Giáo trình Văn học Xô Viết (Phần 2) - Nguyễn Văn Kha

Nội dung text: Giáo trình Văn học Xô Viết (Phần 2) - Nguyễn Văn Kha

1. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 28 - BAØI 4: VLAÑIMIA MAI A KOVSKI (1893 – 1930) Trong soá caùc nhaø thô tröôûng thaønh cuøng vôùi Caùch maïng thaùng Möôøi, V. Maiacovski laø moät hieän töôïng ñoäc ñaùo. Cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp saùng taùc cuûa V. Maiacovski gaén lieàn vôùi söï nghieäp Caùch maïng thaùng Möôøi. Maia vaøo ñaûng Boânseâvíts naêm 15 tuoåi, ba laàn bò tuø, laø uûy vieân thaønh uyû Maùtxcôva. Thôøi ñaïi vôùi nhöõng bieán chuyeån döõ doäi trong ñôøi soáng daân toäc Nga vaø nhaân loaïi ñaõ in ñaäm neùt trong taâm hoàn vaø tö töôûng cuûa nhaø thô. Höôùng veà lí töôûng cuûa cuoäc caùch maïng, say söa ngaây ngaát vôùi nhöõng bieán chuyeån cuûa cuoäc soáng caùch maïng, vôùi caùi môùi trong ñôøi soáng xaõ hoäi, Mai a ñaõ chuyeån caùi khoâng khí bi traùng cuûa thôøi ñaïi vaøo trong thô ca vaø ñaõ trôû thaønh ngöôøi coå vuõ nhieät thaønh nhaát, trôû thaønh “caùi gheành ñaù” trong neàn vaên hoïc XoâVieát. Baåm sinh, con ngöôøi ngheä só cuûa Maia ñaõ saün chaát caùch maïng. Cuoäc soáng vôùi taát caû söï ngöng ñoïng vaø nhöõng bieåu hieän phaøm tuïc, loá bòch cuûa noù laø keû thuø cuûa Maia. Nhaø thô ñaõ ñi tìm caùi môùi vôùi nhöõng bieåu hieän cuoàng phoùng nhaát (nhöõng naêm thaùng Maia ôû trong nhoùm Vò lai). Caùi haøo phoùng trong con ngöôøi ngheä só traøn treà söùc saùng taïo baét gaëp söùc vaän ñoäng vuõ baõo cuûa caùch maïng ñaõ laøm xuaát hieän moät phong caùch thô ñoäc ñaùo- nhö laø moät saûn phaåm tinh thaàn duy nhaát cuûa thôøi ñaïi, khoâng theå laëp laïi- vôùi hai neùt phong caùch: söû thi vaø traøo phuùng trong thô ca cuûa oâng. I. Tính chaát söû thi trong thô Maia + Ñoïc thô cuûa Maia ta baét gaëp caùi maõnh lieät, caùi xoâ boà, caùi xuø xì cuûa cuoäc caùch maïng (trong baøi Caùch maïng ). Taùc giaû say söa, haøo höùng hoaø nhaäp vaøo ñoäi quaân caùch maïng vì ôû ñoù lí töôûng cuûa nhaø ngheä só baét gaëp lí töôûng caùch maïng: Töï do, bình ñaúng, baùc aùi maø caùch maïng ñaõ mang ñeán, thöïc teá nhaø thô ñaõ chöùng kieán: Hôõi! nhöõng ngöôøi coâng daân Ngaøy hoâm nay caùi tröôùc ñaây vaïn coå ñoå nhaøo Ngaøy hoâm nay cô sôû nhöõng tinh caàu ñem duyeät laïi Ngaøy hoâm nay ngay chieác khuy cuoái cuøng treân aùo Cuõng phaûi thay Cuoäc soáng ta laøm laïi töø ñaàu. + Caùi lôùn lao, haøo huøng cuûa caùch maïng cuoán huùt taát caû: quaûng tröôøng, ñöôøng phoá, nhaø cöûa, ngöôøi, ngöïa, traïi lính Ñoäi quaân ngheä thuaät haêng haùi, ham hôû doác heát taâm huyeát phuïc vuï caùch maïng: Chuùng toâi laáy phoá phöôøng laøm buùt veõ Quaûng tröôøng laøm baûng maøu Thôøi gian ngaøn vaïn trang saùch ñaõ vieát ñaâu Ngaøy caùch maïng vaãn chöa ai ca haùt Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
2. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 29 - Naøo xuoáng ñöôøng baét tay vaøo vieäc Nhöõng ngöôøi vò lai phöôøng ñaùnh troáng, phöôøng thô. (Nhaät leänh cho ñoäi quaân ngheä thuaät ) Nhaø ngheä só töï nguyeän laøm coâng vieäc cho caùch maïng nhö maët trôøi toaû saùng. (Moät cuoäc hoäi ngoä cuûa V. Mai a covski ôû thoân queâ muøa heø). + Söùc soáng cuûa ngheä thuaät maø caùch maïng mang laïi khoâng chæ laø khí theá haøo huøng, laø göôm suùng maø laø söùc soáng cuûa töï nhieân, ôû kích thöôùc cuûa vuõ truï. Thô ca saùnh cuøng vôùi maët trôøi, ngheä só laøm baïn vôùi maët trôøi, troø chuyeän vôùi thaùp EÙp phen. Nhaø thô vaän ñoäng caû nhaø cöûa, ñöôøng saù, phoá phöôøng theo caùch maïng (Pari). Söï coå vuõ nhieät thaønh cho caùch maïng ñaõ giuùp nhaø thô tìm ñöôïc nhöõng hình thöùc bieåu ñaït vöøa gaây söï ngôõ ngaøng, choaùng ngôïp ñeå chinh phuïc loøng ngöôøi ñuùng nhö taàm côõ cuûa aùch maïng, vöøa taän duïng moïi hình thöùc ñeå tuyeân truyeàn coå ñoäng ñaõ coù saün trong khung caûnh caùch maïng luùc ñoù (Haønh khuùc caùch maïng, Cöûa soå R. O. X. T. A . Say söa coå vuõ, ñoäng vieân caùch maïng laø höôùng tôùi lí töôûng, quy moâ roäng lôùn cuûa noù. Thöïc teá cuoäc soáng caùch maïng laø nhöõng coâng vieäc bình thöôøng, ñoøi hoûi nhöõng noã löïc, nhöõng söï hi sinh. Con nguôøi phaûi giaønh daät vôùi thôøi gian, phaûi traû giaù cho noù môùi coù ñöôïc nhöõng thaønh quaû. Taùc giaû ñaõ nhaän thöùc ñieàu naøy qua baøi thô Ñaøi kæ nieäm taïm thôøi, coâng trình cuûa Vlañi mia Mai a covski: Chuû nghóa coäng saûn laø vieäc raát bình thöôøng Ngaøy nay ñöøng chieâng troáng om soøm baèng lôøi noùi Phaûi nai löng goø coå maø laøm Phaûi cöôùp thôøi gian, giaønh thôøi ñaïi Treân maët traän aâm thaàm ño tính töøng phaân. Taùc giaû traân troïng nhöõng thaønh quaû lao ñoäng treân ñaát nöôùc vaøo thôøi kì môùi. - - Ñoù laø nhöõng ngöôøi Kuoác xkô ñaøo ra quaëng saét: Ngöôøi coâng nhaân: Ca ngôïi caùc baïn maùy keùo chaïy aàm aàm Dieãn giaû naøy huøng hoàn hôn ai heát Saùch veà caùc baïn Ghidô khoâng ñaët vieát Nhöng khoùi nhaø maùy töøng ñaùm lôùn uøn uøn Teân hoï caùc baïn nhöõng chöõ hoa loaèn ngoaèn Haøng trieäu coät khoùi ñem vieát leân trôøi bieác Cöûa quang vinh xöa nay voán heïp Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
3. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 30 - Heïp ñeán ñaâu thì cuõng maëc ai, Caùc baïn böôùc vaøo baát töû ñôøi ñôøi Nhöõng ngöôøi Kuoâc xkô ñaøo ra quaëng saét. (Ca ngôïi chieán coâng cuûa hai möôi saùu ngöôøi ) __ Ñeà cao vò trí ngöôøi thaày trong xaõ hoäi môùi (Maët traän thöù ba) II. Tính chaát traøo phuùng trong thô Maia Trong söï vaän ñoäng thaàn toác cuûa caùch maïng, phôi baøy bao nhieâu caùi phaûn ñoäng, caùi baûo thuû, caùi phaøm tuïc. Vôùi taát caû baàu nhieät huyeát cuûa nhaø ngheä só caùch maïng, Maia khoâng heà dung tha moät ñoái töôïng naøo caûn trôû con taøu caùch maïng. – Pheâ phaùn nhöõng keû ñaàu cô Caùch maïng (Quaân heøn maït) – Pheâ phaùn saéc saûo loái laøm vieäc quan lieâu, thuû tuïc haønh chính phieàn toaùi (Nhöõng ngöôøi loaïn hoïp) __ Choáng söï baûo thuû (Treân taøu Xeâbastoâpoân ). – Choáng thoùi xu nònh (Boïn ñaët ñieàu noùi nhaûm , Ñöùa heøn nhaùt, Taøi lieäu phoå thoâng cho nhöõng ngöôøi hoïc nònh ). – Loái soáng chaïy theo thò hieáu taàm thöôøng (Maruxia töï töû ). – Pheâ phaùn thoùi baøng quan cuûa giôùi trí thöùc tröôùc söï ñoåi thay cuûa cuoäc soáng caùch maïng (Baøi thaùnh ca daâng nhaø hoïc giaû) __ Ñaëc bieät, loái soáng phaøm tuïc laø keû töû thuø cuûa oâng. Ngay töø hoài nieân thieáu, Mai a ñaõ coâng khai choáng laïi loái soáng phaøm tuïc (Ñaây naøy -vieát naêm 1913 ) III. Moät boä phaän trong thô ca cuûa V. Maiacovski gaây aán töôïng maïnh meõ cho ñoäc giaû ñoù laø chuøm thô Maiacovski vieát veà nöôùc ngoaøi Trong cuoäc ñôøi cuûa mình, Mai a ñaõ töøng di du lòch ôû nöôùc ngoaøi, ñeán caùc nöôùc chaâu AÂu, chaâu Myõ. Vôùi nhaõn quan saéc saûo, vôùi taâm hoàn nhaïy caûm cuûa nhaø ngheä só, Mai a ñaõ phaùt hieän nhöõng nghòch lí, nhìn thaáu taän baûn chaát nhöõng hieän töôïng trong ñôøi soáng chính trò, xaõ hoäi, trong quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi trong caùc nöôùc maø Mai a ñaõ ñaët chaân ñeán. __ Nghòch lí töông phaûn trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Trong baøi Pari, Mai a ñaõ phaùt hieän treân nöôùc Phaùp, moät Pari traïi lính vaø luaät sö nhan nhaûn vaø moät Pari khaùc- khoâng traïi lính, khoâng luõ He ri o. Taùc giaû thaáy coâ ñôn giöõa Pari. Trong baøi Töôïng thaàn Töï do, Nhaø choïc trôøi boå doïc, Taùc giaû nhìn thaáy beân caïnh neàn vaên minh do khoa hoïc kó thuaät mang laïi laø nhöõng söï baát coâng, nhöõng teä naïn xaõ hoäi nhöùc nhoái, söï töông phaûn töôûng nhö khoâng theå coù trong xaõ hoäi phaùt trieån nhö xaõ hoäi nöôùc Mó. __ Söï thoái naùt cuûa cheá ñoä chính trò: ôû nhöõng nöôùc keùm phaùt trieån nhö Meâ hi coâ, Cu ba, taùc giaû chuù yù ñeán naïn phaân bieät chuûng toäc, söï thaát nghieäp daãn ñeán teä naïn xaõ hoäi, söï ngheøo naøn laïc haäu (Ñen vaø traéng, Beänh giang mai, ÔÛ Cu Ba, Meâ hi coâ ). Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
4. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 31 - __ Nhaø thô thoâng caûm saâu saéc vôùi tình caûnh nhöõng con ngöôøi baát haïnh (vì ngheøo ñoùi, beänh taät, vì tình caûnh baát coâng nhaân phaåm bò chaø ñaïp ), leân tieáng pheâ phaùn kòch lieät loái soáng tö saûn phaøm tuïc, söï oâ troïc, tröôûng giaû ñang nhan nhaûn trong xaõ hoäi phöông Taây vaø chaâu Myõ, treân cô sôû tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa, höôùng veà moät xaõ hoäi bình ñaúng töï do, khoâng coù ngöôøi boùc loät ngöôøi. IV. Ngheä thuaät thô Mai a 1. Nhòp ñieäu trong thô V. Maiacovski laøm thô nhö theá naøo? “Caùi nhòp ñieäu xoán xang naøy - nhaø thô vieát – töø ñaâu ñeán – khoâng roõ. Ñoái vôùi toâi laø moät söï laëp laïi, ôû trong toâi moät aâm, moät tieáng ñoäng, moät söï laéc lö hoaëc noùi chung ñoù laø söï laëp laïi moät hieän töôïng maø toâi dieãn ra ñöôïc baèng aâm thanh. Caùi ñem nhaäp laïi coù theå laø tieáng rì raøo cuûa bieån, tieáng ngöôøi vuù giaø cöù moãi saùng ñoùng saäp cöûa vaø laëp ñi laëp laïi, böôùc leät seät trong yù thöùc cuûa toâi, thaäm chí quaû ñaát xoay vaàn coù theå ñem laïi nhòp ñieäu naøy, ñoái vôùi toâi noù gioáng nhö trong cöûa haøng baùn giaùo cuï tröïc quan; ñaïi khaùi cöù seø seø roài taét. Vaø nhaát thieát loàng vôùi tieâng gioù noåi leân vaø thoåi raøo raøo. Vieäc coá gaéng toå chöùc söï vaän ñoäng, toå chöùc aâm thanh xung quanh mình, söï tìm toøi tính chaát vaø ñaëc ñieåm cuûa nhöõng thöù naøy laø moät trong nhöõng coâng vieäc laøm thô coù tính chaát thöôøng xuyeân vaø chuû yeáu – coâng vieäc döï tröõ nhòp. Toâi khoâng bieát laø nhòp toàn taïi ôû beân ngoaøi toâi hay chæ coù ôû trong toâi, ôû trong toâi thì ñuùng hôn. Nhöng ñeå thöùc tænh caàn coù söï va chaïm – cuõng nhö töø moät tieáng rít khoâng bieát töø ñaâu ñeán, tieáng ngaân nga, tieáng u, u trong buïng chieác döông caàm, cuõng nhö chieác caàu laéc lö coù cô suïp ñoå vì nhöõng böôùc ñi ñeàu ñeàu cuûa kieán. Nhòp ñoù laø söùc maïnh cô baûn, naêng löôïng cô baûn cuûa caâu thô. Khoâng giaûi thích ñöôïc noù ñaâu, chæ coù theå noùi veà nhòp nhö noùi veà löïc hoaëc ñieän Nhaø thô chính laø phaûi phaùt trieån ôû mình caùi giaùc quan baét nhòp naøy chöù khoâng phaûi ñi hoïc thuoäc loøng nhöõng khoå aâm luaät ”. Maia ñaõ keå laïi veà quaù trình hình thaønh thô baäc thang cuûa mình nhö vaäy. 2. Söï keát hôïp giöõa chaát tröõ tình vaø töï söï Chaát töï söï trong thô Maia haøo huøng, kì vó vaø chaát tröõ tình saâu laéng, theå hieän ñuùng caûm xuùc nhaø ngheä só tröôùc bieán coá troïng ñaïi ñang chi phoái thaân phaän con ngöôøi. 3. Tính chaát “khaåu ngöõ” trong ngöõ ñieäu vaø ngoân ngöõ thô Thô Maia vieát chuû yeáu ñeå ñoïc to tröôùc coâng chuùng, do ñoù: “Trong toaøn boä thaám nhuaàn khí chaát cuûa lôøi noùi mieäng maø chuû yeáu laø lôøi noùi to tieáng” (G. Vinocur). Trong thô Mai a – nhö chính taùc giaû ñaõ noùi ñeán nhieàu laàn - söï phong phuù cuûa nhöõng saéc thaùi yù nghóa chæ coù theå truyeàn ñaït ñöôïc baèng gioïng noùi, treân baûn in khoù theå hieän. YÙù töôûng ñoù cuõng theå hieän caû trong tieâu ñeà cuûa moät soá baøi thô: Noùi chuyeän vôùi Puskin , Noùi chuyeän vôùi ngöôøi thanh tra taøi chính, Noùi chuyeän vôùi Leânin, Thö göûi ñoàng chí Kox troáp ,v.v Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
5. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 32 - 4. Keát luaän Sinh ra töø thôøi ñaïi baõo taùp, vôùi tö chaát baåm sinh vaø söùc saùng taïo phi thöôøng cuûa nhaø ngheä só chaân chính, Mai a ñaõ chaân thaønh ñöùng veà phía caùch maïng, coå vuõ vaø ñaáu tranh cho söï ra ñôøi lyù töôûng cuûa caùch maïng, choáng laïi nhöõng theá löïc thuø ñòch, baûo thuû, caûn trôû böôùc tieán cuûa xaõ hoäi môùi. Lyù töôûng caùch maïng chính laø leõ soáng vaø cöông lónh saùng taùc cuûa Mai a. Nhöõng “vaàn thô theùp” cuûa Mai a laøm phong phuù neàn vaên hoïc Nga thôøi kyø XoâVieát, hoaø nhòp cuøng thôøi ñaïi, taïo ra phong caùch thô ñoäc ñaùo coù moät khoâng hai. Thô cuûa Maia laø ñaøi töôûng nieäm maø nhaø ngheä só taïc cuøng thôøi ñaïi ñaày bieán ñoäng cuûa oâng. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
6. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 33 - BAØI 5: BORIS PASTERNAK (1890 – 1960) I. Tieåu söû vaø söï nghieäp cuûa B. Pasternak B. Pasternak laø moät hieän töôïng lôùn trong vaên hoïc Nga thôøi kì XoâVieát . OÂng xuaát thaân trong moät gia ñình coù truyeàn thoáng veà ngheä thuaät. Töø nhoû, B.Pasternak say meâ L. Tolstoi, Rainner Maria Rilke (nhaø thô Ñöùc, 1876 – 1926), Seriabine (nhaïc só ngöôøi Nga, 1871 – 1915). OÂng chòu aûnh höôûng cuûa A.Block, laø baïn thaân cuûa nhaø thô Maiacovski. Ñam meâ ñaàu tieân cuûa Pasternak laø aâm nhaïc. Möôøi ba tuoåi oâng ñaõ chuyeân taâm saùng taùc nhaïc (1903). OÂng raát thích Seriabine (nhaïc só Nga, saùng taùc caùc ñeà taøi tröõ tình caùch maïng). Sau saùu naêm mieät maøi, oâng boû haún aâm nhaïc. Naêm 1909, oâng vaøo hoïc tröôøng Vaên khoa thuoäc vieän ñaïi hoïc Matxcôva vaø hoïc trieát hoïc. Ñeå hoïc toát hôn, oâng sang ñaïi hoïc Marburg(Ñöùc) hoïc moät hoïc kyø roài du lòch qua Thuïy Só, YÙ. + Möôøi naêm saùng taùc thô tröõ tình (1913 – 1923). Giai ñoaïn ñaàu trong söï nghieäp tìm kieám thô ca cuûa oâng ñöôïc ñaùnh daáu baèng nhöõng aûnh höôûng cuûa tröôøng phaùi töôïng tröng vaø tröôøng phaùi vò lai. Hai taäp thô ñaàu tay Sinh ñoâi trong maây (1914) vaø Beân kia nhöõng raøo caûn (1917) ñaõ phaûn aùnh söï tìm kieám moät gioïng vaên rieâng, caùch nhìn rieâng veà cuoäc ñôøi vaø moät phong caùch ñoäc ñaùo trong nhöõng khuynh höôùng vaên hoïc khaùc nhau luùc ñoù. Ñaùng löu yù laø taäp Beân kia nhöõng raøo caûn (1917). Ngöôøi ñoïc nhaän ra moät gioïng thô raát oån ñònh. Nhöng taäp naøy cuøng bieåu hieän nhöùng nhöôïc ñieåm: loái dieãn ñaït saùo moøn, vay möôïn cuûa caùc nhaø thô töôïng tröng, ngoân ngöõ tröøu töôïng “keâu vang, troáng roãng” kieåu caùc nhaø thô vò lai Trong nhöõng naêm 20, oâng thuoäc nhoùm vaên hoïc L. E. F.( Ngheä thuaät maët traän caùnh taû). Khuynh höôùng cuûa L. E. F muoán ñi tôùi moät ngheä thuaät coù khuynh höôùng vaø khuaáy ñoäng, rao giaûng thuyeát vò lai. + Moät ñieàu caàn löu yù laø, Pasternak khoâng bao giôø ñeå ai taäp hôïp mình vaøo moät nhoùm, vaø chöa bao giôø gia nhaäp moät tröôøng phaùi naøo hoaëc ñi theo moät cöông lónh vaên hoïc naøo ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng. Khi ñi vôùi tröôøng phaùi vò lai, oâng ñaõ giaûi thích laïi thuyeát cuûa nhoùm naøy (theo kieåu aán töôïng) vaø khoù chòu vì söï heïp hoøi trong cöng lónh saùng taùc cuûa hoï. OÂng ñi theo nhoùm L. E. F laø vì tình baïn vôùi Maia vaø Aseiev, vaø möùc ñoä naøo ñoù laø do söï noã löïc laøm môùi vaàn luaät vaø ngoân ngöõ thô cuûa nhoùm naøy. + Moät trong nhöõng bieán coá quan troïng nhaát trong söï nghieäp cuûa B. Pasternak laø vieäc saùng taùc taäp thô Chò toâi cuoäc soáng (1922). Söï ra ñôøi cuûa taäp thô ñaõ ñaët B. Pasternak leân ngang haøng nhöõng baäc thaày loãi laïc cuûa thô ca ñöông thôøi. Töø taäp thô naøy, B. Pasternak ñaõ theå hieän mình nhö moät hieän töôïng thô ñoäc ñaùo. Taäp thô tieáp theo: Chuû ñeà vaø bieán khuùc, xeùt veà nhieàu maët laø söï tieáp tuïc taäp thô treân (xuaát baûn 1923). + Thôøi kyø tìm kieám trong lónh vöïc söû thi (1923 - 1930) Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
7. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 34 - Saùng taùc söû thi cuûa B.Pasternak ñöôïc ñaùnh daáu bôûi taùc phaåm Troïng beänh, nhöõng baøi thô lòch söû - caùch maïng ñöôïc taäp hôïp döôùi tieâu ñeà: Naêm 1905 vaø Trung uyù Smith, tieåu thuyeát baèng vaên vaàn: Spertorski. + Töø 1930 – 1955, oâng trôû laïi vôùi thô tröõ tình, say meâ dòch thuaät Sau thôøi kyø noã löïc tìm kieám trong lónh vöïc söû thi, oâng quay laïi vôùi thô tröõ tình. Nhöng oâng vieát ít hôn. OÂng daønh phaàn lôùn cho dòch thuaät. OÂng dòch thô cuûa caùc nhaø thô mieàn Grudia, thô cuûa Shackspiare, Goethe, Schiller, Rilke, Verlaine, v.v Trong lónh vöïc saùng taùc thô tröõ tình, oâng thay ñoåi gioïng thô, buùt phaùp moâ taû cuûa mình, nhaèm tìm ñeán söï saùng suûa, ñôn giaûn moät caùch “coå ñieån”. Ñaàu nhöõng naêm 40, oâng vieát Treân nhöõng chuyeán taøu raïng ñoâng (1943). + Naêm 1956, oâng tuyeân boá khoâng thích buùt phaùp cuûa mình tröôùc naêm 1940. Kieåu ñaët vaán ñeà trôû laïi nhö theá vaø khoâng thoûa maõn vôùi nhöõng gì mình ñaït ñöïôïc, chính laø do baûn chaát cuûa nhaø thô khoâng muoán laëp laïi mình, maø traùi laïi truùt boû nhöõng taùc phaåm thôøi quaù khöù ñeå tieáp tuïc khaùm phaù, saùng taïo trong töông lai. Vôùi Pasternak caùi quan troïng trong saùng taïo ngheä thuaät khoâng phaûi laø nhöõng thaønh quaû, maø laø nhöõng khaùm phaù. + Ngöôøi ta bieát ñeán B. Pasternak khoâng chæ laø moät nhaø thô lôùn maø coøn laø moät caây buùt vaên xuoâi noåi tieáng cuûa theá kyû XX. Trong lónh vöïc vaên xuoâi, oâng cuõng coù nhöõng truyeän ngaén ñöôïc xeáp vaøo loaïi hay nhaát theá giôùi. Ñaëc bieät sau ngaøy chieán thaéng phaùt xít Ñöùc, oâng ñaõ baét tay vaøo vieát tieåu thuyeát Baùc só Zhivago vaø hoaøn thaønh noù naêm 1955. Naêm 1956, nhaø xuaát baûn Vaên hoïc Quoác gia Lieân Xoâ kí hôïp ñoàng in taùc phaåm naøy, nhöng vieäc thöïc hieän hôïp ñoàng aáy bò nhöõng ngöôøi coù theá löïc trong giôùi vaên hoïc phaûn ñoái. Giöõa luùc ñoù cuoán tieåu thuyeát boãng nhieân ñöôïc xuaát baûn taïi YÙ. Sau ñoù, ngaøy 23 thaùng 10 möôøi 1958, vieän Haøn laâm Thuî Ñieån tuyeân boá taëng giaûi thöôûng Nobel veà vaên chöông naêm 1958 cho B. Pasternak. Noäi dung giaûi thöôûng coù ghi “Vì söï ñoùng goùp lôùn lao vaøo neàn thi ca tröõ tình hieän ñaïi cuûa theá giôùi cuõng nhö vaøo lónh vöïc caùc truyeàn thoáng vó ñaïi cuûa caùc nhaø vaên xuoâi Nga”. Nhaân dòp naøy boïn phaûn ñoäng ñaõ lôïi duïng teân tuoåi vaø tieåu thuyeát Baùc só Zhivago cuûa nhaø vaên ñeå choáng Lieân Xoâ. Söï vieäc naøy khieán nhaø vaên bò khai tröø khoûi hoäi nhaø vaên Lieân Xoâ, maëc duø luùc ñoù coù nhöõng ngöôøi chaân chính khoâng taùn thaønh quyeát ñònh sai traùi cuûa Hoäi. Töø ñoù, B. Pasternak phaûi soáng nhöõng ngaøy buoàn thaûm cho ñeán cuoái ñôøi. Tuy nhieân, teân tuoåi vaø taùc phaåm cuûa oâng khoâng vì theá maø bò laõng queân theo naêm thaùng, traùi laïi vaãn soáng trong loøng ngöôøi daân XoâVieát vaø ñoäc giaû khaép nôi treân theá giôùi, nhöõng ngöôøi yeâu vaên hoïc, yeâu vaên hoùa Nga. Trong traøo löu caûi toå vaø daân chuû hoùa (perestroika), danh döï vaø taùc phaåm cuûa B. Pasternak ñaõ ñöôïc phuïc hoài. Ngaøy 18 thaùng 2 naêm 1987, ban thö kí Hoäi nhaø vaên Lieân Xoâ ñaõ chính thöùc xoùa boû quyeát ñònh baát coâng ñoù. Uyû ban di saûn B. Pasternak ñöôïc thaønh laäp. Caùc taùc phaåm cuûa oâng laàn löôït ñöôïc in laïi. Tieåu thuyeát Baùc só Zhivago nguyeân taùc ñaõ ra maét baïn ñoïc treân taïp chí vaên hoïc Theá giôùi môùi vaøo ñaàu naêm 1988. Trong naêm 1988, Lieân Xoâ cuõng ñaõ xuaát baûn toaøn taäp B. Pasternak. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
8. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 35 - II. Quan nieäm ngheä thuaät cuûa B. Pasternak Vôùi taøi naêng kieät xuaát, voán soáng, voán vaên hoùa phong phuù, B.pasternak ñaõ taïo ra saéc ñieäu thaåm myõ rieâng, moät caù tính saùng taïo ñoäc ñaùo trong neàn vaên hoïc XoâVieát. Daáu aán ñaëc saéc naøy trong ngheä thuaät, tröôùc heát baét nguoàn töø tö töôûng saùng taïo ngheä thuaät cuûa nhaø vaên. Moãi moät nhaø vaên coù moät quan nieäm ngheä thuaät veà con ngöôøi vaø theá giôùi, ñoù laø caùch nhìn, caùch caûm nhaän, ñaùnh giaù con ngöôøi, cuoäc soáng theo moät quan ñieåm xaõ hoäi, thaåm mó naøo ñoù, theo yeâu caàu cuûa caùi ñeïp, cuûa lí töôûng thaåm mó. Tìm hieåu con ngöôøi vaø taùc phaåm cuûa B. Pasternak ôû goác ñoä quan nieäm ngheä thuaät, chuùng ta thaáy noåi leân nhöõng ñieåm sau ñaây: 1. Thô ca baét nguoàn töø cuoäc soáng, ngheä thuaät gaén boù vôùi söï thuï caûm cuoäc soáng B.Pasternak ñaõ keá thöøa truyeàn thoáng caùc nhaø myõ hoïc coå ñieån Nga theá kæ thöù XIX nhö Bielinski, Secnösevski, Ñobroliubov, OÂng trôû laïi nguyeân lyù myõ hoïc cuûa Seùcnösepski: “caùi ñeïp laø cuoäc soáng”, caùi ñeïp naûy sinh töø cuoäc soáng hieän thöïc: “Ngheä thuaät baét nguoàn khoâng phaûi töø tö töôûng khoâng thoûa maõn töø con ngöôøi ñoái vôùi caùi ñeïp trong thöïc teá, maø baét nguoàn töø hieän thöïc cuoäc soáng tröôùc heát laø ñôøi soáng con ngöôøi”[1]. Töø nguyeân lyù myõ hoïc cuûa Seùcnösevski, B.Pasternak ñaõ nhaän thöùc noù, laøm cho nguyeân lyù aáy trôû thaønh moät boä phaän trong quan nieäm ngheä thuaät cuûa mình. B.Pasternak quan nieäm, ngheä thuaät phaûi thuaàn khieát, chaân thaät. OÂng trôû laïi quan nieäm myõ hoïc cuûa Bielinxki :“ÔÛ ñaâu coù cuoäc soáng ôû ñoù coù thô ca”. Chính ñôøi soáng laø coäi nguoàn cuûa thô ca, nhaø thô laø ngöôøi caûm nhaän vaø bieåu hieän noù, taïo neân trong thô ca söï toaøn veïn, cuï theå, sinh ñoäng, truyeàn ñaït ñöôïc tình caûm, yù chí cuõng nhö caùc moái lieân heä cuûa vuõ truï xung quanh mình. B.Pasternak cuõng ñaõ töøng noùi veà chuû nghóa hieän thöïc gaén vôùi thô ca trong yù nghóa söï nhaäy caûm chaân thaønh, truyeàn ñaït ñöôïc thöïc taïi trong tính toaøn veïn, tính phöùc taïp vaø tính nhaân quaû cuûa noù. OÂng ñaõ töøng noùi: “Ngöôøi ta coù khuynh höôùng tin raèng, ngheä thuaät gioáng nhö moät caùi gieáng nöôùc trong khi thöïc ra noù laø boït bieån. Hoï quyeát ñònh raèng ngheä thuaät phaûi laøm cho nöôùc baén tung toùe ra trong khi chính noù phaûi töï taùt caïn, töï laøm cho baûo hoøa. Hoï töôûng töôïng laø ngheä thuaät coù theå chæ coøn laø nhöõng phöông caùch bieåu hieän trong khi noù ñöôïc taïo neân baèng nhöõng cô quan cuûa trí naêng luoân luoân ñaïi dieän trong ngöôøi quan saùt, ngheä thuaät phaûi deã caûm thuï vaø phaûi nhìn vôùi söï thuaàn khieát vaø chaân thaät, theá maø thôøi ñaïi baây giôø noù chæ laøm quen vôùi söï hoùa trang vaø loâ khaùn ñaøi saân khaáu vaø hieän ra maøn aûnh”[1]. Ñoái vôùi B.Pasternak, moät söï lónh hoäi tröïc tieáp khoâng qua trung gian, söï maïnh meû vaø trong saùng chính laø ñieàu kieän ñaàu tieân cuûa ngheä thuaät vaø khi phaùt hieän “caùi môùi” phaûi cuøng luùc truøng hôïp vôùi söï tìm kieám caùi töï nhieân vaø söï trung thöïc. OÂng ñeà [1] Nguyeãn Haûi Haø, Ñoã Xuaân Haø, Nguyeãn Ngoïc AÛnh, Lòch söû Vaên hoïc Nga theá kæ XIX,Nxb tr. 179 [1] B.Pasternak con ngöôøi vaø taùc phaåm, NXB TP HCM, 1988, tr. 65 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
9. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 36 - cao caûm xuùc ban ñaàu vaø söï rung ñoâng tröôùc caùi môùi. Chính trong tinh thaàn naøy trong moät baøi vieát daønh cho Chopin, B.Pasternak trình baøy: “Taùc phaåm cuûa nhaïc só coù moät söï ñoäc ñaùo tuyeät vôøi khoâng phaûi vì noù khoâng gioáng taùc phaåm cuûa nhöõng ñoái thuû maø bôûi vì noù gioáng nhö thieân nhieân maø oâng noùi tôùi”[2]. Quan nieäm nhö vaäy, B.Pasternak ñaõ coù caùi nhìn môùi veà theá giôùi xung quanh, ñieàu ñoù töïa nhö ngöôøi ngheä siõ nhìn thaáy theá giôùi aáy laàn ñaàu tieân, caûm töôûng moïi söï vaät hieän töôïng trong cuoäc soáng haøng ngaøy luoân luoân môùi qua caùi nhìn cuûa nhaø thô. B.Pasternak cho raèng, ñieåm baét ñaàu cuûa moïi quaù trình saùng taïo laø baét ñaàu khoâng nhìn nhaän thöïc taïi nöõa vaø coá gaéng noùi veà thöïc taïi aáy khoâng phaûi giöõ gìn yù töù, khoâng phaûi duøng söï kheùo leùo maø töïa nhö laø nhaø thô ñaàu tieân xuaát hieän treân traùi ñaát. OÂng thích caùi nhìn töôi maùt cuûa buoåi sôùm mai: “Toâi thöùc daäy xung quanh toâi caùi gì cuõng noùi”[3]. Trong bieåu hieän muoân hình veû cuûa cuoäc soáng haøng ngaøy, ngöôøi ngheä só luoân luoân nhìn cuoäc soáng vôùi caûm xuùc môùi. Ta baét gaëp trong thô cuõng nhö trong vaên xuoâi cuûa B.Pasternak thieân nhieân hieän leân heát söùc sinh ñoäng vaø töôi maùt. Tieåu thuyeát tröõ tình Baùc só Jhivago laø moät taùc phaåm tieâu bieåu nhaát cho caùi nhìn töôi taén cuûa nhaø vaên ñoái vôùi cuoäc soáng. Ñôøi soáng, theá giôùi tinh thaàn cuûa Jhivago gaén lieàn vôùi theá giôùi xung quanh. Chaøng luoân soáng trong traïng thaùi töôi maùt cuûa cuoäc soáng. Jhivago ñeán mieàn Uratin trong noãi nieàm coâ ñôn tuyeät voïng nhaát nhöng khi nhìn vaïn vaät, theá giôùi xung quanh mình giöõa mieàn ñaát laï, caûm xuùc cuûa chaøng daâng traøo vaø chaøng suy ngaåm mieân man: “Ngoaøi trôøi ñang laø buoåi chieàu xuaân, khoâng khí ñöôïc ñaùnh daáu baèng caùc aâm thanh. Nhöõng gioïng noùi cuûa baày treû ñang chôi ñuøa, taûn maùc ôû nhöõng ñòa ñieåm xa gaàn khaùc nhau, töïa nhö muoán chöùng toû raèng khoâng gian ñang traøn ngaäp söï soáng. Vaø caùi phöông xa naøy laø nöôùc Nga- ngöôøi meï, ngöôøi tuaãn giaùo, keû öông ngaïnh, keû ñieân roà löøng danh boán bieån naêm chaâu khoâng gì so saùnh noãi, muoân vaøn ñaùng yeâu cuûa chaøng, noù cöù ñuøa giôõn baày ra nhöõng troø tinh quaùi maõi maõi kì vó vaø bi thaûm, maø ngöôøi ta khoâng bao giôø coù theå tieân lieäu noãi. OÂi! Toàn taïi môùi ngoït ngaøo laøm sao. OÂi! soáng treân ñôøi vaø yeâu ñôøi môùi ngoït ngaøo laøm sao, oâi! luoân luoân ta cöù muoán noùi lôøi caûm ôn chính cuoäc soáng, chính söï toàn taïi, muoán noùi thaúng ñieàu ñoù vaøo maët noù”[1]. Ñoù chính laø lôøi cuûa B.Pasternak vaø cuùng chính laø lôøi cuûa Jhivago ñoái vôùi tình yeâu cuoäc soáng cuõng nhö ñoái vôùi tình yeâu cuûa nöôùc Nga. Vôùi thieân nhieân, trong caùc taùc phaåm cuûa oâng, thieân nhieân hieän leân heát söùc sinh ñoäng vaø haáp daãn, tieàm aån moät söùc soáng maûnh lieät. Ñaëc bieät trong thô, nhöõng vaàn thô daït daøo söùc soáng, coù moät söï haáp thu maïnh meõ ñôùi vôùi ngöôøi ñoïc. Baøi thô Muøa xuaân ñaõ trôû laïi laø moät baøi thô tieâu bieåu cho phong caùch cuûa oâng. Taùc giaû mieâu taû caûnh vaät nhö toûa ra söï khoûe maïnh vaø töôi maùt laï luøng: Toâi ñaõ nghe ôû ñaâu roài nhæ! Nhöõng ñoaïn rôøi ngöôøi ta noùi naêm tröôùc? A! hoâm nay toâi nghó laàn nöõa. [2] SÑD tr. 66 [3] SÑD tr. 66 [1] B.Pasternak con ngöôøi vaø taùc phaåm, NXB TP HCM, 1988, tr. 840-841 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
10. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 37 - Laàn nöõa con suoái laïi chaûy ra khoûi khoùm caây trong ñeâm Laàn nöõa nhö vaøo nhöõng thaùng naêm ñaõ qua Söùc nöôùc cuûa coái xay traøn bôø Vaø ñaõ neùm traû laïi nhöõng cuïc baêng Ñaây thaät ra laø moät ñieàu thaàn dieäu môùi Nhö ngaøy xöa, muøa xuaân moät laàn nöõa ñaõ trôû laïi Ñieàu thaàn dieäu laø theá ñoù[2] . B.Pasternak luùc naøo cuõng caûm thaáy ngaïc nhieân tröôùc vaïn vaät vaø nhaø thô nhö bò meâ hoaëc bôûi nhöõng ñieàu khaùm phaù naøy. Caûnh vaät luoân toûa ra söï khoûe khoaén vaø môùi meû trong thô B.Pasternak: Bình minh vung leân ngoïn ñuoác hung tôïn Vaø nung ñoát con chim eùn Toâi luïc tìm trong kí öùc mình vaø noùi OÂi! ñôøi soáng haõy cöù vaãn luoân luoân môùi Raïng ñoâng laø moät phaùt suùng trong ñeâm Vaø theá laø cheát treân ñöôøng bay cuûa mình Ngoïn löûa cuûa vieân ñaïn Ñôøi soáng vaãn cöù luoân luoân môùi [3] Thieân nhieân ñaõ trôû thaønh nhaân vaät tröõ tình cuûa B.Pasternak. Vôùi thieân nhieân, nhaø thô coù maët khaép nôi nhöng ñoàng thôøi cuõng khoâng coù ôû ñaâu caû. Nhaø thô ñaõ ñoàng hoùa caùi toâi tröõ tình cuûa mình vôùi thieân nhieân laø moät, taïo neân moät tính caùch maät thieát vaø xaùc thöïc raát ñaëc bieät. Vì vaäy, B.Pasternak ñaõ ñöa chuùng ta ñeán vôùi caùi nhìn môùi veà ngheä thuaät: ngheä thuaät baét nguoàn töø trong loøng thieân nhieân, chính ñôøi soáng laø coäi nguoàn, ngöôøi ngheä só luoân luoân nhìn cuoäc soáng trong söï vaän ñoäng vaø töôi maùt cuûa chuùng. Trong caùch vieát vaø caùi nhìn cuûa B.Pasternak veà theá giôùi, oâng loaïi boû moïi thöù moâ phoûng tröø moâ phoûng thieân nhieân. Taùc giaû ñaõ noùi leân nguyeân taéc saùng taùc cuûa mình trong moät baøi thô taëng cho Ann Akhmotava: Toâi töôûng choïn nhöõng chöõ [2] SÑD tr. 52 [3] SÑD tr. 53 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
11. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 38 - Gioáng nhö saùng taùc cuûa chò Nhöng toâi nhaàm- caàn gì Toâi beàn gan trong söï nhaàm laãn cuûa mình[1] OÂng cho pheùp mình ñaùnh lieàu nhöng khoâng bao giôø rôi vaøo söï taàm thöôøng nhaït nheõo. Nhöõng hình aûnh mang ñaäm tính coå ñieån trong thô B.Pasternak xuaát hieän nhieàu nhöng khoâng bao giôø rôi vaøo söï taàm thöôøng laëp laïi. Sôû dó ñöôïc nhö vaäy laø do söï töôi maùt cuûa caùi nhìn vaø söï môùi meû trong phong caùch cuûa nhaø vaên. 2. Ngheä thuaät laø cô quan tröïc giaùc, nhaø thô laø nhaân chöùng, ngöôøi song haønh cuøng lòch söû Trong quaù trình saùng taïo ngheä thuaät, ngöôøi ngheä só luoân luoân coù caùch tieáp caän rieâng ñoái vôùi ñôøi soáng. Moãi moät nhaø vaên coù moät caù tính saùng taïo rieâng do baûn chaát ngöôøi ngheä só quy ñònh. B.Pasternak cuõng vaäy, do baûn chaát cuûa mình, oâng thích nhìn ngaém cuoäc ñôøi hôn laø bieán ñoåi noù. Ñoái vôùi B.Pasternak, ngheä thuaät laø cô quan tröïc giaùc, ngheä só laø nhaân chöùng nhaïy caûm vaø chaêm chuù, khoâng phaûi laø ngöôøi tham gia tích cöïc vaøo caùc söï kieän lòch söû. Veà phöông dieän naøy vöøa do chính kieán, vöøa do tính caùch cuûa nhaø vaên quy ñònh. B.Pasternak laø moät con ngöôøi, noùi nhö nhaø thô Erenburg – ngöôøi baïn cuøng thôøi ñaùnh giaù veà oâng: “B.Pasternak quaû khoâng soáng cho baûn thaân mình bao giôø, vì anh chöa bao giôø laø con ngöôøi ích kæ, nhöng anh chæ bieát soáng cho baûn thaân con ngöôøi anh, vôùi chính anh vaø baèng taát caû taâm hoàn anh”[2]. Töø baûn tính nhö vaäy, noù ñöa nhaø vaên ñeán moät caùi nhìn raát khaùc ngöôøi, laøm noåi baät tính caùch rieâng, taïo neân phong caùch ngheä thuaät ñoäc ñaùo nhöng traûi qua khoâng ít soùng gioù trong cuoäc ñôøi. Phaûi noùi raèng, tính caùch cuûa B.Pasternak hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi tính caùch cuûa ngöôøi baïn chí thaân cuøng thôøi laø Maiacovxki. Maiacovxki töøng baûo raèng: “B.Pasternak vaø toâi soáng trong moät ngoâi nhaø nhöng khoâng ôû cuøng phoøng” [1]. Ñoái vôùi B.Pasternak, thô ca laø cô quan tröïc giaùc, töï noù coù nhöõng noã löïc thu nhaän moïi maøu saéc cuûa thieân nhieân soáng. Nhöõng caâu thô ñeïp nhaát laø nhöõng caâu thô mieâu taû veà thieân nhieân hay nhaát. Ñieàu naøy hoaøn toaøn xa laï vôùi Maiacovski, nhaø thô naøy hoaøn toaøn bò taùc ñoäng bôûi nhöõng bieán coá lòch söû; khaúng ñònh thô ca tích cöïc cuûa mình trong cuoäc ñaáu tranh khi Caùch maïng thaùng Möôøi noå ra, vaø chæ coi thieân nhieân nhö moät vaät lieäu ñeå laøm vieäc: “Neáu ngoïn nuùi Kazbek laøm vöôùng chaân chuùng ta haõy cho noù noå tung leân”[2]. Maiacovski noùi veà thieân nhieân vôùi söï haï coá thaäm chí laø xem thöôøng, oâng chæ coi troïng nhöõng gì do baøn tay con ngöôøi saùng taïo. Ñoái vôùi oâng, thô ca laø vuõ khí, laø caây suùng, laø saûn xuaát, laø nhaø maùy, xí [1] B.Pasternak con ngöôøi vaø taùc phaåm, NXB TPHCM, tr 67 [2] B.Pasternak con ngöôøi vaø taùc phaåm, NXB TPHCM 1988, tr 32 [1] B.Pasternak con ngöôûi vaø taùc phaåm, NxB TP HCM, tr 84 [2] SÑD tr. 84 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
12. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 39 - nghieäp, haàm moû,v. v OÂng tích cöïc tham gia vaøo caùc söï kieän, nhaø thô hoøa mình trong baõo taùp caùch maïng. Ñoái vôùi B.Pasternak, thô ca coù nhöõng thuoäc tính phaàn naøo töï nhieân hôn, “ñoù laø tieáng rít bò ngaét quaõng khoâ khoác, ñoù laø tieáng nöùt neû cuûa baêng”[3]. Maiacovski ñaët nhaø thô ngang haøng vôùi ngöôøi thôï, ngöôøi kó sö hay ngöôøi laøm chính trò, trong khi ñoù, B.Pasternak phaân bieät ôû nhöõng ngöôøi aáy, neáu khoâng noùi laø ñaët hoï ñoái laäp nhau. Söï phaân bieät giöõa nhaø thô vaø ngöôøi laøm chính trò, B.Pasternak ñaõ trình baøy roõ trong moät baøi vieát tröôùc caùch maïng: Chieác coác ñen. Nhaø thô vaø ngöôøi anh huøng, tröõ tình vaø lòch söû, caùi nhaát thôøi vaø caùi vónh cöûu, noù laø nhöõng phaïm truø thuoäc nhöõng loaïi khaùc nhau. Tuy nhieân, taùc giaû vaãn daønh cho thô quyeàn khoâng bò loâi keùo vaøo thöïc taïi vaø khoâng nhaän traùch nhieäm: “Thöïc hieän lòch söû ngaøy mai aáy”. Ñaây laø quan nieäm ñoäc ñaùo cuûa B.Pasternak theå hieän qua caùi nhìn veà caùch maïng, chieán tranh. Khaùc vôùi caùc nhaø vaên cuøng thôøi, ôû ñaây ngöôøi ngheä só laø ngöôøi saém vai ñöùng beân ngoaøi nhöõng bieán coá lòch söû ñeå quan saùt. Nhaø vaên laø ngöôøi song haønh cuøng lòch söû, laø nhaân chöùng ñoái vôùi caùc söï kieän lòch söû aáy. Höôùng tieáp caän ñôøi soáng theo caùch nhìn rieâng cuûa B.Pasternak laøm cho saùng taùc cuûa oâng khaùc vôùi caùc nhaø vaên XoâVieát cuøng thôøi nhö Gorki, Ostôrovski, A.Tolstoi, Solokhov, v.v Taùc phaåm Ngöôøi meï laø moät saùng taùc tieâu bieåu cho quan nieäm ngheä thuaät cuûa Gorki. Paven Valasov cuõng nhö ngöôøi meï Nhilovna laø nhöõng ngöôøi giaùc ngoä lyù töôûng coäng saûn, hoï tham gia tröïc tieáp vaøo nhöõng bieán coá xaõ hoäi nhaèm caûi taïo vaø thay ñoåi noù. Nhaø vaên ñeå cho nhaân vaät cuûa mình haønh ñoäng moät caùch tích cöïc, hoï xaû thaân vì lyù töôûng, vì quyeàn lôïi giai caáp, vì chaân lyù. Cuõng nhö trong saùng taùc cuûa Gorki, OÂtôrovski xaây döïng hình töôïng nhaân vaät gaén vôùi moâi tröôøng hoaït ñoäng caùch maïng. Ñoù laø nhöõng con ngöôøi tröôûng thaønh vaø lôùn leân trong söï toâi luyeän nghieâm ngaët cuûa thöïc tieãn caùch maïng. Taùc phaåm Theùp ñaõ toâi theá ñaáy ca ngôïi yù chí saét ñaù cuûa nhaân vaät Paven Corsaghin. Paven Corsaghin laø nhaân vaät ñieån hình cho phaåm chaát cuûa nhöõng thanh nieân tröôûng thaønh trong Caùch maïng thaùng Möôøi. Moïi quan heä ñoái vôùi anh ñeàu laáy caùch maïng laøm thöôùc ño, ngay caû tình yeâu caù nhaân giöõa anh vaø Toânhia cuõng khoâng ngoaïi leä. Hoï laø nhöõng con ngöôøi thöïc hieän söù meänh lòch söû: “Taát caû ñôøi ta, taát caû söùc ta ñaõ hieán daâng cho söï nghieäp cao ñeïp nhaát treân ñôøi, söï nghieäp ñaáu tranh giaûi phoùng loaøi ngöôøi”[1]. Cuøng khuynh höôùng treân nhöng Aleâchxaây Tolstoâi coù moät caùch theå hieän con ngöôøi trong chieán tranh, caùch maïng khaùc caùc nhaø vaên cuøng thôøi. Taùc phaåm Con ñöôøng ñau khoå ñaõ moâ taû quaù trình vaät loän cuûa caùc nhaân vaät ñi tìm chaân lyù. Hoï laø nhöõng con ngöôøi raát thöïc, khoâng mang trong mình lyù töôûng caùch maïng cao [3] B.Pasternak con ngöôûi vaø taùc phaåm, Nxb. TP Hoà Chí Minh, 1988, tr. 85 [1] Lòch söû vaên hoïc XoâVieát, taäp 1( cuoán 2), tr. 190 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
13. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 40 - caû nhö Paven Vlasov cuûa Gorki hay Paven Corsaghin cuûa Ostôrovski. Hoï laø nhöõng con ngöôøi bò cuoán huùt vaøo doøng chaûy caùch maïng. Traän cuoàng phong ñaõ neùm nhöõng ngöôøi con cuûa daân toäc Nga ra khoûi cuoäc soáng bình yeân vaø ñaåy hoï vaøo doøng chaûy ñaày bieán ñoäng cuûa xaõ hoäi. Caùc nhaân vaät nhö Ñasa, Teâleâghin, Roâtsin, Katya, tröïc tieáp tham gia vaøo caùch maïng moät caùch hoang mang, thuï ñoäng neáu khoâng noùi laø coù caû phaàn laàm laïc, caû nhöõng böôùc ngoä nhaän vaø khôø daïi. Ñoái vôùi B.Pasternak oâng tieáp nhaän söï kieän lòch söû nhö caùc hieän töôïng töï nhieân. OÂng caûm nhaän, nghe, thaáy nhöng khoâng nhaän thöùc moät caùch logic, thaäm chí khoâng muoán nhaän thöùc. OÂng tieáp nhaän cuoäc soáng vaø lòch söû nhö noù ñang toàn taïi. Tieåu thuyeát Baùc só Jhivago laø moät taùc phaåm tieâu bieåu cho quan nieäm ngheä thuaät cuûa B.Pasternak. Hình töôïng Jhivago theå hieän quan ñieåm saùng taùc cuûa nhaø vaên. Moïi taâm tö tình caûm, öôùc mô nhaø vaên ñeàu gôûi troïn qua nhaân vaät naøy. Thaùi ñoä cuûa Jivago ñoái vôùi caùch maïng ñöôïc bieåu hieän ôû traïng thaùi taâm lyù khoâng nhaát quaùn, coù söï dao ñoäng, hoaøi nghi thaäm chí thieáu vaéng yù chí, ñoù laø ñaëc tröng cuûa con ngöôøi Jhivago. Ñieàu naøy ñuùng vôùi caùch caûm nhaän cuoäc soáng thôøi ñaïi cuûa B.Pasternak. Nhö nhaø vaên Erenburg ñaõ töøng vieát veà con ngöôøi cuûa B.Pasternak: “B.Pasternak caûm nhaän ñöôïc thieân nhieân, ñöôïc tình yeâu, ñöôïc Goethe, ñöôïc Shakeprare, ñöôïc aâm nhaïc, ñöôïc neàn trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, ñöôïc caùc taùc phaåm hoäi hoïa cuûa tröôøng phaùi Vôniz, anh caûm nhaän ñöôïc chính mình vaø coù thôøi caû moät soá baïn beø thaân thieát cuûa mình, nhöng coøn lòch söû thì anh khoâng taøi naøo caûm nhaän ñöôïc. Anh nghe ñöôïc caû nhöõng aâm thanh maø nhieàu ngöôøi khoâng nghe thaáy, anh nghe ñöôïc caû nhòp ñaäp cuûa con tim laãn tieáng coû caây ñang lôùn ngoaøi kia, aáy theá nhöng böôùc chaân thôøi ñaïi ñang ñi thì anh khoâng heà nghe thaáy”[1]. Erenburg nhaän xeùt nhö theá nhöng thöïc ra, döôùi nhöõng hình thöùc khaùc nhau ta vaãn tìm thaáy nhöõng aâm vang lòch söû trong saùng taùc cuûa oâng, ñaëc bieät laø giai ñoaïn cuoái ñôøi. Veà cuoái ñôøi oâng saún saøng phong nhöõng danh hieäu cao quyù nhaát cho lòch söû, cho ngöôøi anh huøng hay cho moät ngöôøi hoaït ñoäng ôû moät laõnh vöïc naøo ñoù trong xaõ hoäi, theá nhöng khoâng vì theá maø khoâng taùch rieâng haún “vöông quoác cuûa nhaø thô”. Trong nhöõng quan heä cuûa mình vôùi lòch söû cuõng nhö trong quan heä vôùi taát caû nhöõng hieän töôïng thieân nhieân, nhaø thô laø “boït bieån” cuoán huùt taát caû nhöõng gì bao quanh noù chöù khoâng phaûi laø “chieác buøa” taùn nghieàn moïi thöù. “Boït bieån” cuoán huùt taát caû nhöõng gì ñaëc tröng cuûa thôøi ñaïi mình nhöng khoâng bao giôø trôû thaønh boä phaän cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, lòch söû vôùi möùc ñoä nhö noù naèm trong thieân nhieân. Nghóa laø trong caùch trình baøy lòch söû cuûa oâng, ngöôøi ta caûm thaáy B.Pasternak coù moät caùi nhìn môùi, saùng suoát nhöng ñoù laø söï saùng suoát cuûa ngöôøi quan saùt ghi cheùp tæ mæ nhöõng bieán coá, oâng khoâng tham gia tröïc tieáp vaøo caùc bieán coá xaõ hoäi. B.Pasternak noùi raèng “ngheä thuaät laø giôùi haïn taän cuøng cuûa moät thôøi ñaïi” [2]. OÂng [1] B.Pasternak con ngöôøi vaø taùc phaåm, Nxb. TP Hoà Chí Minh, 1988 tr.32 [2] B.Pasternak con ngöôøi vaø taùc phaåm, Nxb. TP. Hoà Chí Minh, 1988, tr. 87 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
14. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 41 - noái lieàn nhöõng saùng taùc ngheä thuaät vôùi nhöõng bieán coá lòch söû nhö laø nhöõng hieän töôïng töông ñoàng tieán haønh ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau nhö theå Lep Tolstoi ñi song song vôùi cuoäc caùch maïng Nga theá kyû XIX. Cuõng gioáng nhö vaäy, B.Pasternak cho raèng, taäp thô Chò toâi – Cuoäc soáng cuûa oâng ñi song song vôùi caùch maïng, maëc duø trong ñoù chaúng coù vaán ñeà gì laø caùch maïng hay nhöõng ñaûo loän xaõ hoäi maø chæ laø nhöõng côn baõo hay nhöõng buoåi maët trôøi moïc. Duø sao chaêng nöõa, lòch söû vaãn in ñaäm daáu aán trong saùng taùc cuûa oâng, vaø ñieàu aáy xaûy ra vaøo thôøi kyø oâng coâng khai khöôùc töø moïi lieân heä vôùi noù vaø cho raèng, mình khoâng hieåu: “Nhöõng ngaøn naêm tröôùc cuûa chuùng ta, caùc baïn aï, laø caùi gì?”[1]. Phaûi thöøa nhaän raèng, nhöõng baøi thô phong caûnh cuûa oâng vaø nhöõng phong caûnh thieân nhieân cuûa oâng mang daáu aán lòch söû, chaúng haïn nhö :“Daáu veát moät toaùn kò binh xung kích naèm trong tuyeát”, “Baàu trôøi baõi coâng”, v.v Ñaâu ñoù ta vaãn tìm thaáy daáu veát lòch söû trong saùng taùc cuûa B.Pasternak maëc duø nhaø vaên muoán hay khoâng muoán. 3. Söï gaëp gôõ giöõa caùi nhaát thôøi vaø caùi vónh cöûu, söï thaâm nhaäp cuûa thöïc taïi lòch söû vaøo vuõ truï thieân nhieân qua caùi nhìn cuûa B. Pasternak Nhö treân ñaõ trình baøy, B.Pasternak khoâng tham gia tröïc tieáp vaøo caùc bieán coá lòch söû nhöng oâng thích quan saùt vaø ghi cheùp tæ mæ tröôùc nhöõng bieán coá döõ doäi cuûa caùch maïng. Vì vaäy, trong saùng taùc cuûa oâng ta vaãn baét gaëp boùng daùng cuûa nhöõng bieán coá lòch söû. Ñoái vôùi nhaø thô, söï thaâm nhaäp cuûa thöïc taïi lòch söû vaøo vuõ truï thieân nhieân laø moät hieän töôïng töï nhieân. Trong thôøi kyø saùng taùc sau Caùch maïng thaùng Möôøi, nhöõng phong caûnh lòch söû cuûa B.Pasternak thay ñoåi maøu saéc, ñoâi khi chuùng coøn trôû thaønh töôïng tröng cho phong caûnh nöôùc Nga vaø caùch maïng. Trong baøi thô Ñieän Kremlin döôùi tuyeát naêm 1918, traän baõo tuyeát ôû ñaây truøng hôïp vôùi söï buøng noå cuûa caùch maïng treân nhöõng mieàn ñaát cuûa nöôùc Nga meânh moâng. Nhöõng yeáu toá lòch söû, ngoïn gioù caùch maïng ñöôïc nhaän thöùc vôùi nhieät tình cuûa ngoøi buùt ñieâu luyeän khi mieâu taû veà thieân nhieân. Ñeâm vöøa qua ñieän Kremlin khoâng gì so saùnh ñöôïc Cung ñieän kì laï phuû ñaày boït Trong nhöõng buoàm daây giaêng cuûa bieát bao muøa ñoâng Ñaõ truùt côn giaän cuûa mình leân muøa ñoâng hoâm nay Vaø cung ñieän huøng vó phuû ñaày quaù khöù Nhö nhöõng aûnh töôïng cuûa moät vò ngoân söù Muø quaùng xoâng leân thaät khuûng khieáp Trong nhöõng gì coøn laïi cuûa naêm aáy, khoaûng naêm thöù 1919. [1] B.Pasternak con ngöôøi vaø taùc phaåm, Nxb. TP. Hoà Chí Minh, 1988, tr. 87 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
15. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 42 - Nhöõng hình aûnh maø B.Pasternak cho chuùng ta veà thôøi kì soâi ñoäng aáy vôùi nhöõng côn möa raøo taåy saïch, nhöõng côn gioâng vaø côn baõo tuyeát ñeàu coù muïc ñích bieåu hieän tính chaát chung cuûa söï ñaûo loän caùch maïng. Trong thô cuûa oâng, thôøi kì caùch maïng thaät khoù maø saép xeáp vaøo moät ñeà muïc rieâng vieát veà caùch maïng. Chuû ñeà aáy coù maët khaép nôi. Noù hieän dieän nhöng khoù nhìn thaáy, gioáng nhö cuoäc gaëp gôõ giöõa caùi nhaát thôøi vaø caùi vónh cöûu, cuoäc gaëp gôõ xöa nay vaãn laø noãi baän taâm cuûa nhieàu nhaø ngheä só lôùn. Trong taùc phaåm vaên xuoâi tröõ tình: Baùc só Jhivago, B.Pasternak ñaõ keát hôïp taøi tình giöõa thöïc taïi lòch söû vaø vuõ truï thieân nhieân cuõng nhö caùi nhaát thôøi vaø vónh cöûu. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän xuyeân suoát toaøn boä taùc phaåm. Vuõ truï thieân nhieân vaø thöïc taïi lòch söû nhö hoøa quyeän trong töøng nhaân vaät cuûa B.Pasternak, ñaëc bieät hoaøn haûo nhaát laø hình töôïng Jhivago vaø Lara. Jhivago ñaõ suy nghó veà lòch söû nhö sau: “Chaøng laïi nghó raèng, chaøng hình dung lòch söû caùi ñöôïc meänh danh laø tieán trình lòch söû hoaøn toaøn khaùc vôùi quan nieäm chung cuûa moïi ngöôøi vaø lòch söû ñöôïc veõ ra tröôùc maét chaøng nhö ñôøi soáng cuûa theá giôùi thaûo moäc. Muøa ñoâng döôùi tuyeát, nhöõng caùi caønh truïi laù cuûa caây thoâng khaúng khiu vaø ñaùng thöông nhö maáy sôïi loâng treân noát ruoài cuûa moät cuï giaø. Muøa xuaân chæ trong vaøi ngaøy, röøng caây thay hình ñoåi daïng vöôn cao leân taän maây vaø ngöôøi ta coù theå aån mình hay laïc loái trong caùi meâ cung raäm raïp cuûa noù”[1]. Tình yeâu cuûa Jhivago vaø Lara laø moät moái tình lyù töôûng, moät tình yeâu vónh haèng. Thoâng qua moái tình naøy, B.Pasternak muoán ñöa ñeán moät quan nieäm veà tình yeâu vaø haïnh phuùc cuûa con ngöôøi trong thôøi chieán tranh, bom löûa. Nhaø vaên ruùt ra moät trieát lyù nhaân vaên cao caû: “Nhöõng khoaûnh khaéc, trong ñoù hôi huôùng ñam meâ xen laãn vaøo söï toàn taïi cuûa con ngöôøi traàn tuïc nôi hoï, nhö ngoïn gioù vónh cöûu, chính laø nhöõng giaây phuùt hoï linh nghieäm vaø nhaän bieát nhöõng ñieàu luoân luoân môùi meû veà baûn thaân mình vaø veà cuoäc soáng”[2] .Tình yeâu cuûa hoï traûi qua bieát bao thaêng traàm. Chieán tranh ñaõ ñöa hoï ñeán gaàn nhau vaø chính noù laø thuû phaïm chia reõ tình yeâu cuûa hai ngöôøi. Nhöõng ngaøy thaùng haïnh phuùc nhaát cuûa Lara vaø Jhvago laø nhöõng ngaøy thaùng ñaày bieán ñoäng nhaát cuûa lòch söû. Moãi khi nhôù laïi, Lara caûm thaáy haõnh dieän vaø haïnh phuùc voâ ngaàn: “Naøng laïi caûm thaáy daït daøo haõnh dieän vaø an uûi, cuõng nhö moãi laàn naøng nhôù tôùi Jhivago hoaëc trong maáy khoaûng thôøi gian ngaén nguûi chung soáng vôùi chaøng, caùi hôi thôû töï do, voâ tö luoân toaùt ra töø chaøng luùc naøy laïi bao phuû laáy naøng” [3]. Thoâng qua moái tình giöõa Jhivago vaø Lara, ta baét gaëp caùi vónh cöûu cuûa tình yeâu vaø caùi nhaát thôøi cuûa caùc bieán coá lòch söû. Noù ñan xen vaøo nhau, laøm cho tình yeâu cuûa hoï trôû neân mong manh hôn vaø cuõng chính vì vaäy maø noù trôû neân soáng maõi vôùi thôøi gian. Ñaây cuõng chính laø caùi nhìn ñoäc ñaùo cuûa B.Pasternak. Coù theå noùi, trong quaù trình saùng taïo, oâng kieân trì theå nghieäm quan nieäm rieâng cuûa mình veà con ngöôøi, lòch söû vaø cuoäc soáng. Ñieàu naøy laøm cho nhaø vaên coù moät caùi nhìn môùi veà thöïc taïi khaùch [1] B.Pasternak con ngöôøi vaø taùc phaåm NXB TPHCM 1988, tr 939 [2] SÑD tr. 847 [3] B.Pasternak con ngöôøi vaø taùc phaåm NXB. TP. HCM 1988, tr 1009 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
16. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 43 - quan. Ta deã daøng nhaän thaáy raèng, trong thô tröõ tình cuõng nhö trong vaên xuoâi cuûa B.Pasternak, lòch söû luoân chòu nhaän moät tính chaát ñaët bieät cuûa vuõ truï thieân nhieân vaø ñaây cuõng laø neùt ñoäc ñaùo cuûa B.Pasternak trong phong caùch bieåu hieän ngheä thuaät cuûa mình. 4. Quan nieäm ñaïo ñöùc thaåm mó cuûa B.Pasternak B.Pasternak gaén boù vôùi nhöõng hieän töôïng ñaïo ñöùc phaùt xuaát töø nhöõng mieàn saâu thaúm cuûa ñôøi soáng vaø nhaø vaên theå hieän thöôøng laø khoâng nhìn thaáy ñöôïc trong nhöõng bieán coá bình thöôøng cuûa cuoäc soáng haøng ngaøy. OÂng luoân bò loâi cuoán bôûi moät ñôøi soáng “khoâng hoa myõ cuõng khoâng phi thöôøng”. Ngay töø nhöõng naêm 1930, oâng thích nhöõng ñeà taøi beân leà cuoäc soáng xaõ hoäi nhöng khoâng vì vaäy maø khoâng chöùa ñöïng moät yù nghóa lòch söû. B.Pasternak phaùt bieåu yù nghó cuûa mình: “Taát caû nhöõng gì ñöôïc taän duïng moät caùch chaêm chæ vaø hoa myõ ñoái vôùi toâi ñeàu coù veû thöù yeáu voâ ích vaø ñoâi khi coøn ñaùng ngôø veà maët ñaïo ñöùc”. Nhaø thô ñaëc bieät thích veû ñeïp cuûa nhöõng ngoâi laøng nhoû, nhöõng tuùp leàu noâng thoân vaø beán ñoø tænh leû Nga. OÂng yeâu meán nhöõng tình caûm khoâng kieåu caùch cuûa nhöõng con ngöôøi giaûn dò laøm nhöõng coâng vieäc khieâm nhöôøng. OÂng theå hieän trong vaên chöông ñieàu oâng nhìn thaáy soá phaän vaø choã ñöùng cuûa con ngöôøi trong lòch söû. Con ngöôøi mang nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc cao quí nhaát laø con ngöôøi aån laùnh, khieâm toán, xa rôøi nhöõng veû traùng leä vaø söï phoâ tröông, moãi ngöôøi soáng moät cuoäc soáng noäi taâm saâu saéc trong caùi “toâi” aån laùnh ñeå cho cuoäc soáng tieán leân. Theá giôùi thu nhoû, theá giôùi phoùng lôùn noái lieàn chaët cheõ vaø caù nhaân coù moät yù nghóa, moät giaù trò tuyeät ñoái khoâng phaûi vôùi tö caùch laø moät thöïc theå taùch khoûi ñôøi soáng maø laø hoøa hôïp vaø lieân keát vôùi noù. Trong suoát quaù trình saùng taïo ngheä thuaät, B.Pasternak luoân tìm ñeán moät söï ñôn giaûn, caàn thieát cho ngheä thuaät. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc taùc giaû theå hieän qua mô öôùc cuûa nhaân vaät Jhivago: “Suoát ñôøi chaøng mô öôùc ñaït ñeán söï ñoäc ñaùo thaàm laëng beà ngoaøi khoù nhaän ra vì ñöôïc giaáu kín döôùi lôùp voû hình thöùc thoâng duïng vaø quen thuoäc. Suoát ñôøi chaøng coá tình luyeän moät buùt phaùp deø daët vaø giaûn dò, khieán ngöôøi ñoïc vaø ngöôøi nghe thaáu hieåu noäi dung maø töï hoï khoâng nhaän ra hoï thaåu hieåu baøng caùch naøo. Suoát ñôøi chaøng quan taâm ñeán moät phong caùch kín ñaùo khoâng loâi cuoán söï chuù yù cuûa baát kyø ai, vaø chaøng kinh hoaûng khi thaáy mình raát laâu môùi vöông tôùi lyù töôûng ñoù”. Ñaây khoâng phaûi laø ñieàu deã daøng ñaït ñöôïc trong moät sôùm moät chieàu maø ñoøi hoûi moät söï noã löïc, moät yù chí vaø baûn lónh phi thöôøng môùi mong loät xaùc, ñoåi môùi buùt phaùp. Trong thôøi kyø ñaàu, saùng taùc cuûa B.Pasternak thieáu ñi caùi chaát trieát lyù saâu xa, tö töôûng ngheä thuaät khoâng hieän ra moät caùch coâ ñoïng, taäp trung, noù chìm trong nhöõng hình aûnh, caùch dieãn ñaït tröøu töôïng, khoù nhaän thaáy nhöõng suy nghó rieâng tö thaàm kín. Nhöõng tö töôûng cuûa taùc giaû bò che môø bôûi raát nhieàu aán töôïng lieân töôûng ñöôïc noái lieàn baèng moät maïng löôùi daøy ñaëc nhöõng aån duï töôïng tröng, Noùi chung, B.Pasternak thôøi treû quaù trung thaønh vôùi nhöõng rung caûm, caûm xuùc cho neân nhöõng saùng taùc ñaàu tay thieáu ñi chieàu saâu trieát hoïc. Nhöng caøng veà cuoái ñôøi, taùc phaåm cuûa oâng caøng trôû neân giaûn dò vaø gaàn guûi vôùi cuoäc soáng haøng ngaøy. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
17. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 44 - Thô ca B.Pasternak caøng veà sau caøng trôû neân phong phuù hôn nhôø caùch caûm nhaän ñoäc ñaùo töø nhöõng bieán coá ngaøy thöôøng vaø khaû naêng phaùt hieän bôûi yù nghóa töùc thôøi cuûa söï vaät, nhöõng sinh hoïat vaø nhöõng taäp quaùn laøm thaønh ñôøi soáng haøng ngaøy. Ñieàu naøy gaén vôùi quan nieäm ñaïo ñöùc- thaãm myõ veà sau. Trong hôn nöûa theá kyû hoaït ñoäng vaên hoïc cuûa mình B.Pasternak coù nhieàu thay ñoåi nhöng cho ñeán cuøng oâng vaãn trung thaønh vôùi nhöõng tö töôûng rieâng cuûa mình, moät trong nhöõng xaùc tín aáy laø: ngheä thuaät chaân chính luoân luoân phuïc vuï caùi gì cao hôn chính noù, ñoù laø yù nghóa söï soáng, söï lôùn lao cuûa cuoäc ñôøi vaø giaù trò voâ bieân cuûa con ngöôøi. Noù khoâng caàn ñeán nhöõng ñieàu aûo töôûng, xa vôøi hay nhöõng lôøi tuyeân boá huøng hoàn, oai phong maø laø söï lôùn lao toaùt ra töø tính töï nhieân trong loái keå chuyeän, trong caùch mieâu taû, töø ñoä nhaïy caûm cuûa caùi nhìn vaø töø caûm höùng cuûa nhaø thô, laø keû bò loâi cuoán vaø ñaém chìm bôûi pheùp maøu thöïc taïi, caùi ñang hieän höõu vaø söï lyø laï cuûa ñôøi soáng theá giôùi xung quanh. Lí töôûng ñaïo ñöùc- thaúm myõ trong giai ñoaïn saùng taùc ñaàu tay cuûa oâng laø daønh cho “Thô ca – Boït bieån”, nhöng veà cuoái ñôøi, nhaän thöùc thaåm myõ cuûa B.Pasternak ñöôïc naâng leân cao hôn: “Muïc ñích cuûa ngheä thuaät laø söï hi sinh baûn thaân mình”. Khi tieåu thuyeát Baùc só Jhivago hoaøn thaønh thì B.Pasternak ñaõ yù thöùc troïn veïn, oâng ñaõ hoaøn thaønh soá phaän lòch söû cuûa mình. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
18. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 45 - BAØI 6: MIKHAIN APHANAXIEÂVITS BUNGACOÁP VAØ TAÙC PHAÅM NGHEÄ NHAÂN VAØ MARGARÍTA I. Tieåu söû vaø söï nghieäp cuûa Mikhain Aphanaxieâvits Bungacoáp Mikhain Aphanaxieâvits Bungacoáp sinh ngaøy 10-5-1891 taïi thaønh phoá Kieùp (thuû ñoâ cuûa nöôùc coäng hoøa Ukraina ngaøy nay). Boá cuûa oâng laø moät nhaø khoa hoïc ñoàng thôøi laø linh muïc, moät nhaø lòch söû chaân chính chuyeân veà lòch söû toân giaùo nhöng laïi khoâng muoán truyeàn daïy toân giaùo cho ngöôøi con ñaàu loøng cuûa mình. Naêm 1909, M.A. Bungacoáp vaøo hoïc ngaønh y tröôøng ñaïi hoïc toång hôïp Kieùp. Naêm 1916, sau khi toát nghieäp, oâng xin ra maët traän (ñaây laø thôøi ñieåm xaûy ra chieán tranh theá giôùi thöù nhaát), vôùi tö caùch laø baùc só tình nguyeän cuûa hoäi "Chöõ thaäp ñoû" quoác teá. Moät thôøi gian sau, oâng ñöôïc goïi veà Maùtxcôva, ñeán laøm vieäc ôû moät beänh vieän vuøng ngoaïi oâ. Töø ñaây, baét ñaàu nhöõng naêm thaùng chìm noåi cuûa cuoäc ñôøi nhaø vaên. OÂng ñaõ ñi qua nhieàu vuøng cuûa nöôùc Nga trong thôøi kyø noäi chieán, ñaõ töøng gia nhaäp löïc löôïng hoàng quaân. Coù luùc, oâng bò ñoäng vieân vaøo baïch veä, bò baét vaøo toå chöùc cuûa phæ Peùtliura. Thaùng 9 naêm 1921, oâng ñeán Maùtxcôva, soáng vaø laøm vieäc ñeán cuoái ñôøi. Trong nhöõng ngaøy thaùng soâi ñoäng sau noäi chieán, cuõng nhö nhöõng nhaø vaên khaùc töø maët traän trôû veà Maùtxcôva, oâng phaûi laên loän kieám soáng vaø phaûi traûi qua nhieàu ngheà: laøm thö kyù cho tieåu ban vaên hoïc cuûa toång cuïc Giaùo duïc chính trò, theo ñoaøn haùt rong ñi bieåu dieãn, coäng taùc vieân nhieàu naêm vôùi baùo “Tieáng coøi”, “ Ngaøy hoâm tröôùc” Töø nhoû, Bungacoáp ñaõ coù thieân höôùng say meâ vaên hoïc. OÂng thích taùc phaåm vaø phong caùch cuûa Goâgoân, thích gioïng vaên traøo phuùng cuûa Santöcoáp Seâñrin. OÂng baét ñaàu vieát vaên töø thôøi coøn ñi hoïc. Nhöõng naêm tham gia hoàng quaân, oâng ñaõ coù moät soá vôû kòch ñöôïc bieåu dieãn taïi maët traän. Trong thôøi gian laøm baùo, oâng vieát moät soá taùc phaåm nhoû mang tính chaát chaâm bieám. Vaøo khoaûng naêm 1922- 1924 sau khi döùt khoaùt chuyeån veà Maùtxcôva, nhaø vaên xaây döïng cuoán tieåu thuyeát Baïch veä, taùc phaåm vaên xuoâi lôùn ñaàu tieân cuûa oâng. Ñaây laø thôøi gian neàn ngheä thuaät XoâVieát treû tuoåi ñaëc bieät tích cöïc tìm toøi ñeå naém ñöôïc yù nghóa thôøi ñaïi caùch maïng, ñeå hieåu soá phaän nhaân daân vaø giôùi trí thöùc. Baét ñaàu ra ñôøi nhöõng böùc tranh söû thi noåi tieáng cuûa A. Toânxtoâi, Phañeâep, Xeâraphimoâvíts; yù ñoà vieát Soâng Ñoâng eâm ñeàm cuõng naûy sinh ôû M.Soâloâkhoáp. Trong taùc phaåm Baïch veä, Bungakoáp ñaõ phaûn aùnh veà quaù trình tan raõ taát yeáu cuûa nhöõng möu toan choáng caùch maïng vaø soá phaän bi kòch cuûa töøng lôùp trí thöùc Nga do choïn laàm con ñöôøng lòch söû. Vôùi nhaõn quan lòch söû saùng suoát, Bungacoáp ñöôïc coi laø nhaø vaên gaàn guûi vôùi nhöõng ngöôøi môû ñöôøng cho neàn ngheä thuaät xaõ hoäi chuû nghóa. Bôûi vì: “Tröôùc tieân, vôùi soá phaän tieáp theo cuûa theá giôùi cuõ, Baïch veä ñöa ra moät keát luaän döùt khoaùt: noù seõ khoâng ñöôïc khoâi phuïc laïi; söï suïp ñoå cuûa noù laø moät lôïi ích cuûa nöôùc Nga veà maët xaõ Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
19. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 46 - hoäi - lòch söû ”[•]. Taùc phaåm naøy ñaõ ñöôïc chuyeån theå thaønh kòch noùi nhan ñeà Nhöõng ngaøy thaùng cuûa anh em Turbin. Vôû kòch ñöôïc Nhaø haùt ngheä thuaät Maùtxcôva trình dieãn raát thaønh coâng. Töø thaønh coâng cuûa vôû kòch, oâng ñaõ ñöôïc caùc nhaø haùt ôû Maùtxcôva chaøo môøi. Baét ñaàu nhöõng naøy thaùng lao ñoäng caêng thaúng, nhöõng thaønh coâng vang doäi, nhöõng cuoäc tranh caõi quyeát lieät xung quanh teân tuoåi cuûa Bungacoáp. Naêm 1925, oâng cho in truyeän vöøa Nhöõng quaû tröùng ñònh meänh vaø vieát Traùi tim choÙ, taùc phaåm naøy ñöôïc M.Gorki ñaùnh giaù raát cao. Sau thaønh coâng cuûa vôû Nhöõng ngaøy thaùng cuûa anh em Turbin, trong nhöõng naêm tieáp theo, Bungakoáp taäp trung vaøo vieát kòch. OÂng laàn löôït cho ra ñôøi caùc kòch baûn Caên hoä cuûa Doâia (1927, in naêm 1982) Chaïy troán (1928 , döïng naêm 1957, in naêm 1962), Moâlier (naêm 1929), v.v OÂng trôû thaønh moät trong nhöõng taùc giaû vieát kòch noåi tieáng nhaát luùc baáy giôø. Caùc nhaø vaên nhö M. Gorki, Veâreâxaeùp, nhaø ñaïo dieãn Xtanixlaùpxki ñaùnh giaù cao Bungacoáp. Do söï ñaùnh giaù raát khaùc nhau cuûa caùc phe nhoùm thuoäc caùc toå chöùc vaên hoïc khaùc nhau ôû Maùtxcôva luùc ño,ù neân vieäc daøn döïng vaø xuaát baûn caùc taùc phaåm cuûa oâng gaëp raát nhieàu khoù khaên. Ñaëc bieät laø sau khi oâng töø choái vieát theâm moät vaøi caûnh trong vôû Chaïy troán ñeå noùi roõ nguyeân nhaân thaát baïi cuûa baïch veä, theo ñeà nghò cuûa Xtalin, caùc taùc phaåm cuûa Bungacoáp bò caám. Töø ñoù cuoäc soáng vôùi tö caùch nhaø vaên cuûa Bungacoáp gaëp raát nhieàu bi thaûm. Ngay caû nhöõng ngöôøi uûng hoä Bun- gacoáp nhö Xtanixlaùpxki, K.Ximoânoáp cuõng chæ trích taùc phaåm cuûa oâng. Söï im laëng cuûa Xtalin vaø chính phuû Lieân Xoâ tröôùc nhöõng böùc thö yeâu caàu giuùp ñôõ cuûa Bungacoáp, söï laïnh luøng xa laùnh cuûa baïn beø trong thôøi gian oâng bò caám saùng taùc vaø xuaát baûn ñaõ laøm cho oâng coâ ñôn vaø meät moûi Naêm 1930. oâng ñaõ ñoát gaàn heát nhöõng trang baûn thaûo tieåu thuyeát Ngheä nhaân vaø Margaríta. Nhöng vôùi thieân chöùc moät nhaø vaên, Bungacoáp khoâng im laëng: “Töø boû ngheà nghieäp cuûa mình, im laëng, ñieàu ñoù, xin noùi thaúng ra, laø heøn nhaùt ( ). Khoâng coù moät nhaø vaên naøo laïi coù theå im laëng ñöôïc. Neáu anh ta im laëng. Thì coù nghóa ñoù khoâng phaûi laø nhaø vaên chaân chính. Coøn neáu laø nhaø vaên chaân chính maø im laëng, thì anh ta seõ cheát!”[•]. OÂng khoâng im laëng, oâng saùng taùc. Haøng loaït taùc phaåm môùi ra ñôøi, trong ñoù coù theå keå: caùc vôû kòch Añam vaø EÂva (naêm 1931, in naêm 1987), Ñaûo thaém ( in naêm 1988), Nieàm hoan laïc ( chöa in), kòch baûn chuyeån theå Nhöõng linh hoàn cheát Toång soá oâng vieát ñeán 14 vôû kòch; vaên xuoâi coù Moâlier ( naêm 1933, truyeän danh nhaân), Tieåu thuyeát saân khaáu (naêm 1936) vaø taùc phaåm baát huû Ngheä nhaân vaø Magaríta . [•] Pioât Nicoâlaíep – Mikhain Bungacoáp vaø cuoán saùch cuûa oâng, in trong saùch Ngheä nhaân vaø Margaríta, Ñoaøn Töû Huyeán dòch ra tieáng Vieät, Nxb Caàu voøng Maùtxcôva vaø Nxb Taùc phaåm môùi, Haø Noäi, 1989, tr.7 [•]Thö cuûa Bungacoáp göûi Xtalin ngaøy 30 thaùng 5 naêm 1931. Daãn theo Ñoøan Töû Huyeán, Lôøi giôùi thieäu, in trong saùch Traùi tim choù, Nxb Vaên hoïc ( taùi baûn ), 1987, tr.8 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
20. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 47 - Ñeán nay, taùc phaåm cuûa oâng ñöôïc dòch ra nhieàu thöù tieáng treân theá giôùi. Theo keá hoaïch, töø cuoái nhöõng naêm 80 ñeán naêm 2000, taùc phaåm cuûa M.Bungakoáp ñöôïc choïn in trong “Toaøn taäp haøn laâm” cuûa Vieän vaên hoïc theá giôùi mang teân M.Gorki. Nhieàu nhaø pheâ bình xeáp oâng ngang haøng vôùi P.M.Ñoáxtoâieùpxki, L.Toânxtoâi II. Taùc phaåm Ngheä nhaân vaø Margaríta Ñaây laø cuoán tieåu thuyeát lôùn nhaát cuûa Bungacoáp, taùc phaåm chuû yeáu laøm neân vinh quang baát töû cuûa nhaø vaên, nhöng ñoàng thôøi ñaây cuõng laø moät cuoán saùch coù soá phaän thaät gian truaân hieám coù trong di saûn vaên hoïc nhaân loaïi. Ngheä nhaân vaø Margaríta ñöôïc vieát trong 12 naêm, baét ñaàu töø naêm 1928 vôùi caùi teân döï ñònh laø Tieåu thuyeát veà quyû söù; bò xeù, bò ñoát, töø ñaàu ñeán cuoái vieát ñi, vieát laïi 7 laàn. Cho ñeán naêm 1940, naèm treân giöôøng beänh, maét loøa, nhaø vaên vaãn chöa theå im laëng, vaãn ñoïc cho vôï söûa chöõa, cho ñeán luùc cheát. Roài hôn moät phaàn tö theá kyû troâi qua, sau baûy- taùm laàn baø vôï goùa EÂleâna Xeùcgheâepna Bungacoâva chaïy vaïy- keå caû vieát thö cho chính Xtalin, nhôø coâng söùc cuûa K.Ximoânoáp, noù môùi ñöôïc ra maét baïn ñoïc döôùi daïng bò caét boû treân taïp chí Maùtxcôva; theâm baûy naêm nöõa noù môùi coù ñöïôc boä maët troïn veïn nhö noù voán coù vaø laäp töùc ñöôïc dòch ra haøng loaït thöù tieáng, ñöôïc ñöa leân saân khaáu, ñöôïc döïng thaønh phim, leân maøn aûnh voâ tuyeán truyeàn hình ôû Lieân Xoâ vaø nhieàu nöôùc khaùc. ÔÛ Vieät Nam taùc phaåm ñaõ ñöôïc Ñoaøn Töû Huyeán dòch ra tieáng Vieät, nhaø xuaát baûn Caàu Voàng Maùtxcôva vaø nhaø xuaát baûn Taùc phaåm môùi, Haø Noäi, xuaát baûn laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1989, nhaø xuaát baûn Vaên hoïc taùi baûn naêm 1998. Vôùi tö caùch cuoán saùch cuoái cuøng cuûa Bungacoáp, ñoâi khi ñöôïc hieåu nhö di chuùc ngheä thuaät cuûa taùc giaû, ngaøy caøng ñöôïc xem xeùt moät caùch xaùc ñaùng hôn, trong moái quan heä vôùi caùc taùc phaåm tröôùc ñaáy cuûa nhaø vaên. Moät soá moái quan heä khi mang tính lieân töôûng, khi tröïc tieáp chöùng minh raèng trong taùc phaåm coù tính kyø quaùi, aån duï cuûa mình, nhaø vaên ñaõ phaùt trieån caùc moâtíp cuûa caùc taùc phaåm coù phong caùch hoaøn toaøn hieän thöïc tröôùc ñaây (tieåu thuyeát Baïch veä, Tieåu thuyeát saân khaáu (bò boû dôû), caùc vôû kòch Chaïy troán, Nhöõng ngaøy thaùng cuûa anh em Turbin, caùc vôû kòch chyeån theå vaø caùc truyeän ngaén) Moät söï so saùnh nhö theá, cho pheùp caét nghóa caùc yeáu toá “coù tính chaát Hoápman”[•] ñöôïc “carnavan[••] hoùa” thaáy ôû caùc taùc phaåm ñaõ noùi ôû treân: moät theå nghieäm ngheä thuaät nhö Ngheä nhaân vaø Magarítta ñaõ ñöôïc nhaø vaên chuaån bò töø laâu[ •••]. [•] Hoápman, nhaø vaên laõng maïn ngöôøi Ñöùc, taùc phaåm cuûa oâng döïng laïi theá giôùi nhö moät caùi gì khoâng coù thöïc. [••] Thuaät ngöõ cuûa M.Bakhtin luoân luoân ñuôïc nhaéc tôùi trong caùc taøi lieäu pheâ bình vaên hoïc vieát veà Bungacoáp. [•••] Theo vieän só P. Nicoâlaùep, tröôùc Ngheä nhaân vaø Margaríta trong saùng taùc cuûa Bungacoáp, caùc moâtíp veà kinh thaùnh cunõg ñaõ xuaát hieän, muïc ñích cuûa chuùng laø taêng cöôøng chöùc naêng khaùi quaùt cuûa caùc hình töôïng trong taùc phaåm. Chaúng haïn, trong Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
21. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 48 - 1. Söï keát hôïp yeáu toá huyeàn aûo vaø hieän thöïc trong taùc phaåm Baèng tö duy ngheä thuaät ñoäc ñaùo, khi huyeàn aûo, thaàn kyø, khi luøi saâu vaøo quaù khöù laøm soáng daäy nhöõng truyeàn thuyeát lòch söû, khi trôû veà hieän taïi khaéc hoïa nhöõïng böùc tranh sinh hoaït ñôøi thöôøng, Bungacoáp ñöa ngöôøi ñoïc vaøo theá giôùi ngheä thuaät raát haáp daãn. Töø caâu chuyeän cuûa moät nhaø thô treû vôùi vò toång bieân taäp moät taïp chí vaên hoïc ôû Maùtxcôva, chuyeån sang mieâu taû nhöõng sinh hoaït trong moät ngaøy cuûa Poânti Pilaùt- vieân quan toaøn quyeàn cuûa vuøng Giuñeâ, vuï xöû aùn cuûa nhaø caàm quyeàn Lamaõ veà Iesua Ha Noátxri, nhaø trieát hoïc lang thang tuyeân truyeàn ñieàu thieän laøm maát loøng tin cuûa daân chuùng ñoái vôùi theå cheá Lamaõ , söï mieâu taû vöøa hieän thöïc vöøa huyeàn aûo (caûnh sinh hoaït, hoäi hoïp cuûa hoäi vaên hoïc lôùn nhaát Maùtxcôva, caûnh sinh hoaït ñôøi thöôøng ôû khu phoá Arbaùt, caûnh ôû beänh vieän laø thaät; Voâlanñô, nhaø haéc aûo thuaät cuøng ñaùm tuyø tuøng cuûa oâng xuaát quyû nhaäp thaàn, bieán hoaù khoân löôøng chieác baøn chaûi coï saøn vaø con lôïn bieát bay, xoa kem vaøo ngöôøi laøm ngöôøi bieát bay, ñaàu ngöôøi bò chaët rôøi ra roài noái dính laïi, ñaàu ngöôøi bò taøu caùn ñöùt lìa ra chaïy long loùc treân ñöôøng, ngöôøi cheát vaãn duøng ñöôïc ñieän baùo baùo tin cho ngöôøi thaânv.v laø huyeàn aûo). Vieäc mieâu taû nhöõng ñieàu kyø laï: nhöõng con ngöôøi ngoaïi hình kyø dò, coù nhöõng khaû naêng ñaëc bieät (bieát tröôùc nhöõng ñieàu seõ xaûy ra, coù taøi aûo thuaät, bieán hoùa), thoaét aån thoaét hieän, v.v nhöõng söï vieäc laï luøng lieân tieáp dieãn ra ( vò toång bieân taäp teù ngaõ bò xe ñieän caùn maát ñaàu ñuùng nhö lôøi tieân ñoaùn cuûa giaùo sö haéc aûo thuaät; ôû nhaø haùt Taïp Kyõ, ban giaùm ñoác nhaø haùt maát tích; nhöõng maåu giaáy loän, nhaõn caùc loaïi röôïu bieán thaønh tieàn; ôû ngoâi nhaø thuoäc ngoõ Xañoâvaia soá 302- bis, chuû nhaân caùc caên hoä bò maát tích, nhöõng ngöôøi coù khaû naêng kyø laï xuaát hieän trong caên hoä soá 50 (caên hoä cuûa vò toång bieân taäp ñaõ cheát), v.v chöùng toû trí töôûng töôïng bay boãng, phoùng tuùng thuaän lôïi cho nhaø vaên ñeå gaây höùng thuù cho ñoäc giaû, nhaèm thöïc hieän muïc ñích ngheä thuaät cuûa mình. Thaønh coâng cuûa vieäc keát hôïp giöõa yeáu toá hieän thöïc vaø yeáu toá huyeàn aûo trong taùc phaåm ñaõ giuùp nhaø vaên ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà nhaân sinh phöùc taïp maø baát cöù thôøi ñaïi naøo cuõng ñaët ra nhö nhöõng khaùt voïng khoâng nguoâi, höôùng con ngöôøi veà vôùi caùi chaân, caùi thieän, caùi myõ. Ñoù laø nhöõng vaán ñeà: söù meänh cuûa ngöôøi ngheä só trong xaõ hoäi hieän taïi; cuoäc ñaáu tranh giöõa caùi thieän vaø aùc; hieän thöïc cuûa ñôøi soáng sinh hoaït haøng ngaøy vôùi mô öôùc, khaùt khao giaûi toûa nhöõng böùc xuùc trong taâm lyù con ngöôøi trong ñôøi thöôøng 2. Vaán ñeà söù meänh cuûa ngöôøi ngheä só trong xaõ hoäi hieän taïi Khoâng phaûi ngaãu nhieân moät taùc phaåm xen keû nhöõng vaán ñeà cuûa ñôøi soáng hieän taïi vôùi truyeàn thuyeát lòch sö,û ñan xen giöõa yeáu toá taâm lyù trong sinh hoaït haøng ngaøy vôùi yeáu toá huyeàn aûo laïi mang teân laø Ngheä nhaân vaø Margarita. Neáu loaïi tröø Baïch veä, oâng höôùng tôùi caùc vaên baûn cuûa kinh thaùnh, tröôùc tieân laø Ngaøy taän theá (maëc khaûi cuûa Ioann Boâgoâxloáp), töø ñoù choïn ra ñeà töø cuûa cuoán saùch :“Nhöõng ngöôøi cheát seõ ñöôïc xeùt xöû theo nhöõng vieäc hoï ñaõ laøm vaø ghi trong söû saùch”. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
22. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 49 - nhöõng yeáu toá huyeàn aûo, thaàn kyø nhö ñaõ ñeà caäp treân ñaây, taùc phaåm chæ coøn laïi caâu chuyeän veà moät chaëng ñôøi cuûa ñaáng Gieâsu Krixtô, veà vieäc xöû aùn cuûa Poânti Pilaùt– vieân toaøn quyeàn cuûa vuøng Giuñeâ vaø caâu chuyeän veà ngheä nhaân vôùi cuoán tieåu thuyeát cuûa anh tröôùc aùp löïc cuûa dö luaän xaõ hoäi ( vôùi raát nhieàu ñoäng cô, trong ñoù khoâng loaïi tröø nhöõng ñoäng cô vuï lôïi). Vôùi noäi dung coát loõi naøy, taùc giaû ñaët ra vaán ñeà söù meänh cuûa ngheä só hay noùi ñuùng hôn vaø cuï theå hôn laø leõ soáng coøn cuûa ngheä thuaät trong cuoäc soáng xaõ hoäi hieän taïi. Nhaân vaät ngheä nhaân soáng khaéc khoå, say meâ lao ñoäng ngheä thuaät, bieát nhieàu thöù tieáng, mieät maøi dòch saùch, öôùc muoán vieát ñöôïc moät taùc phaåm veà cuoäc ñôøi PoântiPilaùt- vieân quan toaøn quyeàn xöù Giuñeâ. Nhöng khi taùc phaåm ra ñôøi, chính giôùi pheâ bình ñaõ coâng kích taùc phaåm vaø buoäc toäi nhaø vaên. Nhöõng keû cô hoäi trong giôùi pheâ bình maø ñaïi dieän laø Latunxki, Ariman, Mxtixlaùp Laùproâvích ñaõ goïi ngheä nhaân laø “keû thuø nuùp döôùi boùng bieân taäp vieân”, “lôïi duïng söï ngaây thô vaø doát naùt cuûa bieân taäp vieân, ñaõ tìm caùch toáng leân maët baùo nhöõng lôøi bieän hoä cho Gieâsu Kríxtô” (lôøi cuûa Mxtixlaùp Laùproâvích- M.Bungacoáp, Ngheä nhaân vaø Magaríta, Nxb. Caàu Voøng Maùtxcôva- Nxb. Taùc phaåm môùi, Haø Noäi 1989, tr. 164) [•]. Mxtixlaùp Laùproâvích ñoøi “phaûi ñaùnh, ñaùnh thaät maïnh vaøo caùi “chuû nghóa Pilaùt” vaø keû suøng chuùa” (tr. 164). Latunxki coi ngheä nhaân laø “Moät tín ñoà cöïu giaùo gaây goã” (tr. 164). Töø nhöõng baøi baùo buoäc toäi ngheä nhaân, anh coù caûm töôûng: “Taùc giaû cuûa baøi baùo naøy vieát khoâng phaûi nhöõng ñieàu hoï muoán noùi, vaø söï daän döõ cuûa hoï laø do chính ñieàu ñoù gaây ra” (nhaän xeùt cuûa ngheä nhaân veà baøi baùo cuûa nhaø pheâ bình coù teân laø Aloâydi Moâgaröùt) (tr. 166). Vaø töø nhöõng baøi baùo ñoù, ngheä nhaân ñaõ khoâng coøn ñuû söùc chòu ñöïng, anh ta baét ñaàu sôï vaø cuoái cuøng ñaõ bò taâm thaàn. Hình töôïng ngheä nhaân trong taùc phaåm laø bieåu töôïng cuûa khaùt voïng vöôn tôùi caùi ñeïp, ñang trôû neân quaù mong manh, yeáu ôùt tröôùc cuoäc soáng. Lao ñoäng ngheä thuaät quaû laø choâng gai, phaûi neám traûi bieát bao khoå aûi, coù khi maát caû nieàm tin tröôùc caùi aùc, caùi dung tuïc, vuï lôïi ñang laán löôùt: “Khoâng, muoän maát roài, anh khoâng coøn mong muoán theâm moät caùi gì trong ñôøi, ngoaøi vieäc ñöôïc troâng thaáy em. Nhöng anh laïi khuyeân em: haõy ñeå maëc anh. Vôùi anh, em seõ khoâng soáng noåi ñaâu” (tr. 317) “Baây giôø toâi caêm gheùt cuoán tieåu thuyeát cuûa toâi- ngheä nhaân ñaùp, vì noù, toâi ñaõ phaûi chòu ñöïng quaù nhieàu” (tr. 322). Hình töôïng ngheä nhaân trong taùc phaåm cuõng chính laø söï chieâm nghieäm cuûa Bungacoáp tröôùc moät loaït nhöõng hieän töôïng vaên ngheä só XoâVieát luùc baáy giôø töø giaõ cuoäc ñôøi trong söï treû trung, ñang ñoä sung söùc nhö: A.Bloác, X.EÂxeânhin, V.Maiacovski Nhöng trong taùc phaåm, hình töôïng ngheä nhaân khoâng hoaøn toaøn quaù bi ñaùt khi coù ñöôïc moái tình vôùi Margaríta, khi coù söï giaûi thoaùt do pheùp maàu cuûa Voâlanñô, khi caùi aùc do nhöõng keû nhö Latunxki, Aloâydy Moâgaröùt gieo raéc thì chính nhöõng keû ñoù bò tröøng phaït (Margaríta nhôø pheùp maàu cuûa nhöõng ngöôøi trong nhoùm [•] Nhöõng trích daãn trong baøi vieát naøy ruùt töø taùc phaåm Ngheä nhaân vaø Margaríta, chuùng toâi ñeàu söû duïng töø baûn in cuûa Nxb Caàu Voøng, Maùtxcôva- Nxb Taùc phaåm môùi, Haø Noäi, 1989. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
23. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 50 - aûo thuaät, coâ bay vaøo phoøng cuûa Latunxki ñaäp phaù ñeå traû thuø cho ngöôøi tình cuûa coâ bò Latunxki ñaët ñieàu vu khoáng, khieán ngheä nhaân bò suy suïp tinh thaàn; nhaø baùo Aloydy Moâgaröùt bò ñuoåi ra khoûi caên phoøng maø anh ta ñaõ giaønh ñöôïc töø nhöõng baøi baùo vu khoáng taùc phaåm cuûa ngheä nhaân, caên phoøng ñöôïc traû laïi cho ngheä nhaân ). Thoâng qua cuoäc ñôøi vaø taùc phaåm cuûa ngöôøi ngheä só chaân chính – ngheä nhaân ôû trong taùc phaåm, Bungacoáp ñaõ toû thaùi ñoä cuûa mình ñoái vôùi lao ñoäng chaân chính cuûa ngöôøi ngheä só nhö: khaâm phuïc loøng taän tuî lôùn lao ñoái vôùi coâng vieäc, nieàm tin maõnh lieät vaøo quan nieäm cuûa mình, söï khinh thöôøng ñoái vôùi oùc hö danh vaø thoùi tham lam taàm thöôøng, loøng tin saâu xa vaøo söùc saùng taïo cuûa ngheä nhaân,v.v OÂâng tin raèng khoâng bao giôø nhöõng tö töôûng duõng caûm vaø toát ñeïp cuûa con ngöôøi laïi chòu thaát baïi. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän qua moät chi tieát raát ñaùng chuù yù ôû trong taùc phaåm, ñoù laø: “Baûn thaûo khoâng chaùy”. Caâu noùi cuûa Voâlanñô theå hieän söï chieán thaéng cuûa caùi thieän vôùi caùi aùc. Noù muoán khaúng ñònh moät ñieàu: khi nhöõng gì thuoäc veà chaân lyù, veà leõ phaûi, veà ngheä thuaät vaø caùi ñeïp ñích thöïc thì daãu coù bò truø daäp, bò xuyeân taïc, bò coâng kích noù vaãn cöù toàn taïi vónh haèng, baát dieät. Nhöng taïi sao trong taùc phaåm, taùc giaû chæ ban thöôûng cho ngheä nhaân söï yeân tónh, taïi sao ngheä nhaân “khoâng ñaùng ñöôïc ban thöôûng aùnh saùng”? Coù theå, bôûi vì raèng, cuoái cuøng ngheä nhaân khoâng chòu ñöôïc nhöõng tai öông xaûy ñeán trong ñôøi soáng, ñaàu haøng sau haøng loaït baøi baùo vu khoáng ñoäc aùc vieát veà cuoán tieåu thuyeát cuûa mình, caûm thaáy khieáp sôï vaø caêm thuø luoân caû taùc phaåm ngheä thuaät – söï keát tinh giaù trò lao ñoäng cuûa mình. Coù theå nhö vaäy !? Nhöng trong taùc phaåm, taùc giaû ñaõ coù daáu hieäu tha thöù cho ngheä nhaân, ñoù laø hình töôïng nhaø thô Ivan Bedôñoâmnöi – ngöôøi hoïc troø cuûa ngheä nhaân “saùng maét saùng loøng trôû laïi”. Söï nghieäp saùng taïo chaân chính luoân luoân tìm ñöôïc ngöôøi keá tuïc. 3. Vaán ñeà thieän - aùc Qua phieân toaø xöû aùn Iesua, qua töông quan giöõa quyeàn löïc (ñaïi dieän laø quan toaøn quyeàn PoântiPilaùt) vaø ñaïo lyù (ñaïi dieän laø nhaø trieát hoïc lang thang Iesua Ha Noátxri), Mikhain Bungacoáp ñaõ boäc loä roõ raøng thaùi ñoä cuûa mình ñoái vôùi vaán ñeà thieän- aùc. Trong taùc phaåm, quan toaøn quyeàn PoântiPilaùt, keû ñaïi dieän cho quyeàn löïc cuûa theå cheá Lamaõ, ngöôøi thöïc thi nhöõng meänh leänh ñeå baûo toaøn theå cheá ñoù laø moät khoái maâu thuaãn. Trong con ngöôøi cuûa oâng ta vöøa coù yeáu toá höôùng tôùi söï hoaø hôïp, coâng baèng nhöng ñoàng thôøi cuõng coù yeáu toá cuûa söï taøn phaù, gieát choùc. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän töø ngoaïi hình (daùng daáp, khuoân maët) ñeán noäi taâm cuûa oâng ta. Vaøo buoåi saùng ngaøy 14 thaùng Nixan muøa xuaân, khi thöïc thi coâng vieäc xöû aùn Iesua Ha Noátxri, PoântiPilaùt xuaát hieän: “Trong taám aùo choaøng traéng vôùi laàn vaûi loùt ñoû nhö maùu, vôùi daùng ñi leâ böôùc cuûa ngöôøi kî maõ” (tr.30). Trong phieân toaø xeùt xöû Iesua, PoântiPilaùt coá gaéng höôùng tôùi söï trung thöïc, tìm ñeán coäi nguoàn cuûa söï vieäc lieân quan ñeán con ngöôøi maø soá phaän hoaøn toaøn naèm trong taàm phaùn xeùt cuûa oâng. Nhöng nhöõng caûm giaùc khoù chòu vì muøi thôm cuûa tinh daàu hoa hoàng, caên beänh hemikrania, söï xöng hoâ quaù nhuùn nhöôøng cuûa Iesua luoân haønh haï oâng, khieán ñaàu oùc cuûa con ngöôøi maø Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
24. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 51 - trong tay coù ñaày quyeàn naêng, luoân luoân muoán laøm ñieàu aùc, muoán taøn phaù, thaäm chí muoán taøn phaù caû chính baûn thaân mình. Trong moät côn ñau ñaàu do caên beänh hemikrania gaây ra, PoântiPilaùt ñaõ nghó nhö sau: “Caùch giaûi quyeát ñôn giaûn nhaát baây giôø laø ñuoåi caùi teân keû cöôùp laï luøng naøy khoûi ban coâng maø chæ caàn noùi hai töø: “Treo coå”. Ñuoåi caû ñoaøn veä toáng, roài dôøi caû haøng coät loä thieân vaøo haäu cung, ra leänh che kín phoøng, buoâng ngöôøi xuoáng giöôøng, ñoøi moät coác nöôùc laïnh, baèng gioïng raàu ró goïi con choù Banga, than thôû vôùi noù veà chöùng hemikrania. Vaø yù nghó veà cheùn thuoác ñoäc boãng thoaùng vuït qua ñaày quyeán ruõ trong chieác ñaàu beänh taät cuûa quan toaøn quyeàn” (tr.36). Trong phieân toaø, lôøi noùi vaø yù nghó cuûa quan toaøn quyeàn khoâng coøn ñi ñoâi vôùi nhau nöõa. OÂng ta laïi thoaùng nghó “Thuoác ñoäc, thuoác ñoäc cho ta!” ( tr.37) trong khi ra quyeát ñònh haønh hình Iesua. Trong ngöôøi cuûa PoântiPilaùt cuõng dieãn ra caùi maâu thuaãn: moät beân laø söï ñoàng caûm vôùi con ngöôøi coù baûn chaát trung thöïc, thoâng minh, nghóa laø oâng ta khoâng muoán gieát haïi Iesua, thaäm chí saün saøng cöùu Iesua ra khoûi côn ñieân daïi cuoàng tín cuûa nhöõng ngöôøi ñoàng höông vaø muoán mang Iesua veà Kexaria Xtôratoânoâva ñeå tieän che chôû. Vaø beân kia laø vieäc tuaân thuû quyeát ñònh cuûa chính quyeàn Lamaõ. Vôùi tö caùch con ngöôøi (tính thieän trong con ngöôøi), Poânti Pilaùt khoâng taùn thaønh baûn aùn töû hình. Nhöng treân cöông vò quan toaøn quyeàn, oâng laïi chuaån y baûn aùn: noãi sôï haõi ñöùc Kexar ñaõ maïnh hôn chính oâng ta. Neáu hieåu nhö vaäy, ta thaáy raèng: “Trong quan toaøn quyeàn coù hai theá löïc khoâng caân xöùng xung ñoät vôùi nhau, yù chí caù nhaân vaø quyeàn löïc cuûa xaõ hoäi. Veà maët tinh thaàn, Iesua ñaõ vöôït qua ñöôïc quyeàn löïc xaõ hoäi, coøn PoântiPilaùt thì khoâng ( ) Noùi ñuùng ra, Iesua ñaõ töï ñoïc baûn aùn cho mình, sau khi chæ ra cho PoântiPilaùt moät ñieàu taùo baïo: quyeàn baù chuû cuûa hoaøng ñeá, quyeàn löïc cuûa Kesar ñaõ ñeán luùc chaám döùt. Vaø soá phaän cuûa Iesua cuõng vì theá ñaõ ñöôïc ñònh ñoaït”. “Nhöng taùc giaû vaãn muoán keâu thaät to: veà maët ñaïo lyù, trong cuoäc ñaáu söùc giöõa caùi thieän vaø caùi aùc, keát quaû cuoái cuøng khoâng thuoäc veà caùi aùc. Theo Bungacoáp, baûn chaát con ngöôøi khoâng chaáp nhaän ñieàu ñoù, vaên minh nhaân loaïi khoâng cho pheùp ñieàu ñoù” [•]ù. Moät xaõ hoäi vaên minh khoâng theå chaáp nhaän loái haønh hình (Iesua Ha Noátxri vaø ba ngöôøi khaùc) daõ man theo loái trung coå,ï maát heát tính ngöôøi (troùi ngöôøi vaøo coät, phôi döôùi naéng haøng giôø tröôùc khi ñoùn nhaän caùi cheát). Coù theå noùi, nhaø vaên Bungacoáp raát thaønh coâng trong ñoaïn moâ taû moät loái haønh hình man rôï. Maøu naéng cheát choùc cuûa buoåi chieàu, tieáng ngöïa hí, ñoaøn kî binh khaùt maùu,khu ñoài troïc cuøng vôùi caùch haønh hình noùi treân ñaõ chöùng toû moät loái haønh xöû cuûa phaùp luaät nhaø nöôùc raát taøn baïo. Khoâng theå caàm loøng tröôùc caûnh töôïng ñoù, baèng taám loøng nhaân ñaïo, taùc giaû ñaõ cho moät nhaân vaät (moät ngöôøi ñaøn oâng gaày yeáu, löng guø, khaéc khoå), leùn ñeán caét daây troùi cho boán ngöôøi vaø coõng Iesua Ha Noátxri. Caùi thieän ñaõ xuaát hieän, yeáu ôùt, môø nhaït nhöng gaây söï xuùc ñoäng saâu xa trong loøng ngöôøi ñoïc. [•]Pioât Nicoâlaíep – Mikhain Bungacoáp vaø cuoán saùch cuûa oâng, in trong saùch Ngheä nhaân vaø Margaríta, Ñoaøn Töû Huyeán dòch ra tieáng Vieät, Nxb Caàu voøng Maùtxcôva vaø Nxb Taùc phaåm môùi, Haø Noäi, 1989, tr.11-12 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
25. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 52 - Vaø chính Poânti Pilaùt, sau khi buoäc con ngöôøi lang thang rao giaûng ñieàu thieän kia phaûi cheát, ñaõ ra leänh bí maät gieát Giuña, keû ñaõ phaûn boäi Iesua. OÂng ta ñaõ tieán haønh (duø laø moät caùch heøn nhaùt) tröøng phaït nhöõng keû coù haønh ñoäng phaûn boäi. Chaát ngöôøi hoaù ra aån daáu ngay trong chaát quyû. Khi vaán ñeà thieän – aùc ñang giaèng co thì Voâlanñô nhaø “haéc aûo thuaät” ñaõ xuaát hieän. Hình töôïng naøy ñöôïc caét nghóa baèng nhöõng lôøi trong Phauxtô cuûa Gôùt maø taùc giaû ñöa ra laøm ñeà töø cho cuoán tieåu thuyeát: “Ta laø moät phaàn cuûa caùi söùc maïnh, voán muoân ñôøi muoán laøm ñieàu aùc nhöng muoân ñôøi laøm ñieàu thieän”. Theo vieän só Pioát Nicoâlaeùp :“Ñaây laø caâu aån duï veà moái maâu thuaãn trong con ngöôøi”. Ñeå giaûi quyeát caùi maâu thuaån “muoân ñôøi” naøy, Voâlanñô nhaän ñöôïc thanh kieám tröøng phaït töø theá löïc cuûa caùi thieän. Nhöng taïi sao taùc giaû laïi daønh cho chính Voâlanñô caùi quyeàn keát aùn vaø tha toäi ? Coù theå, Bungacoáp cho raèng vieäc duøng ñaïo lyù ñeå caûi taïo caùi aùc laø phöông thuoác vaïn naêng coù theå chöõa laønh moïi caên beänh do caùi aùc gaây ra cho con ngöôøi (ñoái thoaïi cuûa PoântiPilaùt vaø Iesua laø ñoái thoaïi giöõa quyeàn löïc vaø ñaïo lyù, giöõa taøn baïo vaø löông tri). Roõ raøng ñaáy laø moät söï aùp ñaët, xuaát phaùt töø khaû naêng bieán hoaù khoân löôøng cuûa nhoùm aûo thuaät do giaùo sö Voâlanñô caàm ñaàu maø taùc giaû ñaõ gaén cho hoï. Treân thöïc te,á tö töôûng cuûa taùc giaû coù tính chaát aûo töôûng. Taùc giaû Bungacoáp döôøng nhö maát heát nieàm tin ôû xaõ hoäi hieän taïi, moät xaõ hoäi maø thaät giaû, thaáp heøn vaø cao thöôïng bò ñaûo loän, con ngöôøi laøm ngô tröôùc baát coâng, ngang traùi. Theo Bungacoáp, moät xaõ hoäi nhö theá chæ coù theå ñieàu chænh laïi traät töï, ñem laïi söï coâng baèng, ñöa laïi quyeàn töï do vaø coâng lyù töø moät löïc löôïng ôû moät theá giôùi khaùc, moät löïc löông maø ngay xaõ hoäi hieän taïi khoâng theå coù ñöôïc (qua hình aûnh Voâlanñô vaø tuyø tuøng cuûa oâng laø con meøo ñen vaø ngöôøi dò hình (Koâroâvieùp – Phagoát). Vaø cuõng qua taùc phaåm naøy, taùc giaû Bungacoáp muoán noùi leân moät ñieàu raèng: con ngöôøi muoán haïnh phuùc, con ngöôøi muoán tìm ñeán ngheä thuaät vaø caùi ñeïp ñích thöïc thì phaûi ñi tìm kieám, chung soáng ôû moät theá giôùi khaùc. Coøn ôû theá giôùi thöïc taïi naøy khoâng coù nhöõng ñieàu toát ñeïp ñoù, theá giôùi thöïc taïi naøy khoâng theå toàn taïi song song vôùi haïnh phuùc con ngöôøi, ngheä thuaät vaø caùi ñeïp chaân chính. Coù theå, theá giôùi kia laø theá giôùi trong mô öôùc, trong vieãn töôûng cuûa nhaø thô: “Ngöôøi thieáu phuï cuùi xuoáng hoân traùn Ivan, anh vöôn ngöôøi daäy nhìn saâu vaøo maét naøng nhöng thieáu phuï ñaõ böôùc luøi laïi, böôùc luøi laïi roài cuøng ngöôøi baïn ñöôøng cuûa mình bay leân maët traêng” (tr. 432).Vaø:“ Coù ai ñoù ñang giaûi thoaùt cho ngheä nhaân ñeán vôùi töï do, nhö chính anh vöøa roài ñaõ giaûi thoaùt cho nhaân vaät maø anh ñaõ taïo neân. Nhaân vaät cuûa anh ñaõ ñi vaøo choán hö voâ, ñaõ ñi khoâng trôû laïi, ñaõ nhaän ñöôïc söï tha thöù vaøo ñeâm tröôùc cuûa leã Phuïc sinh – ñoù laø con trai cuûa nhaø vua kieâm nhaø chieâm tinh hoïc, vieân quan toaøn quyeàn thöù naêm taøn baïo cuûa xöù Giuñeâ, kî só Poânti Pilaùt” (tr. 419). ÔÛ ñoù chuùng ta baét gaëp moät theá giôùi lyù töôûng: “Ngheä nhaân vaø ngöôøi baïn tình cuûa mình böôùc ñi trong aùnh röïc rôõ cuûa nhöõng tia naéng sôùm ñaàu tieân, treân caây caàu nhoû baèng ñaù reâu phong. Anh ñaõ ñi qua khoûi caàu, con suoái nhoû naèm laïi phía sau löng caëp tình nhaân chung thuûy, vaø hoï böôùc doïc theo con ñöôøng raûi caùt” (tr. 418). Ngheä nhaân vôùi taám loøng bao dung cuûa mình, nhaân danh coâng lyù ñaõ gaëp vaø noùi vôùi PoântiPilaùt:“Ngaøi ñöôïc giaûi phoùng! ngaøi ñöôïc töï do! ngöôøi ta ñang ñôïi ngaøi!” Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
26. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 53 - (tr.416). Caâu noùi cuûa ngheä nhaân ñaõ “côûi troùi” cho Poânti Pilaùt, giaûi phoùng oâng ta ra khoûi caùi sôïi daây quyeàn löïc quaùi ñaûn voâ hình – caùi ma löïc quyeàn uy cuûa theå cheá Lamaõ ñaõ troùi PoântiPilaùt töø baáy laâu nay. Baây giôø Poânti Pilat ñaõ hoaøn toaøn töï do, ñaõ coù cô hoäi phuïc thieän. Coøn Margaríta aâu yeám noùi vôùi ngheä nhaân: “ _ Anh haõy laéng nghe söï tónh mòch voâ thanh ( ) haõy laéng nghe vaø haõy taän höôûng caùi maø ngöôøi ta khoâng trao cho anh khi coøn soáng- söï yeân tónh ( ). Em bieát raèng chieàu veà, moïi ngöôøi seõ ñeán vôùi anh, nhöõng ngöôøi maø anh yeâu meán, nhöõng ngöôøi maø anh quan taâm vaø nhöõng ngöôøi khoâng quaáy phieàn anh. Hoï seõ chôi ñaøn, seõ haùt cho anh nghe, anh seõ thaáy caên phoøng saùng leân khi nhöõng ngoïn neán ñöôïc thaép ñoû. Anh seõ nguû thieáp ñi vôùi chieác muõ khoâng vaønh muoân thuôû vaø laám daàu cuûa anh, anh seõ thieáp ñi vôùi nuï cöôøi treân moâi, giaác nguû seõ laøm cho anh trôû neân saûng khoùai, anh seõ suy nghó saùng suoát hôn” (tr.418- 419). Caûnh vaø ngöôøi ôû ñaây yeân tónh, trong treûo, caâu noùi cuûa Margarita nhö moät lôøi ru mô maøng ñöa ngheä nhaân vaø ngöôøi ñoïc chìm saâu trong moät theá giôùi huyeàn thoaïi. Vaán ñeà thieän -aùc laø vaán ñeà phöùc taïp vaø nhaïy caûm, tuøy thuoäc vaøo hoøan caûnh lòch söû – xaõ hoäi cuûa töøng thôøi ñaïi, vaán ñeà ñöôïc xem xeùt ôû nhöõng goác ñoä khaùc nhau. Vì theá, ñaây laø chuû ñeà thöôøng gaëp trong vaên hoïc theá giôùi. ÔÛ nhöõng nhaø vaên lôùn, taùc phaåm cuûa hoï luoân xoay quanh caùc vaán ñeà: baûn chaát con ngöôøi laø gì? Lieäu con ngöôøi coù phaûi chòu traùch nhieäm veà caùc haønh ñoäng cuûa mình? Lieäu coù theå laáy söï khaéc nghieät cuûa hoaøn caûnh ñeå bieän hoä cho nhöõng haønh ñoäng ngöôïc vôùi ñaïo lyù? Qua hình töôïng Poânti Pilaùt, Bungacoáp thöùc tænh con ngöôøi: phaûi coù traùch nhieäm tröôùc löông taâm cuûa mình, khoâng coù gì coù theå bieän hoä neáu con ngöôøi löïa choïn caùi aùc. 4. Ngheä nhaân vaø Margarita- cuoán saùch chaâm bieám cuoäc soáng ôû Maùtxcôva nhöõng naêm 20-30 Tröôùc Bungacoáp, trong vaên hoïc coå ñieån Nga ñaõ coù nhöõng taùc phaåm chaâm bieám. Chaúng haïn, Nhöõng linh hoàn cheát cuûa N.Goâgoân, Gia ñình Goâloáplioâp cuûa Santöcoáp -Seâñrin, Con kyø nhoâng, Caùi cheát cuûa moät vieân chöùc, Ngöôøi mang bao vaø raát nhieàu truyeän ngaén khaùc cuûa A.Seâkhoáp. Nhöng ñeán Ngheä nhaân vaø Margarita noù khoâng ñôn giaûn laø söï laëp laïi truyeàn thoáng vaên chaâm bieám coå ñieån. “Taùc phaåm thuoäc moät theå loaïi hieám coù, ôû ñoù coù söï keát hôïp giöõa caùi quaùi dò vôùi nhöõng tình tieát kyø vó coù tính söû thi ruùt ra töø nhöõng truyeàn thuyeát nhieàu theá kyû” [•]. [•]Khi ñoïc taùc phaåm, chuùng ta baét gaëp nhöõng chöông ñöôïc goïi laø “coå ” cuûa cuoán saùch. Nhöõng chöông vieát veà vieân toaøn quyeàn Lamaõ xöù Giuñeâ: Poânti Pilaùt, vaø nhaø trieát hoïc lang thang Iesua Ha Noátxtri ba laàn caét ngang caâu chuyeän veà thôøi hieän taïi. Theo vieän só P. Nicoâlaùep: “Haønh ñoäng trong caùc chöông naøy lieân quan tôùi theá kyû I. Deã daøng ñoaùn ra raèng sau Iersaleim laø hình boùng cuûa Ieruxalim- trung taâm cuûa xöù Giuñeâ trong thôøi kyø hoaøng ñeá Lamaõ Tibeâri trò vì. Quyeàn löïc toái cao ôû ñaây thuoäc veà quan toaøn quyeàn do hoaøng ñeá uyû nhieäm, ngöôøi ñoù quaûn lyù Giuñeâ nhö moät boä phaän cuûa tænh Xiri thuoäc Lamaõ. Poânti Pilaùt laø moät nhaân vaät lòch söû. Theo moät nguoàn taøi lieäu, oâng laø ngöôøi ñöùng ñaàu thöù 5, vaø moät nguoàn taøi lieäu khaùc laø ngöôøi ñöùng ñaàu thöù 6 xöù Giuñeâ. Trong thôøi gian oâng caàm quyeàn, theo caùc taøi lieäu truyeàn thoáng cuûa ñaïo Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
27. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 54 - Bungacoáp ñaõ laøm giaøu cho vaên hoïc XoâVieát baèng moät theå vaên kyø laï maø tröôùc ñoù, lyù luaän ngheä thuaät chöa xaùc ñònh ñöôïc. Taàm nhìn roäng raõi cuûa nhaø vaên veà maët ngheä thuaät ñaõ khieán oâng ñaït tôùi khaû naêng xaây döïng Ngheä nhaân vaø Magaríta “trôû thaønh cuoán bieân nieân söû chaâm bieám ñoái vôùi cuoäc soáng Maùtxcôva nhöõng naêm 20- 30”[••] (Pioât Nikoâlaeùp). Bungacoáp ñaõ naém baét taøi tình taâm lyù cuûa con ngöôøi trong ñôøi soáng haøng ngaøy. Nhôø trí töôûng töôïng phoùng khoaùng trôû thaønh phöông tieän ñeå nhaø vaên “laät taåy” nhöõng thoùi xaáu cuûa sinh hoaït phaøm tuïc. Khi Margarita bay qua thaønh phoá Arbaùt, naøng thaáy nhöõng sinh hoaït taäp theå dung tuïc, xoâ boà cuûa thaønh phoá naøy nhö caùc hieän töôïng: sinh hoïat loän xoän ôû nhaø veä sinh cuûa khu taäp theå, ngoài leâ ñoâi maùch, chöûi bôùi laãn nhau: “ hai chieác beáp daàu ñang chaùy reo treân maët baøn, ñöùng caïnh chuùng laø hai ngöôøi ñaøn baø tay caàm thìa ñang chöûi nhau” (tr. 260 -261). Nhöõng thoùi xaáu ñang ñöôïc che ñaäy bôûi voû ngoaøi cuûa vaên minh hieän ñaïi:phöông tieän haøo nhoaùng, chöùc töôùc, baèng caáp, Ñoù laø chi tieát oâng chuû tòch Hoäi ñoàng nhaø ñaát aên hoái loä: “Moät ñieàu kì la:ï goùi tieàn töï noù boø vaøo caëp cuûa oâng ta” ( tr.117); oâng chuû tòch Hoäi ñoàng aâm thanh cuûa nhaø haùt Taïp Kyõ bò “laät taåy”: oâng ta ñang coù chuyeän tình aùi vuïng troäm vôùi coâ dieãn vieân nhaø haùt: “Sau khi ñeán ñòa ñieåm cuûa cuoäc hoïp ( ) Arkañi Apoâloânoâvích cho laùi xe cuûa mình veà, coøn töï mình leân oâtoâ buyùt ñi ñeán phoá EÂloâkhoápxcaia thaêm nöõ dieãn vieân Milita Poâcoâbaùtkoâ cuûa nhaø haùt löu ñoäng quaän, vaø löu laïi laøm khaùch ôû ñoù boán tieáng ñoàng hoà” (tr. 149). Ñoù laø chi tieát theå hieän söï tham lam vaät chaát cuûa ñaùm daân thöôøng khi nghe Phagoát tuyeân boá: cöûa hieäu (trong troø aûo thuaät) saép ñoùng cöûa, thì ngay luùc ñoù : “ treân saân khaáu dieãn ra moät caûnh toät cuøng hoãn loaïn chöa töøng thaáy. Caùc baø, caùc coâ voäi vaøng cuoáng quít, khoâng caàn ño ngaém, tranh nhau choâïp laáy giaày, moät baø xoâng vaøo sau taám maøn haäu, nhö moät côn gioù loác, tuoät quaàn aùo cuûa mình neùm xuoáng ñoù roài quaán leân ngöôøi caùc vaät gì vôù ñöôïc ñaàu tieân __ chieác aùo choaøng luïa theâu hoa lôùn, vaø ngoaøi ra coøn tuùm theâm ñöôïc hai loï nöôùc hoa” (tr. 148). Hoaëc, ñoù laø chi Thieân Chuùa, ñaõ xaûy ra nhöõng söï kieän quan troïng nhaát ñöôïc trình baøy trong kinh Phuùc aâm, ñoù laø hieän töôïng Messia, söï hieån thaùnh cuûa ñaáng Gieâsu Krixtô- ngöôøi cöùu roåi theá giôùi, tieáp ñoù laø vuï töû hình khuûng khieáp: ñoùng ñinh treân caây thaùnh giaù” (Pioât Nicoâlaíep – Mikhain Bungacoáp vaø cuoán saùch cuûa oâng, Sñd, tr. 10). [••] Theo P.Nikoâlaeùp “ Moät caùch xaùc ñònh nhö theá chæ laø gaàn ñuùng, vaø coù theå thaáy ngay laø mang tính nghòch lyù: ngöôøi ta deã daøng nghi ngôø khi thaáy coù söï keát hôïp giöõa chaát chaâm bieám bao giôø cuõng mang saéc thaùi thieân vò chuû quan vôùi chaát bieân nieân söû bao giôø cuõng ñoøi hoûi thaät khaùch quan. Nhöng vaên hoïc coå ñieån Nga, töø raát laâu tröôùc Bungacoáp, ñaõ ñöa ra nhöõng maåu möïc veà söï toång hôïp ñaày nghòch lyùñoù, ví duï,ï cuoán bieân nieân söû thieân taøi Lòch söû moät thaønh phoá cuûa Santöcoáp Seâñrin. Vôùi ñöôøng daây coát truyeän vaø caùc nhaân vaät ñaày nguï yù, cuoán saùch ñaõ taùi taïo theá giôùi rieâng cuûa nuôùc Nga trong theá kyû tröôøc, trong ñoù moät ngöôøi naém taát caû quyeàn löïc vaø haøng ngaøn ngöøôi khaùc phaûi ngoan ngoaõn cuùi ñaàu” ( Mikhain Bungacoáp vaø cuoán saùch chính cuûa oâng. In trong: Ngheä nhaân vaø Margaríta, Ñoaøn Töû Huyeán dòch ra tieáng Vieät, Nxb Caàu Voàng Maùtxcôva vaø Nxb Taùc phaåm môùi, Haø Noäi, 1989, tr.10). Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
28. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 55 - tieát khoâi haøi veà nhaø kinh teá Kieùp, khi chieác caëp cuûa oâng ta rôi töø treân caàu thang xuoáng vaø vôõ tung ra, trong ñoù laø moät con gaø quay beùo boïc trong tôø giaáy baùo, v.v Qua töøng trang vieát taøi hoa, nhaø vaên Bungacoáp ñaõ kheùo leùo phôi baøy söï keäch côõm, phaøm tuïc leân “saân khaáu heà chaâm bieám” cuûa mình. Chaân dung caùc quan chöùc, nhöõng trí thöùc nöûa muøa vaø ñaùm daân thöôøng trong caûnh “chôï trôøi” ôû Maùtxcôva ñöôïc nhaø tieåu thuyeát veõ laïi theo kieåu bieám hoïa. ÔÛû ñoù, taát caû nhöõng gì xaáu, keùm ñeàu chòu ñoøn ñau cuûa Voâlanñô. Theá giôùi döôøng nhö bò ñaûo ngöôïc vaø khoù loøng noùi ñaâu laø quyû söù thaät söï, ñaùm ngöôøi laøm vaên chöông ngheä thuaät nhaûm nhí kia, hay laø boïn Sa taêng coù maët ôû khaép nôi vôùi nhöõng troø aûo thuaät ma quaùi cuûa chuùng. Luõ aên caép vaø boïn voâ coâng roài ngheà, luõ aên hoái loä vaø boïn giaû doái, nhöõng vò quan lieâu vaø maáy gaõ chuyeân laøm ngheà vu khoáng, Nhöõng keû ñoù, döôùi ngoøi buùt cuûa Bungacoáp ñaõ laõnh ñuû phaàn cuûa mình. Vôùi caùch toå chöùc taùc phaåm ñoäc ñaùo, hình töôïng chöùa ñöïng nhöõng lôùp yù nghóa khaùc nhau, chöùng toû tö duy ngheä thuaät cuûa nhaø vaên ñaït ñeán trình ñoä cao. Ñuùng nhö nhaän ñònh cuûa K.Ximoânoáp, trong Bungacoáp coù “ba taøi naêng” : taøi naêng cuûa nhaø vaên traøo phuùng, taøi naêng cuûa nhaø vaên hieän thöïc vaø taøi naêng cuûa nhaø vaên vieãn töôûng. Ngheä nhaân vaø Margaríta laø söï theå hieän sinh ñoäng cuûa söï keát hôïp “ba taøi naêng” naøy cuûa nhaø vaên. Taùc phaåm coù söï tieáp thu ngheä thuaät töø vaên hoïc Nga coå ñieån, ñoù laø chaát traøo phuùng trong taùc phaåm cuûa Goâgoân, cuûa Seâñrin, cuûa Seâkhoáp; ngheä thuaät söû duïng yeáu toá huyeàn aûo trong taùc phaåm cuûa Puskin (Con ñaàm pích), cuûa Goâgoân (Chieác aùo khoaùc ) Buùt phaùp huyeàn thoaïi cuûa Bungacoáp laø söï khaúng ñònh, töï vöôït leân mình cuûa vaên hoïc Nga- XoâVieát trong vieäc keát hôïp ngheä thuaät truyeàn thoáng cuûa theá kæ XIX vaø y e áu t o á v a ên h o ïc h i e än ñ a ïi cuûa vaên hoïc theá giôùi theá kæ XX. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
29. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 56 - NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM CUÛA HOÏC PHAÀN VAÊN HOÏC NGA THÔØI KYØ XOÂ VIEÁT 1. Söï phaùt trieån cuûa vaên hoïc Nga trong nhöõng naêm 20 ( vaên hoïc trong thôøi kyø chuyeån bieán döõ doäi cuûa caùch maïng ( 1917- 1920). Vaên hoïc nöûa ñaàu thaäp nieân 20. Vaên hoïc nöûa sau thaäp nieân 20 ) . 2. Quan nieäm ngheä thuaät cuûa chuû nghóa töôïng tröng ( nhöõng ñaïi dieän tieâu bieåu), quan nieäm ngheä thuaät cuûa V.Maiacovski, quan nieäm ngheä thuaät cuûa B. Pasternak. 3. Nhöõng chuû ñeà chính cuûa taùc phaåm Ngheä nhaân vaø Margaríta. 4. Theá giôùi nhaân vaät cuûa B.Pasternak qua hai nhaân vaät tieâu bieåu: Jhivago vaø Lara trong taùc phaåm Baùc só Jhivago. 5. Nhöõng ñieåm caên baûn trong quan nieäm veà con ngöôøi trong vaên hoïc cuûa M.Gorki. 6. Söï ñoåi môùi cuûa vaên xuoâi XoâVieát nhöõng naêm 20 qua 3 taùc phaåm: Sapaeùp (Phuoácmanoáp), Suoái theùp ( Xeâraphimoâvits), Chieán baïi ( Phañeâeùp). Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
30. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 57 - Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên