Văn hóa phi vật thể Thăng Long - Tập 2

pdf

49 trang ngocly 1370

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Văn hóa phi vật thể Thăng Long - Tập 2", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

van_hoa_phi_vat_the_thang_long_tap_2.pdf

Nội dung text: Văn hóa phi vật thể Thăng Long - Tập 2

www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Văn Hoá phi vật thể Thăng long Tp 2 Ca trù là m t mơn ngh thu t lâu đ i, tn t i ít nh t cách đây 700 n ăm (Cĩ tài li u cho r ng h ơn 1000 n ăm). Tr ưc đây, Ca trù đưc coi là m t mơn ngh thu t tao nhã, sang tr ng và kén ng ưi nghe. Sau m t th i gian b lãng quên h ơn n a th p k , Ca trù đã d n h i sinh. Ch u trách nhi m: Đinh Ti n Hồng | Biên t p: Nguy n Th Khuyên | Hi u đính: Bùi Quang Tú Đi L 1000 n ăm Th ăng Long 1 2010 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Hà N i luơn là m t đ a danh v ăn hĩa, kinh t , chính tr c a c n ưc. Tìm hi u các thơng tin v kinh t , v ăn hĩa, gi i trí .c a Hà N i luơn là m t nhu c u thi t y u c a nhi u t ng lp nhân dân. Bên c nh đĩ, n ăm 2010 là n ăm quan tr ng, v i r t nhi u nh ng d p l k ni m l n, đ c bi t là đi l 1000 n ăm Th ăng Long. Đây là m t c t m c v ăn hĩa, l ch s đưc quan tâm c a c trong và ngồi n ưc. Đĩ chính là lí do chúng tơi l a ch n ch đ v Hà N i đ đ nh h ưng n i dung cho d án chu i website Hà N i. D án chu i website v Hà N i mang tên Hà N i Tơi Yêu đưc cơng ty CP ĐT Hồng Đt tri n khai th c hi n t tháng 2 n ăm 2010. V i nh ng n l c, tâm huy t và tình yêu dành cho Hà N i, các thành viên ban d án đã cho ra nh ng s n ph m v ăn hĩa gây đưc n t ưng v i đ c gi yêu Hà N i. Đi L 1000 n ăm Th ăng Long đang đ n r t g n, d án c ũng đang đi vào giai đon g p rút hồn thành đ hịa chung khơng khí c a ngày Đi L . D án là m t b c tranh t ng th , đi t nh ng s ki n g n v i Đi L , c ũng nh ư nh ng gĩc sâu trong tâm h n Hà N i, nh ng n p s ng, nh ng c m xúc c a ng ưi Hà N i. Bên c nh vi c xây d ng và hồn thi n chu i website v Hà N i, Ban d án cịn cho ra mt nh ng n ph m v Hà N i. Chúng tơi đã dành nhi u tâm huy t đ xây d ng T sách Hà N i v i nh ng n ph m đin t đưc t ng mi n phí cho quý b n đ c. Chúng tơi hi vng nh ng tâm huy t này s mang l i cho quý b n đ c yêu Hà N i nh ng điu thú v . Tư li u chúng tơi s d ng đ th c hi n nh ng n ph m này hồn tồn đưc s ưu t m và biên t p t các ngu n trên Internet nên khơng tránh đưc nh ng thi u sĩt. M t s t ư li u do l y các ngu n th c p, nên chúng tơi khơng th trích d n ngu n đ y đ . Chúng tơi mong nh n đưc s thơng c m t các tác gi . Xin chân thành c m ơn và mong nhn đưc nh ng gĩp ý t phía b n đ c! Ban d án 2 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Mc L c Th ư ng 2 Văn hĩa dân gian trong đi s ng 3 Múa r i n ưc, ngh thu t sân kh u 7 đc đáo 7 Di s n nh c l c truy n Hà N i 11 Các nhcj c dân t c Vi t Nam Error! Bookmark not defined. Văn h c dân gian c truy n trên đt Th ăng Long 29 Ngh thu t múa trong sân kh u chèo Th ăng long - Đơng đơ - Hà n i 34 Ngh thu t Tu ng trên đt 37 Th ăng Long – Hà N i 37 Ca trù 41 Hát Ch u v ăn 43 Âm nh c dân gian 45 Tranh Hàng Tr ng 47 Ngh thu t thêu tay 48 3 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Văn hĩa dân gian trong đi s ng Mt v n đ đưc các nhà qu n lý v ăn hĩa Hà N i đ c bi t quan tâm là đu t ư nghiên cu, b o t n v n v ăn hố phi v t th tiêu bi u nh ư l h i C Loa ( Đơng Anh), l h i đ n Sĩc (Sĩc S ơn), l h i Vua Lê đă ng quang (Hồn Ki m), l h i đ n V à (S ơn Tây), múa Bài Bơng (Phú Xuyên), hát Dơ (Qu c Oai) Đng th i t o điu ki n đ nhi u lo i hình ngh thu t dân gian phát tri n nh ư r i n ưc Đào Th c ( Đơng Anh), tu ng D ươ ng C c (Qu c Oai), các câu l c b ca trù n i th ành Hà N i, L Khê ( Đơng Anh), Đơng Duyên (Th ưng Tín) B n thân các đa ph ươ ng n ơi vn c đưc sinh ra và l n lên c ũng đang m i mi t và h h i v i hành trình b o t n v à phát huy “ đc s n” v ăn hĩa quê mình. Hị C a đình và múa hát Bài Bơng đưc coi là nét v ăn hĩa đc tr ưng thơn Phú Nhi êu, xã Quang Trung, huy n Phú Xuyên. Ra đi cách đây hàng tr ăm n ăm, đây là lo i h ình ngh thu t di n x ưng dân gian đ c đáo - hị hát theo các nghi l dân gian đ a ph ươ ng đ cung chúc các v th n hồng làng. Đn nay lo i hình này v n là ni m t hào c a ng ưi dân Phú Xuyên. N i dung bài hị C a đình g m 517 câu, đưc chia làm 3 ph n: Bài giáo, bài hị và bài khĩng. Nh ng câu hị đã ăn sâu vào ti m th c c a nh ng ng ưi dân, coi đây nh ư m t bài tr ưng ca c a quê h ươ ng. Múa hát Bài Bơng c ũng liên t c xu t hi n trong nh ng ngày l h i theo ba đi hình: múa hát khi đi r ưc tr i, múa hát ph c v các ch u t l , múa hát th thánh. Đ i hình múa hát Bài Bơng g m 8 ng ưi (ng ày x ưa là nh ng thi u n ch ưa ch ng), đưc tuy n ch n t nh ng cơ gái đ p nh t làng, đo c đ múa là m t qu t l a hoa, m t khăn l a màu, m t đơi đèn hoa đ múa đêm. Chính hị Ca đình và múa hát Bài Bơng Phú Nhiêu đã làm cho l h i đây cĩ nét riêng bi t. 4 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Hai lo i hình di n x ưng này đưc l ưu gi v i m t ni m t hào c a ng ưi dân. Th i k ỳ hưng th nh nh t c a lo i hình di n x ưng này là t cách m ng Tháng 8 tr v tr ưc. Sau hịa bình l p l i, các c bơ lão và nhân dân Phú Nhiêu c ũng đã tìm tịi và khơi ph c l i hồn ch nh bài hị C a đình và múa hát Bài Bơng. Đc bi t, ph i nĩi đ n nh ng ng ưi rt tâm huy t nh ư ơng L ươ ng Đc Nghi,ng ưi cĩ cơng l ưu gi , s ưu t m trong su t 40 năm, ngh nhân Nguy n Th Ga đã tích c c truy n d y cho th h sau. T nh ng n ăm 1957, 1961, 1983, 2000 và nh ng n ăm g n đây, đ i v ăn ngh múa hát Bài Bơng c a thơn đã đưc ch n đi thi c p huy n, t nh thành và luơn giành đưc gi i cao. Càng mu n gi gìn lo i hình ngh thu t di n x ưng đ c đáo, ng ưi dân c ũng nhi t tình tham gia h c tp, truy n l i cho th h sau. Hi n nay các bé gái 9,10 tu i ngồi gi h c đ u t nguy n ra sân đình t p múa hát cùng v i các c bà đã vào cái tu i x ưa nay hi m. Ơng L ươ ng Tt T , ch nhi m câu l c b thơn Phú Nhiêu cho bi t: Hi n t i câu l c b cĩ 130 h i viên ho t đ ng quanh n ăm nh ưng đơng nh t là d p hè vì h i làng t ch c vào r m tháng 8 nên hè là lúc các b n tr cĩ nhi u th i gian đ t p luy n nh t. Đn thơn D ươ ng C c (xã Đng Quang, huy n Qu c Oai), cĩ m t lo i hình v ăn hĩa dân gian c ũng đang đưc g ng cơng gìn gi , đĩ là tu ng. Cĩ th nĩi r ng, ng ưi dân n ơi đây là nh ng ngh s ĩ nơng dân, nh ng di n viên tu ng th c th . Theo ơng Nguy n V ăn Lý, Ch nhi m Câu l c b tu ng thơn D ươ ng C c: Ng ưi dân thơn D ươ ng C c tình c “bén duyên” v i ngh thu t tu ng. N ăm 1967, đúng vào th i đim chi n tranh ác li t, các ngh s ĩ tu ng chuyên nghi p thu c Nhà hát tu ng Trung ươ ng s ơ tán v D ươ ng C c đã truy n l a cho nh ng ng ưi dân n ơi đây. M ch ngu n đam mê đĩ c d n d n th m sâu vào máu ng ưi dân, nh ư duyên ph n tr i đ nh khơng tài nào d t ra đưc. T i h u h t các h i di n sân kh u khơng chuyên tồn qu c, đ i tu ng thơn D ươ ng C c luơn đ l i du n đ m nét trong lịng cơng chúng. S l ưng v mà đi tu ng thơn D ươ ng C c d àn dng tính đ n nay lên t i h ơn b n ch c, bao g m c tu ng c , tu ng hi n đ i nh ư: 5 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể “Tr ưng N V ươ ng”, “Tr n Qu c To n ra quân”, “Tr n Bình Tr ng”, “Nghêu Sị c H n”, “Tình cá n ưc” Tuy ho t đ ng m nh là th nh ưng các th h di n viên, nh c cơng Câu l c b tu ng thơn D ươ ng C c nhi u ng ưi đã đn tu i th t th p. H luơn e ng i th h tr khơng cịn m n mà v i ngh thu t tu ng nh ư l p cha anh. Các thành viên đã quy t tâm duy trì đu đ n ho t đ ng c a đ i tu ng và gây d ng nh ng “m m non” hát tu ng v i hy v ng đêm l i s c s ng cho m t lo i hình v ăn hĩa đc s c trong đ i s ng. Trong khi ngành v ăn hĩa Hà N i đang ra s c đ khơi ph c nh ng điu múa c , gìn gi nh ng nét sinh ho t v ăn hĩa dân gian, đt v n đ b o t n và quy ho ch các y u t v ăn hĩa phi v t th thành vi c làm c p bách và c n thi t, thì t i các làng, xã, n ơi các lo i h ình văn hĩa dân gian đang t n t i t hát Chèo Tàu ( Đan Ph ưng), hát Dơ (Qu c Oai) đ n r i nưc Đào Thc ( Đơng Anh) v n đưc ng ưi dân âm th m nuơi d ưng nh ư m t d ịng ch y khơng ng ng t th h này sang th h khác. H n l c h t mình v i hy v ng r ng, nh ng giá tr v ăn hĩa y ngày càng đưc ti p n i, phát huy nh ư m t v n di s n v ăn hố ngàn n ăm. 6 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Múa r i n ưc ngh thu t sân kh u đ c đáo Múa r i c n h u nh ư dân t c nào c ũng cĩ, cịn múa r i n ưc thì cĩ l ch cĩ Vi t Nam. Đây là ngh thu t dân gian đ c đáo c a n ưc ta đã xu t hi n t r t lâu. T m bia đá tháp Sùng Thiên Diên Linh d ng t i chùa Đi S ơn (huy n Duy Tiên, t nh Hà Nam) n ăm 1121 (Tri u Lý) cĩ ghi: R i n ưc đã t ng đưc di n trong l m ng th nhà vua. Ngh thu t múa r i n ưc đưc sinh ra t đ ng b ng châu th sơng H ng, ph n ánh s n xu t nơng nghi p và đi s ng c a ng ưi nơng dân n ưc ta. Ti t m c múa r i n ưc c a nhà hát múa r i Vi t Nam Ngày tr ưc, nh ng ng ưi làm ngh r i n ưc th ưng t ch c thành ph ưng r i. M i ph ưng cĩ kho ng b y, tám ch c ng ươ i do m t ơng trùm đng đ u đ điu hành cơng vi c. Trong m t ph ưng ch cĩ 20 ng ưi ho t đ ng tr c ti p , s ng ưi cịn l i ph c v cho ph ưng ho t đ ng bi u di n. Ph ưng r i v a là m t t ch c ngh thu t nghi p d ư va là m t t ch c t ươ ng t . Hàng n ăm ph ưng r i làm l t t ngh và nh n thêm ng ưi m i. Ng ưi m i đưc k t n p vào ph ưng mang tr u cau, r ưu đ n l t , trình ph ưng, th gi bí m t nhà ngh . L quy đ nh khơng nh n ph n vào ph ưng, s khi ly ch ng xa, h mang theo bí truy n múa r i c a ph ưng. 7 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Mt v r i n ưc th ưng cĩ nhi u “nhân v t”, m i nhân v t (con r i) là m t tác ph m điêu kh c dân gian, mang dáng v khác nhau th hi n tính cách c ũng khác nhau. Con r i đưc làm b ng g , bên ngồi ph s ơn ta, đ ch ng th m n ưc, nhân v t tiêu bi u c a ri n ưc là chú T u v i thân hình trịn tr ĩnh và n c ưi hĩm h nh, l c quan. Vùng đng b ng B c B cĩ nhi u ao, h đã tr thành sân kh u múa r i n ưc vơ cùng sinh đng. B ao, h là n ơi khán gi quây qu n xem bi u di n vào nh ng ngày l h i làng th ưng t ch c thu đình (nhà trị). Bi u di n r i n ưc b t đ u b ng vi c chú T u ra gi i thi u ch ươ ng trình. V i b m t tinh ngh ch, trang ph c ng ngh ĩnh, hai tay ch tr , mi ng hát l i “d n đám”, chú T u mang l i tràng c ưi s ng khối ngay t phút đ u. Khi bi u di n, ngh nhân ph i ngâm mình d ưi n ưc đ điu khi n con r i thơng qua máy sào, máy dây. Nh c đ m cho cu c di n là b gõ g m tr ng, mõ, thanh la Th i Lê cịn đ l i các di tích thu đình (nhà c a nh ng ng ưi điu khi n con r i) t i đ n Phù Đng (huy n Gia Lâm), chùa Nành (xã Ninh Hi p, huy n Gia Lâm) và thu đình cĩ quy mơ l n chùa Th y (xã Sài S ơn, huy n Qu c Oai) đ u thu c ngo i thành Hà N i ngày nay. Ch ươ ng trình trị di n r i n ưc khá phong phú, m i n ơi, m i ph ưng cĩ khác. V đ tài lao đng s n xu t cĩ các nhĩm trị t dân, g m Ng ư cĩ các trị câu cá, cá l i, úp n ơm, bơi thuy n, th l ưi, kéo vĩ; Ti u cĩ các trị ch t cây, gánh c i; Canh v i các trị đi c y, ba, c y lúa, g t lúa, tát n ưc, c t c , ch ăn trâu; Đ c v i các trị ơng đ, bà đ, đi h c, đc sách. V đ tài sinh ho t v ăn hố cĩ các nhĩm trị v t. đua leo lang, đua ng a , trích đon các tích chuy n chèo c , tu ng c , các trị l nghi, h i hè, các chuy n l ch s nh ư cu c kh i ngh ĩa c a Hai Bà Tr ưng (40 – 43 sau cơng nguyên), Bà Tri u (th k th 3), Lê L i (1385 – 1433), chi n th ng trên sơng B ch Đ ng, Ngơ Quy n đánh quân xâm lưc Nam Hán n ăm 938, Lê Hồn đánh quân T ng n ăm 981 và Tr n Qu c Tu n đánh quân Mơng – Nguyên n ăm 1288. Kho tàng các v r i n ưc r t l n và ngày càng đưc b sung nhi u v di n m i cĩ n i dung thích h p v i cu c s ng đươ ng đi và s thích c a khán gi . Ví d : Nhà hát múa ri Vi t Nam cĩ ch ươ ng trình bi u di n g m 16 trị c tiêu bi u, b t c , vinh quy bái t , múa r ng, múa lân, múa ph ưng, múa s ư t , múa bát tiên, đánh cáo, b t v t, đánh cá, đua thuy n, tr i trâu, nhi đng hí thu , Lam S ơn t ngh ĩa Ti t m c múa r i n ưc th ưng ng n, g n luơn thay đ i, l i k t h p v i âm nh c, pháo hoa, l a đuc đưc ph n quang trên m t n ưc làm t ăng v l ng l y và s c h p d n. Ri n ưc là lo i hình ngh thu t sân kh u mang tính t ng h p cao c a nhi u lo i hình ngh thu t dân gian khác nh ư ch m kh c, s ơn thi p, v màu, làm pháo, ki n trúc, thêu thùa, âm nh c, nh y múa, th ơ ca, v ăn h c 8 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Hà N i hi n nay cĩ nhi u làng xã t ch c múa r i n ưc nhân ngày h i làng và gi t ngh . T i vùng chiêm tr ũng huy n Phú Xuyên cĩ câu t c ng “L nh i, tr i Neo, chèo Bi, r i L ưng” . L ưng là tên nơm các thơn T Xá, An M (xã Đi Th ng), thơn Ng c Lâu (xã Quang Trung). Xã Đi Th ng hi n cĩ m t ngơi chùa cĩ tên là chùa R i. Dân làng k r ng ngày x ưa làng m h i chùa và t ch c múa r i cho dân xem đĩ. Huy n Thanh Oai cĩ xã Cao Viên hi n cịn ngơi chùa tên ch Hán là Phúc Lâm, nh ưng dân làng c ũng g i là chùa R i. Múa r i n ưc. Gi a h Long Trì chùa Th y (xã Sài S ơn, huy n Qu c Oai) cĩ nhà thu đình. Các nhà nghiên c u v ăn hố đốn đ nh thu đình này đã ra đi vào th i Lê s ơ, b i t m bia cnh đĩ cĩ niên hi u Đ i Chính th b y (1536) th i M c Đă ng Doanh. Ph ưng r i n ưc làng Gia (xã Bình Phú, huy n Th ch Th t) th ưng bi u di n thu đình này vào d p l hi chùa Th y t ngày 4 đn ngày 8 tháng 3 âm l ch. Ng ưi làng Th y cĩ 3 m u ru ng giao l i cho ng ưi làng Gia h ưng hoa l i đ hàng n ăm làm ngh ĩa v k trên. Ng ưi làng Gia l ưu truy n thu t c a ngh múa r i n ưc là T Đ o H nh, m t thi n s ư n i ti ng th i Lý. Đ ghi nh cơng lao c a thi n s ư d y ngh , chùa Th y, t i gian th ưng đin cĩ t ưng th T Đ o H nh đưc c u trúc theo d ng cĩ th c đ ng đ ng lên, ng i xu ng, khi đĩng ho c m c a khám th . Hi n nay, ngồi làng Gia, cịn cĩ hai ph ưng r i n ưc khác là ph ưng Chàng S ơn và ph ưng Yên Thơn v n gi đưc ngh . Ba ph ưng này ngày x ưa đu thu c T ng N a vùng đt phía nam huy n Th ch Th t. Nhìn chung ba ph ưng r i n ưc đ u gìn gi đưc bí quy t c a ngh đ t o ra nh ng trị di n đ c s c. 9 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Bên c nh vi c bi u di n, ng ưi ta cịn làm con r i đ bán, coi nh ư m t s n ph m v ăn hố. Trong các phưng r i n ưc c a Th đơ, n i ti ng h ơn c là ph ưng Đ o Th c (xã Thu Lâm, huy n Đơng Anh). V i nhi u trị di n nh ư Cơ T m đi h i, Th ch Sanh, Thánh Giĩng, s tích thành C Loa ph ưng đã đi bi u di n các t nh Ninh Bình, Khánh Hồ, Hi Phịng và c n ưc ngồi nh ư Trung Qu c, Hà Lan. trong n ưc c ũng nh ư các n ưc b n, ph ưng đ u đưc nhi u khách đn xem và c v ũ n ng nhi t. Trên đa bàn Hà N i, cĩ nhà múa r i Vi t Nam và nhà hát múa r i Th ăng Long. Hàng ngày đu cĩ đơng khách trong n ưc và qu c t đn xem. Hai nhà hát này c ũng đã cĩ nh ng chuy n l ưu di n r i n ưc nhi u n ưc trên th gi i và đưc b n bè n ăm châu yêu thích. Múa r i n ưc là di s n v ăn hố đ c đáo và quý giá c a dân t c, c n đưc gi gìn và phát tri n khơng ch hi n nay mà cịn cho các th h mai sau. 10 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Di s n nh c l c truy n Hà Ni Nh n di n nh c l Hà N i Nh c l đây đưc hi u là nh ng th lo i, hình th c âm nh c g n v i nghi l tơn giáo và tín ng ưng. Bài vi t này xin gi i h n đ c p t i âm nh c g n v i b n khơng gian chính là: nh c trong nghi l Thành hồng làng, trong nghi l Ph t giáo, trong tín ng ưng T ph và trong Tang ma c a ng ưi Vi t t i khu v c Hà N i (c ũ). Tr ưc h t, âm nh c trong t l thành hồng đưc xác đ nh trên hai thành ph n chính là cp tr ng - chiêng và dàn nh c bát âm. m t s đình làng cịn m r ng thêm vài hình th c t ch c n a nh ư đi múa tr ng b ng, đ i múa sinh ti n và đi tr ng b n. Nh ng hình th c t ch c này chúng ta cĩ th g p ph bi n trong nghi th c t r ưc thành hồng làng các n ơi nh ư: Quan Nhân, Chính Kinh, C L c, Giáp Nh t và Phùng Khoang qu n Thanh Xuân; M Trì H , Đình Thơn xã M Trì và đình làng Liêm M c, l h i đình Chèm huy n T Liêm . Đây c ũng là m t trong nh ng nét đ c đáo th hi n tính dân gian mang đc tr ưng riêng m i làng, ph ưng. Ngh nhân Tám Nh t bi u di n cùng dàn nh c l trong ti t m c Đánh nghinh. V c p nh c c tr ng và chiêng: đc đim tr ng trong các đình làng Hà N i ch y u là lo i tr ng l n, chi u cao trung bình t 80 - 120cm, đưng kính kho ng t 50 - 60cm; chiêng thơng th ưng cĩ đưng kính c ũng dao đ ng t 60 - 75cm. Tr ng và chiêng cĩ ch c n ăng báo th i, báo hi u nhân dân vào đám, lên đình. 11 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Trong khi t l , tr ng là hi u l nh giúp cho các quan viên và ng ưi ch p l th c hi n nghi th c dâng l v t. Nh ng ng ưi ch p l ch th c hi n sau khi ng ưi đơng x ưng và tây xưng hơ cùng v i ti ng tr ng đim. Do đĩ, các b ưc đi đ u đưc quy đnh b i ti ng tr ng. Tr ng lúc này nh ư m t th ngơn ng đ c bi t đ i v i ng ưi hành l và th n linh. V ph ưng bát âm g m cĩ: m t tr ng b c, m t c nh, hai sáo, m t nh , m t tam, m t h , mt nguy t và m t sinh ti n. Riêng nh c c sinh ti n đã cĩ nhi u nơi tách ra thành m t đi nh c riêng đ v a di n t u ph i h p v i múa trong khi r ưc thành hồng làng (nh ư tr ưng h p m t s làng đã nêu trên). Đi tr ng b n thơng th ưng đưc s d ng b n chi c, cĩ đưng kính kho ng 35-40cm, chi u cao 18cm; khi di n t u đưc treo tr ưc ng c. Trong nhi u tr ưng h p, đ i tr ng bn cĩ ch c n ăng t o và gi nh p cho ph ưng bát âm và đi múa sinh ti n c ũng nh ư nh ng t ch c âm nh c trong đĩ theo su t quá trình c a bu i t r ưc l . Nh ư v y, c ơ c u t ch c dàn nh c chính ph c v nghi th c t l thành hồng làng đưc biên ch g m m t tr ng l n, m t chiêng, m t ph ưng bát âm, m t đ i tr ng b n, m t t múa sinh ti n. Ngồi ra tu ỳ đ a ph ươ ng, cĩ th b sung biên ch m t s nh c c khac, nh ưng v nguyên t c khơng đưa nh ng d ng c " l ". N u nh ư âm nh c trong t l thành hồng ch y u là nh c đàn, thì âm nh c trong nghi l Ph t giáo đưc n i b t b i nh c hát (thanh nh c) và đưc s d ng trong h u h t cá nghi l , t l Ph t đ n, l Vu Lan, l Hơ th n nh p t ưng đ c bi t h p d n và đc đáo trong nghi l C u siêu. Ti khu v c Hà N i hi n nay, bên c nh các hình th c t ng kinh, đ c k , than cơ h n (trong các đàn l c u siêu), ng ưi ta đ c bi t chú ý t i các hình th c tán canh. Đây cĩ th coi là m t trong nh ng di s n, và là m t trong nh ng đc s n trong âm nh c Ph t giáo đng b ng Sơng H ng nĩi chung, khu v c Hà N i nĩi riêng. N u nh ư hát V ăn đưc coi nh ư âm nh c đ c tr ưng trong tín ng ưng T ph thì tán canh chính là m t đ c tr ưng trong nghi l Ph t giáo đây. Qua đin dã, nghiên c u nh c l Ph t giáo t i khu v c Hà Ni, chúng tơi đưc bi t, hi n nay t i khu v c này cịn b o t n đưc s l ưng 13 bài b n canh khá phong phú và đc đáo, g m các canh: lơ h ươ ng, x nhi t, chí tâm, phú, hồng kim, th ng, hãm, gi i đinh, d ươ ng chi, t th , canh ai, đơng ba, b o đ nh ( đàn th ưng). Đc bi t, theo nh ư các s ư t ăng và th y cúng, chúng tơi cịn đưc bi t t i khu v c Hà N i tr ưc đây cịn t n t i ba “lị” canh chính. Đĩ là lị canh chùa B c, lị canh Qu ng Bá - Tây H và lị canh chùa Thanh Nhàn . Biên ch dàn nh c trong nghi l Ph t giáo thơng th ưng bao g m: nh c c thân vang cĩ chuơng, mõ, tiu c nh, thanh la, não b t; nh c c màng rung cĩ tr ng cái (tr ng l n), tr ng b n và tr ng d n; nh c c h ơi cĩ kèn ti u, kèn la, nh c c dây cĩ đàn nguy t và nh . 12 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Tuy nhiên, hai nhĩm nh c c sau ch m i xu t hi n trong th i gian g n đây, dàn nh c truy n th ng s d ng trong nghi l Ph t giáo tr ưc đây Hà N i khơng cĩ. V n đ này tác gi s trình bày thêm ph n 2: th c tr ng nh c l Hà N i. Dàn nh c trên ch y u s dng b n nh p tr ng chính là tr ng pháp lơi, tr ng hi n th ưng đưng, tr ng d n lc cúng và tr ng sai. Tươ ng t âm nh c Ph t giáo, âm nh c trong tín ng ưng T ph c ơ b n là thanh nh c, ni b t cĩ hát V ăn. Hát V ăn cĩ ba hình th c chính là V ăn th , V ăn thi và V ăn h u[ 3] . đây chúng tơi t p trung vào hát V ăn th - m t hình th c cịn đưc s d ng ph bi n t i khu v c Hà N i. Hát V ăn th đưc t ch c vào các ngày T quý (k ỳ l ): Th ưng Nguyên (tháng Riêng), Nh p h (tháng T ư), Tán h (tháng B y), T t niên (tháng 12) và ngày Ti c (ngày quy hố - ngày m t) c a các v thánh th chính ho c th v ng, nh ư M u Li u H nh (03/03), Ti c Cơ B ơ (12/06), Ti c Quan Tam Ph (24/06), Ti c Ơng Hồng B y (17/07), Ti c Đ c Tr n Tri u (20/08), v.v Thanh nh c trong hát v ăn th đưc trình bày th t làn điu r t rõ ràng, g m: v ăn Cơng đng, v ăn M u tho i, v ăn C nh Th ư đưng và v ăn Nh v B Tát và đưc hát l n l ưt các điu: b , mi u, th ng, phú bình, phú chênh, phú d u, phú nĩi, đưa th ư, vãn, d c, c n hãm, ki u d ươ ng, d n. Nh c c s d ng trong hát V ăn nĩi chung, hát V ăn th nĩi riêng ch n ăm lo i chính là: đàn nguy t, tr ng ban, phách, c nh và tr ng cái. Các nh c c này ch y u gi vai trị đm và gi nh p cho các cung v ăn khi hát. Âm nh c trong tang ma đưc coi là m t b ph n khơng th thi u trong đ i s ng v ăn hĩa tâm linh c a ng ưi Vi t nĩi chung, ng ưi dân Hà N i nĩi riêng. Theo các nhà nghiên c u, âm nh c trong l tang khu v c Hà N i tr ưc đây, ngồi giai điu c a nh ng bài khĩc, ch cĩ hai nh c c chính là tr ng và kèn. Ngày nay thì chúng đã cĩ nh ng bi n t ưng khác đi nhi u. Dàn nh c trong đám tang ph n l n l y c ph ưng bát âm trong nghi th c l t h i vào s d ng. Theo truy n th ng, tr ng s d ng trong đám tang g m cĩ hai chi c: m t tr ng cái và m t tr ng con (tr ng b n). Kèn ch y u s d ng hai lo i là kèn pĩp, cịn g i là kèn già nam hay g i th ng là kèn đám ma và kèn pha (âm khu h ơi tr m). Bài b n âm nh c chính th ng đưc s d ng trong tang l g m cĩ các điu lâm kh c, b n hãm, b n kéo và kèn l. Nh ư v y, nhìn t gĩc nhìn dân t c h c và tơn giáo, âm nh c trong m i nghi l đ u cĩ nh ng cách th c t ch c bài b n và nh c c khơng gi ng nhau. 13 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Tuy nhiên, chúng đu g p nhau t i m t đim là sinh ra t trong nghi l và đ ph c v cho các nghi l . Do đĩ, đ cĩ cái nhìn đúng đn, tránh ng nh n khi ti p c n v i các th lo i và hình th c nh c l , chúng ta ph i cĩ cái nhìn t ng th và c ơ b n ph i phân bi t đưc v c ơ c u t ch c c ũng nh ư quy chu n b t bu c c a m i thành ph n âm nh c g n v i tng nghi l . Nĩi điu này đ đ c p t i m t th c tr ng là hi n nay t i khu v c Hà N i nĩi riêng, khu v c đ ng b ng Sơng H ng nĩi chung, các hình th c âm nh c đưc s d ng trong nghi l tơn giáo và tín ng ưng đã và đang cĩ xu h ưng bi n t ưng, lai c ăng và s dng vơ t ch c. Điu này xin đưc nĩi rõ h ơn ph n sau đây. Th c tr ng nh c l Hà N i hi n nay Cùng v i chính sách m c a n n kinh t th tr ưng, song song v i vi c đ y m nh các ho t đ ng giao l ưu h i nh p và h p tác qu c t trên nhi u l ĩnh v c, thì âm nh c truy n th ng Vi t Nam nĩi chung, nh c l khu v c Hà N i nĩi riêng khơng n m ngồi quy lu t bi n đ i c ơ b n. N u nh ư tr ưc đây, âm nh c trong nghi l Ph t giáo t i khu v c này th ưng cĩ t ch c r t khuơn phép và ch t ch thì ngày nay nhi u trong s đĩ đã b phá v. Nguyên nhân c a th c tr ng này b t đu t s giao l ưu m r ng vùng ho t đ ng ca các s ư t ăng và th y cúng trong các nghi l Hà N i và m t s đ a ph ươ ng khác. Nh ng ng ưi th c hi n các nghi l Ph t giáo khu v c Hà N i th ưng đưc m i v th c hi n các nghi l nh ng t nh lân c n. Ng ưc li, nh ng đàn l kéo dài nhi u ngày m t s ngơi chùa Hà N i c ũng đã m i nh ng đ i cúng, nh ng s ư t ăng các đ a ph ươ ng khác lên th c hi n. đây, s ti p thu, nh h ưng phong cách gi a các đ a đim vì th mà di n ra ph bi n. Tính đ c tr ưng vùng mi n b chà tr n. Ngay trong âm điu khi t ng kinh, m t s s ư t ăng khu v c Hà N i c ũng đã b nh h ưng âm h ưng âm cũng nh ư phong cách các s ư t ăng khu v c mi m Nam. Bên c nh đĩ, trong nhi u ngơi chùa l n c a Hà N i hi n nay s d ng nhi u đĩ a nh c t ng kinh do các s ư Đài Loan và Trung Qu c th c hi n và s n xu t . Chính vì th , s nh h ưng và vay m ưn l n nhau trong âm nh c tơn giáo và tín ng ưng khu v c Hà N i v i các đ a ph ươ ng khác hi n nay là m t hi n t ưng ph bi n. Nĩ khơng nh ng b nh h ưng âm nh c trong cùng m t tơn giáo các đ a ph ươ ng khác, mà cịn b nh h ưng m t s hình th c âm nh c tín ng ưng và tơn giáo khác. Thí d , trong nghi l Ph t giáo m t n ơi nh ư qu n Long Biên, huy n Gia Lâm, các s ư t ăng th y cúng cịn s d ng c đàn nguy t và hát V ăn khi th c hi n ph n hát l . V t ch c dàn nh c, ng ưi ta cịn b sung thêm c tr ng c ơm và kèn - nh ng nh c c mà trong truy n th ng âm nh c Ph t giáo Hà N i nĩi riêng tr ưc đây khơng s d ng. Trong h u h t các khơng gian l khác nh ư T ph , t l thành hồng và tang ma c ũng b tr ưng h p t ươ ng t nh ư v y. Nh t là âm nh c s d ng trong tang l . Hi n nay, nhi u đám tang Hà N i đã xu t hi n nh ng ph ưng kèn nh ng đ a ph ươ ng khác t i. 14 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Trong đĩ, chúng tơi cịn th y xu t hi n c nh ng nh c c đưc coi là v t kiêng trong nh c tang l , nh ư đàn ghi ta phím lõm s d ng trong nh c tài t và nhi u nh c c “l ”khác. Khơng nh ng th , bài b n s d ng trong tang l c ũng đã bi n t ưng và lai c ăng rt nhi u. Ng ưi ta s d ng c m t s điu hát trong chèo, bi n hố nhi u làn điu trong nh c tài t đ đưa vào khi th c hi n nghi l . Hi n t ưng này ph i ch ăng đang là m t xu hưng “c i cách”, “ đ i m i” trong đ i s ng sinh ho t v ăn hĩa âm nh c tơn giáo và tín ng ưng trên đa bàn Hà N i ? Chúng tơi cịn ch ưa đ c p đ n m t tình tr ng trong cách ăn m c l ph c khi hành l . Đĩ là m t vài thí d trong r t nhi u tr ưng h p mà chúng tơi phát hi n trong quá trình đin dã, nghiên c u. Th c tr ng s d ng âm nh c khơng đúng ch c n ăng trong khơng gian thiêng tơn giáo và tín ng ưng khu v c Hà N i hin nay đang là m t v n đ c n đưc nh ng ng ưi làm qu n lý, nghiên c u quan tâm lên ti ng. Gi i pháp b o t n Nh ng phân tích trên cho th y Hà N i cịn l ưu truy n đưc nhi u th lo i và hình th c nh c l r t đ c đáo. Nĩ g n li n v i đ i s ng sinh ho t tâm linh c a ng ưi dân hàng tháng, c n ăm. D p đ u xuân đưc coi là th i gian mà di n m o nh c l Hà N i di n ra đm đ c nh t. Đĩ là nghi l t thành hồng các đình làng; l c u an cho các Ph t t và nhân dân trong các chùa; các Ph m ti c vào ngày quy hố c a thánh m u và đ đĩn ti p các con nhang, đ t t i c u may; và đâu đĩ, l tang v n di n ra trong khu ph , h m ngõ. Theo đĩ, hát V ăn th rơm r , nh n nh p di n ra su t ngày đêm; ti ng chuơng chùa, ti ng mõ, nh p tr ng d n l c cúng r n ràng mà nghiêm trang; ti ng tr ng chiêng đim báo các c chu n b dâng l t thành hồng; và ti ng ai ốn báo hi u cho ta th y đã cĩ ai đĩ va tr v “bên kia th gi i”! - t o nên m t di n m o âm nh c tín ng ưng vơ cùng phong phú và đc s c. Tuy nhiên, trong b i c nh tồn c u hố hi n nay, bên c nh nh ng gì chúng ta đã và đang cịn b o t n đưc là th c tr ng, nguy c ơ th t truy n do l p ngh nhân l n tu i m t đi d n; s lai c ăng, ơ h p do s nh h ưng tr c ti p c a b i c nh m ca kinh t . Vì th , đ b o t n và phát huy v n di s n nh c l nĩi riêng, nhi u v n v ăn hĩa truy n th ng khác trên đa bàn Hà N i nĩi chung, tơi xin đư a ra m t s gi i pháp sau: Mt là, các tr ưng đào t o ngành qu n lý v ăn hĩa c n cĩ nh ng ch ươ ng trình liên k t vi các Vi n nghiên c u, các tr ưng đ i h c chuyên ngành đ qua đĩ, các chuyên gia gi i thi u và ph bi n nh ng hi u bi t chung v đ i s ng sinh ho t âm nh c truy n th ng nĩi chung, âm nh c tơn giáo và tín ng ưng nĩi riêng, trong đĩ cĩ các nguyên t c s d ng m i th lo i âm nh c g n v i khơng gian thiêng c th ; đ ng th i giúp sinh viên cĩ th phân bi t đưc nh ng hình th c và th lo i âm nh c nh ng khơng gian khác nhau, trang b cho các em sau khi ra tr ưng v làm cơng tác qu n lý v ăn hĩa đ a 15 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể ph ươ ng cĩ nh ng hi u bi t nh t đ nh v nh ng lo i hình v ăn hĩa truy n th ng nĩi chung. B o t n âm nh c l truy n th ng c a Hà N i nĩi riêng c ũng c n ph i b t đ u t nh ng b ưc đi này. Hai là, c n thơng tin, giáo d c và gi i thi u m t cách r ng rãi trên các ph ươ ng ti n thơng tin đi chúng c a Hà N i, nh ư đài phát thanh, truy n hình, các báo v v ăn hĩa tín ng ưng và các hình th c âm nh c và múa g n v i nĩ. T ch c nh ng b phim t ư li u phát sĩng trên truy n hình theo ch đ gi i thi u riêng t ng th lo i nh c l g n v i khơng gian c a m i th lo i đĩ. C th : cĩ th t ch c nh ng b phim t ư li u ng n gi i thi u v nghi th c t l thanh hồng làng, bao g m quy trình t l , vai trị c a âm nh c trong l và ý ngh ĩa c a nghi l . T ươ ng t nh ư v y cĩ th s n xu t các b phim gi i thi u v âm nh c Ph t giáo, âm nh c hát V ăn, âm nh c trong tang l , hình th c này, chúng ta c ũng c n m i nh ng ng ưi làm cơng tác nghiên c u chuyên mơn m i l ĩnh vc, sau đĩ t ch c nh ng bu i nĩi chuy n, tuyên truy n giúp ng ưi dân ( đây bao gm c nh ng ng ưi th c hành các lo i hình âm nh c các nghi l ) cĩ nh ng hi u bi t đ nêu cao ý th c b o t n nh ng yêu t c n đưc b o t n. Ba là, cán b làm cơng tác qu n lý v ăn hĩa c n cĩ nh ng h ưng d n, đ nh h ưng cho các làng th ưng xuyên t ch c l h i, các chùa di n ra nhi u nghi l , tr c ti p là ng ưi th c hi n hành l âm nh c t i các đình, chùa, nh ng “th kèn” đám tang đ cao ý th c “b o th ” nh ng cái mà h đang cĩ theo ph ươ ng châm “tr ng làng nào làng y đánh/ thánh làng nào làng y th ”. Nh ư th , khơng nh ng Hà N i b o t n đưc kho di s n theo phong cách c a riêng mình mà cịn tham gia vào vi c b o t n cho c các đ a ph ươ ng khác n a. 16 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Các nh c c dân t c Vi t Nam Âm nh c là m t ph n khơng th thi u trong cu c s ng m i con ng ưi chúng ta. N n âm nh c c a Vi t Nam mang đ m tính dân t c, nĩ đưc phát tri n và truy n t đ i này sang đi khác. T các điu quan h B c Ninh cho t i nh ng bài ca c Nam b , đâu đâu c ũng phát tri n m t n n âm nh c riêng c a t ng vùng mi n. Và trong n n âm nh c n ưc nhà, tuy phong phú đa d ng nh ưng c ũng khơng th nào thi u đưc s gĩp m t c a các lo i nh c c , m t trong s đĩ là các lo i đàn. Cĩ bao gi b n đã t ng th c m c xem, cĩ bao nhiêu lo i đàn đang t n t i trong n n âm nh c Vi t Nam? Đàn tranh Đàn Tranh hình h p dài. Khung đàn hình thang cĩ chi u dài 110-120 cm. Đu l n r ng kho ng 25-30 cm là đu cĩ l và con ch n đ m c dây. Đ u nh r mg kho ng 15-20 cm gn 16 khố lên dây chéo qua m t đàn. M t đàn làm b ng ván g ngơ đ ng dày kho ng 0,05 cm u n hình vịm. Ng a đàn cịn g i là (con Nh n) n m kho ng gi a đ gác dây và cĩ th di chuy n đ điu ch nh âm thanh. Dây đàn làm b ng kim lo i v i các c dây khác nhau. Khi bi u di n ngh nhân th ưng đeo 3 mĩng vào ngĩn cái, tr , gi a đ g y. Mĩng g y làm b ng các ch t li u khác nhau nh ư kim lo i, s ng ho c đ i m i. Âm s c Đàn Tranh trong tr o, sáng s a th hi n t t các điu nh c vui t ươ i, trong sáng. Đàn Tranh th ưng đưc s d ng đ đ c t u, hịa t u, đ m cho ngâm th ơ, hát, tham gia trong các dàn nh c Tài T , ph ưng Bát Âm, dàn Nhã Nh c và các dàn nh c dân t c tng h p. 17 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Đàn b u Đàn B u cĩ tên ch là Đc Huy n C m, là nh c c đàn m t dây c a ng ưi Vi t, g y bng que ho c mi ng g y. Đàn cĩ hai lo i là đàn thân tre và đàn h p g . Đàn thân tre: là đàn c a nh ng ng ưi hát X m. Thân đàn làm b ng 1 đon tre ho c bươ ng dài kho ng 120 cm, đưng kính 12 cm. M t đàn là ch đã đưc lĩc đi m t ph n ct thích h p trên đon tre ho c b ươ ng. Đàn h p g là lo i đàn c i ti n sau này, dùng cho các ngh s ĩ chuyên nghi p. Đàn h p g cĩ nhi u hình dáng, kích th ưc khác nhau. V hình dáng và ch t li u c a h p c ng hưng (t c Thân đàn) c a hai lo i đàn cĩ khác nhau, nh ưng v c u t o, hai đàn hồn tồn gi ng nhau. 18 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Dây đàn cĩ chi u dài ch y su t thân đàn. Thu x ưa dây đàn làm b ng t ơ t m se thành si, v sau thay b ng dây s t. Bu đàn làm b ng 1/2 v qu b u n m (l y đon núm th t c b ng). B u đàn l ng vào gi a vịi đàn n ơi bu c dây đàn. B u đàn cĩ tác d ng t ăng thêm âm l ưng cho đàn. Ngày nay ng ưi ta ti n b u đàn b ng g và ch cĩ tác d ng t o dáng mà thơi. “Cung thanh là ti ng m , cung tr m là gi ng cha” .Âm thanh c a đàn ng t ngào, sâu l ng tình ng ưi. Khơng ch là ng ưi Vi t Nam mà b t c ai đã t ng nghe ti ng đàn b u ch c hn đã b cu n hút b i nh ng giai điu ngân nga, ng t ngào, quy n r ũ đ n khĩ quên. Ðàn Ðáy Đây là m t trong nh ng cây đàn dài nh t do ng ưi Vi t nam ch tác vào th i Lê (th k XV-XVIII ). Ngày x ưa nĩ cịn cĩ tên Vơ đ c m( đàn khơng đáy) hay cĩ ng ưi g i là Đi cm Trong l i hát đào hay ca trù , đàn đáy lá 1 nh c c duy nh t cùng v i phách và tr ng đ .Đàn đáy r t h p v i lo i th ơ c âm thanh n non bu n mát. V i h th ng g n phím 7 cung chia đu nhau, do v y khi ng ưi hát lên cao , xu ng th p m t chút thì ng ưi ngh s khơng ph i v n dây l i mà ch c n đ i th b m m t cách nhanh chĩng. Đàn Đáy cịn cĩ m t đ c đáo h ơn nh ng cây đàn g y khác là cĩ th t o nên nh ng ngĩn chùn khi b m phím(Nh ng đàn g y khác ch cĩ nh n cao mà thơi. Nên Đàn Đáy b t ch ưc gi ng nĩi r t hay và r t đa d ng trong cách đàn. 19 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Đàn T ỳ Bà Tên g i m t nh c c dây g y c a ng ưi Vi t. Nhi u tài li u đã cho bi t, T ỳ Bà xu t hi n rt s m Trung Qu c v i tên g i PiPa, r i Nh t B n v i tên g i BiWa. Ng ưi ta ch tác T ỳ Bà b ng g Ngơ Đ ng. C n đàn và thùng đàn li n nhau cĩ dáng nh ư hình qu lê b đơi. M t đàn b ng g nh , x p, đ m c. Phía m t cu i thân đàn cĩ mt b ph n đ m c dây g i là ng a đàn. Đu đàn (ho c th đàn) cong cĩ ch m kh c rt c u k ỳ, khi là hình ch th , khi là hình con d ơi. N ơi đu đàn g n b n tr c g đ lên dây. Tồn b chi u dài c a thân đàn cĩ s đo t 94 - 100 cm. Ph n c n đàn cĩ g n 4 mi ng ngà voi cong vịm lên g i là T Thiên V ươ ng. Tám phím chính làm b ng tre ho c g g n ph n m t đàn cho các cao đ khác nhau. Thu x ưa dây đàn se b ng t ơ t m r i đem vu t sáp ong cho m n, ngày nay ng ưi ta thay dây t ơ b ng dây nilon. Mc dù đàn T ỳ Bà cĩ xu t x t các n ưc khác, nh ưng qua th i gian dài s d ng nĩ đã đưc bn đ a hĩa và tr thành cây đàn c a Vi t Nam, th hi n sâu s c, đ m đà nh ng bn nh c mang phong cách c a dân t c Vi t Nam trong l ĩnh v c khí nh c. 20 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Đàn nguy t Hay cịn g i là đàn Kìm, đưc s d ng r ng rãi trong dịng nh c dân gian c ũng nh ư cung đình bác h c c truy n c a ng ưi Vi t. Xu t hi n trong m thu t Vi t Nam t th k XI, cho t i nay nĩ v n gi m t v trí r t quan tr ng trong sinh ho t âm nh c c a ng ưi Vi t và là nh c c ch y u dành cho nam gi i. Nh cĩ c n t ươ ng đi dài và nh ng phím cao, nh c cơng cĩ th t o đưc nh ng âm nh n nhá uy n chuy n, m m m i Ti ng đàn trong, vang, kh n ăng bi u hi n phong phú- khi thì sơi n i rịn rã, lúc l i n non sâu l ng, do đĩ đàn nguy t cĩ m t c trong nh ng cu c hồ t u nh c l trang nghiêm, nh ng cu c hát v ăn lơi cu n, nh ng l tang bùi ngùi xúc đng c ũng nh ư nh ng cu c hồ tu thính phịng thanh nhã v i nh ng hình th c di n t u khác nhau: đ m cho hát, hồ tu và đc t u. 21 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Cây đn cị (nh ) Đã cĩ m t trong n n âm nh c truy n th ng Vi t Nam t lâu đ i, đã tr nên thân quen và gn g ũi v i m i ngưi dân Vi t Nam, nĩ đưc trân tr ng quí báu nh ư c v t gia b o. Đn cị đĩng gĩp m t vai trị vơ cùng quan tr ng và đc l c khơng th thi u trong các dàn nh c dân t c Vi t Nam ta t x ưa đn nay. Ng ưi dân Nam b g i là “ đàn cị” vì hình dáng gi ng nh ư con cị, tr c dây cĩ đ u qu p xu ng nh ư m cị- C n đ n nh ư c cị - thân đn nh ư con cị - ti n đ n nghe l nh lĩt nh ư ti ng cị. Trong các dàn nh c ph ưng bát âm, ng ũ âm, nhã nh c, ch u v ăn, s c bùa, nh c tài t , c i l ươ ng dàn nh c dân t c t ng h p, dân ca đ u cĩ đn cị.Ngày nay đàn nh cĩ m t h u h t trong các dàn nh c Vi t nam, các trung tâm b ăng nh c ngày nay c ũng khai thác âm thanh đàn nh trong nh ng nh c ph m v quê h ươ ng hay nh ng ca khúc bu n. 22 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Tam thâp l c Là nh c khí dây, chi gõ c a dân t c Vi t. Đàn cĩ 36 dây nên đưc g i là Tam Th p L c. Đàn Tam th p l c hình thang cân, m t đàn h ơi ph ng lên gi a, làm b ng g nh , x p, đ m c. C u đàn, thành đàn làm b ng g c ng, trên m t đàn đt so le hai hàng ng a, mi hàng 18 ng a. C n đàn bên trái cĩ 36 mĩc đ m c dây, bên ph i cĩ 36 tr c đ lên dây. Dây đàn làm b ng kim khí. Que đàn đưc làm b ng hai thanh tre m ng, d o, đ u đưc qu n d đ ti ng đàn đưc êm. Âm thanh đàn Tam th p l c trong sáng, thánh thĩt, rn rã. Khi bi u di n nh c cơng dùng 2 que gõ vào m t đàn t o ra các ngĩn nh ư: Ngĩn rung, ngĩn vê, ngĩn b t, ngĩn á, đánh c ng âm, h p âm Đàn Tam th p l c gi vai trị quan tr ng trong các dàn nh c sân kh u chèo, c i l ươ ng. Đàn đm cho hát, đ c t u, tham gia dàn nh c dân t c t ng h p. Đàn tam Là nh c c Vi t Nam cĩ 3 dây (tam là ba). Tr ưc đây ng ưi ta th ưng dùng nh c c này trong dàn nh c bát âm, ngày nay ph n l n các dàn nh c đ u cĩ đàn tam v i đ lo i kích c, t nh , v a đ n l n và c lo i đàn tam âm tr m, hịa điu v i nh ng nh c c âm tr m khác trong dàn nh c. Đàn tam cĩ âm s c khơng gi ng các đàn kh y dây khác nh ư đàn t ỳ bà, đàn nguy t hay đàn t . Điu này cĩ l ch u nh h ưng ph n nào b i m t b u vang b t da tr ăn. Đàn tam cĩ màu âm vang, m, sáng s a, thích h p r n rã. Tuy nhiên khi quãng th p âm s c đàn tam h ơi đc, dùng đ th hi n nh ng giai điu tr m hùng, kh e kho n. 23 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Đàn S n Đàn S n là nh c khí dây g y lo i cĩ d c (c n đàn), m t s các n ưc khác Châu Á cũng cĩ. Ðàn S n đưc nh p vào Vi t Nam và tr thành đàn Vi t Nam. Đàn S n là nh c khí khá ph bi n trong Dân t c Vi t, đ c bi t là mi n Nam. Màu âm Ðàn S n trong tr o, t ươ i sáng g n v i Ðàn Nguy t nh ưng ít ngân vang h ơn. Đàn S n th ưng đưc s d ng trong Dàn nh c Sân kh u Tu ng, C i L ươ ng. 24 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Đàn Gáo Hay đàn H là nh c khí dây kéo (cung v ĩ) phát tri n t Ðàn Nh , to và dài h ơn Ðàn Cị(Nh ) khá gi ng nh ư Ðàn H Cm c a Trung Qu c v tính n ăng. Hình dáng Ðàn Gáo đưc kh c trên b đá kê chân c t Chùa Ph t Tích, mi n B c ng ưi ta g i là Ðàn H . Theo GS Tơ V ũ: “Gáo” và “Cị” là sáng t o ngơn ng cĩ tính cách dân gian Nam B , đ ch cây Nh và H mi n B c và mi n Trung, mà t nguyên d khi n ng ưi ta liên h đn tính cách du nh p c a nh ng nh c khí đĩ. Ðàn Gáo mi n Nam ng ưi ta l y n a gáo d a to, b t m t g làm b u đàn nên g i là Ðàn Gáo Đàn Cị Gáo là nh c khí dây kéo (cung v ĩ), là m t c i biên c a Vi t Nam t lo i Nh H (Trung Qu c) đưc nh p vào Vi t Nam và tr thành đàn Vi t Nam. Đàn Gáo ( đàn H ti u) cĩ màu âm tr m h ơn đàn Cị lịn, đy đ n, r ng rãi ch c ch n hơn. Màu âm Ðàn H đ p, m h ơi tr m phù h p v i tình c m sâu l ng. Đàn Gáo (Ðàn H ) tham gia trong Dàn Nhã nh c, Ph ưng Bát âm, Dàn nh c Sân kh u Tu ng, Chèo. Ðàn Gáo gi vai trị quan tr ng trong ban nh c X m, đ m cho các gi ng th (trung, tr m). Ðàn Gáo (Ðàn H ) khơng th y cĩ m t trong các biên ch Dàn nh c Cung đình ngày tr ưc, c ũng nh ư trong Dàn nh c Tài t mi n Nam, đĩ là đim duy nh t mà nĩ khác v i Ðàn Cị. Nh ưng nĩi chung Ðàn Gáo luơn c p kè chung v i Cị (Nh ) trong các Dàn nh c Sân kh u c truy n, C i l ươ ng và trong phe v ăn Dàn nh c L . 25 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể “Gáo” và “Cị” là sáng t o ngơn ng cĩ tính cách dân gian Nam B mi n B c g i là Đàn H Đàn Ðo n Là nh c khí truy n th ng c a Dân t c Vi t và m t s dân t c ít ng ưi mi n B c Vi t Nam. T ươ ng t v i Ðàn Ðo n, ng ưi H’ Mơng cĩ Thà Chìn, ng ưi Lơ Lơ cĩ Gièn Xìn, hp đàn m ng h ơn, cĩ v hoa và khoét l thốt âm. Đàn Ðo n là nh c khí dây g y lo i cĩ d c (c n đàn) m t s n ưc khác Châu Á c ũng cĩ, Ðàn Ðo n đưc nh p vào Vi t Nam và tr thành đàn Vi t Nam. (cịn g i là đàn nh t, t c đàn M t Tr i), lo i đàn cĩ 4 dây b ng t ơ (2 âm gi ng nhau); Nam B g i là đàn đon vì cán đàn ng n. Đưc x p phím theo h th ng 7 âm chia đ u, cho nên khi đánh theo điu th c 12 bình quân, c n ph i nh n m i đ t đưc cao đ theo ý mu n. Âm thanh giịn, kho , vang, thích h p v i giai điu vui, ho t bát, dí d m. Đàn T tr ưc đây cĩ m t trong các dàn nh c bát âm, tu ng, c i l ươ ng (ít dùng trong chèo). Đàn Ðo n th ưng đưc s d ng tham gia trong Ph ưng Bát âm, Dàn nh c Sân kh u Tu ng, C i L ươ ng, ngày nay Ðàn T đã đưc đưa vào Dàn nh c Dân t c T ng h p hồ tu. 26 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Ghi-Ta Là nh c khí dây g y lo i cĩ d c (c n đàn), cĩ ngu n g c t Tây Ban Nha nh p vào Vi t Nam, đưc ng ưi Vi t c i t o và tr thành nh c khí Vi t Nam.Màu âm Ðàn Ghi-ta Vi t Nam trong sáng mà l i m, vang. Đàn Ghi-Ta Vi t- Nam cịn đưc g i là Ghi-Ta phím lõm hay Ghi-Ta V ng C , Ðàn L c Huy n C m ho c Ghi-Ta C i l ươ ng r t th nh hành t i Vi t Nam. Ghi-Ta Vi t- Nam là cây đàn đưc c i bi n t Ðàn Guitare c đin, phát sinh t vùng đt Nam B Vi t Nam. Đàn Ghi-ta Vi t Nam ch y u đưc s d ng trong các bu i đàn ca Tài t ho c trong các Dàn nh c C i l ươ ng (Ghi-Ta phím lõm đin). 27 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể 28 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Văn h c dân gian c truy n trên đt Th ăng Long Th ăng Long là đt kinh kỳ , là n ơi h i t . Th ăng Long là trung tâm v ăn hĩ a c a c nư c vi l ch s my ngà n n ăm, k c nh ng ngà y ch ưa đư c mang tên g i Th ăng Long. Đã là mt trung tâm v ăn hĩ a thì tt nhiên ph i bao hà m, ph i ch t ch a m t n i dung v ăn hĩ a phong phú và đa d ng. Ch nĩ i riêng trong ph m vi v ăn h c dân gian, kho tà ng nà y đã đ s vơ cù ng. Khơng mt vù ng đt nà o trên c nư c Vi t Nam ta cĩ đư c b dy và b sâu v văn h c dân gian nh ư Th ăng Long. Th ăng Long là đt r ng bay. Rng là mt con v t huy n tho i. Ng ư i ch n con v t huy n tho i nà y đ đt tên cho Th đơ, khơng ng đã mc nhiên cơng nh n n ơi đây là x s c a mt kho tà ng huy n tho i di dà o. Vì đt c a lồ i v t kỳ o thiêng liêng, nên ta cị n g p Th ăng Long r t nhi u con v t huy n tho i, mi v t là mt đu đ cho mt truy n thuy t, mt c tí ch th n kỳ . Cĩ Rng bay đ m ra m t k nguyên đc l p, cĩ rù a b ơi, rù a mà là th n Kim Qui v i hì nh nh tr gươ m, đ kh ng đnh đt nư c ph i b ư c sang giai đo n xây d ng hị a bì nh. Cĩ con ng a, ng a mà l i là th n B ch Mã , vi vai trị ki n trú c s ư ch rõ con đư ng qui ho ch thà nh Th ăng Long. Cị n cĩ trâu, mà l i là trâu và ng v a t m n ư c H Tây v a t o cho đt Th ăng Long r t nhi u m t gươ ng di m l , cĩ h cị n gi đư c cá i tên Kim Ng ưu. Ri l i cĩ khá nhi u là Rn. Ph i là rn m i g i ra đư c nh ng huy n tí ch xa x ưa, đ ta nh đ n cao Giao Long th n kỳ đư c dân Vi t luơn luơn g i tên b v h tr chá u con g p n n. Du tí ch c a r n thá y kh p m i n ơi: L Mt phí a Đơng, D ch V ng phí a B c, và Linh lang, ngay chí nh gi a Kinh đơ. Th ăng Long qu là x s c a cá c con v t huy n tho i. Huy n tho mà khơng h xa l vi con ng ư i. 29 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Cĩ vt linh thiêng, Th ăng long l i cũ ng cĩ th n linh thiêng. G i là th n, nh ưng ph i hi u đĩ chí nh là ng ư i, nh ng con ng ư i đã g t b cá i ti u ngã nh nhen, đ đt đ n m c đi ngã , mà ta g i là thá nh. Đã cĩ mt chuyên đ v đo Thá nh Vi t Nam. Cá c Thá nh đ u cĩ s tí ch đ tr thà nh th n tho i, c tí ch hay giai tho i đ là m già u cho v ăn h c dân gian Th ăng Long. Điu tì nh c mà hp lý , l i là rt đc đáo. Th ăng Long chí nh là quê hươ ng c a quá nhi u v Thá nh. Cĩ Thá nh L a Đơng Anh. Cĩ Thá nh Giĩ ng Sĩ c S ơn. Ri cĩ Thá nh Chè m T Liêm, Thá nh Lá ng, Thá nh Đ ng đen ngay gi a lị ng Hà Ni. Hà Ni là đt bao dung, là nơi h i t , cho nên cá c v thá nh dù xa xơi m y cũ ng ph i v đây. V đây s đư c tơn vinh là thá nh c a c nư c ch khơng ch là thá nh đa ph ươ ng, cá c vù ng. Thá nh m u là cá c v nh ư bà Chú a Kho, Lan, Li u H nh. Thá nh ch ng ngo i xâm là thá nh Ph m, thá nh Tr n. Thá nh chuyên ngà nh nh ư đc Thá nh Chu. Cị n cĩ c thá nh n ư c ngồ i n a. Thá nh Quan và Thá nh V ăn X ươ ng v n đư c ng ư i dân trên đt Hà Ni hà nh h ươ ng sù ng bá i, khơng h cĩ kỳ th gì v qu c t ch. Truy n thánhlà c mt kho tà ng. Truy n thá nh là c mt kho tà ng. Trong v ăn h c dân gian Vi t Nam, c tí ch và truy n thuy t Th ăng Long chi m m t v trí ln lao là nh ư v y. Th ăng Long là đơ, nh ưng cũ ng cị n là th . Vì là th nên m i cĩ cá i tên g i là Hà Ni ba mươ i sá u ph ph ư ng. Con s 36 tư ng tr ưng cho s ti đa ch s lư ng ph ph ư ng Hà Ni cị n nhi u h ơn th . Nh ng ph ph ư ng đ u là quê h ươ ng c a cá c ngà nh ngh , c a cá c s n v t, nh ưng đng th i cũ ng là quê h ươ ng c a nh ng s tí ch cá c v t ngh , kè m theo r t nhi u bà i th ơ, bà i v ăn cú ng t , bà i há t tơn vinh ho c nh ng bà i vè . Cĩ rt nhi u bà t ngh Hà Ni, đư c tơn là cá c bà Chú a đ u đư c đi và o v ăn h c dân gian. Bà chú a d t lĩ nh là Ph m Th Ng c đơ Trí ch Sà i là mt đc thiên tơn: 30 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể "Nh đc thiên tơn, d y n t c i canh Quay t ơ l a ch nhi u đư ng N cơng v ăn ngh cho t ư ng b i đâu" Cá c bà chú a T m (Quỳ nh Hoa cơng chú a Nghi Tà m), bà chú a D t (cơng chú a Th La Hồ n Long) đ u cĩ nh ng bà i v ăn ch u đư c dân chú ng thu c lị ng Nh ng v t khá c cũ ng luơn luơn l ưu l i ti ng t ăm và hì nh nh trong lị ng cá c th h. Vũ Uy, t ngh dt thao Tri u Khú c đư c nh c đ n trong ca dao: Quai thao d t khé o vơ ng n Là ngh c a Vũ s th n d y cho Tĩ c r i, lơng v t m cị Bá n ra ngo i qu c cũ ng to v n l i Ri cị n cĩ c nh ng ca dao và truy n thuy t nĩ i đ n cá c ngh đúc đng (Ngũ Xã ), là m gi y (Yên Thá i) và nhi u n a. ph n sâu kí n, con ng ư i Hà Ni yêu quý k thu t, quan tâm đ n vi c ch bi n s n v t, khi n ta cĩ th tin t ư ng và hy v ng v s nghi p cơng nghi p hĩ a, hi n đi hĩ a sau nà y. L i khơng th quên đư c r ng đt Th ăng Long cị n d i dà o l i ca ti ng há t, cũ ng r t say mê v i ngh thu t bi u di n. Há t c a đình L Khê cị n lưu l i nhi u tá c ph m dị ng ca cơng: Ch t bá c h c d i dà o mà phong cá ch dân gian th m đư m. L Khê là mt trung tâm l n, nh ưng Hà Ni cị n nhi u đim ca cơng khá c, quy mơ khơng b ng nh ưng nh h ư ng v n l n nh ư là ng Phú M , quê h ươ ng c a m t ng ư i đã đư c tơn là Nam qu c danh ca đào th mu. Đã nh c đ n nh ng bà i ca vè , thì cũ ng khơng nên quên r ng Hà Ni đã cĩ nh ng khú c trá ng ca r t tiêu bi u, hì nh nh ư hi m th y nhi u đa ph ươ ng. Khơng ph i tì m đâu cho xa xơi, ngay và o cu i th k XIX c nư c truy n đi bà i "Hà thà nh chí nh khí ca", ca ngi s hy sinh l n lao c a Hồ ng Di u. Tr i cao, sơng r ng, đt dà y Nú i Nù ng, sơng Nh ch n nà y là m ghi Né t v ăn hĩ a l n c a dân t c ta là đĩ. Và ni ti p chí nh khí ca là c nư c Vi t Nam đã phá t huy chí nh khí nà y trong s nghi p C n v ươ ng. Ngay sau đĩ, l i cĩ Ngũ t ca, kh ng đnh cá i đp c a Đơng kinh nghĩ a th c: Bu i di n thuy t ng ư i đơng nh ư h i, Kỳ binh v ăn khá ch t i nh ư m ưa Nh ng khú c trá ng ca nh ư v y, sng mã i v i tinh th n dân t c. 31 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Cù ng v i nh ng bà i ca, vè , văn ch u chú ng ta cị n đư c g p Hà Ni r t nhi u ca dao, ph ươ ng ngơn ca ng i c nh đp Th ăng Long,kh ng đnh cá c c a ngon v t l ho c nh ng s c thá i đa d ng c a ch n kinh kỳ . Đã cĩ nhi u cơng trì nh xu t b n lâu nay s ưu t m đư c kho tà ng đ s nay, ca dao c nư c cũ ng phong phú nh ư v y. Cĩ mt câu h i cũ ng hay hay: trong hà ng v n câu ca dao Vi t Nam, cĩ th tì m đư c ch ăng m t câu nà o, đo n nà o hay nh t? Hay v tì nh c m, v ngh thu t, v phong cá ch, nh ưng l i mang d u n rõ rt c a đa ph ươ ng. Ng ư i dân Hà Ni xin gĩ p câu nà y đ ch s th m đnh: Ph t ph ơ lá trú c tr ăng tà Ti ng chuơng Tr n Vũ canh gà Th Xươ ng M t m khĩ i t a ngà n s ươ ng Nh p chà y Yên Thá i, mt g ươ ng Tây H Cĩ ph i hồ n tồ n là ca dao ch ăng? Nh ưng đúng nĩ đã tr thà nh câu ca dao c a riêng Hà Ni: cĩ ph n bá c h c mà cĩ ph n dân gian sâu l ng đm đà. Phong cá ch Hà Ni chí nh là như th . Văn h c bao gi cũ ng ph n ánh con ng ư i. Văn h c dân gian cũ ng v y. Con ng ư i Vi t Nam qua ca dao c tí ch luơn luơn s ng đng, cĩ khi qua m t nhân v t nh ư nà ng T m, chà ng Tr ươ ng Chi, cĩ khi qua m t hì nh t ư ng nh ư con b ng, con cị . Văn h c dân gian Hà Ni cị n cĩ né t đc s c là đã s n sinh ra m t kho tà ng giai tho i, khơng đâu d i dà o bng. Giai tho i Th ăng Long x ng đáng chi m m t m c riêng trong kho tà ng giai tho i Vi t Nam, và là m sá ng rõ hì nh nh c a nhi u con ng ư i Hà Ni. Con ng ư i n ơi đây n i bt là nh ng hi n tà i, là nguyên khí qu c gia. Đĩ là cá c nhà h c gi , cá c v khoa b ng, cá c nhà trí th c tr i qua cá c th i đi. Chuy n c a h là chu en h c hà nh, thi c , đi đáp ngo i giao, nghiên c u sá ng tá c, chuy n nà o cũ ng đ l i nh ng t m g ươ ng sá ng t o và ph n đu cho nhi u th h. Cĩ chuy n chú bé con ba tu i gi t gi c nh ư dũ ng sĩ Phù Đ ng, cĩ chuy n cơ gá i 9 tu i đã là n tư ng nh ư Tr n Ng c Hoa. Rt nhi u là nh ng giai tho i c a t p th dũ ng sĩ nh ư nh ng đồ n quân c ư p giá o Ch ươ ng D ươ ng, bt gi c Hà m T , đui đch B Đ cho đ n đồ n quân R ng l a Ng c H i r i đi quy t t cho T qu c quy t sinh nh ng ngà y l ch s 19/12/1946. Ph n Th ăng long r t nhi u nà ng nh ư nà ng Ph m Th Trân mà khú c há t tù ng chim c vang v ng mã i, ho c nh ư nhà th ơ n ph ư ng Khá n Xuân luơn luơn th c th m v i ba h i chiêu m , m t vũ ng tang th ươ ng. Cị n cĩ mt bà huy n, nhì n Th ăng long mà th y đư c đá vn tr ơ gan, nư c cị n chau mt. 32 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Th ơ c a cá c bà đã tr thà nh ni m tâm s c a nhân dân. Nh ng trai thanh gá i l ch ch n kinh kỳ (đ l i cho kho tà ng l ch s Vi t Nam nhũ ng bà i th ơ tuy t di u): cĩ mi tì nh phĩ ng khố ng nguyên v n v tinh khơi trên b n đị Ch Xá , cĩ mi tì nh khơng k tu i bên H Tây, ri cĩ c mi tì nh t ư ng là quý tc, song l i r t nhân v ăn. Cĩ ơng Vua yêu cơ gá i há i dâu, ta l ưng bên khĩ m lan khơng c n xem h i. L i cĩ ơng Vua nho h c tì m đ n m t ngơi chù a đ rư c nà ng tiên, t o nên m i tì nh Nho Ph t Lã o bà ng hồ ng kim c! Cị n cĩ nh ng m i tì nh kỳ l : tì nh c a m t nhà th ơ v i m t n th n d ư i bĩ ng tr ăng m o c a Tây H . Khơng ph i đt c a dân gian, thì khơng cĩ đư c nh ng con ng ư i và nh ng m i tì nh nh ư th . Khơng bi t cĩ ai nghiên c u v ăn h c trà o phú ng Vi t Nam, đã đ ý đ n n cư i Hà Ni, hì nh nhh ư xu t hi n đâu đĩ t cá i c ư i c a Liêu Th Tâm r i đ n Sai t, Nguy n Sĩ C. Sau đĩ thì đư c c ng thêm cá i ngh ch ng m tai quá i c a Tr ng Quỳ nh đ dn đ n n cư i Tú Xu t - Ba Giai là riêng cho Hà Ni. Cá i c ư i v n là đa d ng, nhi u khi quá mc, đivà o dung t c là cá i c ư i c a nơng dân. Ng ư i Hà Ni cũ ng ti p nh n cá i c ư i nà y, song ch yu là cá i c ư i đơ th . Xã hi cà ng phân hĩ a thì cà ng cĩ lm ti ng c ư i. N cư i Hà Ni trong xã hi th c dân, th dân hĩ a là bi t đánh và o nh ng đi t ư ng lai căng, kch c m, gây nên né t m i cho cá i c ư i Vi t Nam. Đn ngà y nay cĩ xu h ư ng tr ơ rthà nh n cư i trí tu , mà ch t uy mua trong B n án th c dân Phá p và Nh t ký trong tù (c a Nguy n ái Qu c - H Chí Minh) đã gi m ph n nà o. Cá i c ư i trí tu nà y ch mi th y Hà Ni là di dà o h ơn c . Cĩ ti ng c ư i, cĩ ca dao hị vè , già u giai tho i c tí ch, l i d i dà o huy n tho i, luơn luơn ch a đng s c s ng nhân v ăn c a con ng ư i cá c th h ch n đơ thà nh, văn h c dân gian Hà Ni x ng đang v i tâm tì nh và trí tu Vi t Nam. 33 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Ngh thu t múa trong sân kh u chèo Th ăng long - Đơng đơ - Hà n i Ngay t khi nhà Lý đnh đơ Th ăng Long, Lý Thái T đ t ra ch c qu n giáp cho nh ng ng ưi hát múa ph c v làng xã. Theo sách "Kh i đ u s l c" ca nhi nam g i là kép, ca nhi n g i là đào. Các nhà nghiên c u sân kh u nh ư Minh Quang, Tr n Vi t Ng đ u kh ng đ nh r ng nh ng trị hát múa dân gian là ti n thân c a sân kh u k ch hát dân t c Vi t mà mãi đn sau này v i phân thành Tung, Chèo, Trị nh i, ti n thân c a ngh thu t k ch câm n ưc ta c ũng đã cĩ t th i Đinh mà t s ư c a nĩ là Đào V ăn Xĩ c ũng nh ư t s ư c a ngh hát múa là Ph m Th Chân. Đn th i Tr n cĩ hai ngh nhân ng ưi Trung Qu c đã gĩp ph n thúc đ y s hình thành ca sân kh u Tu ng Vi t Nam là Lý Nguyên Cát và Đinh B ng Đ c. Lý Nguyên Cát là mt tù binh, đưc dùng vào vi c d y hát múa cho m t s đào kép c a ta trong quá trinh dng v "Tây V ươ ng M u hi n bàn đào". Múa t khúc nhà Nguy n đưc du nh p vào tu ng B c k t đ y. Nh ư v y múa là m t thành t c a k ch hát dân t c Vi t và d n d n đưc hình thành hai h th ng đ ng tác riêng bi t t o nên phong cách c a Tu ng và Chèo. Hát b b (mà ngày nay cịn tìm th y hát ca trù vùng L Khê) là m t th pháp bi u hi n đưc sân kh u chèo khai thác đ múa th c hi n ch c n ăng minh ho cho l i hát. M t khác ngơn ng múa c ũng thơng báo đưc s hi n di n c a m t lo i hình k ch hát dân t c Vi t. Ch ng nh ng múa dân gian mà múa g n v i các l th c tín ng ưng và tơn giáo nh ư "Chèo đị d n vong" c ũng đưc khai thác trong Chèo. Khi sân kh u Chèo cĩ nhân v t vua quan nh ư trong "T ng Trân - Cúc Hoa" ho c l y tích truy n Trung Qu c nh ư "Hán S tranh hùng" thì múa Chèo vay m ưn m t s y u t múa tu ng đ th hi n nh ng nhân v t vua quan v ăn võ, nh ng cu c đao binh. Vi c nhà Nguy n d i đơ vào Hu khơng nh h ưng gì đn nh ng ho t đ ng chèo Hà N i. 34 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Khơng ch riêng gì ngo i thành mà n i thành v n ch ưa cĩ r p c đ nh vì h i đĩ các quan cịn g i các ph ưng chèo đn di n t i t ư th t nh ư Hồng Cao Kh i ch ng h n theo l ăn c ơm nhà d ưi, cịn di n nhà trên. H i y r p hát c ũng ch ưa cĩ sân di n mà ch là m t m nh đ t di n cĩ mái che t m b . Đ n cu i th k XIX Hà N i m i cĩ thêm nhi u rp hát nh ư: r p ch Hơm, r p Đ ng L c, r p Hàng Chu i, r p N ăm Ch ăn, nh ưng v n ch ưa đ đáp ng nhu c u gi i trí c a khán gi Hà N i. ngo i thành, ngồi nh ng bu i di n trong h i làng, cịn cĩ hình th c di n l c a m t vài ngh nhân đưc m i riêng v nhà và ti p đãi t t . Đu th k XX, Chèo v ăn minh ra đi đ đáp ng nhu c u th ưng th c c a đơng đ o cơng chúng Hà N i. chèo v ăn minh và chèo c i l ươ ng n i lên vai trị Bác th ơ. Đĩ là ng ưi ngh ĩ ra tích trị, đt các câu hát và đng sau màn nh c l i cho di n viên. Nguy n Đình Ngh là m t bác th ơ mu n c i cách sân kh u chèo theo l i di n k ch, vì th hi u cơng chúng Hà thành đươ ng th i. Mu n cĩ cái m i trong Chèo, ơng chia v di n thành màn, c nh, l p và dùng màn ph đ gi i quy t nh ng l p mà nhân v t đi đưng. Đ t ăng tính k ch cho v di n, Nguy n Đình Ngh b x ưng danh, b nĩi s và múa. Do đĩ các ngh s ĩ chèo c i l ươ ng Hà N i h i đĩ đã t ưc b ph n múa c a v di n t nh ng múa th hi n th i gian và khơng gian hành đng sân kh u (thơng th ưng b ng múa dân gian đưc sân kh u hố) đ n nh ng múa kh c ho tính cách nhân v t. Nh ng điu b đ ng tác c a các vai di n đ u là nh ng đ ng tác sinh ho t đ i th ưng ch ưa đưc cách điu hố nh ư trong chèo c . Ngh s ĩ nhân dân Nguy n Th Minh Lý, trong m t cu c h p c a Ban Nghiên c u Chèo, đã k r ng khi di n Chèo c i l ươ ng, do khơng đưc múa ho c làm đng tác cách điu, bà ch ng bi t đ tay vào đâu, thành th vai nào bà c ũng c m kh ăn mùi xoa b ng hai tay cho đ ng ưng. Vn đ b múa đây cĩ hai m t. Vi c t o ra đ ng tác hình th cho h th ng nhân v t mi c a Chèo c i l ươ ng khơng ph i là s tr ưng c a Nguy n Đình Ngh . M t khác ơng ch ưa nh n th y r ng n u bi t cách làm múa cho m t v chèo, k c chèo v đ tài hi n đi, thì ph n múa khơng h nh h ưng đ n tính k ch c a v di n. Xét t gĩc đ ngh thu t biên đo, s ch ưa nh n rõ kh n ăng bi u hi n c a múa trong chèo (cho dù c hay kim) là m t h n ch v ngh thu t c a Nguy n Đình Ngh , cho nên khi nĩi đn vai trị cách tân c a ơng đ i v i sân kh u chèo, cĩ s đánh giá khác nhau do s xem xét v n đ c ng hi n y nhi u gĩc đ khác nhau nh ư v ăn h c, âm nh c, múa, m thu t. Chèo c i l ươ ng khơng đng lâu trên sân kh u Hà N i và tàn l i d n trong nh ng n ăm tháng Chi n tranh Th gi i l n th 2. 35 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Sân kh u Chèo Hà N i t th k XIV đã k th a và phát tri n truy n th ng múa dân gian dân tc Vi t vùng đng b ng B c B . Ch ng nh ng th nĩ cịn khai thác nh ng múa l th c c a tín ng ưng và tơn giáo nh ư múa phù thu , múa ch y đàn Quá trình sân kh u hố múa dân gian và múa tơn giáo là quá trình phát tri n múa Chèo Hà N i đ th hi n hình t ưng nhi u nhân v t chính di n và ph n di n. Đưc k t h p v i nh ng yu t k ch câm (t nh ng trị nh i) múa dân gian trong chèo tr thành múa hành đng th hi n m t tình ti t k ch. Nh ng v chèo c đ l i m t s trích đon múa đ c s c. Hà N i cĩ nh ng di n viên di n c Chèo l n Tu ng nh ư các ngh s ĩ Nguy n V ăn Th nh, T ng V ăn Ng ũ, Du H ươ ng. Hà N i là m t trung tâm tu ng B c và tu ng cĩ nh hưng m t ph n đ n chèo v ph ươ ng di n múa. Trong ti n trình l ch s c a sân kh u k ch hát dân t c Vi t, v ph ươ ng di n múa, khơng cĩ s lo i tr nhau mà trái l i, cĩ s b sung cho nhau v ph ươ ng ti n bi u hi n. Sau cách m ng tháng Tám, múa Chèo Hà N i phát tri n thêm m t b ưc n a. 36 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Ngh thu t Tu ng trên đt Th ăng Long – Hà N i Tu ng hay hát b (cĩ n ơi g i là: hát b i, ho c tu ng b i) hình thành t th i nhà Lý d ưi hình th c c nh t ưng, v sau phát tri n r ng rãi t i Th ăng Long trong các th k XVIII, XIX và đu th k XX. Hình th c ca di n đ u tiên đưc ghi trong l ch s là trị h c a Liêu Th Tâm, d ưi th i Ti n Lê (980 - 1009). Trị h này d ưng nh ư đưc di n theo ki u ban hý th i Đưng - Tng, g m các trị vui k l i s tích các n ưc và truy n Tam Qu c, cĩ nh ng con hát v mt và nh ng ng ưi lùn làm trị cho các quan khách trong tri u xem Đn th i nhà Lý, đu th k XI, đã xu t hi n danh t trị tu ng t i kinh đơ Th ăng Long. Đn th i nhà Tr n, cĩ hai hình th c ca di n đưc ph bi n trong ca múa nh c cung đình. Di n viên mình tr n, đeo m t n nhào l n, đánh võ trong lo i hát c i tr n và hát gi u m t. Nh ng trị h , trị tu ng, hát c i tr n, hát gi u m t ch c ch n đã đĩng gĩp và cĩ nh hưng t i vi c xây d ng và đnh hình c a b mơn sân kh u ca k ch dân gian là tu ng, vi hình th c ban đ u là c nh t ưng ho c ho t c nh. Nh ng c nh t ưng đĩ g m các màn múa hát, đánh võ, trị khéo t p k và nh ng v hát cĩ c t truy n do di n viên v mt bi u di n. T nh ng c nh t ưng đĩ, tu ng phát tri n và tr thành m t hình th c ca di n r t h p dn, đ n m c t i đ u th i Lê, trong nh ng bu i y n ti c, t l hay thi t tri u, đ u cho g i tu ng dân gian t i trình di n cho vua quan xem. Qua m t th i gian, đ n th i Lê Hi n 37 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Tơng (1740 - 1786) hát tu ng l i đưc tr ng v ng, nh ưng đã chia làm hai lu ng rõ r t. Trong cung đình, vua quan b t các đào kép hát tu ng di n nh ng tích Tam qu c, chia ra ba phe Ngơ, Th c, Ng y, v a hát theo tích truy n v a đâm chém nhau. Trong dân gian, tu ng l y tên là hát b ho c hát b i di n nh ng tích dân gian, bi u d ương nh ng anh hùng c u n ưc, ca ng i ng ưi trung quân ái qu c. Trong giai đon hình thành và phát tri n, tr i qua m y th k , d ưng nh ư trong su t m y tr ăm n ăm trên đt Th ăng Long, t t c nh ng s vi c tr ng đ i c a đ t n ưc đ u đưc tái hi n trên sân khu hát b , qua m t s v hát g i là tu ng pho mà đ tài khơng bao gi đi xa hai ch đ : “vua b ăng, n nh ti m” và “phù vua ph c nghi p”. T t c các nhân v t chính di n trong hát tu ng th ưng b đ y vào nh ng c nh ng đ y th thách, tr i qua nhi u gian truân. Nh ưng cu i cùng, ng ưi chính ngh ĩa bao gi c ũng th ng k tà gian Các v tu ng th ưng đưc vi t b ng v ăn Nơm cĩ r t ít ch Hán. C t truy n và nhân v t th ưng d a vào đin tích th i xa x ưa ho c cĩ khi ch m ưn tên các tri u đ i và đa danh ca Trung Hoa c. Nh ng v tiêu bi u cho lo i này là S ơn H u, Tam n đ v ươ ng v i đc đim ca ng i anh hùng li u ch t v chính ngh ĩa, quên mình vì non sơng. Tr ưc tri u Nguy n, hát tu ng đã phát tri n Đàng Trong, cịn Đàng Ngồi, nh t là t i đt Th ăng Long, thì c hai lu ng tu ng đ u phát tri n, đĩ là lo i tu ng dân gian mà t c vn g i là hát b và tu ng cung đình. T khi tri u Nguy n d i đơ vào Hu , thành l p nhà hát Duy t Th Đưng trong Hồng thành, và sau đĩ t i n ăm 1804, T ư Đc cho thành l p mt ban tu ng cung đình g m trên ba tr ăm đào kép, thì lúc y Hà N i ch cịn l i tu ng dân gian truy n th ng v i nh ng tích rút t các truy n Nơm nh ư Kim Vân Ki u, Nh Đ Mai, L c Vân Tiên, Ph m Cơng Cúc Hoa 38 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Đn kho ng đ u th k XX, nh m chi m đ c quy n tu ng B c (g i nh ư vy đ phân bi t vi tu ng cung đình) b n quan l i nh ư Hồng Cao Kh i, Nguy n Thân đã l i d ng lo i ca k ch dân gian đ b t di n nh ng v nh ư Tây Nam đc b ng, T ưng k ỳ khí xa, v i ni dung ph n đ ng nh m tuyên truy n và duy trì tr t t m i. Đ ph n ng l i, các gánh tu ng khác Hà N i đã di n nh ng v tu ng m i do nh ng nhà yêu n ưc so n nh ư v Tr ưng n v ươ ng c a Phan B i Châu, Đơng A song ph ng ca Nguy n H u Ti n, và Nga mao ốn c a Phan Xuân Thi n Cùng v i chính sách th c dân c a đ qu c Pháp, m t lu ng v ăn ngh lãng m n lan t i Vi t Nam, nh h ưng đ n m i hình th c ngh thu t dân t c. Đ chi u theo th hi u khán gi Hà thành đươ ng th i, tu ng B c đã chuy n h ưng t nh ng v đ cao anh hùng ngh ĩa s ĩ sang nh ng v tr tình lãng m n, ph ng theo các truy n c Trung Qu c nh ư Tái sinh k ỳ ng , Anh hùng náo, Trong nh ng n ăm 1925 - 1945, tu ng l i b phân hĩa m t l n n a tr ưc s bành tr ưng ca c i l ươ ng Nam B , t i Hà N i. Sau th i k ỳ di n nh ng v tr tình lãng m n v i qu n áo thêu thùa c u k ỳ loè lo t, v i tên g i tu ng c i cách (1900 - 1925), tu ng v n khơng đáp ng đưc th hi u c a khán gi Hà thành lúc đĩ đang ng ưng m c i l ươ ng. Vì v y, t nh ng n ăm 1930, tu ng c d n d n m t v trí và khán gi n i thành, ph i nh ưng ch cho tu ng Sài Gịn g i là tu ng c i l ươ ng. Trong khi đĩ ven n i và ngồi thành, các gánh tu ng dân gian v n đưc khán gi nơng thơn ưa chu ng. Các gánh, các ph ưng tu ng C Loa, làng Vàng (C Bi) Gia Lâm, các ph ưng tu ng d c sơng H ng thu c huy n Thanh Trì v n gi nguyên truy n th ng xưa v i nh ng tích c đin khơng b lai c ăng, phong cách và di n xu t v n gi nh ng nét dân gian c a lu ng tu ng B c đã trên hai th k đ i l p v i hát b cung đình. Tu ng, hát b dân gian truy n th ng là m t sân kh u ưc l , t ưng tr ưng. T t c nh ng yu t trong tu ng nh ư âm nh c, múa hĩa trang, ph c trang đ u cĩ tích cách điu cao. 39 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Cũng nh ư các sân kh u k ch hát dân t c truy n th ng khác, tu ng cĩ hai l i bi u di n bng gi ng điu: nĩi và hát. Nh ưng đc bi t đây, vì nhu c u sân kh u, các l i nĩi và hát khơng nh ng ph i tuân theo k lu t c a âm điu, ti t điu, mà cịn ph i chú tr ng đ n cách phát âm n a. Di n viên ph i tùy theo hồn c nh và nh n xét đ sáng t o nh ng âm sc riêng cho t ng câu, t ng ch . Tu ng B c r t chú tr ng ph n v ăn ch ươ ng, dùng các lo i v ăn xuơi v ăn v n và các th th ơ trong các v hát. Tu ng cịn là m t lo i k ch th ơ ph nh c, đưc hát lên v i s h tr đ c l c c a dàn nh c và nh t là b gõ. Khi ph ưng tu ng di n sân đình, cịn cĩ tr ng ch u đ t tr ưc sân kh u cho nh ng ng ưi am hi u ngh thu t dùng đ khen chê ngay đươ ng tr ưng. Ngh thu t tu ng k t h p ca hát v i b điu, vì v y cịn cĩ tên là hát b . Múa trong tu ng là b điu t ưng tr ưng khơng gi ng nh ư trong cu c s ng, nh m bi u hi n cao đ ni tâm nhân v t, nhi u đng tác đã cách điu hĩa t i m c thành nh ng cơng th c cĩ tính quy ph m. T sau Cách m ng tháng Tám, nh t là t sau ngày gi i phĩng Th đơ (1954), tu ng truy n th ng đã đưc ph c h i và phát tri n v i nhi u v di n cĩ giá tr đưc cơng chúng hâm m . B ng ti ng nĩi riêng c a mình, tu ng truy n th ng đã gĩp ph n làm phong phú thêm các lo i hình sân kh u Hà N i. Tuy nhiên, qua th i gian th thách, tu ng truy n th ng v n t kh ng đ nh là m t lo i hình m nh, cĩ ưu th đ i v i các đ tài lch s (c i biên ho c sáng tác m i), cịn v i các đ tài hi n đ i thì sân kh u tu ng cịn ph i ti p t c c g ng tìm tịi sáng t o nhi u h ơn n a, m i cĩ th giành đưc s tán th ưng c a đơng đ o cơng chúng Th đơ. 40 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Ca trù "Ca trù" đ ch m t cách ca và đàn, mà cĩ ng ưi bi t d ưi tên hát đào, hát nhà t ơ, và gn đây hát cơ đ u. Đĩ là m t b mơn ngh thu t truy n th ng Vi t Nam cĩ s ph i h p đa d ng, tinh vi gi a th ơ và nh c. Ca trù s d ng t t c các th th ơ dân gian Vi t Nam và th th ơ Đưng lu t, trong đĩ đ c bi t là s d ng th hát nĩi 8 ch đ c tr ưng. Ca trù cĩ nh ng nét đ c thù trong hai l ĩnh v c thanh nh c và khí nh c khơng tìm th y trong các b mơn âm nh c khác. Nĩ cĩ k thu t thanh nh c ph c t p, đ c tr ưng b i ti ng đàn đáy (ch dùng duy nh t trong ca trù) khi chân ph ươ ng khi dìu d t, khi m nh khi nh , ti ng tr ng ch u khoan thai, đim xuy t . Ca trù dùng ít nhân l c mà hi u qu bi u di n và ngh thu t r t cao. M t nhĩm ch cĩ hai ngh s ĩ bi u di n và m t quan viên (v a tham gia bi u di n v a phê phán) mà t p h p nhi u y u t ngh thu t làm cho thính gi cĩ th nghe h ng gi , h ng đêm, cĩ khi ngày này qua ngày khác mà khơng ngán. Ng ưi bi t nghe s c m nh n đưc v ăn ch ươ ng bĩng b y c a câu th ơ, thang âm điu th c d i dào c a giai điu, ti t t u r n ràng c a tay phách, ch đàn gân gu c hay bay b ưm c a anh kép, khơng khí nghiêm trang hay r n rã c a bu i trình di n Ngh thu t Ca trù v n t lâu đã hình thành 3 l i hát chính, tùy thu c vào mc đích s d ng. Trong đĩ hát th là li hát trong nh ng bu i th cúng, tưng nh , tơn vinh t tiên hay các danh nhân c a dân t c. Hát ch ơi là đ th ưng th c ngh thu t và v n là m t hình th c trình di n xu t hi n t r t sm c a ngh thu t Ca Trù, khác v i li hát th n ơi cơng c ng, hát ch ơi ch dành cho m t s thính gi sành điu. Hát thi là l i hát thi th tài n ăng tr ưc Hi đ ng giám kh o g m nh ng ng ưi hi u bi t sâu s c v ngh thu t ca trù và cĩ uy tín trong làng xã c ũng nh ư giáo ph ưng nh m tuy n ch n và tuyên d ươ ng nh ng ngh nhân gi i ho c xu t s c. Ng ưi ta coi đĩ là m t l i hát riêng, b i đào kép ng thi đ u ph i trình di n m t cách m u m c h u h t mi ti t m c c a l i Hát th và hát ch ơi. 41 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Ca trù đưc t ch c ch t ch thành phưng, giáo ph ưng, do trùm ph ưng và qu n giáp cai qu n. Ca trù cĩ qui ch v s truy n ngh , cách h c đàn h c hát, cĩ nh ng phong t c trong s nhìn nh n đào n ươ ng rành ngh , nh ư l m xiêm áo, cĩ nh ng qui ch v vi c ch n đào n ươ ng đi hát thi (ngồi tài n ăng và s c di n c n ph i cĩ đ c h nh tt). Theo truy n th ng, m i ngh s ĩ thành ngh th ưng d y cho con cháu c a mình trong gia đình ch khơng d y cho ng ưi ngồi. N u cĩ ng ưi ngồi nào v a cĩ n ăng khi u, v a cĩ quy t tâm thì ph i xin vào làm con nuơi c a gia đình đĩ thì m i đưc truy n ngh . Sau khi luy n t p theo s ch giáo c a th y ít nh t là trong 3,4 n ăm thì m i đưc th y cho r ng đã n m v ng k thu t ca ngâm và gõ phách, và tr ưc khi bi u di n cho qu n chúng thì ph i hát cho m t s ng ưi trong làng sành điu ho c bi t nghe câu hát, ti ng đn. Ca trù phát tri n m nh nh t kinh thành Th ăng Long x ưa b i đây là ch n ph n hoa đơ hi t p trung nhi u v ăn nhân ngh s ĩ yêu thích th ưng th c ca trù. Đây c ũng là đa ph ươ ng cĩ truy n thuy t v t quê ca trù (truy n thuy t ca trù L Kh ) và là n ơi ca trù phát tri n lâu đ i nh t. Ca trù c ũng cĩ đĩng gĩp khơng nh trong đ i s ng và tâm th c ng ưi Hà N i, hình thành nên v ăn hố th ưng th c ngh thu t c a m nh đ t ngàn n ăm văn hi n. Hi n t i Hà N i đã hình thành nhi u câu l c b ca trù do nh ng ngh nhân giàu tâm huy t v i b mơn ngh thu t này sáng l p v i mong mu n nhen nhĩm và làm sng l i m t giá tr v ăn hố đ c s c c a dân t c. B mơn ngh thu t này đã đưc Vi t Nam l p h s ơ trình UNESCO ch ng nh n di s n văn hố phi v t th c n đưc b o t n. Theo :GS Tr n V ăn Khê 42 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Hát Ch u v ăn Ch u v ăn là sinh ho t v ăn hĩa g n li n v i đ i s ng tâm linh ng ưi Vi t c v i tín ng ưng th t ph (tr i, đ t, núi, sơng). Hát ch u v ăn hay cịn g i là hát v ăn, x ưa kia ch y u l ưu hành trong các nghi l th cúng đ n mi u, ph chùa t i mi n B c v i nhi u nghi th c l nh c, mà nghi th c ch đ o là lên đng (cịn g i là h u đ ng hay h u bĩng). Đn nay, sau h ơn ba tr ăm n ăm cĩ l , ch u v ăn đã tr i qua nhi u bi n c th ăng tr m nh ưng v n gi đưc h n Vi t thu n nh t, m c m c, nh ưng c ũng r t đa di n, phong phú. Lo i hình ngh thu t này địi h i c ũng l m cơng phu vì bao g m c ca, v ũ, nh c và l , thơng qua l i hát, ti ng đàn c a ng ưi cung v ăn mà h u đ ng m i cĩ th nh p đ ng hi n thánh. Cung v ăn là nh ng ng ưi v a hát gi i, v a ch ơi nh c khí hay và ph i bi t nhi u làn điu đ chuy n đ i linh ho t, uy n chuy n cho phù h p t ng c nh, t ng đon trong bu i lên đng. Bên c nh nh c khí ch đ o c a cung v ăn là đàn nguy t, cịn cĩ b gõ gm tr ng, thanh la, th nh tho ng c ũng cĩ đàn nh ho c ng sáo. Ngh thu t gõ thanh phách, thanh la và nh p tr ng trong ch u v ăn r t tinh t và đc đáo, địi h i nh c cơng ph i cĩ trình đ k thu t điêu luy n. Chính vì v y nên khơng khí, nh p điu trong hát v ăn ng ưc h n v i khơng khí, nh p điu lúc b ng lúc tr m, ai ốn não nu t c a ca trù. 43 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Âm nh c ch u v ăn mang tính ch t sơi n i, náo đ ng, c ng thêm ti ng tr ng phách, thanh la r n ràng khi n cho bu i h u đ ng luơn t ưng b ng, n ã. Do v y, cĩ th xem hình th c di n x ưng dân gian này là m t ngh thu t t ng h p, tinh t và khơng thua kém gì nh ng th lo i ngh thu t bác h c hi n đ i. Sau th i k ỳ phát tri n c c th nh vào cu i th k XIX - đu th k XX, ch u v ăn d n dà mai m t vì nh ng màu s c tơn giáo, l nghi c a h u đ ng b xem là mê tín d đoan. Nh c g ng c a nhi u ng ưi trân tr ng ngh thu t c truy n dân t c, hi n nay ch u v ăn đã đưc khơi ph c, tr l i v trí x ng đáng trong di s n v ăn hĩa Vi t Nam. T vai trị nh ư mt nghi th c nh c l đ n mi u đ con ng ưi giao ti p v i th n thánh, ch u v ăn đã bưc vào sân kh u ngh thu t đ đáp ng nhu c u th ưng th c v ăn hĩa c a ng ưi dân. Hát v ăn ngày nay khơng ch bĩ h p trong nghi l lên đng, mà cịn đưc coi nh ư hình th c ca nh c dân gian vui t ươ i, lành m nh. S d ĩ nh ư v y là vì nét sinh ho t c ng đ ng này đan quy n c y u t tín ng ưng l n v ăn hĩa và nhi u ng ưi nhìn nh n r ng ch u văn đã b ưc t ch n thiêng ra cõi t c 44 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Âm nh c dân gian Hát chèo tàu – Đan Ph ưng Là lo i hình ngh thu t truy n th ng c a Hà Tây (c ũ) cĩ ngu n g c t lâu đ i và phát tri n r c r t th k XVII đ n th k XVIII. Hình th c di n x ưng c a hát chèo tàu r t đc đáo, ch cĩ ph n tham gia bi u di n, n u là đàn ơng ph i c i trang thành n , v a hát v a bi u di n các đ ng tác b ơi chèo trên mơ hình thuy n r ng và nên đưc g i là hát chèo tàu. Tr ưc đây, h i hát chèo tàu 30 n ăm m i m m t l n đ t ưng nh t ưng cơng V ăn D ĩ Thành, ng ưi cĩ cơng đánh gi c vào th i vua Trùng Quang. Ngày nay, t 5 đ n 7 n ăm h i hát chèo tàu đưc m m t l n t ngày 15 đn 20 tháng Giêng âm l ch t i L ăng V ăn S ơn thu c làng Th ưng H i, xã Tân H i, huy n Đan Ph ưng Cng chiêng - Ba Vì Cng chiêng là m t lo i nh c c truy n th ng c a m t s dân t c thi u s Vi t Nam đưc làm b ng đ ng và xu t hi n r t s m kho ng t 2000 đ n 3.500 n ăm tr ưc đây. Trong quan ni m c a các dân t c thi u s , c ng chiêng khơng ch là nh c c mà cịn là tài s n, là th ưc đo s giàu cĩ và th hi n đ a v xã h i c a m i gia đình. Khi mùa xuân v , trong nh ng d p l h i c a ng ưi dân t c thi u s vùng núi Ba Vì khơng bao gi thi u ti ng c ng tr m hùng hồ cùng v i nh ng v ũ điu truy n th ng say đm lịng ng ưi. Nh ng cơ gái xinh đ p v a múa v a đánh c ng chiêng t lâu đã tr thành m t nét b n s c v ăn hố đ c đáo c a ng ưi dân t c vùng núi Ba Vì 45 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Hát dơ - Qu c Oai Theo truy n thuy t vào th i Hùng v ươ ng, trong m t l n du ngo n, đ c Thánh T n Viên - Sơn Tinh qua vùng đt, ngày nay là thơn V ĩnh Phúc, xã Li p Tuy t, huy n Qu c Oai, nh n th y đây là n ơi phong c nh h u tình, trai thanh gái l ch, ngài đã cho xây d ng cung đin và m h i đ truy n d y cho dân làng các điu hát ca ng i quê h ươ ng, tình yêu nam n t đĩ hát Dơ ra đ i. Tươ ng truy n, đ c Thánh T n ch cho phép 36 n ăm m i m cung đin c a ngài đ l y các bài hát ra t p nên c 36 n ăm, h i hát dơ m i m m t l n vào ngày 15 và 16 tháng Giêng âm l ch. Tuy nhiên, ngày nay, du khách cĩ th th ưng th c các làn điu hát dơ do xã Li p Tuy t đã thành l p Câu l c b hát dơ t p h p các ngh nhân th ưng xuyên luy n t p và bi u di n. 46 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Tranh Hàng Tr ng Tranh Hàng Tr ng là m t dịng tranh dân gian đưc làm ch y u các ph Hàng Tr ng, Hàng Nĩn c a Hà N i. Nhìn chung, tranh Hàng Tr ng cĩ ưu th n i tr i v th lo i tranh th g n li n v i tín ng ưng th cúng t tiên c a ng ưi Vi t và vi c th n thánh hĩa các hi n t ưng t nhiên. Bên c nh đĩ v i đ c đim màu s c r c r , t ươ i vui, giàu s c sng, nên tranh c ũng đưc nhi u ng ưi Hà N i ưa chu ng ch n mua v treo T t. Nh ng hình nh cơ đ ng trong tranh luơn th hi n ưc v ng v m t cu c s ng thu n hồ, s c kho , hnh phúc cùng khát khao h ưng t i Chân - Thi n - M. N i dung tranh phong phú đa d ng, m i b c mang m t ý ngh ĩa nhân sinh riêng, bi u hi n nhi u gĩc đ tâm tr ng c a con ng ưi, mang trong nĩ là c nh ng ưc v ng c a ng ưi dân, t nh ng ưc mong gi n d cho t i nh ng điu cao quý. Các b c tranh dân gian Hàng Tr ng đưc v theo quan ni m "s ng" h ơn "gi ng". Đưng nét c a m i bc tranh h t s c g n l c, thu n khi t, c t sao rung cm th m m cho ng ưi xem h ơn là v đúng lu t. Các thành ph n trong tranh khơng cĩ m t đim nhìn c đ nh mà h u h t đưc thi t k đ cĩ th quan sát di đ ng, t nhi u gĩc đ khác nhau. Tranh Hàng Tr ng s d ng nh ng nguyên li u đơn gi n, dân dã v i các cách pha ch đc bi t đ t o nên các gam màu t nhiên và s c nét. Màu đen c a tranh đưc làm t tro r ơm n p hay tro lá tre đưc đ t và k , màu vàng đưc t o nên t hoa hoè, màu chàm t các nguyên li u c a r ng núi, màu son c a s i đ i tán nhuy n. Nh ng màu s c đĩ l i đưc pha v i dung d ch h n p c truy n t o cho tranh Hàng Tr ng m t v ĩng và trong tr o mà các lo i màu hi n đ i khơng th nào cĩ đưc. K thu t v tranh Hàng Tr ng khác bi t v i các dịng tranh dân gian khác, k c tranh Đơng H khi k t h p đưng nét in đen t b n kh c g , v i vi c tơ màu ph m b ng tay, dùng bút m m qu t ph m n ưc nên luơn luơn t o đưc nh ng chuy n s c đ m nh t tinh t làm cho màu s c r t uy n chuy n. Nh v y, mà nĩ đáp ng đưc th hi u c a khách mua tranh ch n kinh k ỳ. Mi b c tranh Hàng Tr ng đ u k t tinh tài hoa, tâm huy t c a ng ưi ho s ĩ ch n kinh k ỳ và là bi u t ưng v ăn hố c a m nh đ t ngàn n ăm v ăn hi n. 47 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Ngh thu t thêu tay Thêu là m t ngh th cơng địi h i ng ưi th ph i cĩ đơi bàn tay khéo léo, tài hoa, đơi mt tinh t ưng c ng v i b ĩc tinh t và đc tính c n th n, c n m n. Lao đ ng c a ng ưi th thêu khơng khác gì lao đng c a m t ngh s ĩ dân gian, m t h a s tài n ăng. Ch b ng d ng c đơn gi n, tay kim, s i ch màu, hình m u, nh ng tác ph m hồn ch nh t t hi n lên m m m i, s ng đ ng, t ươ i t n và ki u di m nh ư th t Ngh thêu cơng phu nh t v n là thêu các đưng l ưn, đưng vi n, các kh i hình, thêu ni gân lá, đài hoa, m t ph ưng Ng ưi thêu ph i khéo léo làm cho nh ng s i ch hịa quy n, m n màng nh ư m t th th ng nh t, khơng m t l i chân ch hay trái canh. Đưng ch càng điêu luy n, m n màng, chân ch càng l n bao nhiêu, s n ph m càng cĩ giá tr cao, ngh thu t th m m càng đn đ tuy t v i. 48 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Ngh thu t thêu tay Hà thành đt đ n trình đ tinh x o trên đơi tay c a ng ưi th thêu làng Qu t Đ ng ( Th ưng Tín). Bàn tay ng ưi th thêu khéo léo đã làm s ng d y nh ng b c tranh mang đ m h n quê vi cây đa, gi ng n ưc, sân đình th ơ m ng và hi n hịa.T ng m ũi thêu đu tay, hoa v ăn sng đ ng, s c màu hồ h p trên n n l a v i, t o nên nh ng tác ph m ngh thu t cĩ mt khơng hai. 49 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu