Giáo trình Văn học Xô Viết (Phần 1) - Nguyễn Văn Kha

Nội dung text: Giáo trình Văn học Xô Viết (Phần 1) - Nguyễn Văn Kha

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH TOÙM TAÉT BAØI GIAÛNG VAÊN HOÏC XOÂ VIEÁT NGUYEÃN VAÊN KHA
2. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 1 - MUÏC LUÏC LÔØI NOÙI ÑAÀU - 3 - Baøi 1: VAÊN HOÏC NGA NHÖÕNG NAÊM 90 (THEÁ KYÛ XIX ÑEÁN 1917) - 4 - I. Boái caûnh lòch söû xaõ hoäi - 4 - II. Tình hình vaên hoïc - 6 - 1. Khuynh höôùng vaên hoïc laõng maïn caùch maïng - 6 - 2. Khuynh höôùng vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn - 8 - 3. Traøo löu vaên hoïc hieän ñaïi trong vaên hoïc Nga nhöõng naêm giao thôøi - 11 - Baøi 2: VAÊN HOÏC NGA NHÖÕNG NAÊM 20 - 14 - I. Boái caûnh lòch söû - 14 - II. Tình hình vaên hoïc - 14 - 1. Söï phaân hoaù ñoäi nguõ nhaø vaên - 14 - 2. Theå loaïi thích hôïp vôùi hoaøn caûnh caùch maïng luùc naøy laø thô vaø kòch - 14 - 3. Söï ñoåi môùi vaên hoïc trong nhöõng naêm 20 - 15 - Baøi 3: QUAN NIEÄM VEÀ CON NGÖÔØI TRONG VAÊN HOÏC CUÛA M. GORKI - 20 - I. Thuaät ngöõ: quan nieäm veà con ngöôøi trong vaên hoïc - 20 - II. Quan nieäm cuûa M. Gorki veà con ngöôøi trong vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát tröôùc Caùch maïng thaùng Möôøi - 21 - 1. Quan nieäm cuûa M. Gorki veà con ngöôøi trong vaên hoïc daân gian - 21 - 2. Quan nieäm cuûa M. Gorki veà con ngöôøi trong vaên hoïc coå ñieån phöông Taây vaø vaên hoïc Nga theá kæ XIX - 22 - III. Quan nieäm cuûa M. Gorki veà con ngöôøi trong neàn vaên hoïc môùi – vaên hoïc hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa - 23 - 1. Cô sôû xaõ hoäi cuûa quan nieäm môùi veà con ngöôøi - 23 - 2. Yeâu caàu cuûa vieäc khaùm phaù, theå hieän con ngöôøi trong neàn vaên hoïc môùi sau Caùch maïng thaùng Möôøi - 24 - Baøi 4: VLAÑIMIA MAI A KOVSKI (1893 – 1930) - 28 - I. Tính chaát söû thi trong thô Maia - 28 - II. Tính chaát traøo phuùng trong thô Maia - 30 - III. Moät boä phaän trong thô ca cuûa V. Maiacovski gaây aán töôïng maïnh meõ cho ñoäc giaû ñoù laø chuøm thô Maiacovski vieát veà nöôùc ngoaøi - 30 - IV. Ngheä thuaät thô Mai a - 31 - 1. Nhòp ñieäu trong thô - 31 - 2. Söï keát hôïp giöõa chaát tröõ tình vaø töï söï - 31 - 3. Tính chaát “khaåu ngöõ” trong ngöõ ñieäu vaø ngoân ngöõ thô - 31 - Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
3. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 2 - 4. Keát luaän - 32 - Baøi 5: BORIS PASTERNAK (1890 – 1960) - 33 - I. Tieåu söû vaø söï nghieäp cuûa B. Pasternak - 33 - II. Quan nieäm ngheä thuaät cuûa B. Pasternak - 35 - 1. Thô ca baét nguoàn töø cuoäc soáng, ngheä thuaät gaén boù vôùi söï thuï caûm cuoäc soáng - 35 - 2. Ngheä thuaät laø cô quan tröïc giaùc, nhaø thô laø nhaân chöùng, ngöôøi song haønh cuøng lòch söû - 38 - 3. Söï gaëp gôõ giöõa caùi nhaát thôøi vaø caùi vónh cöûu, söï thaâm nhaäp cuûa thöïc taïi lòch söû vaøo vuõ truï thieân nhieân qua caùi nhìn cuûa B. Pasternak - 41 - 4. Quan nieäm ñaïo ñöùc thaåm mó cuûa B.Pasternak - 43 - Baøi 6: MIKHAIN APHANAXIEÂVITS BUNGACOÁP VAØ TAÙC PHAÅM NGHEÄ NHAÂN VAØ MARGARÍTA - 45 - I. Tieåu söû vaø söï nghieäp cuûa Mikhain Aphanaxieâvits Bungacoáp - 45 - II. Taùc phaåm Ngheä nhaân vaø Margaríta - 47 - 1. Söï keát hôïp yeáu toá huyeàn aûo vaø hieän thöïc trong taùc phaåm - 48 - 2. Vaán ñeà söù meänh cuûa ngöôøi ngheä só trong xaõ hoäi hieän taïi - 48 - 3. Vaán ñeà thieän - aùc - 50 - 4. Ngheä nhaân vaø Margarita- cuoán saùch chaâm bieám cuoäc soáng ôû Maùtxcôva nhöõng naêm 20-30 - 53 - NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM CUÛA HOÏC PHAÀN VAÊN HOÏC NGA THÔØI KYØ XOÂ VIEÁT - 56 - Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
4. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 3 - LÔØI NOÙI ÑAÀU Daãu coøn nhöõng quan ñieåm khaùc nhau trong vieäc ñaùnh giaù neàn vaên hoïc Xoâ Vieát, nhöng moät ñieàu coù theå khaúng ñònh: Lieân Xoâ laø moät cöôøng quoác vaên chöông. Baét ñaàu töø M.Gorki, moät phöông phaùp saùng taùc môùi ñöôïc hình thaønh- chuû nghóa hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa. Qua caùc giai ñoaïn phaùt trieån, vôùi söï ñoùng goùp cuûa caùc nhaø vaên lôùn nhö V. Maiacovski, M.Solokhov, M.Bungacov, B.Pasternak, v.v vaên hoïc Xoâ Vieát ngaøy caøng phong phuù, ña daïng, thöïc söï trôû thaønh moät trong nhöõng ñænh cao cuûa vaên hoïc nhaân loaïi theá ky ûXX. Ñeå ñaùp öùng yeâu caàu hoïc taäp cuûa sinh vieân heä chính quy vaø taïi chöùc veà hoïc phaàn Vaên hoïc XoâVieát, chuùng toâi bieân soaïn Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát . Vôùi thôøi löôïng cho pheùp, giaùo trình chæ taäp trung giôùi thieäu caùc nhaø vaên tieâu bieåu vôùi nhuõng ñoùng goùp chính cuûa hoï cho vaên hoïc vaø cho ñôøi soáng xaõ hoäi sau Caùch maïng thaùng Möôøi. Nhö teân goïi cuûa noù, ñaây chæ laø Toùm taét baøi giaûng, laø caùi khung, caùi söôøn ñeå hình thaønh neân baøi giaûng khi giaùo vieân giaûng baøi. Ñoái vôùi sinh vieân, Toùm taét baøi giaûng laø höôùng ñi ñeå sinh vieân tieáp nhaän baøi giaûng treân lôùp vaø tieáp tuïc hoïc taäp, nghieân cöùu theo ñeà cöông. Vì vaäy, ñeå ñaùp öùng yeâu caàu cuûa hoïc phaàn naøy, ngoaøi taøi lieäu Toùm taét baøi giaûng, ngöôøi hoïc caàn phaûi ñoïc giaùo trình, ñoïc caùc taùc phaåm vaên hoïc, ñoïc caùc coâng trình nghieân cöùu veà caùc taùc giaû vaø taùc phaåm theo höôùng daãn cuûa giaùo vieân. Ñaø Laït, ngaøy 23 thaùng 4 naêm 2002 Ngöôøi bieân soaïn Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
5. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 4 - BAØI 1: VAÊN HOÏC NGA NHÖÕNG NAÊM 90 (THEÁ KYÛ XIX ÑEÁN 1917) I. Boái caûnh lòch söû xaõ hoäi Neùt noåi baät veà tình hình xaõ hoäi ôû nöôùc Nga nhöõng naêm 90 (theá kyû XIX) ñeán 1917 laø söï lôùn maïnh cuûa giai caáp tö saûn vaø phong traøo coâng nhaân; laø maâu thuaãn quyeát lieät giöõa giai caáp voâ saûn, quaàn chuùng nhaân daân lao ñoäng vôùi cheá ñoä noâng noâ chuyeân cheá vaø giai caáp tö saûn. Maâu thuaãn naøy ñaåy nöôùc Nga laâm vaøo tình caûnh chieán tranh vôùi caùc nöôùc beân ngoaøi, noäi chieán vaø söï buøng noå caùch maïng Giai ñoaïn phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn ôû nöôùc Nga töø 1861 – 1917. Trong 40 naêm ñaàu, saûn löôïng coâng nghieäp ôû nöôùc naøy ñaõ phaùt trieån gaáp 7 laàn. Coù nhöõng ngaønh nhö khai khoaùng, luyeän kim, giao thoâng vaän taûi, ngaân haøng ñaõ phaùt trieån ngang vôùi nöôùc Phaùp. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa laø söï tröôûng thaønh cuûa phong traøo coâng nhaân caû veà toå chöùc laãn yù thöùc chính trò. Caùc toå chöùc Maùc xít ñaàu tieân laø toå chöùc Hoäi lieân hieäp coâng nhaân mieàn baéc nöôùc Nga (1876), Hoäi lieân hieäp coâng nhaân mieàn nam nöôùc Nga (1878). Sau khi toát nghieäp tröôøng luaät, Leânin ñaõ thaønh laäp Lieân minh ñaáu tranh giaûi phoùng giai caáp coâng nhaân Nga (1895). Ñaây laø toå chöùc Maùc xít ñaàu tieân coù kyû luaät, coù cöông lónh hoïat ñoäng, coù heä tö töôûng ( trieát hoïc Maùc). Töø ñaây, baét ñaàu thôøi kì giai caáp voâ saûn tham gia phong traøo ñaáu tranh giaûi phoùng ôû Nga. Giai caáp coâng nhaân trôû thaønh löïc löôïng chuû choát laõnh ñaïo phong traøo caùch maïng thay cho taàng lôùp trí thöùc phi quyù toäc ( nhöõng ngöôøi Daân chuû caùch maïng). Leâ nin trôû thaønh laõnh tuï ñöôïc coâng nhaän cuûa caùc nhaø Maùc xít Nga. Leânin cho raèng, cuoäc caùch maïng ôû Nga ñang chín muoài laø cuoäc caùch maïng veà noäi dung laø daân chuû tö saûn. Phöông tieän vaø ñoäng löïc caùch maïng laø phong traøo coâng nhaân lieân minh vôùi quaàn chuùng nhaân daân, khi coù ñieàu kieän seõ chuyeån sang caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa. Cuoäc caùch maïng ôû Nga ñang ñeán gaàn thì Nhaät baát ngôø taán coâng haûi quaân Nga ôû caûng Löõ Thuaän. Chieán tranh caøng boäc loä söï muïc ruoãng cuûa cheá ñoä Nga hoaøng. Nhöng nhaân daân vaãn coøn tin vaøo loøng toát cuûa Ni coâ lai II. Ngaøy 9 –1 – 1905, caûnh saùt Nga hoaøng ñaøn aùp ñoaøn bieåu tình cuûa coâng nhaân ôû Peâteùcbua ñaõ gaây neân laøn soùng caêm phaãn trong caû nöôùc. Phong traøo ñaáu tranh cuûa coâng nhaân ngaøy caøng leân cao; gaén ñaáu tranh chính trò vôùi khôûi nghóa vuõ trang. Trong cao traøo caùch maïng 1905- 1907, laàn ñaàu tieân xuaát hieän chính quyeàn XoâVieát. Cuoäc Caùch maïng naøy trôû thaønh söï kieän lôùn khoâng nhöõng trong lòch söû nöôùc Nga maø caû treân theá giôùi. Sau cuoäc caùch maïng Nga laàn thöù nhaát (1905 – 1907), Nga hoaøng truùt söï böïc töùc leân phong traøo coâng nhaân. Thuû töôùng Nga Xtoâlöphin tuyeân boá ruoäng ñaát vaãn thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa ñòa chuû; nuoâi döôõng ôû noâng thoân moät giai caáp baûo thuû coù ruoäng ñaát rieâng laø boïn Cu laéc. Nhöng tình hình nöôùc Nga khoâng coøn gioáng tröôùc 1905, Nga hoaøng khoâng theå quay trôû laïi cheá ñoä tröôùc ñaây. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
6. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 5 - Baét ñaàu moät cao traøo caùch maïng môùi. Muøa heø naêm 1914, caùc cuoäc baõi coâng cuûa coâng nhaân ñaõ coù quy moâ lôùn hôn naêm 1905. Cuoäc caùch maïng môùi – caùch maïng Xaõ hoäi chuû nghóa ñang ñeán vaø chæ chaäm vaøi naêm vì noå ra chieán tranh theá giôùi thöù I. Caùch maïng Xaõ hoäi chuû nghóa dieãn ra ôû nöôùc Nga laø do nhöõng ñieàu kieän kinh teá, chính trò, vaên hoaù lòch söû cuûa ñaát nöôùc naøy. Veà trình ñoä saûn xuaát coâng nghieäp, nöôùc Nga giöõ vò trí thöù 5 treân theá giôùi sau Myõ, Ñöùc, Phaùp vaø Anh, vöôït leân tröôùc Nhaät. Cuoái theá kæ XIX, nöôùc Nga hình thaønh moät löïc löôïng xaõ hoäi coù söùc ñaùnh ñoå cheá ñoä noâng noâ chuyeân cheá laïc haäu, ñoù laø lieân minh cuûa giai caáp voâ saûn vôùi giai caáp noâng daân, ñöùng ñaàu laø ñaûng cuûa giai caáp voâ saûn do Leânin saùng laäp. Cuoái cuøng, trong nöôùc Nga ñaõ xuaát hieän nhöõng tieàn ñeà vaên hoaù, lòch söû cho söï xuaát hieän cheá ñoä môùi, theå hieän ôû caùc lónh vöïc sau: Nöûa cuoái theá kæ XIX ñaàu theá kæ XX, neàn khoa hoïc Nga ñaõ thu ñöôïc nhöõng thaønh töïu xuaát saéc. Ví duï: nhöõng coâng trình nghieân cöùu cuûa tröôøng phaùi toaùn hoïc Seâbösep, thaønh töïu cuûa ngaønh haøng khoâng do Ducoápxki daãn ñaàu, nghieân cöùu cuûa Menñeleâep phaùt hieän ra ñònh luaät tuaàn hoaøn, nghieân cöùu cuûa Paploáp veà hoaït ñoäng thaàn kinh cao caáp cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät. Veà xaõ hoäi, caùc coâng trình cuûa Leânin nhö Söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn Nga (1899), Chuû nghóa ñeá quoác giai ñoaïn toät cuøng cuûa chuû nghóa tö baûn (1916), trôû thaønh nhöõng taùc phaåm cô baûn trong söï phaùt trieån khoa hoïc, kinh teá, xaõ hoäi Maùc xit theá giôùi. Treân lónh vöïc vaên hoïc, ngheä thuaät ( aâm nhaïc, hoäi hoaï), nöôùc Nga coù ñaïi dieän caùc phöông höôùng vaø tröôøng phaùi khaùc nhau laøm phong phuù theâm kho taøng vaên hoïc, ngheä thuaät theá giôùi. Vaên hoïc: chuû nghóa hieän thöïc ñaõ phaùt trieån raàm roä thaønh moät traøo löu vôùi teân tuoåi cuûa A. Puskin, N.Goâgoân, I.Tuoác gheâ nheùp, L.Toân xtoâi, P.M. Ñoâxtoâiepxki, San töcov Sedrin, A. Seâ khoáp,v.v AÂm nhaïc: M. Glin ca, nhaïc só coù nhöõng taùc phaåm mang tính nhaïc daân toäc saâu saéc, Nhoùm nhaïc “huøng vó” vôùi teân tuoåi cuûa Boâroâñin, nhaïc kòch daân toäc cuûa Mu xooc xki, Rim xki Coocxacoâp (ca kòch thaàn thoaïi). Ñaëc bieät, nhaïc só Traicoápxki ñaõ ñeå laïi di saûn lôùn veà aâm nhaïc cho nöôùc Nga (ngheä thuaät saân khaáu vôùi ca kòch tröõ tình bi thaûm). Hoäi hoaï noåi baät vôùi teân tuoåi cuûa Cram xcoâi, Ivanov, Repin, Trechiacov, Levintan . Nöôùc Nga coù ñoùng goùp raát lôùn vaøo kho taøng vaên hoaù theá giôùi thôøi kì cuoái theá kæ XIX, ñaàu theá kæ XX. Ñoàng thôøi, trong nöôùc toàn taïi maâu thuaãn gay gaét giöõa nhöõng thaønh töïu khoa hoïc, vaên hoaù raát phaùt trieån, trong khi cuoäc soáng cuûa quaàn chuùng nhaân daân toái taêm, cuøng cöïc. Ñaàu theá kæ XX, ñaïi dieän xuaát saéc cuûa phong traøo ñaáu tranh cuûa quaàn chuùng nhaân daân, ñoù laø giai caáp voâ saûn ñang theøm khaùt tri thöùc vaên hoaù, cuõng ñaõ thaáy roõ tính chaát tai haïi cuûa söï ngaên caùch naøy. Ñaây laø moät nhaân toá thoâi thuùc hoï ñaáu tranh choáng cheá ñoä boùc loät. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
7. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 6 - Bò loâi cuoán vaøo cuoäc chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát (baét ñaàu töø muøa heø naêm 1914), nöôùc Nga rôi vaøo tình traïng khuûng hoaûng traàm troïng. Do phaûi chaïy ñua saûn xuaát vuõ khí, quaân trang phuïc vuï chieán tranh, naïn khan hieám löông thöïc laø nguy cô thöôøng tröïc. Phong traøo quaàn chuùng choáng chieán tranh vaø choáng cheá ñoä sa hoaøng ñaõ lan roâng sang caû quaân ñoäi. Ñaát nöôùc laïi ñöùng tröôùc cuoäc caùch maïng môùi. Cuoäc caùch maïng naøy noå ra ngaøy 23 – 2 (töùc ngaøy 8 –3 lòch môùi) naêm 1917. Môû ñaàu baèng cuoäc baõi coâng cuûa coâng nhaân nhaø maùy Putilov ôû Peâterbua. Nhieàu nôi coâng nhaân thaønh laäp caùc XoâVieát, nhöng quyeàn laõnh ñaïo thuoäc veà caùc ñaûng tieåu tö saûn (hình thöùc toàn taïi naøy goïi laø cheá ñoä hai chính quyeàn song song). Chính phuû tö saûn laâm thôøi thaønh laäp, Nga hoaøng Ni coâ lai II phaûi tuyeân boá thoaùi vò (ngaøy 3 -3) Ngaøy 27 –3 – 1917, Leânin rôøi Thuî Só veà nöôùc ñeå laõnh ñaïo cuoäc ñaáu tranh caùch maïng. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Leânin, cuoäc khôûi nghóa giaønh chính quyeàn veà tay giai caáp voâ saûn ñaõ keát thuùc trong hai ngaøy 24 – 25 / 10 – 1917 (lòch môùi 6 –7/ 11 - 1917). Cuoäc noäi chieán ñaõ keát thuùc baèng vieäc chieám cung ñieän Muøa ñoâng. II. Tình hình vaên hoïc Trong tình hình ñaát nöôùc ñang bieán chuyeån daãn ñeán söï kieän laøm rung chuyeån theá giôùi, “taát caû ñeàu bò loâi cuoán vaøo cuoäc ñaáu tranh chính trò” (Leânin) Trong boái caûnh lòch söû xaõ hoäi nhö vaäy, böùc tranh vaên hoïc Nga nhöõng naêm ñaàu theá kæ XX, tröôùc Caùch maïng thaùng Möôøi laø böùc tranh raát phöùc taïp, goàm nhieàu maøu saéc ñoái choïi nhau maïnh meõ. 1. Khuynh höôùng vaên hoïc laõng maïn caùch maïng Gorki laø ngoâi sao vöøa xuaát hieän ñaõ saùng treân “baàu trôøi” vaên hoïc Nga vôùi tö caùch laø ngöôøi môû ñaàu doøng vaên hoïc laõng maïn caùch maïng. Töø naêm 1892, Marxim Gorki (1868 - 1936) ñaõ böôùc leân vaên ñaøn vôùi tö caùch laø moät nhaø vaên cuûa quaàn chuùng lao khoå. Ñeán 1905, Gorki ñaõ laø taùc giaû cuûa Phoma Gordeep, Ba con ngöôøi, Boïn tröôûng giaû, Döôùi ñaùy, Nhöõng taùc phaåm trong ñoù caûm höùng khaúng ñònh söï ra ñôøi taát yeáu cuûa xaõ hoäi môùi, xaõ hoäi chuû nghóa noåi baät leân roõ reät. Neáu trong Phoma Gordeev, qua lôøi cuûa moät nhaân vaät, nhaø vaên ñaõ khaúng ñònh vai troø, söù meänh lòch söû cuûa giai caáp voâ saûn trong thôøi ñaïi môùi, thì trong vôû kòch Boïn tröôûng giaû, ngöôøi thôï maùy Nhin ñaõ ñöôïc ñaët ôû vò trí trung taâm cuûa taùc phaåm. Ngöôøi thanh nieân voâ saûn ñoù lôùn tieáng khaúng ñònh chaân lyù môùi cuûa thôøi ñaïi: “Ai lao ñoäng ngöôøi aáy laø chuû!” “Hieän töôïng Gorki” ñaõ ñöôïc Leânin chaêm chuù theo doõi, chaêm lo vôùi taát caû nieàm haân hoan, nhieät tình. Naêm 1902, trong baøi Khôûi ñaàu cuûa nhöõng cuoäc bieåu tình, Leânin phaûn ñoái chính quyeàn Nga hoaøng truïc xuaát Gorki khoûi thaønh phoá queâ höông, truïc xuaát “moät nhaø vaên noåi tieáng Chaâu AÂu maø taát caû vuõ khí laø ôû tieáng noùi töï do” (Lenin) Cuøng vôùi Gorki coù nhaø vaên xuaát saéc Xeraphimovits. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
8. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 7 - Xeraphimovits laø sinh vieân khoa Toaùn – Lyù tröôøng Ñaïi hoïc Peterbua. OÂng töøng bò löu ñaøy vì tham gia nhoùm thanh nieân tieán boä choáng cheá ñoä Nga hoaøng. Naêm 1901 – xuaát baûn taäp truyeän ngaén ñaàu tieân. Naêm 1902 – tham gia nhoùm nhaø vaên tieán boä do Gorki saùng laäp. Sau naøy trôû thaønh ngöôøi baïn gaàn guõi cuûa Gorki. Trong thôøi kì saùng taùc ñaàu tieân, nhaø vaên quan taâm ñeán nhöõng “con ngöôøi nhoû beù” (noâng daân, daân chaøi, thôï moû, thôï ñöôøng saét) Tröôùc Caùch maïng thaùng Möôøi, thaønh töïu ngheä thuaät xuaát saéc nhaát cuûa Xera phimovits laø tieåu thuyeát Thaønh phoá treân thaûo nguyeân (1910) Treân thaûo nguyeân roäng lôùn, moät thaønh phoá ra ñôøi, ngaøy caøng phaùt trieån. Chính quaù trình phaùt trieån ñoù ñaõ taùc ñoäng maïnh meõ ñeán nhöõng quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi trong thaønh phoá. Qua cuoäc ñaáu tranh kinh teá, nhöõng ngöôøi thôï ñöôïc mieâu taû trong cuoán tieåu thuyeát khoâng coøn laø “nhöõng con ngöôøi beù nhoû” nhö trong truyeän ngaén thôøi kì ñaàu cuûa oâng. Taùc phaåm cuõng ñaõ khaéc hoaï thaønh coâng chaân dung nhöõng teân tö saûn, nhöõng keû ñang haõnh tieán vôùi loái soáng boùc loät taøn nhaãn, höôûng thuï ñeán sa ñoaï nhö Coro- eñov Demian Betnöi (1883 - 1945). Teân thaät laø Ephin Priñvorov. OÂng böôùc vaøo vaên ñaøn khaù sôùm vaø ñeán 1912 laáy buùt danh laø D. Betnöi (ngheøo khoå), laø coäng taùc vieân cuûa baùo “Ngoâi sao” (Tôø baùo cuûa ñaûng Boân seâ vích). Naêm 1912 vaøo ñaûng Boân seâ vích. Ngay trong thôøi kì ñaàu, thô cuûa Priñvorov luoân gaén vôùi nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi, chính trò. Tieáng thô cuûa oâng laø tieáng noùi phaûn ñoái nhöõng baát coâng trong xaõ hoäi Nga ñöông thôøi. Do aûnh höôûng cuûa phaùi Daân tuyù neân thô cuûa oâng vieát veà noâng daân cuõng ñöôïm aâm ñieäu ñau buoàn thöông xoùt. Töø khi baét gaëp aùnh saùng cuûa ñaûng Bonsevits, caûm höùng ngheä thuaät cuûa oâng taäp trung vaøo vieäc thuùc ñaåy quaù trình töï yù thöùc caùch maïng cuûa quaàn chuùng lao ñoäng Nga. Ñeå traùnh löôõi keùo kieåm duyeät baùo chí cuûa chính quyeàn, Bet nöi naém laáy theå loaïi thô nguï ngoân vaø söû duïng noù nhö moät vuõ khí chieán ñaáu kòp thôøi, linh hoaït. Nhöõng nhaân vaät quen thuoäc nhö choù, caùo, sö töû, cöøu döôùi ngoøi buùt cuûa oâng chuùng coù maøu saéc chính trò roõ reät. Ñaáu tranh choáng laïi chuû tröông tieáp tuïc chieán tranh cuûa nhöõng ñaïi bieåu cuûa giai caáp tö saûn vaø ñòa chuû trong chính phuû laâm thôøi, Bet nöi kòp thôøi vieát baøi thô Leänh thì truyeàn nhöng söï thaät thì daáu vôùi daùng daáp moät baøi veø daân gian ñeå deã phoå bieán trong nhaân daân: Leänh truyeàn raèng phaûi ñi chieán ñaáu! “Vì ñaát ñai haõy ñöùng daäy kieân cöôøng” Ñaát cuûa ai? Ñieàu naøy thì daáu Ñaát cuûa ñòa chuû ai chaúng toû töôøng! Leänh truyeàn raèng phaûi ñi chieán ñaáu! Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
9. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 8 - “Muoân naêm töï do! Töï do muoân naêm!” Töï do cuûa ai? Ñieàu naøy thì daáu Chaéc chaén raèng chaúng phaûi cuûa nhaân daân Baøi thô treân cuûa Beùt nöi truyeàn ñi khaép nôi, moät tôø baùo ñöông thôøi phaûi la leân laø 16 caâu thô cuûa Bet nöi “chöùa nöôùc vaø thuoác ñoäc” ñang laøm tan raõ nhieàu ñôn vò binh só. Ngoaøi Demian Betnöi coøn coù caùc nhaø thô Bordanov, Gômörev, Odinxov, Ma- sirov – Xam Bötkin Nhöõng nhaø thô naøy tröôùc heát laø nhöõng chieán só caùch maïng. Hoïvieát ñeå tuyeân truyeàn caùch maïng, vieát ñeå ñoùng goùp tieáng noùi cuûa mình vaøo baùo chí cuûa Ñaûng, vieát ñeå noùi leân loøng caêm thuø, nhöõng hi voïng, nieàm tin cuûa giai caáp, cuûa baûn thaân. + Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa thô ca laõng maïn caùch maïng Khaùc haún vôùi thô ca caùch maïng tröôùc ñoù (thô cuûa nhöõng nhaø thô thaùng Chaïp, caùc nhaø thô Daân tuyù), thô ca theo khuynh höôùng laõng maïn caùch maïng laø nieàm tin yeâu, laïc quan thaám saâu quan ñieåm lòch söû vöõng chaéc. Ñaây laø nhöõng caâu thô trong Baøi ca thaùng Naêm cuûa moät taùc giaû voâ danh: Caû thieân nhieân ñang töôi treû laïi, Taát caû nôû hoa, taát caû bieác xanh! Chaøo thaùng Naêm! Maëc cho theá giôùi cuõ run sôï caàu kinh Coøn chuùng ta töng böøng cöôøi haùt! Thô ca voâ saûn thöïc söï ñaùnh daáu söï ra ñôøi cuûa moät nhaân vaät tröõ tình hoaøn toaøn môùi trong thô ca Nga – con ngöôøi lao ñoäng laønh maïnh, khoeû khoaén, töï tin ôû khaû naêng lao ñoäng saùng taïo cuûa mình, vöôn leân ñeå laøm chuû vaän meänh, laøm chuû lòch söû. Nhöïôc ñieåm cuûa thô ca voâ saûn: khoâng coù thaønh töïu ngheä thuaät ñaùng keå, noäi dung chöa ña daïng, phong phuù. 2. Khuynh höôùng vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn Beân caïnh caùc caây buùt noåi tieáng nhö L. Tolstoi, A.Seâkhov, xuaát hieän caùc caây buùt treû nhö A. Tolstoâi, Verexaev, Cuvrin, Bunhin Caûm höùng chuû ñaïo cuûa doøng vaên hoïc naøy vaãn laø pheâ phaùn, toá caùo cheá ñoä xaõ hoäi ñöông thôøi. Söï daõ man, taøn baïo cuûa taàng lôùp thoáng trò, söï suy suïp thaûm haïi taàng lôùp quyù toäc, tình caûnh khoán cuøng cuûa noâng daân Nga, cuûa quaàn chuùng lao ñoäng, tình traïng beá taéc vaø thoaùi hoaù veà tö töôûng cuûa taàng lôùp trí thöùc thöôïng löu, ù ñaõ ñöôïc phaûn aùnh trung thöïc trong nhöõng taùc phaåm xuaát saéc cuûa nhöõng nhaø vaên hieän thöïc pheâ phaùn. A. Toân xtoâi, Bu nhin ñi saâu vaøo hieän thöïc noâng thoân, döïng laïi caûnh suy suïp cuûa “nhöõng toå aám quyù toäc”. Ngoøi buùt cuûa A. Tolstoi pheâ phaùn, chaâm bieám, traùi laïi taâm traïng cuûa Bu nhin laïi luyeán tieác, xoùt xa. Trong nhöõng taùc phaåm cuûa Veâreâxaev, nhaân vaät chính laø nhöõng ngöôøi trí thöùc tröôùc nhöõng lôùp soùng cuûa phong traøo ñaáu tranh xaõ hoäi. Cuprin taäp trung vaøo thaân Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
10. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 9 - phaän nhöõng “con ngöôøi beù nhoû” vôùi phaåm haïnh trong saùng bò ñaøy ñoaï trong xaõ hoäi tö baûn ngoät ngaït. Trong soá nhöõng nhaø vaên thuoäc doøng hieän thöïc pheâ phaùn, A.Tolstoâi laø tröôøng hôïp tieâu bieåu cho nhöõng nhaø vaên chaân thaønh nhaän ra nhöõng haïn cheá, laàm laïc trong yù thöùc, tö töôûng cuûa mình, kieân trì töï phaán ñaáu ñeå ngoøi buùt saùng taïo cuûa mình thöïc söï phuø hôïp vôùi nhöõng yeâu caàu raát cao cuûa thôøi ñaïi caùch maïng . +Verexaev (1867 - 1945) laø moät baùc só y khoa. Nhöõng taùc phaåm thôøi kì ñaàu cuûa oâng ñaõ noåi baät leân chuû ñeà (maø Veâ ra xa ep quan taâm nhaát): ngöôøi trí thöùc vaø toå quoác Nga, con ñöôøng ñi vaø vaän meânh cuûa ngöôøi trí thöùc trong xaõ hoäi Nga. Truyeän Beá taéc ( in naêm 1894), ñaõ gaây nhieàu chuù yù cho dö luaän. Nhaân vaät chính cuûa truyeän laø baùc só Secanov, moät trí thöùc trung thöïc, luoân daèn vaët, ñau xoùt tröôùc tình traïng nhaân daân ñoùi khoå, cay cöïc, nhöng chöa tìm ñöôïc con ñöôøng ñuùng ñaén ñeå thöïc hieän hoaøi baõo chaân chính cuûa mình. Ñeà taøi veà ngöôøi trí thöùc ñöôïc taùc giaû tieáp tuïc khai thaùc trong Böôùc ngoaët, Ñeán vôùi cuoäc soáng. Ñaëc bieät, Buùt kí cuûa moät baùc só (1901) ñaõ gaây neân söï tranh caõi. Qua lôøi moät baùc só treû tuoåi, taùc giaû vaïch roõ nhöõng thieáu soùt nghieâm troïng trong vieäc giaùo duïc, ñaøo taïo nhöõng sinh vieân ngaønh y khoa, toá caùo chính quyeàn khoâng heà quan taâm ñeán söùc khoeû, tính maïng cuûa quaàn chuùng. Naêm 1904, chieán tranh Nga – Nhaät noå ra, oâng ñi ra maët traän, taäp truyeän ngaén vaø buùt kí xuaát saéc Trong chieán tranh ra ñôøi. Sau Caùch maïng thaùng Möôøi, Vere xaev tích cöïc tham gia vaøo coâng vieäc xaây döïng neàn vaên hoaù môùi. Naêm 1943 chính phuû Lieân Xoâ trao taëng oâng giaûi thöôûng Stalin haïng nhaát. + Cuvrin (1870 - 1938). Xuaát thaân töø moät gia ñình coâng chöùc nhoû, boá maát sôùm, Cuprin traûi qua thôøi thô aáu trong traïi moà coâi. Lôùn leân, toát nghieäp tröôøng quaân söï, ñöôïc phong ham thieáu uyù trong quaân ñoäi Nga hoaøng. Ñaõ töøng laøm nhieàu ngheà: dieãn vieân nhaø haùt, keá toaùn trong nhaø maùy, phu khuaân vaùc, ñaùnh caù Taùc phaåm xuaát saéc nhaát: Molokhô (1896) “Molokhô” theo truyeàn thuyeát cuûa ngöôøi Phinixi coå ñaïi laø moät teân hung thaàn taøn baïo maø haøng naêm, ngöôøi ta phaûi daâng haén moät maïng ngöôøi soáng. Cuvrin so saùnh teân hung thaàn ñoù vôùi chuû nghóa tö baûn. Tuy nhieân, “Molokhô” hieän ñaïi, tö baûn coøn hung baïo hôn gaáp traêm laàn vì moãi ngaøy haén ngaáu nghieán khoâng phaûi moät maø haøng traêm sinh maïng. Moät nhaân vaät trong truyeän (kó sö Bobrov), tính raèng ngöôøi thôï trong moät nhaø maùy lôùn cuûa caùc oâng chuû saét theùp chæ may ra soáng ñöôïc 40, 45 tuoåi vì anh ta phaûi noäp cho oâng chuû tö baûn “cöù moãi naêm ba thaùng, moãi thaùng moät tuaàn, hoaëc noùi ngaén goïn hôn, moãi ngaøy 6 giôø”. Ñaây laø moät taùc phaåm lôùn ñaàu tieân trong vaên hoïc Nga khaéc hoaï saâu saéc hình töôïng “oâng chuû môùi” tö baûn chuû nghóa trong xaõ hoäi Nga. Moâloâkhô moät maët, vaïch traàn taát caû nhöõng xaáu xa gheâ tôûm cuûa nhöõng teân chuû tö baûn, nhöng maët khaùc laïi baên khoaên: phaûi chaêng chuùng ñaùng keát toäi hay ñuùng hôn, phaûi keát toäi toaøn boä neàn vaên minh hieän ñaò? Tö töôûng treân in daáu aán ñaäm neùt trong taùc phaåm lôùn thöù hai cuûa Cuvrin. Ñoù laø Olexia (1898). Taùc giaû ñöa chuùng ta veà moät khoaûng röøng saâu vaéng. Nôi ñoù, coâ gaùi Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
11. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 10 - Olexia soáng cuøng baø, lôùn leân giöõa caûnh thieân nhieân vôùi nhöõng röøng caây löïc löôõng, vôùi nhöõng muøa ñoâng giaù reùt khaéc nghieät vaø nhöõng muøa xuaân thaém töôi röïc rôõ. O- lexia, coâ gaùi xinh ñeïp cuûa töï nhieân, vôùi taâm hoàn Nga trong saùng, gaàn guõi vôùi thieân nhieân. Qua hình töôïng coâ gaùi trong saùng ñaùng yeâu ñoù, Cuvrin nhaèm ñoái laäp “con ngöôøi chaân chính , haøi hoaø” cuûa töï nhieân vôùi con ngöôøi giaû, meùo moù cuûa vaên minh thaønh thò. Moät taùc phaåm daáy leân söï coâng phaãn maïnh meõ trong dö luaän, ñoái laäp vôùi chính quyeàn chuyeân cheá laø Traän quyeát ñaáu. Boä maët thaät cuûa ñoäi nguõ só quan trong quaân ñoäi Nga hoaøng bò oâng boùc traàn. Ngay töø ngaøy ngoài treân gheá nhaø tröôøng quaân söï, nhöõng só quan töông lai ñaõ ñöôïc nhoài nheùt vaøo ñaàu oùc nhöõng tö töôûng phaûn ñoäng, ñoái ñòch vôùi nhaân daân. Só quan quaân ñoäi laø loaïi ngöôøi öu tuù ñaëc bieät, laø caùnh tay cuûa ñöùc vua saün saøng tröøng trò nhöõng keû “phieán loaïn”. Boïn chuùng ñoái xöû vôùi nhau nhö suùc vaät. Coù teân suoát ñôøi khoâng ñoïc qua moät taùc phaåm vaên hoïc naøo. Nadanxki, moät só quan thoâng minh, giaøu suy nghó cuoái cuøng rôi vaøo chaùn naûn, tuîeât voïng, chìm trong cuoäc soáng beâ tha. Só quan Romasov yeâu ñôøi, haêm hôû ñi tìm cuoäc soáng coù yù nghóa. Gheâ tôûm khoâng chòu noåi caùi binh nghieäp, toài teä. Anh ta xin ra khoûi quaân ñoäi. Nhöng caùc “chieán höõu” cuûa anh vôùi caùc aâm möu xaûo traù ñaõ gieát cheát anh trong moät traän quyeát ñaáu. Sau Caùch maïng thaùng Möôøi, oâng tham gia vaøo coâng taùc baùo chí, laø coäng taùc vieân cuûa nhaø xuaát baûn “Vaên hoïc theá giôùi”. Naêm 1919 löu vong ra nöôùc ngoaøi. Naêm 1937 trôû veà toå quoác. Maát naêm 1938. + Bunhin (1870 – 1953, nhaø vaên ñöôïc giaûi thöôûng Nobel- 1930) Xuaát thaân töø taàng lôùp quyù toäc, ñöùng tröôùc caûnh taøn luïi, suy vong cuûa giai caáp ñòa chuû, Bunhin mang moät taâm traïng xoùt xa u hoaøi. Bunhin pheâ phaùn xaõ hoäi tö saûn vôùi noãi buoàn höôùng veà quaù khöù. Taâm traïng naøy thaám ñöôïm trong nhöõng baøi thô vieát vôùi ngoân ngöõ giaûn dò nhöng tinh teá (Gorki töøng khen Bunhin vieát khaùc naøo veõ neân nhöõng böùc tranh sinh ñoäng) Taäp truyeän ngaén ñaàu tieân ra ñôøi naêm 1897 ñaõ khaúng ñònh teân tuoåi cuûa Bu nhin treân vaên ñaøn. Tröôøng ca Muøa laù ruïng (1900) tieâu bieåu cho taám long gaén boù thieát tha vôùi ñoàng ñaát queâ höông. Moät tình caûm noàng aám quyeän chaët vôùi nhöõng maøu saéc cuûa muøa thu Nga, taïo neân söùc truyeàn caûm cuûa baøi thô daøi, ñi thaúng vaøo taâm hoàn ngöôøi ñoïc. Nhieàu truyeän giai ñoaïn ñaàu nhö Cuøng trôøi cuoái ñaát, Treân ñaát laï, Tanhica, Ngöôøi thaày giaùo, vieát veà soá phaän cuûa nhöõng “con ngöôøi beù nhoû” : nhöõng ngöôøi noâng daân ngheøo khoå lang thang kieám soáng, ngöôøi thaày giaùo noâng thoân Böôùc vaøo theá kæ XX, do gaàn guõi vôùi Gorki vaø aûnh höôûng cuûa phong traøo ñaáu tranh, aâm ñieäu trong truyeän cuûa oâng coù phaàn naøo maïnh meõ, phaán chaán hôn. Qua caùc truyeän: Nhöõng giaác mô (1904), Laøng queâ (1909 –1910), (noùi veà nhöõng bieán ñoåi cuûa laøng queâ Nga döôùi aûnh höôûng cuûa Caùch maïng ) vaø hai taùc phaåm khaùc: Anh em moät nhaø (1914), Baäc thöôïng löu töø Xanphôransitco tôùi (1915) boä maët thoâ baïo cuûa boïn Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
12. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 11 - thöïc daân Anh (taùc phaåm ñaàu) cuûa tö baûn Myõ (taùc phaåm sau) ñöôïc khaéc hoaï khaù saâu saéc. Naêm 1920, oâng löu vong ra nöôùc ngoaøi. Sau chieán tranh aùi quoác vó ñaïi 1941 – 1945, oâng xin gia nhaäp quoác tòch XoâVieát. 3. Traøo löu vaên hoïc hieän ñaïi trong vaên hoïc Nga nhöõng naêm giao thôøi Nöôùc Nga trong nhöõng naêm cuoái theá kæ XIX, ñaàu theá kæ XX ñaõ xuaát hieän caùc khuynh höôùng vaên hoïc hieän ñaïi nhö: chuû nghóa töôïng tröng, chuû nghóa vò lai, chuû nghóa ñænh cao, chuû nghóa caáu taïo. Trong soá caùc khuynh höôùng naøy, noåi baät laø chuû nghóa töôïng tröng. Chuû nghóa töôïng tröng: (Symbolisme) Nguoàn goác: + Nhöõng nhaø vaên töôïng tröng ñaàu tieân xuaát hieän ôû Phaùp vaøo cuoái nhöõng naêm 70 cuûa theá kæ XIX. + Nhoùm saùng taùc treû goàm coù: Meterlinh, Paledan, Fezaêngxaéc, Rôneâghin, Ma- larme, Rolina, Ñôboa, Moreaêc, Noel Lumo vaø nhöõng ngöôøi khaùc döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Polverlen. + Nhöõng ngöôøi trong nhoùm saùng taùc treû ñaõ xaây döïng cho mình moät lí luaän vaø hoï khaån tröông saùng taùc: - Malarme tuyeân boá: hoï khoâng theo moät lyù thuyeát, moät thöù chuû nghóa naøo. Lí do laø vì, taát caû caùc hoïc thuyeát, moïi thöù chuû nghóa laø saûn phaåm lí trí cuûa con ngöôøi. - Moät ñaïi dieän xuaát saéc cuûa nhoùm nhaø vaên treû laø Artuya Rembo vieát baøi Thô maøu “kì quaëc” maø ngaøy nay raát noåi tieáng. Töø caùc nguyeân aâm nhö A, E, I, O, U, v.v taùc giaû ñaõ taùi taïo nhöõng maøu saéc, aâm thanh, nhöõng höông vò, nhöõng caûm xuùc.v.v Ngöôøi ta keát luaän raèng, baøi thô naøy chính laø maãu möïc ñaàu tieân cuûa neàn thi ca môùi, moät neàn thi ca taùc ñoäng ñeán trí tueä vaø töôûng töôïng, kích thích caùc giaùc quan trong söï keát hôïp nhaát ñònh. - Noel Lumo, nhaø lí luaän cuûa chuû nghóa töôïng tröng ñaõ xaùc ñònh quan nieäm saùng taùc cuûa hoï nhö sau: con ngöôøi hieän ñaïi ñaõ moûi meät vì lí trí, vì vaäy, chuû nghóa töôïng tröng phaûi taùc ñoäng vaøo trí töôûng töôïng, kích thích giaùc quan, vôùi höôùng khaùm phaù hieän thöïc ñôøi soáng nhö treân, giuùp con ngöôøi hieän ñaïikhaùm phaù chính mình moä caùch phong phuù, saâu saéc . - Taùc giaû Moriac, trong lôøi töïa vieát cho moät thieân tröôøng ca ñaõ tuyeân boá raèng: ngoân ngöõ luoân baát löïc tröôùc tình caûm con ngöôøi. - Saùng taùc cuûa hoï luùc môùi ra ñôøi, ngay nhöõng ngöôøi khoù tính cuõng phaûi chaáp nhaän. Verlen laø ngöôøi ñaàu tieân thaáy ñöôïc söï khaûi thò mó hoïc trong baøi Thô maøu cuûa Rembo. OÂng laø taùc giaû phong phuù nhaát trong taát caû caùc nhaø caùch taân ngheä thuaät. Verlen buoàn, coù khi traàm ngaâm, suy töôûng veà kieáp ngöôøi ngaén nguûi, khi giaän giöõ, ruûa nguyeàn, khi aên naên vaø thi só chaùn chöôøng taát caû chæ bieát coù pheùp maøu cuûa Naøng tieân xanh (Röôïu ñaéng) - Trong haøng nguõ nhöõng ngöôøi caùch taân ngheä thuaät ñaõ dieãn ra moät söï phaân hoaù: Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
13. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 12 - Meterlinh, Galiphe, Verlen xoùt xa vì chaân lí bò vuøi daäp, ñöùc haïnh bò mai moät vaø keâu goïi loaøi ngöôøi ñeán vôùi thöôïng ñeá. Moreac, Rolina, Pelañaêng ñi vaøo khuynh höôùng nhuïc caûm. - Neùt ñaëc tröng cuûa chuû nghóa töôïng tröng: Saùng taùc cuûa hoï aáp uû nhöõng tình caûm lôùn, chan chöùa nhöõng noãi buoàn saâu saéc: nhöõng con ngöôøi “ñi tìm khoå aûi”. Trí töôûng töôïng quaù nhaïy beùn ñaõ laøm taêng söùc maïnh cuûa taøi naêng cuûa hoï vaø nhuoám cho taùc phaåm cuûa hoï moät daáu aán rieâng: coù khi laø maøu saéc cuûa moät taâm traïng caêm uaát, coù khi laø maøu saéc cuûa moät noãi u saàu, nhöõng lôøi aùm chæ mô hoà, nhöõng lôøi haêm doaï huyeàn bí khoâng bieát nhaèm vaøo ai, Taát caû nhöõng ñieàu treân ñöôïc theå hieän trong nhöõng hình töôïng ñoäc ñaùo vôùi nhöõng söï lieân töôûng rieâng vôùi nhöõng vaàn thô vang leân nhöõng ñieäu nhaïc laï luøng. Tính hieän ñaïi, caùch maïng cuûa chuû nghóa töôïng tröng laø hoï khoâng chaáp nhaän thuï ñoäng tröôùc söùc maïnh taøn phaù cuûa khoa hoïc kó thuaät. Hoaøi voïng cuûa hoï muoán vöôït ra khoûi giôùi haïn cuoäc soáng ñeå böôùc vaøo lónh vöïc maø trí tueä vaãn chöa vôùi tôùi ñöôïc: ñôøi soáng taâm linh. * Chuû nghóa töôïng tröng Nga * Nhöõng nhaø lí luaän cuûa chuû nghóa töôïng tröng Nga nhö: Ellix, Anñrei Belöi cho raèng, quaù trình phaân hoùa ngheä thuaät ra khoûi ñôøi soáng xaõ hoäi ñaõ hoaøn taát Anñrei -Belöi phuû nhaän tính xaõ hoäi cuûa vaên hoïc; cho raèng tính coâng daân coù haïi ñoái vôùi ngheä thuaät. Tuy nhieân, ñaáy chöa phaûi laø “tín ñieàu” cuûa chuû nghóa töôïng tröng Nga. Vì raèng, trong thôøi kyø cao traøo xaõ hoäi, moät soá nhaø töôïng tröng ñaõ coù moät soá saûn phaåm ngheä thuaät haáp daãn mang tính chaát coâng daân (saùng taùc cuûa A. Bloác trong cuoäc caùch maïng 1905). Trong Caùch maïng thaùng Möôøi vaø nhöõng naêm tieáp theo coù nhöõng nhaø töôïng tröng coâng boá caùc taùc phaåm choáng laïi caùch maïng vaø nhaân daân * Moät ñaëc ñieåm quan troïng trong noäi dung cuûa chuû nghóa töôïng tröng Nga laø söï suøng baùi chuû nghóa caù nhaân. + Caùi toâi caùi coù giaù trò töï taïi, caùi kyø dieäu, caùi voâ taän ñöôïc xem nhö moät caùi gì ñöùng cao hôn heát thaûy. “Ta yeâu ta nhö yeâu chuùa trôøi” – Z. Ghippiux + Söï thöøa nhaän caùi toâi nhö laø giaù trò chaân chính duy nhaát cuûa theá giôùi, söï taäp trung vaøo cuoäc soáng noäi taâm cuûa mình, söï khöôùc töø moät caùi thoâng thöôøng, haøng ngaøy – nhöõng moâtip naøy ñöôïc phoå bieán roäng raõi trong thô ca cuûa chuû nghóa töôïng tröng. + Cuøng vôùi vieäc ca ngôïi nhöõng nieàm vui cuûa söï toàn taïi ñoùng kín trong baûn thaân, trong thô ca töôïng tröng chuû nghóa xuaát hieän nhöõng moâtip veà söï coâ ñôn, ñau khoå cuûa con ngöôøi; veà söï chia seû coù tính chaát ñònh meänh giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi: Taâm hoàn thöôøng xuyeân coâ ñoäc bao giôø cuõng buoàn raàu Moïi taâm hoàn ñeàu xa laï vôùi nhau nhö nhöõng vì sao (Balmol) D.Merejkovski vieát veà söï chia seû coù tính chaát ñònh meänh giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi: Traùi tim xa laï - theá giôùi xa laï Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
14. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 13 - Vaø khoâng coù con ñöôøng naøo daãn tôùi noù + Chuû ñeà veà söï tieàn ñònh ruûi ro cuûa con ngöôøi xuaát hieän trong nhieàu taùc phaåm cuûa caùc nhaø thô töôïng tröng Nga nhö söï phaùt trieån tieáp tuïc nhöõng moâtip veà söï coâ ñôn: Chuùng ta laø nhöõng con thuù bò giam caàm Chuùng ta gaøo leân chöøng naøo coøn coù theå Nhöõng caùnh cöûa ñaõ ñoùng chaët Chuùng ta khoâng daùm môû chuùng (F. Xologub) + Ñoâi khi, trong thô ca caùc nhaø töôïng tröng Nga xuaát hieän nhöõng moâtip veà söï caûi taïo theá giôùi, nhöng chính baûn thaân theá giôùi vaø söï caûi taïo noù xuaát hieän nhö nhöõng hieän töôïng coù tính chaát chuû quan thuaàn tuyù: Theá thì coù gì caûn trôû toâi Döïng leân taát caû nhöõng theá giôùi Maø luaät troø chôi cuûa toâi Mong muoán * Neùt noåi baät thöù hai trong noäi dung cuûa chuû nghóa töôïng tröng Nga laø hoï xem vaên hoïc ngheä thuaät nhö moät lónh vöïc khoâng nhöõng chæ nhöõng ngöôøi am hieåu môùi vôùi tôùi ñöôïc maø chuùng laø thöù daønh rieâng cho nhöõng ngöôøi ñaëc tuyeån (nhöõng ngöôøi ñöôïc thieân phuù, coù khaû naêng veà thô ca, ngheä thuaät). Ellix cho raèng: ngheä thuaät xeùt veà thöïc chaát laø coâng vieäc cuûa moät soá ít ngöôøi. Töø ñoù môùi thaáy ñöôïc giaù trò vó ñaïi cuûa thaùi ñoä khöôùc töø cuûa ngheä só vaø söï hoaøn toaøn voâ duïng cuûa anh ta xeùt theo phöông dieän vò lôïi. Ngheä thuaät bao giôø cuõng coù tính chaát quyù toäc vaø tính chaát caù nhaân chuû nghóa. Moät soá nhaø lí luaän töôïng tröng khaùc ôû nöôùc Nga nhö Belöi, Ivanov muoán laøm cho chuû nghóa töôïng tröng mang tính chaát toân giaùo. Hoï neâu leân nhöõng tö töôûng veà tính coäng ñoàng vaø con ñöôøng thuyeát phaùp nhöng khoâng phuû nhaän tính “ñaëc tuyeån”, “chieàu saâu quyù toäc” cuûa ngheä thuaät. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
15. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 14 - BAØI 2: VAÊN HOÏC NGA NHÖÕNG NAÊM 20 I. Boái caûnh lòch söû + Caùch maïng Xaõ hoäi chuû nghóa thaùng Möôøi ñaõ laät nhaøo cheá ñoä noâng noâ chuyeân cheá, xaây döïng chính quyeàn XoâVieát- nhaø nöôùc coâng-noâng ñaàu tieân treân theá giôùi- ñaõ laøm ñaûo loän traät töï theá giôùi cuõ (coù ngöôøi ví cuoäc caùch maïng naøy laø traän ñoäng ñaát laøm thay ñoåi caên baûn boä maët nöôùc Nga). + Sau söï kieän vó ñaïi naøy nhaân daân Nga phaûi chieán ñaáu choáng thuø trong, giaëc ngoaøi (söï can thieäp cuûa caùc nöùôc ñeá quoác vaø söï noåi daäy cuûa Baïch veä ñaõ chieám ¾ ñaát ñai), choáng ñoùi ngheøo, choáng chaáy raän.v.v + Trong tình hình khoù khaên cuûa ñaát nöôùc, vaên hoïc cuõng laâm vaøo tình traïng thieáu thoán veà cô sôû vaät chaát (khoâng coù maùy in, thieáu giaáy in, khoù löu haønh) II. Tình hình vaên hoïc 1. Söï phaân hoaù ñoäi nguõ nhaø vaên + Tröôùc söï ñoåi môùi cuûa cuoäc soáng do bieán chuyeån caùch maïng gaây neân, ñoäi nguõ nhaø vaên coù söï phaân hoaù (moät soá chaïy ra nöôùc ngoaøi, boä phaän ôû laïi cuõng khoâng ít ngöôøi bò dao ñoäng, ngôõ ngaøng tröôùc söï bieán ñoäng cuûa ñôøi soáng). + Leânin khuyeân caùc nhaø vaên “soáng roài haõy vieát”. Theo lôøi khuyeân cuûa Lenin nhaø vaên ñi veà noâng thoân, ñi vaøo nhaø maùy, ñi ra maët traän. Hoï laø nhöõng “Rab-kor” (phoùng vieân coâng nhaân), “Cen-kor” ( phoùng vieân noâng thoân). Caùc nhaø vaên nhö Pheâñin, Soâloâkhoâp, Phañeep tröôûng thaønh töø moâi tröôøng reøn luyeän naøy. 2. Theå loaïi thích hôïp vôùi hoaøn caûnh caùch maïng luùc naøy laø thô vaø kòch + Thô: vôùi lôïi theá veà theå loaïi: theå hieän kòp thôøi caûm xuùc cuûa coâng chuùng tröôùc khí theá thaéng lôïi cuûa caùch maïng; deã thuoäc, deã nhôù, thuaän lôïi trong vieäc tuyeân truyeàn coå ñoäng chuû tröông chính saùch cuûa chính quyeàn caùch maïng neân thô raát coù öu theá. Tieâu bieåu laø thô cuûa nhoùm Proletcul ( vaên hoùa voâ saûn). Saùng taùc cuûa nhoùm Proletcul ñeà cao taäp theå, khoâng chuù yù boä maët caù nhaân. Ngay caû teân nhaø thô cuõng khoâng ñöôïc chuù yù ( thaäm chí nhaø thô coù teân goïi laø voâ danh ). Göông maët thô tieâu bieåu cho thôøi ñieåm caùch maïng ôû giai ñoaïn cao traøo laø Maiacovski. + Kòch: vôùi lôïi theá taùc ñoäng ñeán ngöôøi xem moät caùch tröïc tieáp, kòp thôøi ñoäng vieân, tuyeân truyeàn khí theá Caùch maïng neân kòch laø moät theå loaïi chieám ñöôïc öu theá. Nhöõng vôû kòch vôùi saân khaáu hoaønh traùng, löïc löôïng dieãn vieân ñoâng ñaûo ñaõ ñöôïc daøn döïng nhö : Giao höôûng nhöõng hoài coøn, Chieám cung ñieän Muøa ñoâng. Toùm laïi: cuõng nhö thô, kòch ñaõ kòp thôøi ghi laïi khoâng khí caùch maïng, kòp thôøi tuyeân truyeàn, ñoäng vieân quaàn chuùng caùch maïng neân ñaây laø hai theå loaïi chieám öu theá trong thôøi ñieåm Caùch maïng thaùng Möôøi noå ra. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
16. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 15 - Haïn cheá cuûa hai theå loaïi naøy laø: do tính caáp thieát cuûa hoaøn caûnh neân söï gia coâng veà hình thöùc chöa nhieàu. Trong saùng taùc, nhaø vaên chöa coù söï tìm toøi veà hình thöùc bieåu hieän, naëng veà soá löôïng, caûm xuùc coøn boác ñoàng, chöa chuù yù ñeán boä maët rieâng, chieàu saâu ñôøi soáng taâm hoàn con ngöôøi. 3. Söï ñoåi môùi vaên hoïc trong nhöõng naêm 20 + Söï phöùc taïp ôû bình dieän toå chöùc, quan nieäm veà vaên hoïc trong ñoäi nguõ nhaø vaên (hình thaønh caùc phe, nhoùm vôùi quan nieäm khaùc nhau trong saùng taùc vaên hoïc; caùc nhoùm vaên hoïc coâng kích laãn nhau). + Vai troø cuûa Ñaûng coäng saûn Lieân Xoâ (döôùi aùnh saùng di huaán cuûa Lenin) trong vieäc chæ ñaïo vaên hoïc ngheä thuaät qua nghò quyeát 25 cuûa Ñaûng coäng saûn Lieân Xoâ veà vaên hoïc ngheä thuaät; taøi naêng cuûa Altol Lunasarski trong lónh vöïc pheâ bình, môû ñöôøng cho vaên hoïc ngheä thuaät phaùt trieån. + Khaéc phuïc khuynh höôùng laõng maïn, phieán dieän vaø tröøu töôïng, vaên hoïc môùi chuyeån höôùng ñeå phaûn aùnh thöïc taïi vôùi moät noäi dung hieän thöïc vaø cuï theå hôn. Thaønh töïu noåi baät trong vieäc ñoåi môùi vaên hoïc thuoäc veà lónh vöïc vaên xuoâi. Söï ñoåi môùi trong lónh vöïc vaên xuoâi dieãn ra theo höôùng: nhaø vaên töø choã moâ taû con ngöôøi trong caùch maïng chuyeån sang moâ taû, khaùm phaù yeáu toá caùch maïng trong con ngöôøi. + Sapaeùp cuûa Phuoácmanoáp (1923)- mieâu taû nhaân vaät Sapaeùp nhö moät caù nhaân cuï theå coù maët muõi roõ reät, baûn lónh ñaëc saéc. ÔÛ Sapaeùp coù söï keát hôïp hai maët: yù thöùc veà caù nhaân vaø yù thöùc veà taäp theå, söï hình thaønh nhaân caùch cuûa caù nhaân trong quaù trình ñaáu tranh caùch maïng. Qua söï tröôûng thaønh cuûa Sapaeùp, taùc giaû cho thaáy raèng söï tham gia vaøo coâng cuoäc ñaáu tranh cuûa toaøn daân naâng nhaân caùch con ngöôøi leân, laøm cho ñôøi soáng tinh thaàn vaø ñaïo ñöùc con ngöôøi caøng phong phuù theâm. Veà phöông dieän theå loaïi, Phuoác ma noáp ñaõ caên cöù ngöôøi thöïc, vieäc thöïc döïa vaøo taøi lieäu thöïc ñeå xaây döïng taùc phaåm. Noùi caùch khaùc, nhaø vaên thaáy ñöôïc aùnh saùng cuûa lí töôûng xaõ hoäi chuû nghóa toaùt ra töø taøi lieäu thöïc teá, vöøa ñem aùnh saùng naøy soi saùng noù. + Suoái theùp cuûa Xeâ ra phi moâ víts (1924). Qua nhaân vaät Koâ juc khô, taùc giaû ñaõ laøm noåi baät vai troø lòch söû vó ñaïi cuûa quaàn chuùng, ñoàng thôøi laøm saùng toû theâm quan heä giöõa ngöôøi anh huøng vaø quaàn chuùng. Quan heä giöõa caù nhaân ngöôøi anh huøng vaø quaàn chuùng quyeát ñònh söï phaùt trieån nhaân caùch cuûa noù (nhaân vaät chính) vaø ñaây laø tö töôûng chuû ñeà lôùn cuûa taùc phaåm . + Chieán baïi (1926) cuûa Phañeâeùp trôû thaønh caùi moác lôùn trong vaên xuoâi XoâVieát nhöõng naêm 20. Taùc phaåm naøy veà phöông dieän xaây döïng nhaân vaät coù hai ñieåm ñaùng chuù yù: 1/ Söï saøng loïc chaát lieäu con ngöôøi trong ñaáu tranh caùch maïng Trong taùc phaåm coù 3 nhaân vaät ñaùng chuù yù: Moârôñôùca, Met síts vaø Leâ vin - xôn. Do hoaøn caûnh xuaát thaân khaùc nhau neân moãi nhaân vaät coù moät tính caùch. - Moâ roâ dô ca xuaát thaân laø anh thôï haàm loø. Vì mieáng côm manh aùo, öôùc mong söï ñoåi ñôøi maø anh tham gia caùch maïng. Nhöõng caùi khoå nôi chieán tröôøng vôùi anh Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
17. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 16 - “khoâng ñeán noãi naøo”, bôûi vì anh coù ñöôïc sung söôùng bao giôø. Trong chieàu saâu cuûa taâm hoàn nhaân vaät, nhöõng öôùc mong cuõng daân daõ, ñôøi thöôøng. - Meùt síts coù hoïc, anh ta ñoïc nhieàu saùch vôû, ñaàu oùc chöùa nhieàu döï ñònh, nhieàu vieãn caûnh huy hoaøng. Vôùi nhöõng ñieàu aáp uû nhö vaäy, neân khi bò ñaåy vaøo hoaøn caûnh chieán tranh, ñoái maët vôùi thöïc taïi khaéc nghieät thì Metsits suy suïp hoaøn toaøn. Anh ta hoaøn toaøn xa laï vôùi thöïc taïi: “Nhöõng ngöôøi xung quanh khoâng chuùt naøo gioáng vôùi nhöõng con ngöôøi ñöôïc hình dung ”. Thaát voïng vì nhöõng döï ñònh tan vôõ, ñoàng thôøi phaûi soáng vôùi nhöõng ngöôøi maø anh ta cho laø baån thæu, khoù chòu, Meùt síts ñaõ ñaàu haøng cuoäc soáng, phaûn boäi ñoàng ñoäi. Leâ vin xôn laø göông maët khaùc cuûa ngöôøi trí thöùc so vôùi meùt sits. Levilson laø ngöôøi chæ huy coù hoïc thöùc , nhöõng ñieàu xaûy ra ôû chieán tröôøng taùc ñoäng raát maïnh vaøo ñôøi soáng tình caûm vaø nhaän thöùc cuûa anh. Vôùi “ñoâi maét nhö caùi hoà” aån chöùa bieát bao ñieàu trong ñoù. Caùi ñeâm anh ñi kieåm tra vaø laúng laëng nhìn nuï cöôøi treân moâi ñoàng ñoäi anh ñang nguû say. “ Anh ñi raát nheï nhaøng sôï laøm taét maát nuï cöôøi khi nguû cuûa ngöôøi ñoàng ñoäi”[1], bôûi ñoù laø ñieàu ñeïp nhaát coøn laïi ôû chieán tröôøng daãu noù ñeán töø giaác mô. Levinxôn laø trí thöùc caàm suùng neân anh nhaän chaân ra baûn chaát chieán tranh, anh bieát anh chieán ñaáu vì caùi gì, anh raát hieåu vaø thoâng caûm vôùi ngöôøi daân lao ñoäng trong cuoäc chieán taøn khoùc naøy.Anh hieåu ñöôïc vì sao maø hoïc duõng maïnh xoâng pha. Leâvinxôn tin töôûng saâu saéc raèng thuùc ñaåy nhöõng con ngöôøi aáy haønh ñoäng khoâng chæ coù yù nghóa söï vieäc, maø coøn coù moät baûn ngaõ khaùc khoâng keùm phaàn quan troïng, ñöôïc daáu kín, nhìn beà ngoaøi khoâng theå thaáy ñöôïc, thaäm chí raát nhieàu ngöôøi trong soá hoï cuõng khoâng nhaän thöùc ra, nhöng vì noù maø hoï vui loøng chòu ñöïng taát caû, thaäm chí caû hy sinh Vaø thieáu noù, chaéc haún khoâng moät ai trong soá hoï töï nguyeän ñi tôùi choã cheát nhö vaäy” [2]. Xaây döïng nhaân vaät Levinxôn- ngöôøi anh huøng cuûa thôøi ñaïi môùi, Fañeâep ñaõ khöôùc töø haún caùi kieåu “ anh huøng truyeàn thoáng”, “ anh huøng huyeàn thoïai”. Fañeâeùp ñaõ ñaùp öùng kòp thôøi vaán ñeà cuûa vaên hoïc Nga ñang ñaët ra “Ngöôøi anh huøng, chuùng toâi caàn ngöôøi anh huøng cuûa chuùng ta, caàn tieåu thuyeát anh huøng”( A.Tolstoi). 2/ Moät ñoùng goùp raát quan troïng cuûa Fañeâeùp trong Chieán baïi laø söï môùi meû vaø taùo baïo veà phaân tích taâm lyù nhaân vaät. Laàn ñaàu tieân trong vaê hoïc Xo âVieát coù moät taùc phaåm noùi veà ngöôøi trí thöùc caùch maïng ôû “hai ñieåm nhìn” ñoù laø Leâvinxôn vaø Meùt Síts. “Trong thieân tieåu thuyeát Chieán baïi, toâi muoán giôùi thieäu caùc hình töôïng ít hoaëc nhieàu ñöôïc khaùi quaùt hoùa, xaây döïng nhöõng nhaân vaät vôùi muïc ñích laøm sao cho moãi hình töôïng trong soá ñoù khoâng phaûi chæ taùi hieän rieâng ngöôøi naøy hay ngöôøi khaùc cuûa thôøi ñaïi noäi chieán, maø coøn giôùi thieäu toaøn boä baûn saéc taâm lyù- xaõ hoäi ñöôïc taäp trung laïi trong hình töôïng” (Fañeâeùp). [1] A.Fadeep , Chieán baïi, Hoøang Tuùy vaø Hoøai Döông dòch, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, 1961, tr.136-137 [2] A.Fadeep , Chieán baïi, Hoøang Tuùy vaø Hoøai Döông dòch, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, 1961, tr.174 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
18. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 17 - + Nöûa sau nhöõng naêm 20, treân cô sôû höôùng ñi ñaõ ñöôïc nhöõng nhaø vaên neâu treân vaïch ra, vaên hoïc XoâVieát xuaát hieän nhöõng taùc phaåm lôùn, ñoà soä: Naêm 1918 cuûa A.Toânxtoâi (1928), Soâng Ñoâng eâm ñeàm (taäp 1, 2) (1929) cuûa Soâloâkhoáp. Söï nghieäp gia ñình Actoâmoânoáp (1925). Cuoäc ñôøi Klimsamghim (nhöõng taäp ñaàu) cuûa Maùcxim Gooùcki. Ñaây laø nhöõng taùc phaåm coù tính chaát söû thi ñoà soä. Ñöa chuû nghóa hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa leân moät trình ñoä phaùt trieån môùi, “chuû nghóa hieän thöïc hoaønh traùng” (A.Toânxtoâi). Ngoaøi ñeà taøi veà noäi chieán, caùc nhaø vaên coøn ñeà caäp ñeán nhöõng ñeà taøi khaùc nhaèm phaûn aùnh vaø ñaùp öùng kòp thôøi yeâu caàu cuûa cuoäc soáng caùch maïng. Ñeà taøi lao ñoäng vaø coâng nghieäp hoùa ñöôïc ñaëc bieät chuù yù. Tuøy theo quan nieäm vaên hoïc, caùc nhaø vaên coù caùch nhìn khaùc nhau ñoái vôùi maùy moùc, kyõ thuaät vaø söï nghieäp coâng nghieäp hoùa. Nhaø thô “Vaên hoùa voâ saûn” (nhoùm Proletcul) goïi nhaø maùy laø “thieân ñöôøng cô khí” laø “ñaáng cöùu theá theùp” . Nhöõng nhaø thô noâng daân laïi thaáy coâng xöôûng hieän ra nhö nhöõng “con quyû saét”. Chaúng haïn, Maia lôùn tieáng ca ngôïi tieàm löïc coâng nghieäp huøng cöôøng cuûa Lieân Xoâ: “Khoâng phaûi laø ca ngôïi kyõ thuaät maø laø chieám lónh noù nhaân danh lôïi ích cuûa nhaân loaïi”, trong khi ñoù, EÂxeânhin toû ra dao ñoäng tröôùc söï xuaát hieän cuûa maùy moùc, veà söï xung ñoät giöõa noâng thoân vaø thaønh thò. Trong cuoán Xi maêng (1925) cuûa P.Glatcoáp (1883 – 1958), laàn ñaàu tieân trong vaên hoïc XoâVieát ñeà taøi coâng nghieäp ñöôïc giôùi thieäu nhö laø ñeà taøi quan troïng nhaát cuûa caùch maïng Xaõ hoäi chuû nghóa. Theo Glaùtcoáp, coâng taùc phuïc hoài, xaây döïng neàn kinh teá, goùp phaàn cuûng coá haøng nguõ coâng nhaân, ñoù chính laø “xi maêng” cuûa giai caáp voâ saûn. - Kòch (ñoïc taøi lieäu) +Söï ñoåi môùi veà thô: Khaùc vôùi thô ca thôøi kyø noäi chieán naëng veà nhieät tình laõng maïn haøo huøng, thô ca nhöõng naêm 20 taäp trung söï chuù yù vaøo nhöõng quaù trình beân trong dieãn ra cuøng vôùi söï ra ñôøi cuûa nhaân caùch con ngöôøi môùi. Loaïi thô tröõ tình voâ danh, tröøu töôïng cuûa caùc “Nhaø thô voâ saûn” quaù phieán dieän, goø vaøo phaïm truø xaõ hoäi hoïc chung chung, cöùng nhaéc. Nhieäm vuï ñaët ra cho thô ca thôøi kyø naøy laø truyeàn ñaït xem caùi môùi cuûa thôøi ñaïi caùch maïng, cuûa chuû nghóa xaõ hoäi ñaõ thaâm nhaäp vaøo traùi tim vaø lyù trí cuûa con ngöôøi nhö theá naøo, baèng nhöõng con ñöôøng voøng veøo vaø tinh teá nhö theá naøo. V.Maiakoápxki, Ñ.Beùtnöi, S.EÂxeânhin laø nhöõng nhaø thô noåi baät ôû giai ñoaïn naøy. + Ñ.Beùtnöi (1883 – 1945). Tröôùc caùch maïng laøm thô nguï ngoân, thô traøo phuùng vaø vaên chính luaän keâu goïi nhaân daân ñaáu tranh choáng Sa hoaøng. Trong thôøi kyø noäi chieán, saùng taùc thô coå ñoäng, ca khuùc, thô traøo phuùng chính trò phuïc vuï kòp thôøi nhöõng nhieäm vuï caùch maïng. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
19. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 18 - Nhöõng naêm 20, Beùtnöi vieát veà lao ñoäng xaây döïng hoøa bình cuûa ngöôøi daân XoâVieát. OÂng laø nhaø thô XoâVieát ñaàu tieân truyeàn ñaït nhöõng neùt ñieån hình cuûa ngöôøi lao ñoäng bình thöôøng trong giai ñoaïn lòch söû môùi. Taùc phaåm chính: Tröôøng ca Ñöôøng phoá chính (1922). Thô Beùtnöi coù vai troø lôùn trong vaên hoïc XoâVieát vì noù khaéc phuïc aûnh höôûng cuûa nhöõng khuynh höôùng vaên hoïc taân kyø, chieám lónh lónh vöïc môùi trong ñôøi soáng, ñaáu tranh cho söï daân chuû hoùa vaên phong vaø ngoân ngöõ, thöïc hieän xu theá ñöa vaên hoïc xích laïi gaàn ñôøi soáng coâng chuùng. + X.EÂxeânhin (1895 – 1925) laø nhaø thô cuûa thieân nhieân vaø laøng queâ Nga. Sau caùch maïng, ñeà taøi trung taâm trong saùng taùc cuûa EÂxeânhin laø quaù trình gian khoå vôùi bao ñieàu daèn vaët, muoán döùt boû moái lieân heä vôùi nöôùc Nga cuõ “ngheøo heøn” ñeå ñeán vôùi caùch maïng vaø cuoäc soáng môùi. Nhaân vaät tröõ tình trong thô EÂxeânhin coù khi bò phaân thaân. Ñoù laø taâm traïng ñoài baïi töø moâi tröôøng tö saûn suy ñoài thaám vaøo thô EÂxenhin. Ñoù laø tinh thaàn choáng ñoái vôùi ñoâ thò vaø coâng nghieäp hoùa baét nguoàn töø tö töôûng noâng daân gia tröôûng. Nhaän xeùt veà EÂxeânhin, Gorki vieát: “ Xergaây EÂxeânhin laø moät con ngöôøi, ñuùng hôn, moät chieác ñaïi phong caàm taïo hoaù sinh ra hoaøn toaøn cho thô ca, sinh ra ñeå dieãn ñaït “noãi buoàn” voâ taän cuûa “ñoàng ruoäng”, ñeå theå hieän tình yeâu vôùi taát caû nhöõng gì coù söï soáng ôû treân ñôøi vaø bieåu hieän tình thöông laø ñieàu xöùng ñaùng vôùi con ngöôøi hôn taát caû moïi ñieàu”. Trong thô EÂxeânhin, nhaø thô vaø con ngöôøi hoøa laãn laøm moät, taâm tình cuûa nhaø thô hoøa vaøo cuoäc soáng cuûa nhaân daân vaø thieân nhieân cuûa ñaát nöôùc. Thô cuûa oâng ñaït tôùi söï thuaàn thuïc vaø trong saùng cuûa thô coå ñieån. + Coù theå xem moät caùch öôùc leä: Maiacoáp xki, Betnöi, EÂxeânhin nhö laø ñaïi dieän cuûa ba khuynh höôùng phaùt trieån cuûa thô ca XoâVieát nhöõng naêm 20. Thô cuûa Mai a tieâu bieåu cho loaïi thô tröõ tình coù khuynh höôùng chính trò laø nhieät tình coâng daân roõ reät; thô cuûa Ñ. Betnöi naëng veà phaàn moâ taû sinh hoaït vaø kinh nghieäm trong cuoäc soáng haøng ngaøy cuûa taàng lôùp ngöôøi baàn cuøng trong xaõ hoäi ñöïôc caùch maïng thöùc tænh; coøn thô tröõ tình cuûa EÂxeânhin môû ñöôøng cho loaïi thô ca ñi vaøo söï phaân tích chieàu saâu taâm lyù cuûa quùa trình hình thaønh nhaân caùch môùi. + Cuoái nhöõng naêm 20, tình hình ñaáu tranh giöõa caùc phe nhoùm caøng theâm phöùc taïp. Ngoaøi caùc tröôøng phaùi: R.A.P, L.E.F, chuû nghóa Caáu taïo, v.v nhöõng moân phaùi nhoû moïc leân raát nhieàu. Trong luaän chieán, söï ñaû kích nhieàu khi coù tính beø phaùi nghieâm troïng, daãn ñeán söï chuïp muõ, quy keát thoâ baïo . Moät ñieàu ñaùng löu yù laø caùc nhoùm, caùc toå chöùc vaên hoïc – maø caùc tuyeân ngoân vaø nhöõng cöông lónh lyù thuyeát maâu thuaãn nhau, coù khi ñoái ñòch hoaøn toaøn vôùi nhau – ñeàu coù taùc giaû ñoùng goùp taùc phaåm xuaát saéc cho neàn vaên hoïc Nga – XoâVieát thôøi baáy giôø.Thuoäc R. A. P coù Phañeâeùp, Ñ. Beùt nöi, Poâgoâñin; thuoäc L. E. F coù Mai a coâp xki, B. Pas ter nak, nhoùm Thôï Reøn coù Glat coáp, khoâng phe nhoùm coù M. Gorki, Leâoânoáp, A.Toân xtoâi. Cuoái nhöõng naêm 20, caùc phe nhoùm töï ñoäng giaûi taùn. Nhöõng thaønh töïu xuaát saéc cuûa vaên hoïc XoâVieát trong nhöõng naêm 20, söï giaùc ngoä cuûa caùc nhaø vaên daàn daàn tìm ra ñöôïc con ñöôøng chung vaø yù thöùc ñöôïc phöông höôùng nhieäm vuï vaø söï phaùt trieån Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
20. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 19 - cuûa neàn vaên hoïc caùch maïng ñaët ra – ñoù laø nhöõng tieàn ñeà chuaån bò cho quùa trình lôùn dieãn ra trong giai ñoaïn vaên hoïc sau naøy. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
21. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 20 - BAØI 3: QUAN NIEÄM VEÀ CON NGÖÔØI TRONG VAÊN HOÏC CUÛA M. GORKI M. Gorki laø moät taøi naêng kieät xuaát cuûa vaên hoïc Nga - XoâVieát. Vôùi nhöõng linh caûm ñaëc bieät, baèng saùng taùc cuûa mình, Gorki ñaõ baùo tröôùc söï ra ñôøi cuûa xaõ hoäi môùi. Chính vì vaäy, giôùi nghieân cöùu goïi oâng laø “caùnh chim baùo baõo”, laø ngöôøi ñaët neàn moùng cho söï ra ñôøi cuûa neàn vaên hoïc Xoâvieát . Ñaët vaán ñeà tìm hieåu quan nieäm veà con ngöôøi cuûa M. Gorki töø di saûn vaên hoïc cuûa nhaân loaïi ( maø nhaø vaên ñaõ nghieân cöùu: bao goàm vaên hoïc daân gian, vaên hoïc coå ñieån phöông Taây vaø Nga theá kæ XIX ), döôùi aùnh saùng lí luaän Maùc xít, giuùp chuùng ta xaùc ñònh roõ hôn yeâu caàu cuûa neàn vaên hoïc môùi trong vieäc phaûn aùnh hieän thöïc. Theå hieän cuoäc soáng môùi, con ngöôøi môùi khoâng phaûi laø moät yeâu caàu aùp ñaët maø coù cô sôû töø thöïc teá töø xaõ hoäi môùi sau Caùch maïng thaùng Möôøi. Vôùi höôùng ñi naøy, baøi giaûng seõ laøm saùng toû theâm quan ñieåm “vaên hoïc laø nhaân hoïc” cuûa M. Gorki. I. Thuaät ngöõ: quan nieäm veà con ngöôøi trong vaên hoïc Quan nieäm veà con ngöôøi trong vaên hoïc laø quan nieäm ngheä thuaät, quan nieäm thi ca veà con ngöôøi. Quan nieäm ngheä thuaät, quan nieäm thi ca veà con ngöôøi khoâng phaûi laø nhaän thöùc tröøu töôïng, nhaän thöùc lí thuyeát veà con ngöôøi maø laø moät caùch nhìn, moät söï caûm nhaän ñöôïc naâng leân taàm khaùi quaùt, moät nhaän thöùc mang hôi thôû noàng aám cuûa cuoäc soáng, gaén boù maùu thòt vôùi cuoäc ñôøi thöïc. Quan nieäm veà con ngöôøi khoâng chæ döøng laïi ôû choã coi con ngöôøi laø ñoái töôïng trung taâm cuûa vaên hoïc, cuõng khoâng thu goïn laïi trong tö töôûng nhaân ñaïo nhö laø thaùi ñoä ñaïo ñöùc cuûa nhaø vaên trong saùng taùc maø laø moät daïng theá giôùi quan theå hieän nhaän thöùc, caûm nhaän khaùi quaùt mang tính chuû quan cuûa nhaø vaên veà con ngöôøi . Quan nieäm veà con ngöôøi coù taàm bao quaùt hôn khaùi nieäm tính caùch nhaân vaät. Noù lieân quan ñeán toaøn boä quaù trình saùng taïo cuûa nhaø vaên, ñeán toøan boä noäi dung vaø hình thöùc cuûa taùc phaåm . Quan nieäm veà con ngöôøi trong saùng taïo cuûa nhaø vaên theå hieän ôû choã, con ngöôøi ñöôïc nhaän thöùc nhö theá naøo veà baûn chaát gaén vôùi moâi tröôøng soáng vaø hoaït ñoäng, ñöôïc taäp trung soi saùng ôû bình dieän naøo trong quan heä phong phuù, sinh ñoäng cuûa noù trong töï nhieân, trong ñôøi soáng xaõ hoäi, vôùi baûn thaân, trong caùch öùng xöû cuûa con ngöôøi tröôùc nhöõng vaán ñeà thöôøng tröïc vaø bao truøm cuûa cuoäc soáng nhö vaán ñeà caù nhaân vaø coäng ñoàng, vaán ñeà ñaïo lí vaø tö caùch laøm ngöôøi, vaán ñeà “soáng hay khoâng soáng”, v.v Moãi nhaø vaên coù moät quan nieäm veà con ngöôøi trong saùng taùc. Ñoù laø söï nhaän thöùc, ñaùnh giaù veà con ngöôøi theo moät quan ñieåm xaõ hoäi, lí töôûng thaåm mó. Hieåu nhö vaäy, quan nieäm veà con ngöôøi laø caùi loõi tö töôûng ngheä thuaät cuûa moät taùc giaû, laø thöôùc ño tieán boä ngheä thuaät cuûa nhaø vaên, cuûa thôøi ñaïi. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
22. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 21 - II. Quan nieäm cuûa M. Gorki veà con ngöôøi trong vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát tröôùc Caùch maïng thaùng Möôøi 1. Quan nieäm cuûa M. Gorki veà con ngöôøi trong vaên hoïc daân gian M. Gorki cho raèng, trong vaên hoïc daân gian, con ngöôøi laø hình töôïng tuyeät vôøi. Bieåu hieän: + Con ngöôøi vôùi khaû naêng saùng taïo trong lao ñoäng. M. Gorki vieát: “Khaû naêng saùng taïo trong lao ñoäng cuûa con ngöôøi laø voâ haïn”. Vôùi öôùc muoán laøm chuû baûn thaân, môû roäng moái lieân heä giöõa con ngöôøi vôùi xaõ hoäi vaø töï nhieân, con ngöôøi luoân khaùm phaù, saùng taïo ñeå phaùt huy khaû naêng cuûa mình:“Con ngöôøi baét thuù veà nuoâi laøm gia suùc, phaùt hieän ra nhöõng thöù thaûo moäc duøng laøm thuoác chöõa beänh, phaùt minh ra nhöõng coâng cuï lao ñoäng öôùc mô di chuyeån nhanh hôn treân maët ñaát hoï thuaàn phuïc gioáng ngöïa, yùù muoán di chuyeån nhanh hôn treân doøng nöôùc ñaõ ñöa ñeán choã phaùt minh ra cheøo vaø buoàm, yù muoán gieát keû thuø hay thuù saên töø xa laø nguyeân do phaùt sinh ra noû, cung teân, öôùc mô deät ñöôïc soá vaûi lôùn con ngöôøi phaùt minh ra quay sôïi, saùng taïo ra khung deät tay” [1] . Töø choã yù thöùc khaû naêng lao ñoäng saùng taïo cuûa con ngöôøi, M. Gorki cho raèng, caùc vò thaàn trong quan nieäm cuûa ngöôøi coå ñaïi khoâng phaûi laø khaùi nieäm tröøu töôïng, nhaân vaät hoang ñöôøng maø laø “khaùi quaùt cuûa nhöõng thaønh coâng trong lao ñoäng”. Thaàn laø moät saùng taïo coù tính chaát thuaàn tuyù ngheä thuaät. Nhaân vaät anh huøng trong vaên hoïc daân gian khoâng coù yeáu toá thaàn linh, ma thuaät maø con ngöôøi xuaát thaân töø taäp theå. Phaåm chaát cuûa ngöôøi anh huøng mang tính chaát töï phaùt. + Con ngöôøi öôùc mô, khaùt voïng haøi hoaø vôùi thieân nhieân, laøm chuû cuoäc soáng. Theo M. Gorki, ngöôøi coå ñaïi xaây döïng neân nhöõng thaàn thoaïi, lí töôûng hoaù naêng löïc cuûa con ngöôøi vaø tieân caûm söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa noù: öôùc mô coù theå bay leân khoâng trung (Taám thaûm bieát bay), öôùc mô di chuyeån nhanh treân maët ñaát (Ñoâi haøi vaïn daëm), öôùc mô deät trong moät ñeâm moät soá vaûi voùc lôùn, xaây trong moät ñeâm moät ngoâi nhaø, toøa laâu ñaøi, v.v Taát caû nhöõng söï töôûng töôïng naøy thöïc chaát laø khaùt voïng cuûa ngöôøi nguyeân thuyû muoán cheá ngöï thieân nhieân vaø moâi tröôøng chung quanh, muoán töï giaûi phoùng baûn thaân. “Ôû phía döôùi moãi söï vöôn leân cuûa trí töôûng töôïng töôïng coå ñaïi ñeàu coù theå deã daøng nhaän thaáy ñoäng löïc cuûa noù, maø caùi ñoäng löïc ñoù thì bao giôø cuõng laø öôùc voïng cuûa loaì ngöôøi, muoán laøm cho lao ñoäng cuûa mình ñöôïc nheï nhaøng hôn” [2] [1] M.Gorki, Vaên hoïc XoâVieát, in trong saùch: Baøn veà vaên hoïc, taäp 2 , Nxb Vaên hoïc, 1970, tr.237 [2] M.Gorki, Vaên hoïc XoâVieát, in trong saùch: Baøn veà vaên hoïc, taäp 2 , Nxb Vaên hoïc, 1970, tr.238-239. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
23. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 22 - 2. Quan nieäm cuûa M. Gorki veà con ngöôøi trong vaên hoïc coå ñieån phöông Taây vaø vaên hoïc Nga theá kæ XIX Trong quaù trình nghieân cöùu, tìm hieåu veà vaên hoïc coå ñieån phöông Taây vaø vaên hoïc Nga theá kyû XIX, M. Gorki nhaän thaáy, con ngöôøi trong caùc neàn vaên hoïc naøy hieän leân raát sinh ñoäng, phong phuù vaø ña daïng. + Con ngöôøi giai caáp Theo M. Gorki, nhaân vaät mang ñaëc tröng giai caáp, ngheà nghieäp trong vaên hoïc coå ñieån khoâng coøn laø moät tính chaát nöõa maø trôû thaønh moät ñieån hình nhö Fan xtap cuûa Sechxpia, Taùc tuyp cuûa Moâlie, Pie Beâdukhoáp cuûa L.Toânxtoâi, OÂbloâmoáp cuûa Goânsaroâp, Graêng ñeâ cuûa Banzaêc, v.v Moãi nhaân vaät ñöôïc theå hieän moät caùch ñieån hình, hoaø hôïp giöõa caùi chung vaø caùi rieâng – caùi chung laø caùi cuûa giai caáp vaø thôøi ñaïi, caùi rieâng laø caùi caù nhaân, laøm cho nhaân vaät saéc neùt, coù tính khaùi quaùt cao. Giaù trò cuûa caùc nhaân vaät trong vaên hoïc coå ñieån do vaäy vöôït qua taát caû moïi bôø coõi vaø giôùi haïn, mang tính chaát nhaân loaïi. + Con ngöôøi vôùi bi kòch caù nhaân Theo quan nieäm cuûa M. Gorki, ñeà taøi chuû yeáu trong vaên hoïc Nga vaø vaên hoïc chaâu AÂu theá kæ XIX laø caù nhaân ñoäc laäp vôùi xaõ hoäi, vôùi nhaø nöôùc vôùi thieân nhieân. Baøn veà chuû ñeà naøy, M. Gorki vieát: “Chuû ñeà caên baûn vaø chuû yeáu cuûa neàn vaên hoïc theá kyû XIX laø yù thöùc ñaày tinh thaàn bi quan cuûa caù nhaân veà tính baáp beânh cuûa söï toàn taïi xaõ hoäi cuûa mình- Sopenhaoe, Haùctôman, Leâoâpaùcñi, Sicene vaø nhieàu nhaø trieát hoïc khaùc ñaõ cuûng coá theâm yù thöùc naøy baèng caùch thuyeát giaùo veà söï voâ lyù cuûa cuoäc soáng ñoái vôùi vuõ truï, dó nhieân cô sôû cuûa thuyeát giaùo naøy cuõng chính laø yù thöùc veà tình traïng coâ ñoäc, bô vô cuûa caù nhaân trong xaõ hoäi”[1]. Bi kòch cuûa con ngöôøi caù nhaân trong vaên hoïc coå ñieån chaâu AÂu (trong ñoù coù vaên hoïc coå ñieån Nga) laø bi kòch cuûa con ngöôøi caûm thaáy mình thöøa, ñi tìm cho mình moät choã ñöùng trong xaõ hoäi, nhöng tìm khoâng ra, roài ñau khoå, roài dieät vong sau khi ñaõ thoaû hieäp vôùi xaõ hoäi thuø ñòch vôùi mình, hoaëc laø lao ñaàu vaøo röôïu cheø, nghieän ngaäp, hoaëc laø ñi töï töû. Theo caùch ñaùnh giaù cuûa M. Gorki, ñoù laø maãu “ngöôøi thöøa” ñaõ ñöôïc xaây döïng thaønh nhaân vaät öu tuù nhaát. Khi tìm hieåu vaên hoïc Nga, vaên hoïc cuûa giai caáp tö saûn, M. Gorki nhaän ñònh: “Coù theå coi ñaëc ñieåm cuûa vaên hoïc tö saûn Nga laø ôû choã coù raát nhieàu “maãu ngöôøi thöøa” trong ñoù coù nhöõng nhaân vaät raát ñaëc thuø, laø maãu ngöôøi “tinh nghòch” maø chaâu AÂu ít quen bieát, trong vaên hoïc vaên hoïc daân gian thì ñoù laø Vaxili Buxlaep, trong lòch sö û thì ñoù laø FioTolxtoi, Mikhain Bacunin vaø ñoàng boïn, roài sau ñoù laø maãu ngöôøi “quyù toäc saùm hoái” trong vaên hoïc; maãu ngöôøi gaøn dôûvaø ñoäc ñoùan trong sinh hoïat”[1]. Vôùi quan ñieåm “vaên hoïc laø taám göông soi cuûa cuoäc soáng”, trong khi nghieân cöùu vaên hoïc Nga nhöõng naêm 50 – 60 (theá kæ XIX), oâng baên khoaên khoâng hieåu taïi sao caùc nhaø vaên Nga laïi moâ taû nhöõng trí thöùc nhö nhöõng ngöôøi khoâng coù baûn lónh, [1] M.Gorki, Noùi chuyeän vôùi caùc baïn treû, in trong saùch: Baøn veà vaên hoïc, taäp 2 , Nxb Vaên hoïc, 1970, tr. 198 [1] M.Gorki, Vaên hoïc XoâVieát, in trong saùch: Baøn veà vaên hoïc, taäp 2 , Nxb Vaên hoïc, 1970, tr.255 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
24. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 23 - khoâng chuùt nghò löïc, trong khi haøng traêm ngöôøi tri thöùc ñang “ñi vaøo nhaân daân”, vaø nhieàu ngöôøi ñaõ bò tuø ñaøy ñeå coù ñöôïc phong traøo xaõ hoäi nhöõng naêm 60 – 70. OÂng quaû quyeát, nhöõng ngöôøi nhö theá khoâng theå coi laø thieáu nghò löïc. OÂng cho raèng neàn vaên hoïc ñoù ñang laêng maï cuoäc soáng. OÂng vieát: “Caùi maø toâi ñi tìm tröôùc tieân trong vaên hoïc dó nhieân laø “ngöôøi anh huøng”, moät “caù nhaân coù söùc maïnh” “ bieát tö duy pheâ phaùn”, theá maø toâi chæ tìm thaáy nhöõng OÂblomov, Rudin vaø nhöõng con ngöôøi ít nhieàu töông töï nhö theá. Taùch rieâng ra khoûi nhöõng con ngöôøi ñoù, buôùc qua moät caùch coâ ñoäc, mieäng nôû nuï cöôøi haû heâ ñanh aùc laø nhaân vaät Seâreâvanin (nhaân vaät truyeän Molotov cuûa N.G.Pomyalovski- chuù thích cuûa M.Gorki ) moät keû “hö voâ chuû nghóa” cuøng sinh ra moät naêm vôùi Bazarov cuûa Tuorgheânhev, nhöng hö voâ chuû nghóa nhieàu hôn” [2] Ñaëc bieät, oâng boäc loä söï baên khoaên khoâng hieåu noåi nhöõng taùc phaåm cuûa Ñox. “Toâi cöù baên khoaên maõi maø khoâng hieåu ñöôïc taïi sao Raskonnicov laïi gieát muï giaø aáy ”[3]. Treân ñaây laø söï trình baøy quan nieäm veà con ngöôøi cuûa M. Gorki ñöôïc theå hieän trong vieäc nhìn nhaän, ñaùnh giaù vaên hoïc Nga vaø vaên hoïc chaâu AÂu tröôùc Caùch maïng thaùng Möôøi. Vôùi phöông phaùp lòch söû- cuï theåû, coi vaên hoïc laø “taám göông soi cuûa ñôøi soáng”, M.Gorki ñaõ coù caùch nhìn nhaän vaø ñaùnh giaù rieâng veà di saûn vaên hoïc Nga vaø chaâu AÂu. Quan nieäm naøy ñeán nay coù choã khoâng phuø hôïp ( chaúng haïn, ñaùnh giaù cuûa M.Gorki veà di saûn vaên hoïc cuûa Ñoxtoâíevski) nhöng ñieàu naøy laïi cho thaáy söï nhaát quaùn cuûa M.Gorki trong vieäc vaän duïng phöông phaùp lòch söû- cuï theå ñeå ñaùnh giaù di saûn vaên hoïc quaù khöù vaø ñeà xuaát quan nieäm veà con ngöôøi trong vaên hoïc hieän ñaïi: thôøi kyø sau Caùch maïng thaùng Möôøi III. Quan nieäm cuûa M. Gorki veà con ngöôøi trong neàn vaên hoïc môùi – vaên hoïc hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa 1. Cô sôû xaõ hoäi cuûa quan nieäm môùi veà con ngöôøi Caùch maïng thaùng Möôøi thaønh coâng, moät nhaø nöôùc kieåu môùi, nhaø nöôùc cuûa giai caáp coâng- noâng ra ñôøi. Moät neàn vaên hoïc môùi ra ñôøi trong boái caûnh ñôøi soáng chính trò, xaõ hoäi môùi, ñoù laø neàn vaên hoïc XoâVieát. Sau Caùch maïng thaùng Möôøi, nhaân daân lao ñoäng trôû thaønh ngöôøi chuû xaõ hoäi.ÔÛ ñòa vò môùi, ngöôøi lao ñoäng coù ñieàu kieän chöùng toû trí tueä vaø naêng löïc mình. Treân cô sôû hieän thöïc vó ñaïi cuûa coâng cuoäc xaây döïng xaõ hoäi môùi ñang thu huùt haøng traêm trieäu ngöôøi, M. Gorki vieát: “Caùc ñoàng chí soáng trong khoâng khí lao ñoäng taäp theå cuûa quaàn chuùng ñang thay ñoåi ñòa lyù töï nhieân cuûa quaû ñaát, caùc ñoàng chí soáng trong khoâng khí cuûa moät cuoäc ñaáu tranh vôùi thieân nhieân chöa töøng coù, duõng caûm laï luøng vaø baét ñaàu moät caùch thaéng lôïi, trong khoâng khí caûi taïo nhöõng ngöôøi tö höõu thaâm caên coá ñeá, nhöõng ngöôøi nguy hieåm cho xaõ hoäi thaønh nhöõng coâng daân tích cöïc, höõu ích”[1] [2] M.Gorki, Noùi chuyeän ngheà nghieäp, Sñd, taäp 1 , Nxb Vaên hoïc, 1970, tr.439. [3] M.Gorki, Noùi chuyeän ngheà nghieäp, Sñd, taäp 1 , Nxb Vaên hoïc, 1970, tr.492. [1] M.Gorki, Baøn veà choã ñöùng, Sñd, taäp 2, tr.162. Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
25. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 24 - M. Gorki cuõng yù thöùc söï phöùc taïp cuûa tình hình ñaát nöôùc sau Caùch maïng thaùng Möôøi, oâng cho raèng: “Chuùng ta ñang soáng trong moät thôøi ñaïi coù kòch tính lòch söû saâu saéc vaø toaøn dieän chöa töøng thaáy, thôøi ñaïi cuûa caùc kòch tính khaån tröông cuûa quaù trình phaù hoïai vaø xaây döïng”[2] Trong boái caûnh xaõ hoäi ñoù, vaên hoïc ngheä thuaät phaûi xaùc ñònh ñöôïc höôùng ñi, ngöôøi ngheä só phaûi coù nhaân sinh quan ñuùng ñaén. M. Gorki khaúng ñònh: “Nhaân vaät trung taâm cuûa taùc phaåm chuùng ta phaûi laø ngöôøi lao ñoäng, töùc laø con ngöôøi ñöôïc toå chöùc baèng nhöõng quaù trình lao ñoäng maø ôû nöôùc ta ngaøy nay ñaõ ñöïôc vuõ trang baèng taát caû söùc maïnh cuûa kyõ thuaät hieän ñaïi, con ngöôøi ñang toå chöùc lao ñoäng ñeå laøm cho noù nheï nhaøng hôn, coù hieäu suaát hôn, ñöa noù leân ñeán möùc ngheä thuaät” [3]. Vaên hoïc hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa theo M. Gorki quan nieäm phaûi laø neàn vaên hoïc tieân tieán maø ñoái töôïng trung taâm ñeå bieåu hieän vaø phuïc vuï laø quaàn chuùng coâng noâng. 2. Yeâu caàu cuûa vieäc khaùm phaù, theå hieän con ngöôøi trong neàn vaên hoïc môùi sau Caùch maïng thaùng Möôøi Nhìn thaáy moái lieân heä giöõa thôøi ñaïi vaø con ngöôøi, M. Gorki cho raèng, con ngöôøi trong thôøi ñaïi môùi mang nhöõng neùt thuù vò, haáp daãn. “Chöa bao giôø cuoäc soáng laïi coù taùc duïng saâu saéc vaø con ngöôøi laïi coù nhieàu neùt thuù vò nhö ôû thôøi ñaïi tavaø chöa bao giôø con ngöôøi tieân tieán laïi chöùa ñöïng nhöõng maâu thuaãn töø beân trong saâu saén nhö ngaøy nay ” [4] . * Con ngöôøi môùi laø con ngöôøi bình thöôøng, nhöõng con ngöôøi say meâ lao ñoäng, saùng taïo Nhìn laïi vaên hoïc XoâVieát, trong nhöõng naêm ñaàu (sau Caùch maïng thaùng Möôøi) M. Gorki pheâ phaùn thieáu soùt cuûa caùc nhaø vaên: “Hoï chöa ñeà caäp tôùi ñeà taøi ngöôøi noâng daân taùi sinh trong xöôûng maùy, ñeà taøi veà söï bieán chuyeån cuûa nhöõng ngöôøi daân toäc thieåu soá thaønh ngöôøi coäng saûn quoác teá chuû nghóa caû veà phöông dieän trí tueä vaø tình caûm; khoâng coù moät böùc chaân dung cuûa nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc khoa hoïc, phaùt minh ngheä só- chaân dung cuûa nhöõng con ngöôøi trong ñoù moät soá ñaõ ra ñôøæ ôû nhöõng laøng queâ heûo laùnh cuûa chuùng ta, trong nhöõng ñöôøng phoá baån thæu, ñöôïc nuoâi döôõng cuøng vôùi beâ ngheù trong nhöõng tuùp leàu luïp xuïp, hoaëc soáng vôùi nhöõng ngöôøi aên xin vaø nhöõng teân troäm caép ôû nhöõng nôi hoang vaéng cuûa thaønh phoá”[1] Trong thôøi ñaïi môùi, con ngöôøi tieân tieán hieän ñaïïi vôùi nhieàu neùt thuù vò taát nhieân vaãn khoâng vöôït ra ngoøai moâi tröôøng xaõ hoäi cuûa noù, vôùi nhöõng ñaëc tröng giai caáp, ngheà nghieäp chìm saâu vaøo beân trong thuoäc veà taâm sinh lí. Nhaø vaên phaûi tìm thaáy caùi noøng coát caù nhaân tieâu bieåu nhaát cuûa noù laø yeáu toá quyeát ñònh thaùi ñoä xaõ hoäi cuûa noù. Theo M. Gorki, nhaø vaên khoâng neân ñôn giaûn hoaù con ngöôøi bình thöôøng ngaøy [2 ]M.Gorki, Baøn veà kòch, Sñd, taäp 2, tr.129 [3] M.Gorki, Vaên hoïc Xoâvieát, Sñd, taäp 2, tr.270 [4] M.Gorki, Noùi chuyeän ngheà nghieäp, Sñd, taäp 1, tr.457 ]1] M.Gorki, Baøn veà kòch, Sñd, taäp 2, tr.167 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
26. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 25 - nay maø phaûi nhìn thaáy con ngöôøi chöùa ñöïng nhöõng “maâu thuaãn beân trong”, “maâu thuaãn giöõa con tim vaø khoái oùc”, tính “hai maët”, “hai taâm hoàn cuûa moät con ngöôøi”, taâm lí tröôûng giaû, thaùi ñoä du coân, nhöõng con ngöôøi chaúng ra gì, voâ tích söï, voâ duïng, do nhaân daân saûn sinh ra töø chính moâi tröôøng cuûa mình. M. Gorki vieát: “Cho neân, nhaân vaät heát söùc nhieàu maøu saéc, phöùc taïp vaø ñaày maâu thuaãn, muoán theå hieän ñöôïc noù, muoán caûi taïo noù thì khoâng neân ñôn giaûn hoùa con ngöôøi bìnht thöôøng ngaøy nay maø phaûi töï mình hình dung ñöôïc noù vôùi taát caû veû ñeïp cuûa tình traïng roái ren vaø phaân hoùa trong noäi taâm noù, vôùi taát caû nhöõng maâu thuaån cuûa con tim vaø khoái oùc”[2] Quan nieäm veà con ngöôøi bình thöôøng cuûa thôøi ñaïi môùi, M. Gorki cho raèng, ngöôøi phuï nöõ laø nhaân vaät maø vaên hoïc XoâVieát caàn taäp trung khaùm phaù, theå hieän: “ÔÛ Lieân Xoâ ngöôøi phuï nö õhoøan toøan bình quyeàn vôùi nam giôùi vaø ñang laøm vieäc trong khaép caùc lónh vöïc cuûa cuoäc soáng hình nhö khoâng thua keùm gì nam giôùi. Caøng ngaøy, ngöôøi ta caøng thaáy nhieàu daáu hieäu toû ra hoï ñaõ queân raèng mình la‘ “phaän ñaøn baø”, doác heát söùc löïc vaø nhieät tình vaøo coâng cuoäc xaây döïng, phaùt minh, tuyeân truyeàn vaøo caùi coâng taùc khoù khaên laø cai quaûn ñaát nöôùc”[3] * Bi kòch cuûa con ngöôøi môùi Hoaøn caûnh lòch söû saûn sinh ra nhöõng con ngöôøi môùi, song nhöõng con ngöôøi naøy voán coù quan heä vôùi xaõ hoäi cuõ. Do ñoù, khi soáng trong thôøi ñaïi môùi, con ngöôøi khoâng khoûi khoâng naûy sinh nhöõng bi kòch. Trong baøi: Nhöõng con ngöôøi nhoû beù vaø vieäc laøm vó ñaïi cuûa hoï, M. Gorki vieát: “Ña soá coâng nhaân vaø noâng daân chöa hieåu ñöôïc thaät roõ söùc maïnh cuûa hai baøn tay mình coù söùc xua tan caùi caûnh roái ren, ñeâ tieän bæ oåi thôøi xöa, chöa thaáy roõ chính quyeàn coâng noâng seõ caûi taïo caùch laøm vieäc “vuïn vaët” taàm thöôøng cuûa hoï ra sao vaø thaønh caùi gì, cho neân trong soá nhöõng con ngöôøi “beù nhoû” coù ngöôøi quay laïi nhôù tieác thôøi xöa”[4] M. Gorki neâu roõ bi kòch cuûa con ngöôøi môùi: “Coù nhöõng ngöôøi khoâng tin raèng, coù theå caûi taïo con ngöôøi, coù theå giaûi phoùng con ngöôøi ra khoûi caûnh buïi baëm cuûa buøn laày aùp böùc töø ngaøn xöa ñeå laïi. Hoï khoâng tin vì khoâng bieát raèng mình cuõng bò daây baån vaø laïi bò daây baån ñeán noåi maát khaû naêng hieåu bieát, nghieân cöùu cuoäc soáng, thaáy roõ söï khuûng khieáp baån thæu ñaùng hoå theïn cuûa noù, töï vuõ trang baèng moät loøng caêm phaån coù söùc saùng taïo ñeå ñaáâu tranh vôùi nhöõng keû ñaõ toå chöùc neân cuoäc soáng khuûng khieáp ñoù” [5]. Bi kòch cuûa con ngöôøi môùi ôû ñaây laø söï xung ñoät giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi trong yù thöùc. Con ngöôøi môùi khi ñöùng tröôùc thôøi ñaïi môùi, thôøi ñaïi tieán boä, nhìn laïi quaù khöù raùch naùt muoán xaây döïng thaät nhanh cô ñoà môùi, muoán saùng taïo neân taát caû moïi thöù, laøm sao cho cuoäc soáng nhanh choùng trôû neân toát ñeïp nhö mô öôùc ngaøn ñôøi cuûa con ngöôøi. Trong khi ñoù hoï ñeán vôùi thôøi ñaïi môùi, vôùi moät voán hieåu bieát ít oûi khoâng ñaùp [2] M.Gorki, Baøn veà kòch, Sñd taäp 2, tr. 125 [3] M.Gorki, Baøn veà tuû saùch nhaø thô, Sñd taäp 2, tr. 52-53 [4] M.Gorki, Veà nhöõng con ngöôøi nhoû beù vaø vieäc laøm vó ñaïi cuûa hoï, in trong saùch: M.Gorki, Baøn veà vaên hoïc, - Sñd, taäp 1, tr. 296 [5] M.Gorki, Baøn veà kòch, in trong saùch: M.Gorki, Baøn veà vaên hoïc, Sñd, taäp 2, tr.128 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
27. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 26 - öùng ñöôïc nhu caàu vaø mong muoán cuûa hoï. Ñeán vôùi thôøi ñaïi môùi töø trong taâm traïng phaán chaán cuûa con ngöôøi môùi - con ngöôøi XoâVieát-, ñang hoái haû laøm cho nöôùc mình trôû neân voâ ñòch, cho neân hoï khoâng coù thì giôø ñeå trang bò cho mình moät soá löôïng tri thöùc ñaày ñuû. Hoï hoïc taäp trong khi ñang soáng trong moät hoaøn caûnh coøn raát khoù khaên. Trang bò trí tueä cuûa hoï coøn chöa ñuû maïnh vaø chöa traán aùp ñöôïc hoaøn toaøn vaø thöôøng xuyeân caûm xuùc maø hoï ñaõ ñöôïc thöøa höôûng cuûa toå tieân. Ñieàu ñoù khieán cho nhöõng con ngöôøi môùi deã gaëp thaát baïi nhö lôøi Leâ nin ñaõ chæ roõ: “Tích cöïc coäng vôùi ngu doát thaønh ra phaù hoïai”. Ñaáy cuõng laø moät neùt bi kòch cuûa con ngöôøi môùi trong coâng cuoäc xaây döïng nhaø nöùôc cuûa mình. * Con ngöôøi anh huøng cuûa thôøi ñaïi môùi Trong thôøi ñaïi môùi, ngöôøi anh huøng laø nhöõng ngöôøi coù khaùt voïng maõnh lieät, coù lí töôûng cao ñeïp. Ngöôøi anh huøng khoâng mang yeáu toá ma thuaät maø laø nhöõng con ngöôøi xuaát thaân töø taäp theå, soáng vaø hoaït ñoäng vì taäp theå. Trong saùng taùc cuûa M. Gorki, hình töôïng Ñankoâ laø ngoïn löûa cuûa tình yeâu vó ñaïi. Ñoù laø hình töôïng ngöôøi anh huøng rong thôøi ñaïi môùi, ngöôøi anh huøng xaû thaân vì nghóa lôùn, tieân phong trong moïi hoaøn caûnh. Con ngöôøi anh huøng XoâVieát ñoái vôùi M. Gorki laø con ngöôøi kì dieäu – hieän thöïc, con ngöôøi lí töôûng – lòch söû. Quan ñieåm veà ngöôøi anh huøng cuûa M.Gorki ñoái laäp hoaøn toaøn vôùi quan ñieåm cho raèng ngöôøi anh huøng gioáng nhö moät ngöôøi ñaëc bieät, cao hôn haún ngöôøi khaùc vaø khoâng coù ai ñaït tôùi, vôùi quan ñieåm ñoái laäp con ngöôøi lyù töôûng vôùi con ngöôøi hieän thöïc trong cuoäc soáng vaø trong vaên hoïc. Theo M.Gorki, nhöõng ngöôøi anh huøng chaân chính laø nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc khoa hoïc, kyõ thuaät, hoï hoïat ñoäng tröïc tieáp ñeå thay ñoåi theá giôùi moät caùch thöïc tieãn- hoï laø moät boä phaän cuûa coâng nhaân hay noùi caùch khaùc, hoï laø nhöõng ngöôøi con öu tuù cuûa quaàn chuùng lao ñoäâng. Theo oâng, trong thôøi ñaïi môùi nhöõng con ngöôøi bình thöôøng ñeàu coù theå trôû thaønh anh huøng neáu hoï hoäi tuï ñöôïc nhöõng phong caùch cuûa con ngöôøi tieân tieán. Nhaø vaên, nhaø thô phaûi chuù yù khaùm phaù, phaùt hieän ra nhöõng con ngöôøi anh huøng ñoù ôû khía caïnh bình dò cuûa hoï vaø nhöõng ngöôøi anh huøng xuaát thaân töø quaàn chuùng. Moät maët Gorki cho raèng, söùc maïnh cuûa thöïc teá phaûi ñöôïc phaûn aùnh trong vaên hoïc vaø nhaán maïnh taùc duïng lôùn lao cuûa hoøan caûnh ñoái vôùi söï hình thaønh, phaùt trieån cuûa tính caùch anh huøng. Maët khaùc, oâng ñaëc bieät neâu taùc duïng thay ñoåi, chieán thaéng hoaøn caûnh cuûa tính caùch anh huøng. Gorki ñoøi hoûi phaûn aùnh ngöôøi anh huøng luoân luoân ôû tö theá taán coâng quyeát lieät nhaát vaø tich cöïc nhaát trong cuoäc xung ñoät vôùi caùc theá löïc thuø ñòch, treân taát caû caùc maët traän, ñeå tieâùn leân xaây döïng cuoäc soáng môùi. Gorki ñoøi hoûi vaên hoïc phaûi xaây döïng nhöõng ñieån hình anh huøng trong cuoäc quyeát chieán soáng coøn giöõa ñieån hình “ngöôøi cha”- keû baûo veä traät töï cuõ-, vaø “ngöôøi con”- moät ñieån hình hieän thaân cho yù chí caùch maïng-, vôùi muïc ñích tieán tôùi moät töông lai raïng rôõ- phaûi theå hieän “sao cho chuùng tieâu bieåu cho söï xung ñoät cuûa hai caùch caûm Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên
28. Toùm taét baøi giaûng vaên hoïc Xoâ Vieát - 27 - giaùc theá giôùi khoâng taøi naøo dung hoøa noåi vaø qua ñoù phaûn aùnh ñöôïc caùc yù nghóa lòch söû voâ cuøng lôùn lao cuûa taán bi kòch ñoù”[6] . Gorki nhaéc nhôû caùc nhaø vaên khi phaûn aùnh söï phaùt trieån cuûa ngöôøi anh huøng, ñieàu tröùôc tieân laø phaûi phaûn aùnh söï phaùt trieån ngaøy caøng phong phuù cuûa theá giôùi tinh thaàn, theá giôùi noäi taâm cuûa ngöôøi anh huøng ñoù. Caàn traùnh tieán haønh baèng söï toång hôïp cöùng nhaéc, baát bieán nhöõng phaåm chaát nhaát ñònh, ñöôïc laëp ñi laëp laïi, maø phaûi xaûy ra trong ñoù söï vaän ñoäng bieän chöùng khoâng ngöøng haáp thu nhöõng phaåm chaát môùi trong quaù trình phaùt trieån. Trong quan nieäm veà ngöôøi anh huøng kieåu môùi, M. Gorki laáy Leânin laøm nhaân vaät ñieån hình. Khi vieát veà Leânin, oâng nhaän ñònh ñoù laø “moät nhaø caùch maïng vó ñaïi chöa töøng coù”. Bôûi vì , Leânin ñaõ hoäi tuï taát caû nhöõng phaåm chaát cao ñeïp cuûa moät ngöôøi anh huøng. Taát caû nhöõng quan nieäm cuûa M.Gorki veà con ngöôøi trong neàn vaên hoïc môùi, neàn vaên hoïc XoâVieát sau caùch maïng thaùng Möôøi ñöôïc theå hieän moät caùch taäp trung trong yeâu caàu cuûa chuû nghóa hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa maø M.Gorki trong baøi vieát veà Vaên hoïc XoâVieát ñaõ neâu leân nhö sau: “Chuû nghóa hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa khaúng ñònh raèng toàn taïi laø haønh ñoäng, laø saùng taïo vôùi muïc ñích phaùt trieån khoâng ngöøng nhöõng naêng löïc caù nhaân quyù giaù nhaát cuûa con ngöôøi ñeå chieán thaéng nhöõng söùc maïnh cuûa thieân nhieân, ñeå cho con ngöôøi khoûe maïng vaø soáng laâu, ñeå cho noù ñöôïc höôûng caùi haïnh phuùc lôùn lao laø ñöôïc soáng treân traùi ñaát maø do nhöõng yeâu caàu ngaøy caøng taêng cuûa noù, noù muoán caûi taïo toaøn boä thaønh moät choã ôû tuyeät ñeïp cuûa loaøi ngöôøi ñaõ ñoaøn tuï laïi thaønh moät gia ñình”[7]. [6] M.Gorjki, Baûy böùc thö göûi caùc nhaø vaên môùi vaøo ngheà, in trong saùch: M.Gorki, Baøn veà vaên hoïc, Sñd, tr.355 [7] M.Gorki, Vaên hoïc XoâVieát, Sñd, tr. 284 Nguyeãn Vaên Kha Khoa Ngöõ Vaên