng dùng s c t hay nh ng lo i th c ăn t nhiên ch a s c t nh ư ngơ vàng hay rau xanh. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 82
10. - Ch t d n d : Các axit amin t do nh ư glycine, alanine, glutamate; m t s peptid nh ư betain cĩ tác d ng h p d n tơm, cá. Các ch t này hi n di n trong b t tơm, b t cá, b t m c, b t các lồi nhuy n th hay trong các s n ph m thu phân c a nh ng th c ăn này, các lo i này cĩ th tr n vào th c ăn m c 1-5%. - Ch t k t dính: Ch t k t dính làm cho th c ăn b n trong n ưc. Ch t k t dính th ưng dùng là tinh b t ng ũ c c, tinh b t s n cĩ th dùng 5% trong h n h p th c ăn viên. Các ch t k t dính khác đưc dùng nhi u trong cơng nghi p th c ăn thu s n là alginate, gelatin, chitosan, bentonite, CMC (carboxyl methyl cellulose). 9.2.4. Th c ăn t nhiên Th c ăn t nhiên đĩng vai trị r t quan tr ng, quy t đ nh s thành cơng trong ươ ng nuơi nhi u lồi đng v t th y s n, đ c bi t là giai đon u trùng. Nghiên c u đ c đim sinh h c, k thu t nuơi m t s lo i thc ăn t ươ i s ng cho đ ng v t th y s n đã đưc nhi u nhà nghiên c u quan tâm. Các đi t ưng ch y u đang đưc quan tâm nghiên c u nh ư: vi t o, luân trùng, giáp xác râu ngành, Artemia, trùng ch vì chúng cĩ giá tr dinh d ưng cao (b ng 9.3) Bng 9.3. Thành ph n dinh d ưng c a m t s zooplankton n ưc bi n và n ưc ng t (Hepher, 1988) Zooplankton Thành ph n dinh d ưng (% v t ch t khơ) VCK CP EE Tro GE kcal/kg Rotifier 11,2 64,3 20,3 6,2 4866 Artemia 11,0 61,3 19,5 10,1 5835 Cladocera 9,8 56,5 19,3 7,7 4800 Malacostraca 24,6 49,9 20,3 19,6 5537 Ostracoda 35,0 41,5 - - 5683 Copepoda 10,3 52,3 7,1 1,7 5445 Ngh nuơi giáp xác, cá bi n và nhuy n th đang ngày càng phát tri n m nh, vì th , nhu cu con gi ng ngày càng gia t ăng. Trong s n xu t gi ng u trùng, th c ăn và k thu t cho ăn là vn đ r t quan tr ng. Ngày nay, m c dù cĩ nhi u k thu t tiên ti n trong s n xu t th c ăn nhân to cho u trùng, nh ưng nh ng th c ăn t ươ i s ng nh ư t o, luân trùng, giáp xác râu ngành, Artemia v n đưc xem là th c ăn vơ cùng quan tr ng và cĩ ti m n ăng r t l n trong s n xu t gi ng. Vi c nuơi và s d ng các sinh v t làm th c ăn này đã cĩ m t l ch s lâu đ i nhi u n ưc và ngày nay đang đưc áp d ng r ng rãi tên tồn th gi i. Chi ti t v th c ăn t nhiên đưc trình bày ch ươ ng tip theo. 9.2.5. Mùn bã h u c ơ và sinh kh i vi khu n Mùn bã h u c ơ là s n phm phân gi i ch t h u c ơ cĩ ngu n g c t đ ng v t ho c th c vt. Mùn bã h u c ơ cĩ giá tr dinh d ưng th p nh ưng g n trên mùn bã h u c ơ là nh ng t p đồn nm, vi khu n và các protozoa làm nhi m v phân hu ch t h u c ơ. L ưng protein trong mùn bã hu c ơ ch kho ng 10%, nh ưng n u k chung v i t p đồn sinh v t cơng sinh thì giá tr dinh dưng c a mùn bã h u c ơ t ăng lên nhi u l n, đ c bi t sinh kh i vi khu n là ngu n cung c p axit amin thi t y u, nh t là nhĩm axit amin ch a l ưu hu ỳnh. 9.2.6. Probiotic trong nuơi tr ng thu s n Do yêu c u v v sinh an tồn th c ph m ngày càng cao, kháng sinh và các hố ch t dùng làm th c ăn b sung (feed additives) trong th c ăn cho đ ng v t nuơi trên c n và đng v t nuơi d ưi n ưc đưc ki m sốt ngày càng ch t ch (xem ph l c: Kháng sinh c m s d ng). Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 83
11. Kho ng 20 n ăm tr ưc đây, kháng sinh dùng v i m t l ưng r t l n, hàng n ăm l ưng kháng sinh s n xu t ra lên t i 27 ngàn t n, 90% s l ưng này b sung vào thc ăn ch ăn nuơi (International Poultry Production, 1998) . Kháng sinh đã t o ra nh ng dịng vi kháng sinh, lồi ng ưi đã t n hàng t đơ la đ nghiên c u và tìm ra nh ng lo i kháng sinh m i thay th kháng sinh c ũ đã m t tác d ng di t khu n. Ngày nay, kháng sinh đã b h n ch s d ng làm ch t kích thích sinh tr ưng và phịng bnh trong ch ăn nuơi và nuơi tr ng thu s n. B t đ u t n ăm 2006, C ng đ ng Châu Âu đã c m s d ng t t c các lo i kháng sinh làm th c ăn b sung trong ch ăn nuơi và nuơi tr ng thu s n. Nhi u bi n pháp đã đưc áp d ng đ thay th kháng sinh, trong s các bi n pháp này probiotic đã cĩ tác d ng l n và cĩ nhi u tri n v ng. Na Uy gi m l ưng kháng sinh trong NTTS t 50 t n vào n ăm 1987 xu ng cịn 746,5kg n ăm 1997, nh ưng s n l ưng cá v n t ăng t 50 ngàn tn lên 350 ngàn t n. S d ng probiotic trong NTTS cịn r t m i. Yasuda và Taga, l n đ u tiên s d ng vi khu n nh ư m t ngu n th c ph m và nh ư m t tác nhân sinh h c đ kh ng ch b nh c a cá vào năm 1980. Vi khu n Vibrio alginolyticus đưc dùng nh ư m t probiotic cho tơm Ecuador vào năm 1992, nh v y s n l ưng tơm đã t ăng 35% trong khi tồn b l ưng dùng kháng sinh gi m 94% trong th i gian t 1991 đ n 1995. Ngày nay, vi c s d ng probiotic trong nuơi tơm Mexico c ũng tr ph bi n. FAO c ũng coi vi c nghiên c u probiotic cùng v i các ch t kích thích mi n d ch (immunostimulant), các ch t nâng cao kh năng mi n d ch (immune enhancers) nh ư mt trong các bi n pháp ch y u đ c i thi n ch t l ưng mơi tr ưng nuơi thu s n. Probiotic là gì ? Theo Laurent Verschuere và ctv (2000), probiotic đưc đ nh ngh ĩa nh ư sau: “Probiotic là nh ng vi khu n s ng cĩ nh h ưng t t cho v t ch nh vào s bi n đ i h vi khu n g n v i vt ch hay xung quanh con v t ch , t đĩ c i thi n kh n ăng s d ng th c ăn, nâng cao kh n ăng ch ng b nh c a vt ch và c i thi n ch t l ưng mơi tr ưng xung quanh” Da trên đnh ngh ĩa này chúng ta th y r ng, probiotic cĩ th bao g m nh ng vi khu n ng ăn ng a b nh sinh (pathogen) phát tri n trong ng tiêu hố, trên c u trúc b m t đ ng v t ch và trong mơi tr ưng nuơi. Nh ng vi khu n cung c p ch t dinh d ưng khơng h tr cho con v t ch hay khơng cĩ m i quan h t ươ ng tác v i vi khu n khác, v i mơi tr ưng s ng c a con v t ch thì khơng bao g m trong đ nh ngh ĩa này. Probiotic cịn cĩ các tên khác là: Probiont, Probiotic Bacteria, Beneficial Bacteria. Hu ht probiotic đưc dùng nh ư m t tác nhân ki m sốt sinh h c trong nuơi tr ng thu s n thu c v vi khu n lactic (Lactobacillus, Carnobacterium ), Vibrio ( Vibrio alginolyticus ), Bacillus và Pseudomonas. Ki u tác đ ng c a probiotic. Cĩ nhi u nghiên c u v c ơ ch tác đ ng c a probiotic, tuy nhiên c ũng ch ưa cĩ nh ng lý gi i đưc ch p nh n hồn tồn. Sau đây là tĩm t t nh ng ki u tác ca probiotic (Verschuere và ctv., 2000 và Jenn-Kan Lu, 2003) : Probiotic s n sinh các ch t c ch Vi khu n probiotic cĩ th s n sinh m t s hố ch t cĩ tác d ng di t khu n hay c ch ho t đ ng c a vi khu n b nh d ưi d ng đơn hay h n h p nh ư kháng sinh, bactericins, siderophores, lysozymes, proteases, hydrogen peroxid, axit h u c ơ hay diacetyl, nh đĩ ng ăn ch n b nh và h n ch s c nh tranh các ch t dinh d ưng và n ăng l ưng c a nh ng vi khu n cĩ hi. Tác đng này cĩ th th c hi n trên b m t (trên da) và trong ru t đ ng v t ch hay trong mơi tr ưng nuơi c y vi khu n. Các nhà vi sinh h c đã đư a ra các b ng ch ng sau: Lactobacillus sp. cĩ th s n sinh bactericins là ch t ưc ch tr ưng c a vi khác (ch y u là vi khu n gram (+). Các vi khu n bi n Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 84
12. sn sinh enzyme phân gi i vi khu n ch ng l i Vibrio parahaemolyticus ( V. parahaemolyticus là vi khu n hi u khí gram (-), th ưng nhi m trong h i s n và gây đc c p tính cho ng ưi). Alteromonas sp.dịng B-10-31, phân l p t n ưc bi n g n b c a Nh t s n sinh monastatin cĩ tác d ng c ch ho t tính protease c a Aermonas hydrophila và V. anguillarum (hai vi khu n này thu c vi khu n gram (-) th ưng nhi m trong n ưc, trong đ t và th c ph m). Tranh dành dinh d ưng và năng l ưng v i nh ng vi khu n khác Tt c các vi khu n đ u yêu c u Fe đ t ăng tr ưng. Siderophores là chelat s t ba kh i lưng phân t th p (<1500) do vi khu n probiotic sinh ra và cĩ th hồ tan s t k t t a đ cho vi khu n s d ng, các khu n h i khơng cĩ kh năng này cho nên thi u s t cho t ăng tr ưng c a chúng. Bn thân vi khu n cĩ h i b lo i b thì c ũng cĩ ngh ĩa là lo i b đưc đ i th c nh tranh các ch t dinh d ưng và n ăng l ưng dùng cho vi khu n probiotic và cho con v t ch . Cơ ch này xãy ra mơ và đưc th c nghi m v i V. anguillarum (dịng VL4335). Tranh giành v trí bám dính v i vi khu n cĩ h i Vi khu n probiotic cĩ th ng ăn tr s khu trú c a b nh sinh theo c ơ ch tranh giành trí bám dính trên vách ru t hay trên b m t các mơ khác. Vi khu n bám dính trên niêm m c ru t nh c ơ ch đ c tr ưng (d a vào ch t bám dính c a vi khu n và các phân t receptor c a th ưng bì ru t) và c ơ ch khơng đ c tr ưng (d a vào nh ng y u t hố v t lý h c). Năng l c c nh tranh bám dính và sinh tr ưng trong ru t hay niêm d ch đã đưc ch ng minh in vitro trên vi khu n probiotic Carnobacterium dịng K 1 đi v i V. anguillarum và A. hydrophila . Nâng cao đáp ng mi n d ch c a ru t Kháng nguyên c a probiotic kích thích t bào niêm ru t s n sinh kháng th ch ng l i bnh. Ch t c ch c a probiotic ti p t c nâng cao hi u qu c a kháng th c a con v t ch . Trong th c nghi m ng ưi ta th y đ ng v t thí nghim đưc b sung vi khu n lactic đã t ăng kh n ăng ch ng l i b nh truy n nhi m đưng ru t khá rõ r t. Ci thi n ch t l ưng n ưc X lý n ưc nuơi thu s n b ng probiotic đã th y gi m đưc ch t h u c ơ trong n ưc c a ao nuơi, gi m đuc BOD (Biochemical Oxygen Demand: nhu c u oxy sinh hố) và gi m đ c amonia, nitrit và hydrogen sulfide, kh ng ch đưc vi khu n b nh. Ngồi các ki u tác đ ng trên ng ưi ta c ũng th y r ng vi khu n probiotic cịn gĩp thêm enzym cho con v t ch c ũng nh ư cung c p các nguyên t đa vi l ưng cho con v t ch , giúp con vt ch s d ng th c ăn hi u qu h ơn và t ăng tr ưng t t h ơn. Tuy nhiên, c ũng c n l ưu ý r ng trong m i t ươ ng tác v i vi t o thì vi khu n probiotic l i c ch s phát tri n c a vi t o, đ c bi t t o đ . Trong s 41 dịng vi khu n th nghi m cĩ t i 23 dịng c ch sinh tr ưng c a t o đơn bào Pavlova lutheri nh ng m c đ khác nhau. Vi khu n probiotic h n ch s phát tri n c a t o là điu khơng mong mu n trong nuơi u trùng b ng k thu t n ưc xanh (green-water technique), t c là k thu t b sung thêm t o đơn bào cho u trùng. ng d ng probiotics trong nuơi tr ng thu s n. Cĩ 3 cách s d ng probiotic trong nuơi tr ng thu s n: ðưa tr c ti p vào n ưc đ vi khu n probiotic khu trú tr ưc trong n ưc, tr n probiotics vào th c ăn, ươ ng nuơi th c ăn t nhiên (rotifier, artemia) v i probiotic. Kt qu th c nghi m trên cá Cá h i ði Tây dươ ng (Atlantic salmon) và cá h i n ưc ng t ( O. mykiss ) nuơi b ng th c b sung vi khu n probiotic là Camobacterium , vi khu n b nh đưc dùng trong th c nghi m là Aeromonas salmonicida . S l ưng A.salmonicida trong phân t 10 5 CFU/g gi m cịn 10 2 CFU/g phân sau khi dùng probiotic trong 3 ngày. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 85
13. Vi khu n Pseudomonas fluorescens c ũng cĩ tác d ng h n ch A. salmonicida do c ơ ch tranh giành s t. Vi khu n P. fluorescens tác đng bên ngồi c ơ th cá. Kt qu th c nghi m trên các lồi giáp xác (crustaceans) Kt qu th c nghi m trên tơm. Artemia ươ ng nuơi b ng mơi tr ưng b sung Bacillus sp . đã c i thi n t l nuơi s ng c a tơm Penaeus monodon khi cho nhi m Vibrio harveyi . Sau 10 ngày nuơi nhĩm tơm thí nghi m cĩ t l nuơi s ng là 100% cịn nhĩm đi ch ng là 26%. Vi khu n proboiotic là V. alginolyticus hàng ngày đư a vào b nuơi u trùng tơm (b 25- 60 t n) đã làm t l nuơi s ng và kh i lu ng c a tơm cao h ơn tơm đi ch ng hay tơm dùng oxytetracycline. Vi khu n cĩ h i V. paraheamolyticus khơng phát hi n th y trên tơm dùng probiotic, trong khi đĩ phát hi n th y 10% m u tơm cĩ vi khu n gây b nh này trên tơm nh n kháng sinh hay trên tơm đi ch ng. Indonesia ng ưi ta dùng Bacillus cho ao nuơi tơm đã giúp tơm phát tri n 160 ngày khơng cĩ v n đ gì, trong khi đĩ t t c nh ng ao nuơi khơng dùng Bacillus đu th t b i do Vibrio đã gi t ch t tơm tr ưc 80 ngày nuơi. Kt qu th c nghi m trên cua. Diatom và rotifier v i dịng vi khu n PM-4 r i đưa vào b nuơi u trùng cua ( Portunus trituberculatus ) trong 7 ngày, dung tích b 200m 3, b c ũng đã nuơi diatom và rotifier. Cĩ m i t ươ ng quan âm gi a s cĩ m t c a PM-4 v i m t đ c a Vibrio spp . Trong 7 thí nghi m, t l s ng c a u trùng cua b sung PM-4 là 27,2%; trong 6/9 thí nghi m khơng cĩ PM-4, u trùng khơng phát tri n, t l s ng ch đ t 6,8%. Probiotics dùng trong x lý n ưc. Hp ch t h u c ơ trong n ưc, d ưi tác dng ca h u ht vi khu n, b phân gi i thành amoniac, amoniac tham gia vào quá trình nitrit hố bi n thành - - nitrit (NO 2 ) r i thành nitrat (NO 3 ) nh nhĩm vi khu n t d ưng mà ch y u là Nitrosomonas và Nitrobacter theo ph n ng tĩm t t nh ư sau: Nitrosomonas - - 2NH 3-N + 3O 2 2NO 2 -N +2H 2 + 2H Nitrobacter - - 2NO 2 -N + O 2 2NO 3 -N + Nitrate l i đưc th c v t và t o bi n thành nitrit r i đưc chloroplast chuy n thành NH 4 đ sinh t ng h p protein. Protein l i b vi khu n phân gi i thành NH 3. Quá trình phân gi i hình thành NH 3 nhanh h ơn quá trình l y NH 3 đ t ng h p protein, n ng đ NH 3 trong n ưc s cao và cĩ h i cho s s ng c a đ ng v t n ưc. Thơng th ưng, ng ưi ta dùng ch t hp ph (nh ư zeolite hay De-Odorase chi t t cây Yucca) đ gi m l ưng NH 3 trong mơi tr ưng nuơi. Vi khu n probiotic (ch y u là Nitrobacter ) cĩ vai trị thúc đy quá trình nitrit hố nh đĩ làm gi m b t n ng đ NH 3 trong n ưc. Nhĩm vi khu n Bacillus sp. c ũng th ưng đưc s d ng đ x lý n ưc. Ngày nay probiotic đã đưc dùng khá ph bi n trong ch ăn nuơi và nuơi tr ng thu s n. Thơng th ưng ng ưi ta ph i h p probiotic v i prebiotic (prebiotic là nh ng ch t h tr vi khu n cĩ l i phát tri n và lo i b nh ng vi khu n cĩ h i nh ư manan oligosacharide và glucan oligosacharide), v i vi khống và v i ch t h p ph amoniac. Ví d , Shrimp-604TM c a hãng Alltech (M ) là s n ph m ph i h p c a manan oligosacharide, crơm và selen h u c ơ cùng v i ch t h p ph amoniac chi t rút t cây yucca dùng cho tơm r t hi u qu (n ăng su t và t l nuơi sng t ăng 10%, hi u su t chuy n hố th c ăn t ăng 20%, t c đ t ăng tr ưng t ăng 30%). Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 86
14. CÂU H I: 1. ðc đim dinh d ưng c a nhĩm th c ăn gi u n ăng l ưng và protein 2. K tên và nêu vai trị c a nh ng th c ăn b sung dinh d ưng và phi dinh d ưng. 3. Vì sao ng ưi ta đánh giá cao giá tr dinh d ưng c a th c ăn t nhiên, u trùng tơm cá thích lo i th c ăn nào? 4. Các ch t đ c ngu n g c hĩa h c, sinh h c và các ch t kháng dinh d ưng trong th c ăn ca cá và tác h i c a chúng. TÀI LI U THAM KH O: Ti ng Vi t Vũ Duy Gi ng, Nguy n Th L ươ ng H ng, Tơn Th t S ơn, 1997. Dinh d ưng và th c ăn gia súc. Nhà XBNN, Hà N i. Li V ăn Hùng, 2004. Dinh d ưng và th c ăn trong nuơi tr ng th y s n. Nhà XBNN, H Chí Minh. Lê ðc Ngoan, Nguy n Th Hoa Lý, D ư Thanh H ng, 2005. Giáo trình th c ăn gia súc. Nhà XBNN, Hà N i. Vi n ch ăn nuơi, 2002. B ng thành ph n hĩa h c và giá tr dinh d ưng th c ăn gia súc. Nhà XBNN, Hà n i. Ti ng Anh Gerald M. Ludwig, 1999. Zooplankton Succession and Larval Fish Culture in Freshwater Ponds - SRAC Publication No. 700. Granvil D. Treece and D. Allen Davis, 2000. Culture of Small Zooplankton for the Feeding of Larval Fish – SRAC Publication No. 701 Granvil D. Treece, 2000. Arrtemia Procduction for Marine Larval Fish Culture - SRAC Publication No. 702. Edwards, P. and Allan, G. L. (eds), 2004. Feeds and Feeding for Inland Aquaculture in Mekong Region Countries. Australian Centre for International Agricultural Research, Canberra 2004 Halver, J. E., Hardy, R.W., 2002. Fish Nutrition. 3rd Eds. Academic Press, Imprint of Elsevier Science, 823pp. Laurent Verschuere, Geert Rombaut, Patrick Sorgeloos, Willy Verstraete, 2000. Probiotic Bacteria as Biological Control Agents in Aquaculture Michael B. New, 1987. Feed and Feeding of Fish and Shrimp (A manual on the preparation and presentatition of compound feed for shrimp and fish in aquaculture), UNDP, FAO, Rome. Steffens, W., 1989. Principles of Fish Nutrition. Ellis Horwood Limited, England Stumn, W. and Morgan, J.J., 1996. Aquatic Chemistry: Chemical equilibria and rates in natural. 3rd Ed, A Wiley-Interscience Publication. Swift, D.R., 1985. Aquaculture Training Manual. Fishing New Books Ltd., England Webster, C.D. and Lim, C. (eds), 2002. Nutrient Requirement and Feeding of Finfish for Aquaculture. CAB international. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 87
15. CH ƯƠ NG X TH C ĂN T NHIÊN 10.1. VAI TRỊ C A TH C ĂN T NHIÊN ðI V I NUƠI TR NG TH Y S N Th c ăn t nhiên hay th c ăn s ng (natural food, live food ) là các phiêu sinh (plankton). Phiêu sinh chính là chu i th c ăn s ơ c p và th c p cho h u h t đ ng v t n ưc. Phiêu sinh cĩ hai nhĩm, đĩ là phiêu sinh th c v t (phytoplankton) và phiêu sinh đng v t (zooplankton). Phytoplankton đưc coi là sinh v t t d ưng, b i vì chúng cĩ th s d ng ngu n cacbon, nit ơ đơ n gi n và ánh sáng m t tr i đ sinh tr ưng và phát tri n; chúng là đim xu t phát c a chu i th c ăn. Zooplankton đưc coi là sinh v t d d ưng, chúng ăn nh ng sinh v t t d ưng và các sinh v t d d ưng khác. Zooplankton là ngu n th c ăn quan tr ng c a u trùng tơm và cá trong t nhiên hay nuơi tr ng. Trong nh ng n ăm 70, s n xu t c a các tr i cá và tơm h u nh ư d a ch y u vào vi c đánh bt nh ng cá gi ng (giai đon cá b t) s ng trong t nhiên. Tuy nhiên, t sau khi k thu t s n xu t u trùng t đàn b m tr nên ph bi n thì hàng t u trùng cá, u trùng thân m m và giáp xác đã đưc s n xu t trong các tr i gi ng trên tồn th gi i. u trùng là nh ng sinh v t cịn r t nh , y u đui và ch ưa phát tri n đ y đ v m t sinh lý nh ư kích th ưc mi ng cịn nh , giác quan và h th ng tiêu hố ch ưa hồn thi n. Nh ng y u t này h n ch vi c l a ch n và s d ng th c ăn thích h p trong nh ng pha nuơi d ưng đ u tiên ca u trùng. 10.1.1. Kích th ưc mi ng u trùng pha nuơi d ưng đu Kích th ưc mi ng c a u trùng pha đu gi i h n kích th ưc c a các ti u ph n th c ăn mà u trùng cĩ th ăn. Nĩi chung, kích th ưc mi ng cĩ liên quan v i kích th ưc c ơ th và kích th ưc c ơ th l i b chi ph i b i đưng kính c a tr ng và th i k ỳ nuơi d ưng n i sinh (t c là th i kỳ tiêu th túi lịng đ). Ví d : tr ng cá h i Atlantic th ưng l n h ơn tr ng Gilhead seabream ít nh t 4 l n (b ng 10.1). K t qu là lúc n , u trùng cá h i khá l n và túi lịng đ c ũng l n đ cung c p th c ăn n i sinh trong 3 tu n phát tri n đ u tiên, cịn nh ư u trùng cá Gilhead seabream thì r t nh , túi lịng đ c ũng nh và cung c p th c ăn n i sinh ch đ trong kho ng 3 ngày. pha đu, u trùng cá h i cĩ th ăn đưc nh ng ti u ph n th c ăn cĩ kích th ưc 1mm, cịn nh ư u trùng Gilthead seabream ch ăn đưc nh ng ti u ph n cĩ kích th ưc 0,1mm. Bng 10.1. Kích th ưc tr ng và chi u dài u trùng lúc n c a m t s lồi cá* Lồi ðưng kính tr ng (mm) Chi u dài u trùng (mm) Cá h i Atlantic ( Salmo salar ) 5,0 - 6,0 15,0 - 25,0 Cá h i vân ( Onchorhyncus mykiss ) 4,0 12,0 - 20,0 Cá chép ( Cyprinus caprio ) 0,9 - 1,6 4,8 - 6,2 Seabass châu Âu ( Dicentrarchus labrax ) 1,2 - 1,4 7,0 - 8,0 Gilthead seabream ( Sparus aurata ) 0,9 - 1,2 3,5 - 4,0 Turbo ( Scophthalmus maximus ) 0,9 - 1,2 2,7 - 3,0 Sole ( Solea solea ) 1,0 - 1,4 3,2 - 3,7 Milkfish ( Chanos chanos ) 1,1 - 1,25 3,2 - 3,4 Grey mullet ( Mugil cephalus ) 0,9 - 1,0 1,4 - 2,4 Greasy grouper ( Epinephelus tauvina ) 0,77 - 0,90 1,4 - 2,4 Bream ( Acanthopagrus cuvieri ) 0,78 - 0,84 1,8 - 2,0 * Ngu n: Jones và Houde, 1981 (d n theo Patric Lavens và Patric Sorgelooos,1996) Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 88
16. 10.1.2. ng tiêu hố Tình tr ng phát tri n c a h th ng tiêu hố c a u trùng pha đu c ũng cho bi t u trùng cĩ th tiêu hố đưc th c ăn ăn vào hay khơng. Ví d : u trùng cá h i pha đu đã cĩ ng tiêu hố phát tri n t t v i h th ng enzyme cho phép tiêu hố đưc th c ăn đ p v n (feed crumble). Ng ưc l i, u trùng cá Gilhead seabream (gi ng nh ư u trùng nhi u lồi cá khác) khơng cĩ d dày hồn ch nh, ng tiêu hố thì ng n, ch cĩ m t s enzyme ho t đ ng đ u pha nuơi d ưng. T đĩ, th y r ng u trùng c a nh ng cá này ch cĩ th s d ng đưc nh ng ngu n th c ăn (i) d tiêu hố (nh ư th c ăn ch a m t s l n axit amin t do và oligopeptide thay cho nh ng phân t protein ph c h p), (ii) ch a enzyme cho phép th c ăn t phân gi i, và (iii) cung c p đ y đ các ch t dinh d ưng quan tr ng mà u trùng yêu c u. Nĩi chung, th c ăn ph i ch khơng đáp ng đưc t t c các yêu c u cho u trùng các lồi cá nh nh ư Gilhead seabream và k t qu là u trùng nghèo sinh tr ưng và cĩ t l ch t cao. Trái li, th c ăn s ng thì cĩ th đáp ng đưc t t c các tiêu chu n c n thi t c a u trùng các lồi cá nh . Ngồi ra, th c ăn s ng cịn cĩ tác d ng kích thích s phát tri n các giác quan c a u trùng. Các giác quan c a u trùng nh ư th giác, kh u giác, v giác và đưng bên r t quan tr ng đ i v i vi c phát hi n th c ăn. Tuy v y, các c ơ quan này l i phát tri n ch ưa hồn thi n khi u trùng cịn non. Ví d : võng m c m t c a u trùng cá ch ch a t bào hình nĩn, khi n cho n ăng l c th giác kém, nh ưng võng m c m t c a cá giai đon l n h ơn (giai đon cá h ươ ng), ngoaì t bào hình nĩn cịn cĩ t bào hình g y v i nhi u s c ch t th giác trên võng m c, nh v y n ăng l c th giác t t hơn. Th c ăn s ng th ưng cĩ đ t ươ ng ph n t t h ơn th c ăn nhân t o và nh v n đ ng liên t c mà cĩ hi u qu kích thích, giúp cho giác quan u trùng phát tri n. Ngồi ra, nh kh n ăng b ơi ca th c ăn s ng mà th c ăn đưc phân b đ u trong c t n ưc, giúp cho u trùng cĩ nhi u c ơ hi g p đưc th c ăn. Kh u ph n t nhiên c a h u h t các lồi cá nuơi g m nh ng lồi phytoplankton (diatoms, flagellates vv ) và zooplankton khác nhau (copepods, cladocerans, u trùng decapod, rotifers, cilliates vv ). S phong phú và đa d ng c a th c ăn s ng v i nh ng kích th ưc và thành ph n dinh d ưng khác nhau đã cho u trùng cá nh ng c ơ may tuy t v i đ t ăng tr ưng và phát tri n. Ngày nay, ba nhĩm th c ăn s ng dùng ph bi n đ nuơi u trùng quy mơ cơng nghi p (industrial larviculture) là: + Nh ng lồi vi t o cĩ kích th ưc 2 đn 20 μm s d ng cho hai m nh v (bivalves), tơm he (penaeid shrimp), rotifer, copepods , cá. + Brachionus plicatilis s d ng cho giáp xác (crustaceans), cá bi n + Artemia spp. (meta-)nauplii cho giáp xác, cá Ngồi các nhĩm trên, m t s lo i th c ăn s ng khác c ũng đưc dùng v i m c đ h n ch hơn, bao g m Brachionus rubens, Moina spp ., daphnids, tr ng Artemia kh v cho cá n ưc ng t và u trùng tơm và sinh kh i Artemia cho u trùng tơm hùm, postlarrvae tơm và tơm b m, cá bi n giai đon cá h ươ ng. Trong vài n ăm g n đây ng ưi ta đ t đưc k t qu r t t t trong vi c nuơi tơm b ng m t s s n ph m b sung và thay th th c ăn s ng. Tuy nhiên, đi v i vi c nuơi cá bi n giai đon đ u b ng lo i th c ăn này thì k t qu cịn r t h n ch . 10.2. VI T O (MICRO-ALGAE) Vi t o là ngu n th c ăn cho t t c các giai đon sinh tr ưng c a đng v t hai m nh v , th c ăn cho u trùng c a m t s lồi giáp xác và th c ăn cho m t s lồi cá giai đon sinh tr ưng đu. M t khác t o l i là ngu n th c ăn c a zooplankton và chính zooplankton l i là ngu n th c ăn cho u trùng c a cá và giáp xác giai đon u trùng và giai đon cá h ươ ng. Bên Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 89
17. cnh đĩ, vi c nuơi u trùng cá bi n theo k thu t n ưc xanh (green water technique), t o đưc dùng tr c ti p trong các tank u trùng và chúng đĩng vai trị làm n đnh ch t l ưng n ưc, cung cp dinh d ưng cho u trùng và kh ng ch vi khu n (hình 10.1). 10.2.1.Các lồi t o nuơi tr ng ch y u Ngày nay 40 lồi vi t o khác nhau đưc phân l p t kh p nơi trên th gi i đưc nuơi tr ng theo ph ươ ng th c thâm canh. Bng 10.2 cho bi t 8 l p chính và 32 ging t o nuơi tr ng đang đưc dùng đ nuơi d ưng nh ng nhĩm đng v t n ưc quan tr ng. Bng kê các lồi t o trong bng bao g m các lồi diatoms, to xanh chlorococcalean và t o xanh hình roi (flagellated), t o xanh hình s i cĩ kích th ưc t vài micromet đn h ơn 100 μm. H u ht nh ng lồi t o dùng th ưng xuyên trong nuơi bi n là diatoms (Skeletonema costatum , Thalassiosira pseudonana , Cheatoceros gracilis , C. Calcitrans), t o roi ( Isochrysis galbana , Tetraselmis suecica , Monochrysis lutheri và Chorella spp.) (hình 10.2). Bng 10.2. Các l p và ging vi t o ch y u đưc nuơi tr ng (De Pauw và Persoone, 1988 ) Lp Ging ng d ng Bacillariophyceae Skeletonema PL, BL, BP Thalassiosira PL, BL, BP Phaeodactylum PL, BL, BP, ML, BS Chaetoceros PL, BL, BP, BS Cylindrotheca PL Bellerochea BP Actinocyclus BP Nitzchia BS Cyclotella BS Haptophyceae Isochrysis PL, BL, BP, ML, BS Pseudoisochrysis BL, BP, ML Dicrateria BP Chrysophyceae Monochrysis (Pavlova) BL, BP, BS, MR Prasinophyceae Tetraselmis (Platymonas) PL, BL, BP, AL, BS, MR Pyramimonas BL, BP Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 90
18. Micromonas BP Cryptophyceae Chroomonas BP Cryptomonas BP Rhodomonas BL, BP Cryptophyceae Chlamydomonas BL, BP, FZ, MR, BS BP Chlorococcum Xanthophyceae Olisthodiscus BP Chlorophyceae Carteria BP Dunaliella BP, BS, MR Cyanophyceae Spirulina PL, BP, BS, MR Ghi chú: PL: u trùng tơm he AL: u trùng bào ng ư BL: u trùng nhuy n th hai m nh v MR: rotifers nưc m n (Brachionus) ML: u trùng tơm n ưc ng t BS: Tơm n ưc m n (Artemia) BP: h u u trùng nhuy n th hai m nh v SC: copepods n ưc m n FZ: zooplankton n ưc ng t 10.2.2. Giá tr dinh d ưng c a vi t o Giá tr dinh d ưng c a vi t o ph thu c vào kích th ưc t bào, t l tiêu hố, ch t đc và thành ph n sinh hố (b ng 10.3). ðiu ki n nuơi tr ng c ũng nh h ưng nhi u đn giá tr dinh dưng c a vi t o. Tuy bi n đng khá r ng tu ỳ theo các l p và các lồi, nh ưng hàm l ưng protein, lipid và carbohydrate bi u th b ng % ch t khơ n m trong ph m vi 12-35, 7,2-23 và 4,6-23, l n l ưt. Hình 10.2. Mt vài lo i t o bi n dùng làm th c ăn trong nuơi tr ng thu s n: (a) Tetraselmis spp., (b) Dunaniella spp., (c) Chaetoceros spp. (Laing, 1991) Các acid béo ch ưa no HUFA, đc bi t eicosapentaenoic acid (EPA, 20:5n-3), arachidonic acid (ARA, 20:4n-6) và docosahexaenoic acid (DHA, 22:6n-3) gi vai trị quan tr ng trong vi c đánh giá giá tr dinh d ưng đi v i v i m t lồi t o dùng đ nuơi đng v t bi n. EPA cĩ nhi u trong các lồi diatom ( Chaetoceros calcitrans, C. gracilis, S. costatum, T. pseudomonas ) và prymnesiophyte Platymonas lutheri , cịn DHA thì cĩ nhi u trong prymnesiophytes ( P. lutheri, Isochrysis sp .) và Chroomonas salina . Thành ph n acid béo c a 10 lồi vi t o phát tri n d ưi nh ng điu ki n xác đnh và thu ho ch pha log đưc trình bày đ th 10.3. Vi t o c ũng là m t ngu n gi u vitamin C (0,11 - 1,62 %/ch t khơ). Bng 10.3. Hàm l ưng chlorophyl a (Chl a), protein, carbohydrtae (CHO) và lipid c a 16 gi ng vi t o dùng ph bi n trong nuơi thu s n (% theo ch t khơ) Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 91
19. Lp và gi ng vi to Ch t khơ Chl a Protein CHO Lipid (pg.cell -1) (pg.cell -1) Bacillariophyceae Chaetoceros calcitrans 11.3 0.34 3.8 0.68 1.8 Chaetoceros gracilis 74.8 0.78 9.0 2.0 5.2 Nitzchia closterium - - - - - Phaeodactylum tricornutum 76.7 0.41 23.0 6.4 10.7 Skeletonema costatum 52.2 0.63 13.1 2.4 5.0 Thalassiosira pseudonana 28.4 0.27 9.7 2.5 5.5 Chlorophyceae Dunaliella tertiolecta 99.9 1.73 20.0 12.2 15.0 Nannochloris atomus 21.4 0.080 6.4 5.0 4.5 Cryptophyceae Chroomonas salina 122.5 0.98 35.5 11.0 14.5 Eustigmatophyceae Nannochloropsis oculata 6.1 0.054 2.1 0.48 1.1 Prasinophyceae Tetraselmis chui 269.0 3.83 83.4 32.5 45.7 Tetraselmis suecica 168.2 1.63 52.1 20.2 16.8 Prymnesiophyceae Isochrysis galbana 30.5 0.30 8.8 3.9 7.0 Isochrysis aff. Galbana (T-iso) 29.7 0.29 6.8 1.8 5.9 Pavlova lutheri 102.3 0.86 29.7 9.1 12.3 Pavlova salina 93.1 0.34 24.2 6.9 11.2 % theo vt ch t khơ Bacillariophyceae Chaetoceros calcitrans 11.3 3.01 34 6.0 16 Chaetoceros gracilis 74.8 1.04 12 4.7 7.2 Nitzchia closterium - - 26 9.8 13 Phaeodactylumtricornutum 76.7 0.53 30 8.4 14 Skeletonema costatum 52.2 1.21 25 4.6 10 Thalassiosira pseudonana 28.4 0.95 34 8.8 19 Chlorophyceae Dunaliella tertiolecta 99.9 1.73 20 12.2 15 Nannochloris atomus 21.4 0.37 30 23.0 21 Cryptophyceae Chroomonas salina 122.5 0.80 29 9.1 12 Eustigmatophyceae Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 92
20. Nannochloropsis oculata 6.1 0.89 35 7.8 18 Prasinophyceae Tetraselmis chui 269.0 1.42 31 12.1 17 Tetraselmis suecica 168.2 0.97 31 12.0 10 Prymnesiophyceae Isochrysis galbana 30.5 0.98 29 12.9 23 Isochrysis aff. Galbana (T-iso) 29.7 0.98 23 6.0 20 Pavlova lutheri 102.3 0.84 29 9.0 12 Pavlova salina 93.1 0.98 26 7.4 12 To Chlorella Chlorella đưc bi t đ n nhi u b i vai trị quan tr ng c a nĩ v dinh d ưng c ũng nh ư là nhân t mơi tr ưng trong nuơi tr ng th y s n. Vi c dùng Chlorella vào trong s n xu t đĩ là ph ươ ng pháp n ưc xanh đưc áp d ng r ng rãi trong s n xu t gi ng tơm càng, m t s lồi cá và hai m nh v . Khi ươ ng u trùng tơm càng xanh, Cohen (1976) th y r ng s hi n di n c a th c v t phiêu sinh cĩ th thúc đ y s t ăng tr ưng c a u trùng tơm thơng qua vi c lo i b NH 3 và m t s ch t đ c khác. Joshep (1977) c ũng ghi nh n s b sung t o s làm cho mơi tr ưng n ưc tr nên giàu dinh d ưng, cung c p nh ng h p ch t vi l ưng mà th c ăn ban đ u và th c ăn b sung khơng cĩ. Chlorella c ũng đưc chú ý nhi u trong s n xu t gi ng cua Scylla serrata . ðài Loan, Nh t B n, u trùng cua đưc ươ ng trong mơi tr ưng cĩ b sung Chlorella . Thêm Chlorella vào mơi tr ưng ươ ng, t l s ng c a cua tăng cao. Ngồi ra, Chlorella cịn là th c ăn r t quan tr ng trong ươ ng nuơi luân trùng và đng v t phiêu sinh khác. Bên c nh nh ng lồi Chlorella bi n, lồi Chlorella n ưc ng t, Chlorella vulgairs, c ũng đưc th nghi m thành cơng làm th c ăn cho luân trùng. Theo mt s báo cáo, tc đ t ăng tr ưng và s c sinh s n trung bình c a luân trùng cao nh t khi cho ăn Chlorella , ti p theo là lồi Isochrysis galbana (Nagata và Whyte, 1992). V i hàm l ưng HUFA cao, Chlorella khơng ch là th c ăn quan tr ng c a luân trùng mà cịn đưc dùng đ làm giàu acid béo cho luân trùng và m t s đ ng v t phù du khác tr ưc khi dùng chúng làm th c ăn cho cá và các lồi nuơi thy s n khác. To Dunaliella To Dunaliella cĩ ch a hàm l ưng glycerol và β-caroten cao nên đưc xem là đi tưng nuơi đ y tri n v ng, dùng làm th c ăn khơng ch trong ngh nuơi th y s n mà cịn nhi u lĩnh v c khác. Trong các lồi thu c gi ng Dunaliella, lồi D. salina cĩ hàm l ưng β-caroten cao nh t (Borowithzka, 1990), chi m 20% tr ng l ưng khơ (Kranzfelder, 1991). Trong nuơi th y sn, Dunaliella đĩng vai trị trong ch đ dinh d ưng c a nhuy n th nh ưng v i m c đ khác nhau tùy theo lồi nhuy n th . Quan sát quá trình tiêu hĩa c a u trùng Strombus gigas v i 8 lo i t o khác nhau (Isochrysis galbana, Tetraselmis chuii, T. seucica, Dunaliella tertiolecta, Chlamidomonas cocoides, Thalassiosira fluviatilis, Chlorella sp., và Chaetoceros sp.) , Aranda (1994) th y r ng quá trình tiêu hĩa t o Tetraselmis chuii, Chaetoceros sp. và Chlorella sp. nhanh h ơn so v i 5 lồi t o cịn l i. S tiêu hĩa t o Chaetoceros sp. và Chlorella sp. nhanh h ơn so v i t o D. tertiolecta Khi ươ ng u trùng Mytilus galloprovincialis vi các lồi t o Dunaliella tertiolecta, T. seucica, I. Galbana, P. tricornutum, dng đơn l hay h n h p, k t qu cho th y t l s ng và Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 93
21. sc t ăng tr ưng c a u trùng th p nh t nghi m th c cho ăn h n h p T. seucica và I. Galbana (Moskera và ctv., 1989). Dunaliella khơng ch cĩ vai trị quan tr ng trong ươ ng nuơi nhuy n th mà chúng cịn dùng làm th c ăn cho m t s lồi cá bi n, cho Artemia và đng v t phiêu sinh khác. ð th 10.3. Thành ph n acid béo c a 10 lồi vi t o (Volkman et al., 1989). Ghi chú: (a) C16- & C18-polyunsaturated fatty acids (PUFA); (b) 20:5n-3 and 22:6n-3; (c) (n-3) and (n-6) PUFA. Các lồi t o (vi t t t): C. CAL: Chaetoceros calcitrans; C.GRA: C. gracilis; SKEL: Skeletonema costatum; THAL: Thalassiosira pseudonana; ISO: Isochrysis sp. (Tahitian); PAV: Pavlova lutheri; DUN: Dunaliella tertiolecta; NAN: Nannochloris atomus; TET: Tet raselmis suecica; CHRO: Chroomonas salina. 10.2.3. Vi t o trong nuơi tr ng th y s n To Spirulina Cùng v i Chlorella và Dunaliella, Spirulina cũng là lồi t o r t giàu protein, acid amin thi t y u, acid béo, khống, vitamin và các h p ch t carotenoid nên chúng đưc xem là ngu n dinh d ưng r t tt trong nuơi th y s n. Mustafa và ctv. (1994) thơng báo Spirulina đưc thêm vào làm th c ăn b sung cho Pagrus major v i t l 5% đã làm t ăng t c đ t ăng tr ưng c a cá, hi u qu chuy n đ i th c ăn và hi u su t s d ng protein; thành ph n protein cĩ trong th t cá khơng b nh h ưng x u. So vi nh ng lo i t o cĩ kích th ưc l n đưc thí nghi m tr ưc đĩ thì lồi Spirulina nh hưng t t nh t đ n s t ăng tr ưng và s dng th c ăn c a cá Red sea beam. El (1994) c ũng cho bi t tc đ t ăng tr ưng và hi u qu s d ng th c ăn c a cá Silver sea beam khác nhau khơng cĩ ý ngh ĩa gi a nghi m th c cĩ b sung 50% Spirulina trong kh u ph n ăn v i nghi m th c đ i ch ng 100% bt cá. Tuy nhiên, thay 75% Spirulina thì cĩ nh h ưng b t l i. Spirulina c ũng đưc đ ngh thay th m t ph n bt cá trong ch đ ăn c a cá rơ phi O. mossambicus . Boonyarapalin và ctv (1989) nghiên c u v s thay đ i màu s c c a cá rơ phi đ Oreoromic niloticus v i các ngu n b sung s c t khác nhau, g m: Spirulina marigold , Pepal meal, bt đ u tơm, b t ngh và thc ăn đ i ch ng. Ơng th y r ng t ươ ng ng v i các lo i th c ăn trên, màu s c c a cá rơ phi thay đi theo th t nâu đ, vàng lam, lam, cam và h ơi cam. Mt Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 94
22. nghiên c u khác c ũng cho bi t sc t c a cá chép tr nên đm h ơn khi cho cá ăn kh u ph n cĩ b sung 10% Spirulina . Ngu n cung c p s c t khác là Marigold petal ch cho s bi n đ i màu nh (Wutiporn-Phromkunthong, 1984). S bi n đ i màu s c c a tơm sú nuơi c ũng đưc Okada và ctv nghiên c u. Các tác gi nghiên c u s d ng các ngu n b sung carotenoid khác nhau trong kh u ph n ăn c a tơm t β-caroten, Spirulina , Phaffia và krill oil. H nh n th y Spirulina cho k t qu t t nh t v s gia t ăng hàm l ưng caroten trong v c a tơm. Nên cho tơm ăn v i kh u ph n ch a 3% Spirulina trong 1 tháng tr ưc khi thu ho ch. Nghiên c u v nh h ưng c a các ngu n protein khác nhau trong kh u ph n ăn c a tơm th ( Penaeus indicus) , Ali (1992) phát hi n Spirulina và đu ph ng cho s c t ăng tr ưng c a tơm tt h ơn so v i bánh d u d a; hi u qu s d ng protein thơ và giá tr sinh h c c a Spirulina cao hơn so v i đ u ph ng. Khi ươ ng u trùng tơm he ( Penaeus ) t gia đon Zoea 1 đ n Mysis 2, Gu và ctv (1989) th y r ng u trùng đưc cho ăn Spirulina apletensis và S. platensis cng v i b t đu nành, đt kích c 663-757 µm, dài h ơn cĩ ý ngh ĩa so v i th c ăn đ i ch ng ch dùng b t đu nành. T l tơm s ng c a nghi m th c trên đt 48-53%, cao h ơn r t nhi u so v i đi ch ng (11%). To khuê Trong l p t o khuê, lồi Skeletonema costatum đưc phân l p l n đ u tiên b i Masue (1941) đã đưc dùng r ng rãi và là th c ăn r t quan tr ng c a âu trùng tơm bi n. Hudinaga đã đt đưc thành cơng đu tiên trong vi c s d ng t o này làm th c ăn cho u trùng tơm, t l s ng giai đon Mysis đ t 30%, cao h ơn r t nhi u so v i các k t qu tr ưc đây, ch đ t 1% (Liao, 1983). T k t qu đĩ, nhi u lồi t o khuê khác nh ư Chaetoceros sp., Thlasiosira, Isochrysis, cũng đưc nghiên c u làm ngu n th c ăn cho u trùng tơm. Tùy theo t ng lồi t o và đc đim ca chúng mà m i lồi đu cĩ nh ng ưu đim và nh ưc đim riêng đi v i u trùng tơm. Trong quá trình phát tri n c a l ĩnh v c s n xu t tơm gi ng, ng ưi ta đã ch bi n ra nhi u lo i th c ăn nhân t o đ thay th m t ph n ho c tồn b t o khuê. Tuy nhiên, đn nay t o khuê vn đưc xem là th c ăn t ươ i s ng r t quan tr ng c a u trùng tơm. Trong thí nghi m so sánh v s nh h ưng c a 9 lo i th c ăn nhân t o dùng thay cho t o khuê ( Chaetoceros ) làm th c ăn cho u trùng tơm, Utama và ctv (1992) nh n th y gi m m t đ t o t 50.000 xu ng cịn 5.000 t bào/ml do vi c thay th t o bng th c ăn nhân t o v n cho k t qu t t, t l s ng c a u trùng tơm gi a các nghi m th c v n khơng khác nhau, nh ưng m t đ t o khơng th th p h ơn 5.000 t bào/ml. H ơn n a, Chu (1991) c ũng nh n th y u trùng tơm Metapenaeus ensis và Penaeus chinese cho ăn th c ăn nhân t o b ch m l n và t l s ng luơn th p h ơn so v i tơm cho ăn Chaetoceros garcilis và Artemia. K t qu thí nghi m c a Chu (1989) cho th y ch dùng m t lồi to Chaetoceros gracilis cĩ th cung c p ch đ ăn đ y đ dinh d ưng cho u trùng tơm Metapenaeus ensis t giai đon Zoea đ n PL6 v i t l s ng đ t 35-63%. Vi c b sung Artemia khơng làm c i thi n đưc t l s ng c a u trùng tơm. Bên c nh đĩ, t o khuê cịn đĩng vai trị quan tr ng trong nuơi nhuy n th . Okauchi (1990) thí nghi m tìm hi u v vai trị c a t o đ i v i spat c a trai ( Pintctada fucata ) và th y s c tăng tr ưng c a spat cho ăn ch cĩ t o Isochrysis aff galbana th p h ơn so v i spat cho ăn k t hp Isochrysis galbana và Chaetoceros garcilis. Laing và ctv (1990) nghiên c u v giá tr dinh dưng c a t o khơ lồi Nannochloris sp. và Tetraselmis seucica so v i lơ đ i ch ng g m h n hp t o Chaetoceros calcitral và T-ISO dùng làm th c ăn cho u trùng nghêu Manila ( Tapes philipinarum ), th y r ng u trùng nghêu cho ăn t o khơ cĩ s c t ăng tr ưng b ng ho c cao h ơn so v i cho ăn d ng t ươ i s ng, nh ưng th p h ơn so v i lơ đ i ch ng. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 95
23. 10.3. LUÂN TRÙNG (ROTIFERS) 10.3.1. Hình thái Rotifer thu c v l p đ ng v t đa bào nh nh t. Trong s h ơn 1000 lồi đã đưc nh n bi t, cĩ t i 90% lồi s ng mơi tr ưng n ưc ng t. Chi u dài c ơ th c a rotifer kho ng 2mm, con đc nh h ơn và kém phát tri n h ơn con cái. C ơ th c a t t c các lồi g m m t s t bào c đnh (ví d các lồi Brachionus ch a kho ng 1000 t bào) (xem hình 10.6 mơ t s ơ l ưc m t s lồi rotifer nưc m n và n ưc ng t). Rotifer cĩ m t l p v keratin đưc g i lorica, hình thái và các lo i gai cho phép phân bi t s khác nhau gi a các lồi. Cơ th rotifer cĩ 3 ph n là đu, thân và chân. ðu mang c ơ quan v n đ ng, đĩ là các lơng hình khuyên, giúp con v t v n đ ng xoay trịn (vì th rotifer cĩ tên g c là Rotatoria). Thân ch a ng tiêu hĩa, c ơ quan bài ti t và sinh s n. C ơ quan đc tr ưng ca rotifer là mastax, m t c ơ quan đã đưc canxi hĩa vùng mi ng, cĩ vai trị nghi n nh ng ti u ph n th c ăn đã ăn vào (xem hình 10.4). 10.3.2. M t vài đc đim sinh h c quan tr ng Rotifer cĩ hai nhĩm lồi, nhĩm lồi n ưc m n và nhĩm lồi n ưc ng t. Trong nhĩm lồi n ưc m n, rotifer dùng trong nuơi u trùng bi n th ưng là rotifer ki u nh (cĩ tên là Brachionus rotundiformis ) và ki u l n (cĩ tên là Brachionus plicatilis ). Chi u dài lorica c a rotifer ki u l n trung bình là 239m/m (130-340m/m), cịn c a ki u nh là 160m/m ( 100-21-m/m). Rotifer n ưc ng t th ưng dùng trong nuơi u trùng n ưc ng t là các lồi Brachionus calyciflorus và Brachionus rubens . ði s ng c a rotifer n ưc m n kéo dài kho ng 3,4 - 4,4 ngày 25 oC. Nĩi chung, u trùng tr ưng thành sau 0,5 - 1,5 ngày và sau đĩ thì con cái đ tr ng c 4 gi m t l n. Ng ưi ta cho r ng con cái cĩ th sinh ra 10 th h tr ưc khi ch t. N ăng l c sinh sn c a Brachionus ph thu c vào nhi t đ mơi tr ưng, trong ph m vi t 15 đ n 25 oC tu i con cái đ ln đ u, kho ng cách gi a hai l n đ và tu i th càng ng n khi nhi t đ càng cao và s tr ng đ đưc trong c đ i c ũng nh h ơn khi nhi t đ t ăng. Trong vịng đi c a Brachianus plicatilis th ưng cĩ hai ki u sinh s n, sinh s n vơ tính (asexual) và h u tính (sexual). Trong sinh s n đơn tính, con cái s n sinh tr ng amictic (diploid, 2 nhi m sc th ), tr ng s n thành con cái amictic. Trong điu điu ki n mơi tr ưng nào đĩ, con cái sinh s n Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 96
24. hu tính, sinh ra con cái mictic và amictic. Tuy khơng phân bi t đưc v hình thái, nh ưng con cái mictic thì s n sinh ra tr ng haploid (n nhi m s c th ). u trùng n ra t tr ng mictic khơng th tinh thì phát tri n thành con đc haploid, cĩ kích th ưc nh ch b ng kho ng 1/4 kích th ưc ca con cái, khơng cĩ ng tiêu hĩa và bong bĩng nh ưng cĩ m t d ch hồn ch a đ y tinh trùng. Tr ng mictic th tinh thì cĩ kích th ưc l n h ơn và cĩ m t l p v h t dày b c ngồi. ðây là nh ng tr ng ngh mà s ch phát tri n và n ra nh ng con cái amictic sau khi ti p xúc v i mơi tr ưng thu n l i (xem hình 10.5). ðiu ki n s ng c a rotifer ph thu c vào đ m n, nhi t đ , oxy hịa tan, pH, hàm l ưng NH 3, vi khu n. Brachianus plicatilis cĩ th s ng trong mơi tr ưng cĩ đ m n t 1 đ n 97 ppt, tuy nhiên kh n ăng sinh s n t t nh t khi đ m n d ưi 35 ppt (Lubzens, 1987). Hu h t các c ơ s ươ ng nuơi rotifer s d ng đ m n 10-20 ppt. ð m n thay đ i 5 ppt cĩ th c ch kh n ăng b ơi và gây ch t, nh ư v y vi c thay đ i đ m n ph i th c hi n t t và th n tr ng. Nhi t đ t i ưu cho rotifer ki u l n th p h ơn ki u nh , nĩi chung t ăng nhi t đ trong ph m vi thích h p thì t ăng kh n ăng sinh s n. Nuơi rotifer d ưi nhi t đ t i ưu thì làm ch m s tăng tr ưng c a qu n th . Nhi t đ t i ưu thích h p v i h u h t các nhĩm rotifier là 28-32 oC. 10.3.3. Giá tr dinh d ưng c a rotifer Rotifer r t giàu protein (52-59% CP) và ch t béo (13% EE), đ c bi t là các HUAF (3,1% n-3 HUFA). Rotifer là th c ăn lý t ưng c a u trùng tơm và cá vì chúng cĩ kích th ưc nh , b ơi ch m, sinh tr ưng v i m t đ cao và sinh s n nhanh. Giá tr dinh d ưng c a rotifer ph thu c vào mơi tr ưng. Ng ưi ta cĩ th t ăng giá tr dinh d ưng c a rotifer b ng cách nuơi rotifer trong các mơi tr ưng đưc làm gi u các ch t dinh dưng nh ư acid béo omega-3, vitamin C, protein Ví d , hàm l ưng HUFA c a rotifer nuơi trong mơi tr ưng t o Chlorella sp ., men bánh mì hay các mơi tr ưng nhân t o khác c a hãng Selco đã thay đi r t nhi u theo v i các mơi tru ng khác nhau, HUFA c a rotifer nuơi trong mơi tr ưng c a hãng Selco cĩ th t ăng 5-10 l n so v i mơi tr ưng t o Chlorella hay t o k t h p men bánh mì ( đ th 10.4). ð th 10.4. Hàm l ưng HUFA c a rotifer nuơi trong các mơi tr ưng khác nhau (CHL: Chlorella sp., Men bánh mì: BY, Protein Selco: PS, mơi tr ưng Selco: CS và Super Selco: SS) 10.3.4. Rotifer trong nuơi tr ng th y s n Wendy (1991) t k t qu nghiên c u c a Nagata (1989) cho bi t Brachionus plicatilis đưc s d ng r t r ng rãi trên th gi i trong ươ ng nuơi u trùng c a trên 60 lồi cá bi n và 18 lồi giáp xác. Zheng và ctv. (1994) nghiên c u s d ng rotifer cho tơm he c ũng kh ng đ nh Brachionus plicatilis là m t trong nh ng lo i th c ăn thích Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 97
25. hp nh t cho u trùng tơm he giai đon Mysis 3. Brachionus plicatilis cịn là ngu n th c ăn t t cho ươ ng u trùng tơm Penaeus monodon, P. indicus và P. Merguiensis Cruz và ctv (1989) báo cáo cá b t rơ phi cho ăn k t h p th c ăn ch bi n v i rotifer đt đưc tr ng l ưng cu i, t c đ t ăng tr ưng hàng ngày và n ăng su t cao h ơn so v i cá b t ch cho ăn m t lo i th c ăn, ho c rotifer ho c th c ăn ch bi n. Vi c s d ng rotifer làm th c ăn cho cá b t m c dù khơng làm tăng t l sng c a cá, nh ưng l i làm t ăng t c đ t ăng tr ưng và n ăng su t cá b t. 10.4. ARTEMIA Trong các kh u ph n nuơi u trùng tơm và cá, nauplii c a Artemia đưc dùng nhi u nh t. Hàng n ăm trên 2000 t n cyst khơ Artemia đưc bán trên th tr ưng. Tính ch t duy nh t c a Artemia là hình thành nh ng phơi ng , g i là “cyst”, đĩ là ngu n th c ăn tuy t v i ca u trùng tơm cá. Cyst cĩ quanh n ăm v i s lưng l n d c theo b các h n ưc m n, đ m phá ven bi n hay nh ng ru ng mu i trên kh p th gi i. Sau 24 gi p trong n ưc bi n, cyst n ra nh ng nauplii b ơi t do và cĩ th tr c ti p đem nuơi các lo i u trùng đng v t bi n hay nưc ng t. 10.4.1. M t s đ c đim sinh h c quan tr ng Artemia tr ưng thành cĩ kích th ưc trên dưi 1 cm, cĩ hai m t kép, ng tiêu hĩa th ng, cĩ râu anten và 11 c p đ t ng c. Con đc cĩ c ơ quan giao c u (penis) ph n sau c a vùng thân. Con cái cĩ t cung ngay sau c p đ t ng c s 11. Tr ng phát tri n trong hai bu ng tr ng xoang b ng. Khi chín tr ng tr nên trịn và đi vào t cung theo ng d n tr ng (hình 10.7). Trong mơi tr ưng t nhiên, Artemia s n sinh cyst, các cyst này n i trên m t n ưc. Cyst cĩ m t l p v c ng, màu nâu đm, b o v r t hi u qu phơi s ng bên trong và ch ng l i đưc các điu ki n bt l i nh ư khơ, nhi t đ chênh l ch t 0 - 100 oC, b c x n ăng l ưng cao và m t s dung mơi h u c ơ. Cyst khơ cĩ th d tr hàng tháng hay hàng n ăm mà khơng nh h ưng đ n đ n . Khi ngâm vào n ưc bi n, t hình trịn lõm hai m t, cyst bi n thành hình c u bên trong ch a phơi. Sau 20 gi v ngồi c a cyst v ra, phơi xu t hi n v i màng b c bên ngồi, đĩ là nauplii. Nauplii phát tri n qua nhi u giai đon, khi b ưc vào giai đon bung dù (phơi treo d ưi v r ng) thì cĩ ngh ĩa là nauplii đã phát tri n hồn tồn. Sau khi màng ngồi c a nauplii v ra, nauplii b ưc vào giai đon b ơi t do (hình 10.8). Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 98
26. Th c ra phơi phát tri n qua nhi u giai đon, giai đon đ u g i là instar I (kích th ưc 400-500 microns, instar I ch s ng b ng ch t d tr trong túi lịng đ), sau 8 gi thì vào giai đon instar II, giai đon này nh n đưc th c ăn cĩ kích th ưc 1-50 microns nh ư t o đơn bào, vi khu n Sau 15 ln l t xác (t instar I đ n instar XV), u trùng tr thành Artemia thành th c. Bình th ưng, 200.000- 300.000 nauplii n ra t 1 g cyst ch t l ưng cao. ðiêù ki n t i ưu cho cyst n : nhi t đ > 25 0C (t t nh t 28 0C), đ m n 5 ppt, n ưc s c khí và tu n hồn t t, ánh sáng đ y đ , pH = 8, m t đ khơng quá 5 g cyst/lit n ưc. 10.4.2. Giá tr dinh d ưng Căn c thành ph n axit béo, Artemia đưc chia làm hai nhĩm: nhĩm ch a nhi u EFA, phù h p v i u trùng cá n ưc ng t (cĩ Nam M ); nhĩm ch a nhi u PUFA (20: 5 ω3) và DHA (22: 6 ω3), phù h p v i u trùng cá n ưc m n (cĩ h Saskachewan Canada, Greatlake, M và Tien-tsin, Trung qu c). Cyst c a Artemia gi u protein (50%), ch t béo (14%), nauplii cĩ hàm l ưng protein th p h ơn m t chút nh ưng hàm l ưng ch t béo l i cao h ơn (b ng 10.4). T l acid amin t do so vi protein t ng s c a nauplii cao h ơn cyst; hàm l ưng acid amin c a nauplii khác nhau nhi u theo vùng đa lý (b ng 10.5). Ph acid béo c a cyst và nauplii gi ng nhau nh ưng khác nhau v mcViatmin C trong cyst dng ascorbic acid 2-sulfate (AAS), là d ng r t b n nh ưng cĩ đ l i dng sinh h c kém. Trong quá trình cyst n thành nauplii, vitamin C đưc th y phân thành d ng t do, cĩ đ b n th p nh ưng cĩ đ l i d ng sinh h c cao đ i v i u trùng tơm cá. Bng 10.4. Thành ph n dinh d ưng c a cyst Artemia b v và nauplii instar I (% ch t khơ) H N ưc L n Vnh San Francisco cysts nauplii Cysts nauplii Protein ± 50 41-47 ± 57 47-59 Lipid ± 14 21-23 ± 13 16-27 Carbohydrate - 11 - 11 Tro ± 9 10 ± 5 6-14 Bng 10.5. Thành ph n acid amin c a nauplii Artemia (mg.g -1 protein) (Seidel et al., 1980) Macau, Brazil Great Salt Lake, UT-USA San Pablo Bay, CA-USA Aspartic acid 110 113 141 Threonine 52 48 60 Serine 45 54 77 Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 99
27. Glutamic acid 131 135 102 Proline 57 59 49 Glycine 60 60 74 Alanine 46 49 42 Valine 53 52 55 Methionine 22 37 26 Isoleucine 56 68 54 Leucine 89 100 84 Tyrosine 105 66 77 Phenylalanine 51 85 104 Pistidine 49 27 35 Lysine 117 93 87 Arginine 115 97 98 Bng 10.6. Hàm l ưng axit béo c a cyst Artemia (vùng H l n, San Francisco) C18:0 Stearic 9.0 mg/g C18:1 Oleic 27.2 C18:3 Linoleic 9.1 C18:4 Octadecatetra 11.2 C20:0 Arachidic 1.1 C20:4 Arachidonic 4.5 C20:3 Eicosatrienoic 2.7 C20:5 Eicosapentaenoic (EPA) 4.1 C22:6 Docosahexaenoic (DHA) 0.1 Tng Omega-3 Fatty Acids 4.0 Artemia đưc dùng đ nuơi u trùng tơm penaeid giai đon u trùng sau và postlarval; nauplii m i n th ưng cung c p cho tơm lúc kh i phát giai đon mysis đ u. Tuy nhiên, penaeid th ưng ăn t o tr ưc khi ăn Artemia , thêm Artemia quá s m trong chu k ỳ s ng c a tơm s x y ra hi n t ưng c nh tranh t o gi a Artemia ( Artemia khơng đưc tơm ăn) v i tơm. Gi i pháp thu n ti n là dùng nauplii đã làm ch t (b ng cách ngâm nhanh nauplii vào n ưc nĩng 80 oC hay làm l nh -10 0C) hay s d ng cyst Artemia kh v . Tuy nhiên u trùng tơm n ưc ng t l i cĩ th s d ng t t nauplii c a Artemia , u trùng Macrobrachium cĩ th cho ăn nauplii m i n ngay t giai đon đ u. u trùng c a nhi u lồi cá bi n nh ư cá b ơn (turbot), cá mú (grouper) ch cĩ th s d ng Artemia sau th i k ỳ ăn nh ng m i nh nh ư rotifer. Tuy v y, th i k ỳ ăn Artemia c a u trùng cá bi n t ươ ng đi dài (20-40 ngày) cho nên cyst Artemia v n là lo i th c ăn s ng đưc tiêu th nhi u nh t c a u trùng cá bi n ( đ s n xu t 1000 fry c n 200-500 g cyst Artemia ). Artemia làm th c ăn cho tơm bi n: Artemia là th c ăn r t quan tr ng trong ươ ng nuơi u trùng và h u u trùng tơm bi n. Artemia b t đ u cho ăn khi u trùng đt đ n giai đoẵn Mysis1 hay ngay c Zoa E2-3. Nhi u nghiên c u đã cho th y r ng, thành ph n dinh d ưng c a nh ng ngu n Artemia khác nhau và ngay c nh ng đ t s n xu t khác nhau là khác nhau. Amat Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 100
28. nghiên c u nh h ưng c a các ngu n Artemia khác nhau lên u trùng m t s lồi tơm bi n đã cho th y r ng k t qu t t nh t tơm ăn Artemia cĩ thành ph n HUFA cao nh t. Vi c s n xu t gi ng tơm càng xanh c ũng ph thu c c ăn b n vào ngu n Artemia . Khơng nh ư tơm bi n, u tơm càng xanh cĩ th b t đ u cho ăn t giai đon đ u v i Artemia m i n . Tuy nhiên, c ũng gi ng nh ư tơm bi n, trong ươ ng nuơi u trùng tơm càng xanh, ngồi Artremia c n b sung thêm các ngu n th c ăn nhân t o khác đ t ăng c ưng dinh d ưng và nâng cao t l s ng ca u trùng. ði v i cá bi n, trong s n xu t gi ng, Artemia th ưng đưc b t đ u cho ăn m t tu n sau khi cho ăn b ng rotifer v i kích c nh . L ưng Artemia c n cho s n xu t gi ng cá th ưng t n hao nhi u h ơn so v i s n xu t gi ng tơm bi n và tơm càng xanh. K t qu s n xu t gi ng cá bi n đưc nâng cao r t cĩ ý ngh ĩa khi Artemia đưc làm giàu hĩa HUFA. ði v i cá n ưc ng t, r t nhi u lồi cá đưc ươ ng nuơi tr c ti p ao sau khi h t giai đon nỗn hồng. u trùng cá s s d ng ngu n th c ăn t nhiên trong ao nh ư t o, đ ng v t phù du đưc gây nuơi b ng cách bĩn phân. Tuy nhiên, c ũng cĩ nhi u lồi cá c n đưc ươ ng nuơi trên b nh ư cá Basa, cá tra, cá l ăng , và vì th Artemia là th c ăn r t quan tr ng cho s n xu t gi ng nh ng lồi cá này. Ngồi ra, trong ngh nuơi nuơi cá c nh, c u trùng Artemia và Artemia tr ưng thành đu đưc s d ng cho m c đích s n xu t gi ng hay nuơi. Mc dù Artemia cĩ giá tr dinh d ưng r t cao và cĩ m t s lồi cĩ th d a vào ngu n th c ăn là Atermia đơ n đc, song, trong s n xu t gi ng, vi c b sung các ngu n thc ăn nhân to hay làm giàu Artemia là điu r t c n thi t và r t ph bi n. 10.5. CÁC ZOOPLANKTON KHÁC 10.5.1. Copepod Copepod cĩ hai nhĩm, m t là calcanoid ( Acartia tonsa, Eurytemora affinis, Calcanus finmarchius & C. helgolandicus, Pseudocalcanus elongatus ) và hai là harpacticoid ( Tsibe holothuriae, Tigriopus japonicus, Tisbenta elongata, Schizopera elatensis ). Calcanoid cĩ râu anten th nh t r t dài (kho ng 16-26 đt), cịn harpacticoid thì râu anten ng n h ơn (kho ng 10 đt). Hu h t copepod tr ưng thành cĩ chi u dài trong kho ng 1-5m/m, c ơ th hình ng, ph n tr ưc phình to h ơn ph n sau. Thân g m hai ph n rõ r t, đĩ là ng c và b ng, đ u l n vào đt th nh t c a ph n ng c cĩ. ð u cĩ m t và râu anten khá dài. Con đc nh h ơn con cái, khi giao ph i con đ c ơm l y con cái b ng râu anten r i phĩng tinh vào c a c a l ti p nh n tinh c a con cái, sau đĩ c a đưc b t l i b i m t lo i ch t g n đ c bi t. Tr ng th ưng đưc bao b ng m t túi tr ng và g n vào đt b ng đ u tiên c a con cái. Calcanoid đ tr ng vào n ưc, trng n thành nauplii r i sau 5-6 l n l t xác u trùng tr thành copepodite. Sau 5 l n l t xác n a copepodite b ưc vào giai đon tr ưng thành. S phát tri n t tr ng đ n khi tr ưng thành cĩ th kéo dài m t tu n đ n m t n ăm. Tu i th c a copepod kéo dài t 6 tháng đn m t n ăm. D ưi nh ng điu ki n khơng thu n l i, copepode cĩ th s n sinh tr ng ngh (cyst). Kích th ưc c a copepod ph thu c vàp lồi và s phát tri n c a cá th . Nh kích th ưc khác nhau mà đm b o đưc th c ăn cho u trùng tơm cá trong t t c các giai đon phát tri n. Harpacticoid Tsibe holothuriae giai đon nauplii ch cĩ kích th ưc 55 micron đ n khi tr ưng thành thì cĩ kích th ưc 180 micron. Schizopera elatensis cĩ kích th ưc 50-500 micron, Tisbenta elongata cĩ kích th ưc t 150 đ n h ơn 750 micron. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 101
29. Trong nuơi tr ng copepod, ng ưi ta th y harpacticoid ít nh y c m và dung n p t t đ i vi điu ki n mơi tr ưng h ơn calcanoid ( đ m n: 15-70 g/lit nhi t đ 17-30 oC) và nh ư v y harpacticoid d nuơi thâm canh h ơn. Nhi u lồi copepod ơn đi cĩ th s n sinh cyst gi ng nh ư Artemia. Cyst cĩ th dung n p đưc điu ki n làm khơ 25 oC và đơng l nh -25 oC, chúng cĩ th ch u đưc nhi t đ th p (3- 5oC) dài t i 9-15 tháng. V m t th c ăn và ch t l ưng dinh d ưng, copepod cĩ m t s ưu đim trong nuơi u trùng cá bi n nh ư sau: - Copepod cĩ th đem nuơi u trùng cá các giai đon khác nhau nh ư nauplii, copepodite - Chuy n đ ng zic-zac c a copepod cĩ tác d ng kích thích th giác c a nhi u lồi cá. - Ch t l ưng dinh d ưng c a Copepode đưc cho là cao h ơn Artemia , protein trong ph m vi 44-52%, t l acid amin cân đ i tr methionine và histidine. Thành ph n acid béo khác nhau nhi u theo điu ki n nuơi tr ng. Ví d : (n-3) HUFA c a Tisbe tr ưng thành nuơi b ng t o Dunaliella (th p HUFA) hay t o Rhodomonas (cao HUFA) là 0,8% và 1,3% tính theo ch t khơ, ln l ưt. Hàm l ưng EPA và DHA l n l ưt là 6% và 17% c a Tisbe tr ưng thành cho ăn t o Dunaliella và l n l ưt là 18% và 32% khi nuơi b ng t o Rhodomonas . (n-3) HUFA c a nauplii thì cao h ơn Tisbe tr ưng thành. - Copepod đưc cho là cĩ hàm l ưng enzyme tiêu hĩa cao h ơn Artemia (Pedeson, 1984, kh o sát trên u trùng cá herring đã th y r ng copepod đưc tiêu hĩa t t h ơn Artemia ). 10.5.2. Daphnia và Moina Daphnia Daphnia thu c v phân b Cladocera s ng h u nh ư duy nh t n ưc ng t. V giáp b c tồn thân, tr đ u và gai đuơi (apical spine) (hình 10.9). Hi n t i cĩ 50 lồi đưc báo cáo trên tồn th gi i, trong đĩ ch cĩ 6 lồi cĩ vùng đt th p nhi t đ i. Kích th ưc c a Daphnia tr ưng thành khác nhau nhi u tùy thu c vào th c ăn; khi th c ăn phong phú, con tr ưng thành cĩ v giáp (carapace) dài g p hai l n các cá th m i thành th c. Khơng nh ng v y, kích th ưc ca đ u c ũng bi n đ i t trịn chuy n sang bu d c vào mùa xuân và gi a hè, nh ưng t gi a hè tr đi thì đu l i tr v hình trịn. S bi n d ng này đưc g i là bi n hình theo chu k ỳ (cyclomorph), cĩ th x y ra do nh ng y u t n i t i hay do m i t ươ ng tác gi a các y u t di truy n và mơi tr ưng. Bình th ưng, Daphnia sinh tr ưng t nauplii t i khi thành th c ph i tr i qua 4- 5 l n l t xác, th i gian l t xác c a m i th i kỳ ph thu c ch y u vào nhi t đ (11 ngày 10 oC hay 2 ngày 25 oC) và vào th c ăn. Các lồi Daphnia sinh s n đơn tính h u nh ư ch sinh ra con đ c. Tr ng đưc s n sinh trong túi tr ng v i 200 t i vài tr ăm tr ng. Mt con cái cĩ th s n xu t vài tr ng. Tr ng đơn tính n u đưc s n sinh theo ki u khơng gi m phân thì k t qu cho Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 102
30. ra nh ng con cái, nh ưng đơi khi c ũng xu t hi n con đ c. S phát tri n c a phơi cladoceran x y ra trong túi p (broodpouch) và u trùng là phiên b n nh c a con tr ưng thành. Trong điu ki n khơng thu n l i tr ng đã th tinh hình thành l p v b o v phơi bên trong, đĩ là các tr ng ngh (cyst). Giá tr dinh d ưng c a Daphnia ph thu c nhi u vào thành ph n hĩa h c c a ngu n th c ăn. Nĩi chung Daphnia nghèo acid béo quan tr ng, tuy nhiên Daphnia ch a m t ph r ng enzyme tiêu hĩa nh ư protease, peptidase, lipase và cellulase, là ngu n enzyme ngo i sinh t t trong ru t c a u trùng cá. Moina Moina c ũng thu c phân b Cladocera, nhi u đ c đim sinh h c gi ng nh ư Daphnia. Moina phát tri n m nh ao và nh ng h n ưc. Th i k ỳ đ đ t thành th c sinh s n c n 5 ngày nhi t đ 26 oC. Con đc nh h ơn con cái, con cái thành th c sinh d c ch mang hai tr ng n m trong ephippium. Moina nh h ơn Daphnia nh ưng cĩ hàm l ưng protein cao h ơn. Sinh kh i c a moina th ưng dùng đ nuơi u trùng cá h i vân, cá h i và các u trùng cá n ưc ng t hay n ưc mn khác. Moina micrura c ũng đưc báo cáo là cĩ tác d ng t t khi thay th m t ph n Artemia trong nuơi u trùng tơm Macrobrachium rosenbergii . 10.5.3. Nematode Nematode, Panagrellus redivivus đưc ch ng minh là th c ăn t t đ nuơi thành cơng u trìng cá chép, cá silver carp và tơm Penaeus blebejus. Panagrellus redivivus là lo i th c ăn s ng t t vì nĩ cĩ kích th ưc nh ( đung kính 50 micron), profile acid amin t ươ ng t nh ư c a Artemia (b ng 10.7), nh ưng EPA DHA thì cao h ơn ca Artmia. M t khác P. redivivus li cĩ th nuơi tr ng r t đơn gi n trong các khay ch a 70 g bt mì (lo i 10,8% protein)/100cm2, sau đĩ gi m b ng cách phun n ưc. Mơi tr ưng nuơi c y hàng tu n đưc b sung 0,5 g men/100cm2. Khay nuơi c n gi n ơi thống khí cĩ nhi t đ 20- 23oC, khay c n che đ y b ng v i m ng đ tránh cơn trùng. Nematode cĩ th thu h ach hàng ngày trong kho ng 53 ngày trên cùng m t mơi tr ưng. S n l ưng t i đa cĩ th đ t 75-100 mg/100cm2 sau 3 tu n nuơi. Bng 10.7. So sánh hàm l ưng protein và amino acid c a P. redivivus and Artemia (% tng s amino acid) (Watanabe & Kiron, 1994) P. redivivus Artemia P. redivivus Artemia Protein 48.3 61.6 Amino acids Amino acids ILE 5.1 3.8 ARG 6.6 7.3 LEU 7.7 8.9 HIS 2.9 1.9 MET 2.2 1.3 ALA 8.8 6.0 PHE 4.7 4.9 ASP 11.0 11.2 TYR 3.2 5.4 GLU 12.8 12.9 THR 4.7 2.5 GLY 6.4 5.0 TRY 1.5 PRO 5.4 6.9 VAL 6.4 4.7 SER 3.7 6.7 LYS 7.9 8.9 Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 103
31. 10.5.4. u trùng bánh xe (Trochophora larvae) Mt s lồi cá bi n nh ư cá b ơn, cá hanh thì rotifer thì quá l n cho pha nuơi d ưng đ u c a u trùng, u trùng bánh xe cĩ th thay th rotifer. u trùng bánh xe cĩ kích th ưc kho ng 50 micron (xem H. 10.10), b ơi ch m và cĩ giá tr dinh d ưng cao đ i vi u trùng cá bi n ( u trùng trocophora ch a 15% EPA và DHA so v i t ng acid béo. 10.6. QU N LÝ AO NUƠI ð PHÁT TRI N TH C ĂN T NHIÊN Ch t l ưng n ưc c a ao nuơi cá n ưc ng t ph thu c vào các y u t : v t lý, hố h c và sinh h c. 10.6.1. Y u t v t lý Khác nhau theo các vùng trong ao nuơi (hình 10.11). tng m t (littoral zone), cây thu sinh nh h ưng đ n l ưng oxy hồ tan (DO) c a n ưc trong ao. tng đáy (benthic zone), tính ch t đ t cĩ nh h ưng quan tr ng đ n ch t l ưng n ưc. tng gi a (limnetic zone), sinh v t nưc s ng vùng này và các s đo v ch t l ưng n ưc th c hi n ti đây. Hình 10.11 . S ơ đ lát c t các vùng ao nuơi 10.6.2. Yu t sinh h c Yu t sinh h c liên quan đn các sinh vt s ng trong ao thơng qua chu trình sau: Vi khu n → Phytoplankton → Zooplankton → Cá & Tơm → Ch t hu c ơ l ng c n → Vi khu n → Phytoplankton Các pha phát tri n sinh v t nh ư s ơ đ cho th y, pha tr ưc cĩ nh hưng đ n pha sau. Phân vơ c ơ và h u cơ và ch t l ưng n ưc ao nuơi cĩ nh hưng đ n chu trình phát tri n h sinh vt trong ao (hình 10.12). Hình 10.12 . S ơ đ Chu trình phát tri n h vi sinh v t trong ao nuơi (Boyd, 1998) Gi i pháp phát tri n zooplankton b ng vi c bĩn phân h u c ơ, phân vơ c ơ ho c phân h u cơ k t h p v i phân vơ c ơ. Ưu đim c a phân vơ c ơ đĩ là thúc đy sinh v t t d ưng (P là ngu n th c ăn r t c ơ b n c a phytoplankton), thành ph n t ươ ng đi n đ nh, s n cĩ, d mua, và Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 104
32. tn ít cơng và d d tr . Trong khi, phân h u c ơ (phân gia súc, khơ d u bơng, khơ đ t ươ ng, b t c alfalfa ) làm thúc đy phát tri n sinh v t t d ưng (autotrophic organism) và d d ưng (heterotrophic organism), gi i phĩng CO 2 cung c p cho th c v t, giúp làm gi m đ đ c, và cĩ nh h ưng lâu b n. Ngồi ra, vi c bĩn vơi cho mơi tr ưng ao nuơi c ũng cĩ các tác d ng nh ư: kh chua, t ăng pH, t ăng đ hồ tan c a phosphor, và thúc đy s phân gi i c a ch t h u c ơ. 10.6.3. Yu t hố h c Các y u t hố h c là: oxy hồ tan, nhi t đ , pH, đ m n, đ đ c, đ ki m và đ c ng, amoniac, ch t dinh d ưng đ u nh h ưng đ n phát tri n c a h sinh v t trong ao nuơi. Boyd, 1998 đư a ra hàm l ưng các ch t vơ c ơ hồ tan thích h p trong ao nuơi đưc trình bày b ng 10.8. Bng 10.8. Hàm l ưng các ch t vơ c ơ hồ tan thích h p trong ao nuơi Nguyên t Dng t n t i Hàm l ưng Nguyên t Dng t n t i Hàm l ưng trong nưc thích h p trong n ưc thích h p + Oxy O2 5-15 mg/l Hydro H pH 7-9 Nit ơ N2 Bo hịa Nit ơ NH 4 0,2-2 mg/l Nit ơ NH 3 <0,1 mg/l Nit ơ NO 3 0,2-10 mg/l Nit ơ NO 2 <0,3 mg/l Sulfur H2S; SO 4 5-100 mg/l 2+ Carbon CO 2 1-10 mg/l Ca Ca 5-100 mg/l Mg Mg 2+ 5-100 mg/l Qu n lý ao nuơi tr ưc và sau khi th cá cĩ nh h ưng r t quan tr ng đ n s phát tri n ngu n th c ăn t nhiên, t đĩ cĩ nh h ưng đ n n ăng su t và hi u qu nuơi cá. Sau đây là m t đim c n chú ý: - D n t y ao tr ưc khi th cá. N u là ao m i đào thì ph i d n n ưc vào – ra vài l n đ ra ao. Ty vơi v i 10-12kg/100m 2 đáy ao. Cày b a đáy ao và ph ơi n ng 5-7 ngày. Bĩn lĩt phân chu ng (50kg/100m 2 đáy ao). N u là ao c ũ đã nuơi cá, ph i tháo c n đ b t h t cá, vét b t bùn th i, phát quang b i r m quanh ao, l p kín các hang h c, đ p b , s a c ng c p thốt n ưc. T y vơi v i 8-10kg/100m 2 đáy ao và ph ơi n ng 5-7 ngày. Bĩn lĩt b ng phân chu ng và phân xanh mi th 30-40 kg/100m 2. B a san ph ng đáy ao 1-2 l ưt. - Sau khi bĩn lĩt, cho n ưc vào ao, l c n ưc qua đă ng ch n. M c n ưc l y vào ch c n 0,5-0,7 m, ngâm ao 2-3 ngày, n ưc ao s cĩ m u xanh nõn chu i. Tr ưc khi th cá ph i l y đ nưc, đ m b o m c n ưc sâu t 1 – 1,5m. - Sau khi th cá ph i chú ý đ n vi c bĩn phân cho ao, cĩ th dùng phân h u c ơ nh ư phân chu ng, phân xanh và phân vơ c ơ nh ư đm, lân, vơi Nuơi cá k t h p v i ch ăn nuơi (h thơng VAC) v a cĩ ngu n phân h u c ơ cho cá, v a ki m sốt đưc ơ nhi m mơi tr ưng do ch ăn nuơi. - Thêm n ưc m i vào ao nuơi cá m i tu n m t l n (dâng cao kho ng 0,3m n ưc), sau 2 tu n tháo n ưc đáy và thêm n ưc m i vào t ng m t. Nh ng ngày cĩ m ưa giơng ph i ki m tra b ao, c ng Nh ng ngày tr i oi b c, th i ti t thay đ i ph i theo dõi hi n t ưng cá n i đ u, n u cá b thi u oxy thì phi x lý k p th i. - Sau khi thu ho ch cá l i th c hi n vi c x lý ao nh ư trình bày trên: vét bùn, d n t y ao, bĩn phân đ b ưc vào m t v nuơi cá m i. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 105
33. Câu h i 1. Vai trị c a th c ăn s ng đ i v i nuơi tr ng th y s n? 2. Các lồi t o th ưng s d ng trong NTTS? 3. S d ng Rotifer và Atermia trong NTTS? 4. Gi i pháp phát tri n ngu n th c ăn t nhiên? TÀI LI U THAM KH O: Ti ng Vi t Li V ăn Hùng, 2004. Dinh d ưng và th c ăn trong nuơi tr ng th y s n. Nhà XBNN, H Chí Minh. Lê ðc Ngoan, Nguy n Th Hoa Lý, D ư Thanh H ng, 2005. Giáo trình th c ăn gia súc. Nhà XBNN, Hà N i. Ti ng Anh Gerald M. Ludwig, 1999. Zooplankton Succession and Larval Fish Culture in Freshwater Ponds - SRAC Publication No. 700. Granvil D. Treece and D. Allen Davis, 2000. Culture of Small Zooplankton for the Feeding of Larval Fish – SRAC Publication No. 701 Granvil D. Treece, 2000. Arrtemia Procduction for Marine Larval Fish Culture - SRAC Publication No. 702. Edwards, P. and Allan, G. L. (eds), 2004. Feeds and Feeding for Inland Aquaculture in Mekong Region Countries. Australian Centre for International Agricultural Research, Canberra 2004 Halver, J. E., Hardy, R.W., 2002. Fish Nutrition. 3rd Eds. Academic Press, Imprint of Elsevier Science, 823pp. Laurent Verschuere, Geert Rombaut, Patrick Sorgeloos, Willy Verstraete, 2000. Probiotic Bacteria as Biological Control Agents in Aquaculture Michael B. New, 1987. Feed and Feeding of Fish and Shrimp (A manual on the preparation and presentatition of compound feed for shrimp and fish in aquaculture), UNDP, FAO, Rome. NRC (National Research Council), 1993. Nutrient Requirements of Fish. National Academy Press, Washington, DC, USA. Steffens, W., 1989. Principles of Fish Nutrition. Ellis Horwood Limited, England Stumn, W. and Morgan, J.J., 1996. Aquatic Chemistry: Chemical equilibria and rates in natural. 3rd Ed, A Wiley-Interscience Publication. Swift, D.R., 1985. Aquaculture Training Manual. Fishing New Books Ltd., England Webster, C.D. and Lim, C. (eds), 2002. Nutrient Requirement and Feeding of Finfish for Aquaculture. CAB international. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 106
34. CH ƯƠ NG XI CH BI N TH C ĂN VÀ TH C ĂN CƠNG NGHI P 11.1. CH BI N TH C ĂN H T 11.1.1. Tính ch t v t lý, hĩa h c c a tinh b t Tinh b t là polysaccharide d tr trong h t, c , qu . ð i phân t tinh b t cĩ hai cu t là amylose và amylopectin. Amylose là m t polyme m ch th ng do các phân t α-glucose liên k t vi nhau theo ki u 1,4-α-glucoside. Thơng th ưng, tinh b t h t ng ũ c c ch a 20 – 30% amylose (g o ngon ch a 25 – 30% amylose, t l này cao h ơn hay th p h ơn đu làm thay đi đ ngon). Amylopectin là m t polyme m ch nhánh do các glucose liên k t v i nhau qua m ch 1,4 và 1,6- α-glucoside. Trong l ưng phân t c a amylopectin là hàng ch c tri u, trong khi đĩ amylose ch kho ng 10 6. Cu trúc h t tinh b t khá đ c bi t, m i h t cĩ m t r n h t (hilum), xung quanh r n h t là các vịng đng tâm (cịn g i là vịng sinh tr ưng). Các h t tinh b t ng ũ c c th ưng cĩ các v t nt hình thành do s m t n ưc nhanh c a ng ũ c c trong quá trình thành th c. Chính nh nh ng vt n t này mà enzym tiêu hĩa d thâm nh p t o điu ki n d dàng cho s phân gi i. Các h t tinh b t các lo i c khơng cĩ v t n t này cho nên khĩ tiêu hĩa h ơn. Tinh b t cĩ c u trúc tinh th , d ưi tác d ng c a nhi t hay axit, c u trúc tinh th b phá v 11.1.2. Bi n đ i v t lý, hĩa h c c a tinh b t trong quá trình ch bi n S gelatin hĩa. Dưi tác d ng c a c ơ, nhi t ho c hĩa ch t, liên k t hydro gi a các đ i phân t amylose và amylopectin b phá v , c u trúc t nhiên c a h t b bi n đ i. Khi tinh b t đưc ngâm trong n ưc và nhi t đ n ưc t ăng d n lên t i 55 0C, các h t tinh b t hút n ưc và tr ươ ng ph ng lên. S tr ươ ng ph ng này là quá trình thu n ngh ch, sau khi làm l nh và khơ, h t tr l i bình th ưng. Tuy nhiên, n u ngâm n ưc và đun nĩng nhi t đ cao h ơn (60 - 80 0C), các ht tinh b t m t đi c u trúc tinh th . Nhi t đ đun nĩng càng cao, càng kéo dài và cĩ s rung đng m nh thì c u trúc tinh th c ũng b phá v nhi u. ðây là quá trình gelatin hĩa. Nhi t đ gelatin hĩa khác nhau ph thu c vào ngu n g c tinh b t: tinh b t đi m ch 59 - 64 0C, tinh b t ngơ 62 - 72 0C, tinh b t lúa m ỳ 65 - 67 0C, tinh b t cao l ươ ng 67 - 77 0C. Gelatin hĩa cĩ th xu t hi n khi nghi n ho c cán m ng các h t ng ũ c c, mt s dung d ch ki m hay axit c ũng cĩ tác d ng thúc đ y quá trình gelatin hĩa. S r n đanh (retrogradation) và dextrin hĩa. Rn đanh là quá trình trong đĩ các h t tinh bt t tr ng thái tr ươ ng ph ng ho c gelatin hĩa tr v tr ng thái qu n t thành t ng đám và khơng hịa tan. K t qu c a quá trình này là liên k t hydro gi a amylopectin đưc ph c h i. Mc đ r n đanh ph thu c vào b n ch t, vào hàm l ưng n ưc t do, nhi t đ . S r n đanh c a tinh b t làm gi m hi u qu tác đ ng c a enzyme, do đĩ là gi m t l tiêu hĩa. Dextrin hĩa là quá trình c t phân đon các c u t amylose và amylopectin. Dextrin hĩa cĩ th th c hi n b ng ph ươ ng pháp x lý tinh b t b ng nhi t đ và đ m, b ng dung d ch axit ho c mu i. X lý b ng tia h ng ngo i (micronizzing), n b ng (poping) là các ph ươ ng pháp dextrin hĩa đin hình, t l tiêu hĩa tinh b t t ăng lên rõ r t. Tác đng c a enzyme amylase lên tinh b t. Các α-amylase cĩ th g n vào m t đim b t kỳ bên trong c a chu i tinh b t m ch th ng và b g y chúng thành các đon cĩ kích th ưc nh hơn, chuy n chúng thành đưng maltose và dextrin m ch th ng ho c m ch nhánh. Các β-amylase g n vào các m ch α.1,4 và α.1,6-glucoside ph n ngo i vi c a đ i phân t tinh b t, th y phân tinh b t thành maltose và glucose. ði v i các c u t amylopectin, α- Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 107
35. amylase đu tiên tác đng vào các liên k t g n các đim phân nhánh và b g y chúng thành các oligosaccharide cĩ liên k t phân nhánh. V đ i th các amylase tác đ ng lên b m t h t tinh b t, tr ưc h t nh ng ch gãy hay nh ng vùng khơng hồn h o v c u trúc, sau đĩ lan t a ra các vùng xung quanh, t o thành các h c hình nĩn, xĩi mịn các h t và làm cho chúng hịa tan hồn tồn. 11.1.3. K thu t ch bi n Th c ăn h t th ưng đưc ch bi n theo các k thu t sau (b ng 11.1). Bng 11.1. Tĩm t t các ph ươ ng pháp ch bi n th c ăn h t Ch bi n khơ Ch bi n ưt Khơ l nh Khơ nĩng Ưt l nh Ưt nĩng N b ng Ngâm ưt Hp cám Nghi n búa (Poping) (Soaking) (Steam rollring) X lý tia h ng ngo i ht ưt Hp và làm v Nghi n tr c l ăn (Micronizing) (Steam flaking) Rang chín X lý ki m Làm giãn n (Roasting) (Alkali treatment) (Expanding) Ép đùn X lý axit Nu chín (Dry extruding) (Acid treatment) (Cooking) Các ph ươ ng pháp ch bi n khơ. Nghi n b ng búa: trong máy nghi n, h t đưc đ p v bng h th ng búa đ p. ð nh c a h t ph thu c vào lo i h t, đ m c a h t, kích c m t sàng, tc đ dịng h t l ưu chuy n. Nghi n b ng tr c l ăn: h t đưc làm v , b cán m ng và nghi n nh b i các tr c l ăn trong máy nghi n. ð nh c a h t ph thu c vào kích c và c u trúc, t c đ c a vịng quay c a con l ăn và các y u t khác nh ư lo i h t, đ m c a h t. N b ng (popping): đây là ph ươ ng pháp làm giãn n và phá v các h t b ng nhi t đ và áp su t cao. Ngơ, g o, cao l ươ ng, lúa mì cĩ th áp d ng n b ng nh ưng đi m ch, y n m ch khơng th c hi n đưc. Nhi t đ n b ng th ưng là 150 oC, nh ưng m c đ bung n khác nhau nhi u tùy theo lo i h t và đ m c a h t. Ph ươ ng pháp dùng sĩng c c ng n (micronizing): nh tác đ ng c a vi sĩng, nhi t đ c a ht t ăng nhanh trong kho ng 140-180 oC v i th i gian vài ch c giây thùy theo lo i h t, tinh b t ht đưc đưc gelatin hĩa, vitamin đưc bo tồn. Ph ươ ng pháp rang chín: h t đưc quay trong m t khoang kim lo i chuy n đ ng theo chu k ỳ. Nhi t đ c a h t trong quá trình rang đt kho ng 150 oC. Ép đùn (extruding): h t đưc ép qua m t syranh tr ơn, bên trong là m t tr c cĩ rãnh xo n. L c ma sát to ra nhi t đ kho ng 95 oC. Tinh b t đưc gelatin hĩa và ch t kháng dinh dưng c ũng b phá h y, các ch t dinh d ưng đưc b o tồn. Các ph ươ ng pháp ch bi n ưt. Ngâm n ưc: h t đưc ngâm n ưc trong kho ng th i gian 12-24 gi , h t ng m m t l ưng n ưc. Ph ương pháp h t ưt: h t đưc ngâm n ưc đ t hàm l ưng n ưc 25-30% sau đĩ đem ym khí 20 ngày. Trong quá trình , các enzym cĩ s n trong h t s tác đ ng đ n tinh b t. Ch t lưng c a s n ph m ch bi n s ph thu c vào lo i h t, nhi t đ mơi tr ưng và t l nưc trong ht. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Dinh dưng và th c ăn Thu s n 108