Văn hóa Hà Nội - Tập 1

Nội dung text: Văn hóa Hà Nội - Tập 1

1. www.100hanoi.com Ban D án Hà N i Tôi Yêu Vaên hoaù Haø Noäi ® HDINVESTMENT.JSC Đi L 1000 n ăm Th ăng Long – Hà N i Ch u trách nhi m: Đinh Ti n Hoàng | Biên t p: Nông Th Minh Ng c | Hi u ñính: Bùi Quang Tú 2010 4 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
2. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Hà N i luôn là m t ñ a danh v ăn hóa, kinh t , chính tr c a c n ưc. Tìm hi u các thông tin v kinh t , v ăn hóa, gi i trí .c a Hà N i luôn là m t nhu c u thi t y u c a nhi u t ng lp nhân dân. Bên c nh ñó, n ăm 2010 là n ăm quan trng, v i r t nhi u nh ng d p l k ni m l n, ñ c bi t là ñi l 1000 n ăm Th ăng Long. Đây là m t c t m c v ăn hóa, l ch s ñưc quan tâm c a c trong và ngoài n ưc. Đó chính là lí do chúng tôi l a ch n ch ñ v Hà N i ñ ñ nh h ưng n i dung cho d án chu i website Hà N i. D án chu i website v Hà N i mang tên Hà N ội Tôi Yêu ñưc công ty CP ĐT Hoàng Đt tri n khai th c hi n t tháng 2 n ăm 2010. V i nh ng n l c, tâm huy t và tình yêu dành cho Hà N i, các thành viên ban d án ñã cho ra nh ng s n ph m v ăn hóa gây ñưc n t ưng v i ñ c gi yêu Hà N i. Đi L 1000 n ăm Th ăng Long ñang ñ n r t g n, d án c ũng ñang ñi vào giai ñon g p rút hoàn thành ñ hòa chung không khí c a ngày Đi L . D án là m t b c tranh t ng th , ñi t nh ng s ki n g n v i Đ i L , c ũng nh ư nh ng góc sâu trong tâm h n Hà N i, nh ng n p s ng, nh ng c m xúc c a ng ưi Hà N i. Bên c nh vi c xây d ng và hoàn thi n chu i website v Hà N i, Ban d án còn cho ra mt nh ng n ph m v Hà N i. Chúng tôi ñã dành nhi u tâm huy t ñ xây d ng T sách Hà N i v i nh ng n ph m ñin t ñưc t ng mi n phí cho quý b n ñ c. Chúng tôi hi vng nh ng tâm huy t này s mang l i cho quý b n ñ c yêu Hà N i nh ng ñiu thú v . Tư li u chúng tôi s d ng ñ th c hi n nh ng n ph m này hoàn toàn ñưc s ưu t m và biên t p t các ngu n trên Internet nên không tránh ñưc nh ng thi u sót. M t s t ư li u do l y các ngu n th c p, nên chúng tôi không th trích d n ngu n ñ y ñ . Chúng tôi mong nh n ñưc s thông c m t các tác gi . Xin chân thành c m ơn và mong nh n ñưc nh ng góp ý t phía b n ñ c! Ban d ự án 5 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
3. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Mục L ục Hàng Thi c 4 Hà N i n ơi ch t l c tinh hoa 9 Hi làng x ưa 13 Văn hi n Vi t Nam t Th ăng Long – Hà N i ñ n Phú Xuân - Hu 15 Cư dân Hà N i thu s ơ khai 23 T Đông Quan ñ n Đông Kinh 27 Sông H ng v i quá trì nh l ch s 32 Nh ng tòa thành trên ñt Hà N i th i B c thu c 38 Còn m t Sông H ng khác trong l ch s 44 Đc l ch s H G ươ m qua ñáy nưc 49 Hươ ng x ưa còn l i chút này 54 Lch s ki n t o Hà N i v i kh o c h c và quy ho ch hi n ñ i 57 Hà N i t ñ u Công nguyên: Sông H ng và nh ng bi n thiên l ch s 61 Hà N i 65 tri u n ăm tr ưc 69 “K ch ”- d u tích ngôn ng v m t ho t ñ ng ph bi n c a ñ t Kinh kì 73 Th ăng Long - Hà N i n ơi l ng h n núi sông ngàn n ăm 76 6 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
4. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Hàng Thi c Lý Thái T d i ñô v Th ăng Long, công cu c ch n h ưng ñt n ưc ñã bi n vùng ñt có nhi u sông, h này thành m t ñô th phát tri n, dân tr ăm mi n di c ư v , mang theo nh ng ngh gia truy n c a quê h ươ ng. Khu ph c n m sát khu hoàng thành tr nên nh n nh p, s m u t. “Hàng Thi c” là m t ph nh ñưc l ưu danh ñn ngày nay c ũng b i n ơi này khi x ưa ñã phát tri n ngh ñúc thi c làm ñ gia d ng. Là m t ph c , hình thành th i Lê, Hàng Thi c ni ti ng t xa x ưa: “R nhau ñi kh p Long Thành Ba m ươ i sáu ph rành rành ch ng sai Hàng B , Hàng B c, Hàng Gai Hàng Bu m, Hàng Thi c, Hàng Bài, Hàng Khay” Ph Hàng Thi c dài kho ng 130m. M t ñ u c a Hàng Thi c là ph Hàng Nón, ñu kia giáp v i ngã t ư Bát Đàn - Thu c B c. N ơi này là ñt lành c a ng ưi làng Phú Th (Hoài Đc). H và ng ưi dân các vùng mi n khác nhau v ñây cùng phát tri n ngh làm ñ gia d ng b ng thi c. Đây là m t ngh th công phát tri n t th i Lê. S n ph m mang d u n ñ c tr ưng c a th i ñ i và ñi s ng dân sinh. Đó là nh ng cây ñèn th p d u l c, cây nn, l ư h ươ ng, m pha chè, khay ñng ñ u ng chè, bao ñng chè Vì v y mà tên ngh ñã tr thành tên ph . Tr i m y tr ăm n ăm tên ph v n còn ñn ngày nay, cho dù ngh làm thi c ñã mai m t. Đ thích ng v i nhu c u m i, nh ng ng ưi th th công Hàng Thi c ñã chuy n sang sn xu t ñ gia d ng b ng s t tây ho c b ng tôn hoa. M t hàng ph bi n là xô, thùng 7 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
5. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi ñng n ưc và gánh n ưc, ch u r a, ch u gi t, hòm ñng qu n áo, g u múc n ưc Con ph nh v n không m y khi yên t ĩnh b i nh ng âm thanh c a vi c gò, hàn càng nh n nh p h ơn m i ñ trung thu v . Th th công ñây ñã t n d ng nh ng nguyên v t li u trong quá trình s n xu t làm nh ng món ñ ch ơi nho nh cho con tr : t u th y, máy bay cho bé trai; ñèn qu ñào có cô tiên, ñèn b ưm cho bé gái. Nh ưng r i m t hàng gia d ng b ng s t tây, tôn hoa m t l n n a l i phôi phai. Xã h i phát tri n, ñ i s ng nhân dân ñưc c i thi n, nhà nhà ñã có n ưc máy kéo v ñ n t n nhà, ng ưi dân không còn ph i gánh n ưc, ch a n ưc, hay dùng thùng, xô, ch u x p hàng rng r n ch ñ n l ưt h ng n ưc n a. S n ph m tiêu th ch m d n. Ng ưi th th công Hàng Thi c l i thêm m t l n tìm tòi, nghiên c u, chuy n sang m t hàng m i. H bt tay vào s n xu t hàng nhôm kính. Đó là nh ng ñ dùng thi t y u nh ư t b p, t hàng, k bày hàng, giá ph ơi qu n áo M t ngh m i c ũng phát tri n ñây, ñó là tráng gươ ng, c t kính. Hàng nhôm kính phát tri n khá m nh, có th g p nhi u ph c a Hà Ni. Nh ưng v i ng ưi Hà N i thì ch nói ñ n ph Hàng Thi c, ng ưi ta ñã bi t ñ n m t hàng ch y u và th m nh c a ng ưi th th công n ơi ñây. Đó là nh ng s n ph m ñưc ch tác ñ ph c v cu c s ng. Là nh ng ng ưi dân lao ñ ng c n cù, nh y bén, luôn thích nghi v i nhu c u thay ñ i c a xã h i, c a th tr ưng. Hàng Thi c không ch l ưu danh trong l ch s phát tri n c a Th ăng Long Hà N i b i bàn tay khéo léo c a nh ng ng ưi th th công mà còn l ưu d u trong nh ng trang s hào hùng, ghi l i cu c ñ u tranh b o v Th ñô trong nh ng ngày toàn qu c kháng chi n (mùa ñông n ăm 1946). Hàng Thi c n m trong Liên khu I, là n ơi di n ra nh ng tr n ñánh ác li t gi a Trung ñoàn Th ñô và quân xâm l ưc Pháp. S sách còn ghi l i tr n chi n quy t li t t i ñây (ngày 7/2/1947) gi a quân, dân Hà N i v i binh lính xâm l ưc Pháp. Tr n ñánh kéo dài m y ngày li n. Quân Pháp dùng bazoka b n phá d d i vào ph Hàng Thi c. Chúng c chi m t ng ngôi nhà. Các chi n s Trung ñoàn Th ñô ch ng tr quy t li t. Quy t tâm b o v t ng c ăn nhà, t ng góc ph , t ng t c ñ t c a Th ñô yêu du. Sáu m ươ i ngày ñêm khói l a ngút tr i Hà N i, ph Hàng Thi c nói riêng, khu ph c nói chung ñã bi n thành tr n ñ a giao tranh ác li t gi a ta và ñch Không ch có v y, s nhà 42 c a ph là di tích cách m ng n i ti ng. Đây là n ơi làm vi c c a ñ ng chí Đ Ng c Du, m t trong nh ng ng ưi sáng l p Đông D ươ ng C ng s n Đ ng. Đ ng chí ñưc bu làm Bí th ư X y B c k ỳ và Bí th ư Đng b Hà N i. Ph Hàng Thi c s còn mãi v i Th ăng Long, v i Hà N i. S
   u t m 8 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
6. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Hà Ni n ơi ch t l c tinh hoa Khi nói v Th ăng Long - Hà N i ai ai c ũng cho r ng ñây là d i ñ t c a tinh hoa Vi t Nam, di ñ t c a v ăn minh, thanh l ch. Nh ưng riêng Hà N i, ch tính t th i ñ nh ñô c ũng ñã gn 1000 n ăm, c ngàn n ăm thu hút nhân tài bách ngh b n ph ươ ng. Các th h ñã ñem ñn nh ng l thói c a ñ a ph ươ ng mình, ch t l c, hun ñúc l i, t o nên cái tinh hoa kinh k ỳ. Thêm vào ñó, tr i ngàn n ăm, vi c giao l ưu qu c t c ũng di n ra th ưng tr c, càng v sau càng th ưng xuyên h ơn, l m v h ơn th i tr ưc. Cho nên Th ăng Long - Hà N i qu là ñã ti p thu m i tài hoa c a các vùng, nhào n n l i, nâng cao lên theo yêu c u c a ñ i s ng toàn dân t c. Điu này có ngh ĩa là cái v ăn minh ca Hà N i chính là cái b n l ĩnh chung c a dân t c c ng v i s c thái riêng c a ñ t Th ñô. Đó là s n ph m ñng th i là ñng l c ñ ng ưi Th ăng Long - Hà N i sáng t o ra nh ng thành t u r c r v các m t, tiêu bi u nh t là nh ng nhân cách Hà N i ñã ñưc lch s kh ng ñ nh. Ngoài ra kinh k ỳ c ũng là trung tâm chính tr , kinh t l n, ngh ĩa là th nh v ưng h ơn các vùng, t o ra n n t ng v t ch t c ũng cao h ơn cho s phát tri n v ăn minh, v ăn hóa, l i sng. Cũng ph i k ñ n m t th c t là ch n K Ch s m u t v n là n ơi c nh tranh ñ s c ñua tài d d i, ph i ngh tinh, tài cao m i tr n i, m i phát tri n ñưc. "Ph n hoa th nh t Long Thành" là n ơi thu hút, h i t tài và ngh t chi ng trong s ch n l c có v bình yên nh ưng khá ng t nghèo. Cái gì còn l i, phát tri n ñưc chính là cái tiêu bi u, cái tinh hoa. Nh ng cái gì xoàng x ĩnh, vô b , s m mu n ñ u b ñào th i. 9 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
7. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi C xem các danh nhân v ăn hóa, nh ng ng ưi g c gác Th ăng Long - Hà N i không nhi u, ph n ñông là t t x t v nh ưng cái chính là h ñã h p th ñưc tinh hoa c a văn hóa kinh k ỳ và ñưc n n v ăn hóa này ch p nh n. Lê Quý Đôn (Thái Bình), Nguy n Gia Thi u (B c Ninh), Nguy n Du (Hà T ĩnh), H Xuân H ươ ng (Ngh An) là nh ư v y. Ho c nh ư v bách ngh thì bách ngh Kinh ñô ña s có g c gác t t tr n Đông, Nam, Đoài, B c, nh ưng tinh x o lên trong th tr ưng l n nh t, khó tính nh t là K Ch : Ngh vàng b c t Đ ng Xâm (Thái Bình), ngh thêu t H ưng D ươ ng, Qu t Đ ng (Hà Tây), ngh giày dép t Phong Lâm, Trúc Lâm (H i D ươ ng) Khi nhà Nguy n chuy n kinh ñô vào Hu , v ăn hóa Hà N i v n phát tri n, th tr ưng Hà N i v n có s c hút l n nhi u tài năng bách ngh , v n gi v ng tinh hoa kinh k ỳ. Có m t v n ñ ñưc ñ t là là v y bên c nh lòng yêu n ưc là h ng s ñ o lý c a toàn dân t c thì còn nh ng ph m ch t gì làm nên tinh hoa ñó? Th c ra nh ng ph m ch t y cũng là c a toàn dân t c, song vì kinh ñô là h i t tinh hoa c n ưc nên các ph m ch t cũng t p trung h ơn, bi u hi n rõ r t h ơn. Tr ưc h t, ñó là ngh l c, m t ngh l c l n, k t tinh c a ý chí m nh m , kh n ăng hành ñng và ñc tính b n b . Ngh l c l n trong ch ng ngo i xâm, ngh l c l n trong t o d ng v ăn minh, t o l p ñ i s ng. Ng ưi ñ i Lý ñã t ng d i c m t làng Bình Sa - v n b nam h Tây - ra phía bãi sông H ng l p ra làng m i (C ơ Xá) ñ l y ñ t làm ch xây d ng kinh ñô. Th k XIII ng ưi ñ i Tr n t mình phá h y c m t kinh thành ñô h i c a mình r i lên ñưng ñi kháng chi n ñ c n b ưc ti n c a quân Nguyên - Mông. Và m t công trình ñáng k khác c a ngh l c Th ăng Long là n ơi kh i ñ u con ñ ng ăn l ũ sông H ng ñưc ñp su t chi u dài nghìn n ăm ñã cùng v i ñê vùng ng ưc vùng xuôi tr thành "v s ĩ" kh ng l b o v c ñ ng b ng B c B . Và ngh l c Hà N i l i ti p n i ngh l c Th ăng 10 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
8. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Long, làm nên nh ng k ỳ tích t m vóc l n trong hai cu c chi n tranh ñánh th ng hai ñ qu c hùng m nh. Do yêu n ưc, yêu dân, ñy ngh l c nên ng ưi Th ăng Long - Hà N i ñã ñu tranh ngoan cưng su t t th i ñ nh ñô. Tuy nhiên, ñu tranh chính là ñ t n t i, là lòng xót th ươ ng nòi gi ng ñ ng bào. Cho nên m t ph m ch t n a c a ng ưi ñây là lòng nhân h u và ñoàn. Ngay c khi K Ch là th ươ ng tr ưng l n nh ưng ng ưi ta v n gi ñưc lòng nhân hu. Dân t chi ng ñ n qu n c ư mà hòa ñng, mà n ươ ng t a vào nhau. Có chia thành ph ưng thành ph nh ưng không xung kh c, không xa lìa mà cùng nhau hòa h p làm ăn. thôn quê có ng ưi hàng xóm, hàng xã, thì kinh ñô có ng ưi hàng ph , hàng ph ưng. Ng ưi K Ch bi t tôn tr ng c ng ñ ng vì h v n là ng ưi b n ph ươ ng v ñây t h i. Không ñoàn k t, nh ưng nh n, ñ cao c ng ñ ng thì khó t n t i. V i h "ng ưi hàng ph " sát cách nhau, c ũng thân thi t ch ng khác gì ng ưi "hàng xóm" khi còn làng quê. Trong cu c s ng hàng ngày, h chia s v i nhau n i bu n và ni m vui. Hà N i có câu văn: V ăn ai t t ñiu, nghe ti ng khóc là ñn h i th ăm. H gi hòa khí, c n duy t vi n lai, g n ñ p lòng, xa mu n ñ n. C ph tránh m t lòng nhau, "chín b làm m ưi", gi gìn cho nhau, ñi v ng thì "g i nhà nhau" (Mãi v sau này ñn t n nh ng n ăm ch ng M 1965-1975, ñi s ơ tán g i nhà nhau vn là chuy n th ưng th y). Ra quét hè, ti n ch i quét sang c cho hè hàng xóm. Bà d n cháu: Ch có " ñưc lòng ta, xót xa lòng ng ưi". Cha d y con: "Cái mà mình không mu n, thì ñng làm cho ng ưi". 11 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
9. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Cu i cùng là ch t thông minh trí tu và tài hoa. Thông minh trí tu thì nh y c m, nh n th c nhanh, l m sáng ki n, n ăng ñ ng trong hành ñng, ti p thu và h i nh p nhanh, luôn luôn t o ra cái m i, s n ph m m i, th ơ v ăn m i, ngh thu t m i. Óc sáng l i thêm khéo tay, tài hoa nên ngh gi i, s n ph m vô th và h u th ñ u tinh x o. L i thêm vào ñó là li s ng có v ăn hóa, l ch lãm và tinh t . T ăn u ng, nói n ăng, ñi ñng, ph c s c, giao ti p, ng x , làm l ng, h ưng th ngh thu t ñ u ñưc ch ăm chút, ch n l c, cân nh c, t ch nh ch không buông tu ng tr tràng. Tt c làm ra cái mà nhi u th h ñã g i là Thanh l ch Tràng An mà b n ch t c a nó là s tôn tr ng các giá tr tinh th n, ñ o lý, v ăn hóa trong ñ i s ng th ưng ngày. Công nghi p hóa và hi n ñ i hóa ñang ñưa Hà N i vào khúc ngo t m i. Th ng l i c a công cu c cách m ng này là ñã và s nâng t m vóc Th ñô lên t m c m i. Đ c bi t là va qua, Hà N i m r ng, hòa ñng cùng cháu con nh ng ng ưi ñã l n ñ u tiên trong lch s t ñ u Công nguyên ñng lên ch ng gi c ñô h xâm l ưc (kh i ngh ĩa Hai Bà Tr ưng) nh ng th h công dân su t chi u dài l ch s ngàn n ăm ñã kiên trì làm "áo giáp ch che" cho Th ăng Long Kinh k ỳ. Và Hà N i cùng v i s t ăng tr ưng v kinh t thì truy n th ng ñ o ñ c, t p quán t t ñ p c ũng ñang ñưc kh ơi l i, con ng ưi ñang t c u trúc l i, h a h n góp ph n ñáng k vào vi c b o v và xây d ng n n v ăn hóa Vi t Nam tiên ti n. S
   u t m 12 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
10. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Hi làng x ưa Lý Kh c Cung T ngày m ng 10 ñ n 20 tháng T ư âm l ch hàng n ăm, nhi u làng trong vùng B ưi (Ba Đình, Hà N i) nh ư làng Th L , làng Đông, làng H , làng Ngh ĩa Đô, Bái Ân, làng C ñ u l n l ưt vào h i. H i nào c ũng th ưng có hai ph n là l và h i. V ph n l , các làng ñu làm l t ưng ni m các v anh hùng, tiên li t, nh ng ng ưi có k ỳ tích ho c ông t các ngh th công ñã mang l i cu c s ng t t ñ p cho dân làng. Các nam thanh n tú tham gia h i làng Làng C (làng Yên Thái) k t h p vi c th ông bà bán d u V ũ Ph c ñã hy sinh ñi mình ñ c u vua kh i c ơn b nh hi m nghèo v i vi c th ông t ngh làm gi y. Ông t ngh làm gi y không ñưc th ñình mà có m t nhà th riêng v i t m bi n s ơn son th p vàng ghi b n ch "B n ngh th n t ", ông c ũng ñưc g i là thánh s ư, có m ũ mão, cân ñai, Làng C t ch c t thánh ñình làng. Lúc t thánh, ch t ph i là tiên ch c a làng. B i t, ph t , các v có vai v cao nh t trong làng không m c các ki u áo r ng, ph ưng lòe lo t mà ai c ũng m c áo g m th t th , ngoài là áo th ng xanh lam, qu n tr ng, ñóng kh ăn, ñi hài Trông h gi n d mà trang tr ng. Màu s c c a g m ñưc ph nh b ng l p áo th ng m ng làm tôn v ñ p c a g m rung rinh ki u b c b i nh ng ch tri n, hoa v ăn màu s c ăn ý v i phông màu ñ tía. Các v ch c s c làm nhi m v khác thì nh t lo t mc áo sa ñen, kh ăn nhi u. L hi n th c thánh ông là xôi d o, bò béo, v i thánh bà là cơm n p th ơm, gà mái gh . V i thánh t ngh gi y thì cúng chè kho, chè m ng là m y món ăn n i ti ng c u vùng B ưi do nh ng ngh nhân có tín nhi m c a các ph ưng ñưc c ra n u n ưng và ch bi n. 13 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
11. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Đám r ưc c a làng C ñưc b t ñ u t xóm C u Sau, qua xóm Gi a, xóm C ng, ra ñưng cái quan r i l i tr v ñình. Đám r ưc kéo dài g m tr ng l n có giá g và bánh xe, tr ng cái có ng ưi khiêng, chiêng, c ng và hàng ch c lá c có thêu c "H i" ñ màu ca b y s c c u v ng, hàng ch c lá c ñuôi nheo, cành ph ưn, long ñình, hai l ng vàng; bàn tam sinh g m th l n, ñ u bò, ñu dê; bàn c chay, tám qu t lông, hai ki n l n s ơn son th p vàng do 16 nam và 16 n thay nhau khiêng, tám lo i v ũ khí c do tám ông già cm, hai chóe ñ ng n ưc gi ng quê h ươ ng Ng ưi dân ñi xem h i r t ñông. Nhi u trai tráng ăn m c ki u võ s ĩ, m ũ áo nhi u màu s c rc r , hào nhoáng, tr ưc ng c có k t hoa. Nh ng cô gái khiêng long ñình, chít kh ăn nhung, m c áo dài màu hoa ñào, hoa lý, th t l ưng xanh ho c vàng, qu n l a, gi y c ưm, nét vui t ươ i, ñy s c s ng th hi n trên khuôn m t. Các c râu tóc b c ph ơ, tay c m bát bu trông qu c th ưc b ưc ñi oai nghi. Phía tr ưc là ph ưng bát âm liên t c t u nh c theo nh ng lu t l ch t ch nh ưng l i ñ y s c h p d n. Ng ưi x ưa chú ý nhi u ñ n ñám ph ưng tu ng, ph ưng chèo. Các ñào kép trong vai di n c a mình ñi theo ñám r ưc nghênh ngang, m ũ tr l p lánh, c c m sau l ưng. Có vai ñi m ũ cánh chu n, v m t, ñeo râu, ñi ng cao. Có vai thái s ư ñi m ũ bình thiên, m t m c, ñi hia. Hoàng h u ñ i m ũ c u ph ng, m c áo vàng, ñi hài ph ưng. Võ t ưng T Ôn Đình có ñôi lông mày x ch nh n, trên m t có nh ng nét g n nh ư v n h trông th t d d i, ñeo râu sàm (liên tu). Các vai chèo thì v a ñi v a qu t. C nh ng vai h làm cho tr con ch y nh n nháo ñ xem t n mt là h m i hay h g y. Sau ñó là m y chàng trai ñóng gi con gái, khoác tr ng c ơm ñi li o l , nói n ăng n n, li c ngang chít kh ăn vuông m qu . Su t ngày h i còn di n ra nhi u trò ch ơi dân gian nh ư ch i gà, ch i chim, múa s ư t , ñánh ñu, Mt s tích trò ñưc m i ng ưi ch ñón nh ư: S ơn H u, Đào Tam Xuân lo n trào, Súy Vân gi d i, L ưu Bình D ươ ng L , Th M u lên chùa S
    u t m 14 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
12. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Văn hi n Vi t Nam t Th ăng Long – Hà N i ñ n Phú Xuân - Hu Đã t lâu, cùng v i s phát tri n c a Th ăng Long, nhi u vùng v ăn hóa ñã n i lên trong toàn qu c. Trong ñó, có m t vùng v ăn hóa r c r trên m nh ñ t ñã t ng mang tên Ô, Lý, ri Thu n Hóa, Phú Xuân và Hu hôm nay. Văn hi n Th ăng Long không ph i là s n ph m riêng c a nh ng con ng ưi s ng trên mnh ñ t Th ăng Long, dù m nh ñ t y là Th ñô, trung tâm c a c n ưc. Không có l ch s hàng nghìn n ăm ñoàn k t chi n ñ u c a c c ng ñ ng dân t c trên lãnh th Vi t Nam thì không th có v ăn hi n Th ăng Long. Cũng không th có v ăn hi n Th ăng Long n u nh ư không có s ñóng góp nh ng giá tr vt ch t và tinh th n c a m i mi n, nh t là Phú Xuân-Hu , Sài Gòn-Thành ph H Chí Minh, nh ng n ơi ti p n i Th ăng Long-Hà N i, tr thành nh ng trung tâm m i c a c nưc. S giao thoa ñ y hi u qu gi a th ñô Th ăng Long v i m i mi n ñã t o nên m t n n v ăn hi n dân t c v a th ng nh t, v a ña d ng. M i ñ a ph ươ ng v a có nh ng nét chung c a toàn qu c, v a có nh ng ñ c tr ưng phong phú c a ñ a ph ươ ng mình. K th a và ñi m i là truy n th ng chung c a c dân t c. K th a và ñi m i luôn luôn ñem l i ngu n sinh l c m i cho truy n th ng, khi n cho truy n th ng luôn luôn ñưc hi n ñ i hóa và nhân t hi n ñ i không c t ñ t v i truy n th ng. 15 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
13. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Đã t lâu, cùng v i s phát tri n c a Th ăng Long, nhi u vùng v ăn hóa ñã n i lên trong toàn qu c. Sau Th ăng Long ñã có nhi u vùng phát tri n v giáo d c và v ăn hóa, v ñào to nhân tài cho ñt n ưc. Nhi u ng ưi ñã t các vùng ñt y ñ n Th ăng Long ñ h c tp ho c tham gia các k ỳ thi H i Th ăng Long, ñóng góp cho ñt n ưc nhi u v Tr ng nguyên, B ng nhãn, Thám hoa, Hoàng giáp, Ti n s ĩ, Phó b ng. Nhi u t nh ñã ñưc nhà nưc l a ch n ñ t ch c các k ỳ thi H ươ ng nh ư Th ăng Long, S ơn Nam, Kinh B c, Thanh Hóa, Ngh An. Nh ng ng ưi này ñã ñóng góp l n vào vic giao l ưu v ăn hóa gi a th ñô và ña ph ươ ng, th c hi n m t ph n vào s t a sáng c a v ăn hi n Th ăng Long ra toàn qu c. Trong các ti u vùng v ăn hóa nói trên, n i lên m t vùng v ăn hóa r c r trên m nh ñ t ñã tng mang tên Ô, Lý, r i Thu n Hóa, Phú Xuân và Hu hôm nay. Tr ưc khi chúa Nguy n vào Thu n Hóa ñ l p nghi p thì n ơi ñây ñã là ña bàn c ư trú ca ng ưi Vi t c t ngàn n ăm tr ưc. Hu v n là m nh ñ t c ũ tr i qua hàng ngàn n ăm n m trong T qu c c a vua Hùng, t th i V ăn Lang và Âu L c. Con ng ưi Vi t Nam dù Giao Ch , C u Chân hay Nh t Nam ñ u cùng g n bó v i nhau, cùng tr i qua các b ưc th ăng tr m, cùng chung vinh quang, cùng chia gian kh . S g n bó gi a th ñô Th ăng Long v i Thu n Hóa càng nâng cao thêm nh ng nét ñ p cng ñ ng r t b n v ng v ch ngh ĩa yêu n ưc, v lòng th ươ ng ng ưi, v ý chí kiên cưng b t khu t ñ b o v ch quy n lãnh th , c ng c ñ c l p, th ng nh t c a T qu c. Trong D ư ña chí, Nguy n Trãi ñã g i Thu n Hóa là phên d u c a T qu c. Năm 1558, Nguy n Hoàng, con trai Nguy n Kim ñã ñưc phái t Th ăng Long vào tr n th Thu n Hóa và Qu ng Nam ñ b o v và xây d ng lãnh th phía Nam c a T qu c. 16 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
14. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Các chúa Nguy n phía trưc k ti p nhau xây d ng m nh ñ t này ñã có công l n là khai hoang kh n ñ t, di dân vào ph ươ ng Nam t o thành m t d i ñ t r ng l n. V i truy n th ng thông minh và sáng t o, con ng ưi Vi t Nam vào sinh s ng n ơi vùng ñt m i l i phát huy h ơn n a truy n th ng lâu ñi c a dân t c, v a khai phá ñ t ñai, v a d ũng c m bo v lãnh th . C ũng t ñó mà trong toàn qu c, tình yêu th ươ ng ngày càng th m thi t, tinh th n ñoàn k t chi n ñ u càng ch t ch thêm. S chia r sâu s c trong n i b gia ñình phong ki n Tr nh - Nguyn ñã t o ra s chia c t Đàng Trong và Đàng Ngoài, kéo dài su t hai th k cu c n i chi n huynh ñ t ươ ng tàn. Cu c chi n tranh này ñã ñi ng ưc v i tình c m và ý chí c a nhân dân, c n tr s phát tri n chung c a c dân t c. Đt n ưc trì tr và suy thoái ñã tr thành mi ng m i ngon cho s xâm l ưc t ph ươ ng Bc. H ơn 20 v n quân Thanh kéo vào chi m ñóng Th ñô Th ăng Long, t ưng d dàng ñt toàn b ñt n ưc d ưi s th ng tr c a chúng. Mt b t ng l ch s ñã di n ra, ñó là s vùng d y long tr i l ñ t c a toàn th nhân dân Vi t Nam, d ưi s lãnh ño c a anh hùng dân t c Nguy n Hu . L ch s m t l n n a ch ng minh truy n th ng dân t c là chi n ñ u ñ n cùng ñ b o v ñ c l p dân t c c a T qu c, t do và h nh phúc c a nhân dân. Năm 1802, Gia Long lên ngôi vua. B nh h ưng lâu ngày c a s xung ñ t Đàng Trong, Đàng Ngoài và xu t phát t m i thù sâu s c gi a hai t p ñoàn phong ki n Tr nh - Nguy n, các vua ñu tri u ñã có ý chia r Th ăng Long và Hu , không ng ng h th p thành t u và nh h ưng c a Th ăng Long. Th ăng Long ch còn gi v trí là th ph c a Bc Thành, l i ph i ñ i ch Long là R ng thành ch Long là Th nh. N ăm 1805, Gia Long còn b t phá b Hoàng thành, xây l i tòa thành m i theo ki u vô b ăng nh h ơn. 17 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
15. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Dù nhà Nguy n c tình h th p v trí c a Th ăng Long nh ưng ñây vn là th ng ñ a, là m t trung tâm kinh t v ăn hóa l n nh t. V ăn hi n Th ăng Long v n là nhân t thúc ñ y s phát tri n v ăn hóa và hi n tài ca ñ t n ưc. Kinh ñô Hu t n t i 80 n ăm thì ñt n ưc r ơi vào s th ng tr c a ñ qu c Pháp. V i th ñon chia ñ tr chúng c t ñ t n ưc ta thành 3 mi n v i 3 trung tâm: Hà N i, Hu , Sài Gòn. Chúng c t o ra s chia r không ch lãnh th mà lòng ng ưi. Th ñon c a chúng c ũng ít nhi u gây ñưc m t s nh n th c sai l m, làm gi m sút ph n nào tình c m th ng nh t dân t c m t s ít nh ng ng ưi m ơ h và b ñ u ñ c. Trong khi ñó, nhân dân Vi t Nam tr ưc sau nh ư m t, luôn luôn g n bó v i nhau, quý tr ng nhau, h c h i nhau, coi ñc l p th ng nh t là l s ng c a c dân t c và m i con ng ưi. Chính vì th mà truy n th ng v ăn hi n Th ăng Long qua ngàn n ăm l ch s cùng v i nh ng thành t u vt ch t và tinh th n c a Hu mãi mãi là tài s n, là s c m nh và ni m t hào c a c nưc. Văn hi n Th ăng Long không ng ng ñưc th a k và phát tri n Hu . M i ng ưi Vi t Nam dù Nam hay B c ñ u t hào tr ưc nh ng thành t u tinh th n và v t ch t c a v ăn hóa và con ng ưi x Hu . Hu không ch n i lên v i c nh ñ p c a sông H ươ ng, núi Ng , s r c r c a cung ñin và l ăng mi u, Hu còn mang nh ng nét ñ c s c trong sinh ho t c a mình t ăn, m c, ñ n nh ng giao ti p hàng ngày trong gia ñình và ngoài xã hi. S là sai l m n u nh ư ngh ĩ r ng ñó ch là nh ng th v n có trong truy n th ng v ăn hi n ca dân t c mà tiêu bi u là Th ăng Long. Và c ũng s sai l m n u t ưng r ng Hu ñã c t ñt v i truy n th ng dân t c và m i th n ơi này ch là s n ph m c a riêng Hu . Hu c ũng nh ư Th ăng Long tr ưc ñây ch có th phát tri n thành m t trung tâm c a c nưc khi bi t k th a m t cách sáng t o nh ng truy n th ng t t ñ p c a ông cha t x ưa, ñng th i ti p thu và nâng cao h ơn nh ng giá tr v t ch t và tinh th n c a c n ưc. Chân lí này ñưc ch ng minh trên m i l ĩnh v c, m i thành công c a x Hu Tóm l i, trong ñi s ng v t ch t c ũng nh ư tinh th n, con ng ưi x Hu ñã có r t nhi u nét ñc s c ñóng góp vào vi c không ng ng phát tri n n n v ăn hi n Vi t Nam. Hu là ni m t hào c a c dân t c, là n ơi ti p n i ñ y sáng t o nh ng truy n th ng lâu ñ i c a dân t c ñưc k t tinh th ñô Th ăng Long, ñưc nâng cao thêm Hu và t a sáng trên mi mi n ñ t n ưc, ñ c bi t là thành ph H Chí Minh, trung tâm v ăn hi n c a ñ ng bng sông C u Long. S
    u t m 18 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
16. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Th ăng Long d ưi th i Ph c H ưng c a Đ i Vi t Th i Lê S ơ, ñc bi t d ưi tri u Lê Thánh Tông (1460-1497) n n giáo d c khoa c và sinh ho t v ăn hóa ñ t nhi u thành t u r c r . Nu tính t khoa thi n ăm 1427 mà Lê L i cho t ch c t i Dinh B Đ (Gia Lâm), ngay trong nh ng ngày còn ñang kháng chi n ch ng quân Minh xâm l ưc, cho ñn khoa thi 1526 m gi a th i k ỳ hòa bình th nh tr , thì nhà Lê S ơ tr ưc sau ñã cho t ch c 31 khoa thi, trong ñó 30 khoa m t i thành Th ăng Long, l y ñ 1005 ng ưi, trong ñó có 86 ng ưi Hà N i. Có khi do ñích thân nhà Vua ra ch t a k ỳ thi và ra ñ bình lu n v các k sách ki n thi t ñ t n ưc. Bn bãi Th o Tân là ña danh ch vùng ñt phía ñông H Hoàn Ki m, c nh b sông Hng là m t ña ñim thích h p cho vi c l p m t tr ưng thi r ng rãi, ti n ti p ñón c các thí sinh vùng Kinh B c qua sông sang d thi. Th o Tân nay là khu v c B o tàng Cách m ng, B o tàng L ch s Vi t Nam (sau g i là bn C Tân c nh Nhà hát L n bây gi ). Ch ñ n th i Nguy n, Hà N i tr thành nh ưng ña c a Pháp, tr ưng thi m i chuy n v ñ a ñim hi n nay còn mang tên là ph Tràng Thi. Mt v ưn hoa nh tr ưc c a tr ưng Đ i h c T ng h p ph Lê Thánh Tông nay còn mang tên Vu n Tao Đàn ñ nh c nh ñ n m t th i v ăn h c thnh ñ t, vua cho thành l p mt câu l c b mang tên Tao Đàn nh th p bát tú, n ơi h i h p ñ sáng tác, bình lu n v ăn th ơ c a 28 ngôi sao trong b u tr i v ăn h c n ưc nhà. 1 trong 28 ngôi sao ñó chính là Vua Lê Thánh Tông, nhà vua say mê v ăn ch ươ ng, là tác gi c a H ng Đ c Qu c âm thi tp v i hàng tr ăm bài th ơ. 19 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
17. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Đt Kinh K ỳ th i Lê còn ghi d u ñ n ngày nay v th m sát tru di tam t c ñ i v i anh hùng dân t c Nguy n Trãi và bà Nguy n Th L , v th c a Nguy n Trãi, n giáo th trong tri u ñình. S chép ngày 1/9/1442, vua Lê Thái Tông sau khi ñi duy t binh Chí Linh ñã ghé Côn Sơn th ăm Nguy n Trãi. Bà Nguy n Th L , L nghi n h c s ĩ chuyên d y cung n trong tri u lúc b y gi c ũng ñang có m t Côn S ơn. Vua b c m m o, m t ñ t ng t. Cánh l ng th n l ũng ñon trong tri u v n b Nguy n Trãi t cáo, lên án, nhân c ơ h i y m i d ng chuy n vu cho Nguy n Trãi thông ñng v i Nguy n Th L ñ ng m gi t vua b ng thu c ñc. Ngày 19/9/1442 (t c 16 tháng 8 âm l ch) c gia t c Nguy n Trãi cùng v i thân nhân h m , h v b ñưa ra hành hình. Hơn 20 n ăm sau, v án gi t h i công th n Nguy n Trãi, Vua Lê Thánh Tông th u n i oan c c a ông, ñã xu ng chi u minh oan cho ông, ñánh giá t m lòng trong sáng trung trinh ái qu c c a v khai qu c công th n là " c Trai tâm th ưng quang Khuê t o". V vua anh minh c ũng ra quy t ñ nh t p m cho ng ưi con trai duy nh t còn l i c a Nguy n Trãi là Nguy n Anh V ũ. Đ ng th i c ũng ra l nh cp cho di du h Nguy n m t tr ăm m u ru ng ñ dùng vào vi c th cúng Nguy n Trãi. Ngôi nhà th ông còn t n t i ñ n ngày nay, t a lc t i làng Nh Khê, huy n Th ưng Tín, nay ñã thu c Hà N i. Ngay t xa x ưa, m t ngôi mi u khiêm t n c ũng ñã ñưc dân làng Thanh Trì thu c huy n Thanh Trì (Hà N i) l p lên ñ hàng n ăm h ươ ng khói cho bà Nguy n Th L . N ăm 2007 va qua, ngôi mi u x ưa c ũng ñã ñưc tu b . Th i ñ i Ph c H ưng c a Đ i Vi t 20 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
18. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Tri u Lê Thánh Tông là th i th nh tr nh t c a l ch s ch ñ phong ki n Vi t Nam, c ũng có th ñưc coi nh ư th i ñ i Ph c H ưng c a Đ i Vi t, ch ng ki n s phát tri n huy hoàng toàn di n c a n ưc Vi t. Năm t D u (1465) tháng 11 Âm l ch, ñin Kính Thiên ñưc khánh thành tr thành ngôi Chính ñin c a tri u Lê, n ơi c hành các nghi l quan tr ng c a cùng trong n ăm, ñin Cm Đ c c ũng ñưc khánh thành. Nhân d p này, tri u ñình ñã ban l nh ñ i xá trong c nưc. Ph Trung Đô ñưc Vua Lê Thánh Tông ñt n ăm 1466, ñ n 1469 ñưc ñ i tên là Ph Ph ng Thiên, v n qu n l ĩnh hai huy n Th X ươ ng, Qu ng Đc. Quan ñ ng ñ u Ph Ph ng Thiên (khu v c hành chính ñc bi t) ñưc g i là Quan Ph Doãn. Đn th i nhà Nguy n, khi Kinh ñô ñã chuy n vào Hu , thì ñng ñ u Ph Ph ng Thiên không ph i là ch c quan Ph Doãn n a, Ph Ph ng Thiên c ũng ph i ñ i tên thành ph Hoài Đc. (Hà Ni hi n có ph Ph Doãn, là n ơi có b nh vi n H u ngh Vi t Đ c, c ũng chính là khu v c tr s c a Ph Ph ng Thiên th i Lê). Năm K S u (1469) nhà Vua cho ñnh b n ñ c n ưc - B n ñ nay ñã th t l c, ch còn bn ñ ñưc v l i 21 n ăm sau, n ăm Canh Tu t, ñưc g i là H ng Đ c b n ñ , in n ăm Hng Đ c th 30 (1490). Gi ng Võ Đin ñưc xây trên núi Khán S ơn t th i Lê Thái T . Đ n n ăm Tân S u (1481) Vua Lê Thánh Tông l i cho ñào h H i Trì bên ñin Gi ng Võ ñ làm n ơi t p luy n binh tr ưng, th y quân, c ũng là n ơi thao di n quân s Kinh ñô. Ngày nay, khu v c Gi ng Võ (thu c qu n Ba Đình) v n còn t n t i nhi u ñ a danh ghi du n ơi x ưa ñã t ng t n t i m t tr ưng võ b . Tr B ng ( ñưc cho là d ch âm c a t "tr ưng b n") v i Tr ng trên, Tr ng d ưi Năm 1983-84 kh o c h c còn phát hi n lòng h Ng c Khánh m t s ưu t p các lo i v ũ khí ñ n c a th i Lê. Sau khi Lê Thánh Tông m t, tri u Lê b ưc vào suy y u r t nhanh, do s tha hóa c a nh ng ng ưi k nghi p. Đin hình là Vua Lê T ươ ng D c (1510-1516) ngôi ch ñưc 6 năm, nh ng "ch ơi b i xa x , hoang dân vô ñ , tiêu t n không bi t bao nhiêu c a kho, s c lc c a nhân dân" rót vào vi c xây d ng các ñ n ñài cung ñin ph c v cho nhu c u hưng l c. Năm 1512, Lê T ươ ng D c cho xây ñin l n h ơn tr ăm nóc (Bách c), r i l i làm ñài chín lp (C u trùng Đài) r t nguy nga tráng l , huy ñ ng hàng nghìn ng ưi làm công sai. Ng ưi thi t k là V ũ Nh ư Tô, ng ưi xã Minh Quy t, huy n C m Giàng, nay thu c H i Dươ ng. 21 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
19. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Năm 1516, Đô T ưng Tr nh Duy S n n i lên gi t Vua Lê T ươ ng D c. V ũ Nh ư Tô c ũng b Nguy n Ho ng D gi t ch t ngoài c a Kinh Thành (ngày 7 tháng T ư Bính Tý). C u Trùng Đài và nhi u công trình ki n trúc khác b san ph ng. Nhi u th l c phong ki n n i lên tranh n m quy n l c trong tri u và các ñ a ph ươ ng, dn ñ t n ưc ñ n m t th i k ỳ kh ng ho ng. S
    u t m 22 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
20. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Cư dân Hà Ni thu s ơ khai Sau hàng v n n ăm, qua m y l n bi n ti n, lui, trên vùng ñt Hà N i ñã xu t hi n nh ng du v t ho t ñ ng c a con ng ưi. Loài ng ưi xu t hi n vào ñu k ñ a ch t Th t ư, cách nay kho ng b n tri u n ăm. B y gi toàn vùng Hà N i ñưc nâng lên, có xâm th c và bao mòn, ñng th i c ũng ñưc b i ñp b i tr m tích c a sông su i, ñ t o nên m t ñ ng b ng n m sâu d ưi b m t ñ ng bng hi n nay 40 - 50m, ph ñ y r ng r m v i r t nhi u lo i ñ ng v t nhit ñ i. Sau hàng v n n ăm, qua m y l n bi n ti n, lui, trên vùng ñt Hà N i ñã xu t hi n nh ng d u vt ho t ñ ng c a con ng ưi. Nh ng d u chân ñu tiên Năm 1972, các nhà kh o c h c ñã tìm th y cánh ñ ng Đông Thành, xã C Loa, huy n Đông Anh, nh ng viên ñá cu i có d u v t bàn tay con ng ưi ghè ño; nhìn chung còn khá thô s ơ, hình lo i ch ưa n ñ nh, ñưc ch tác b ng cu i quacdit, có s n th m sông c . T n ăm 1968, ng ưi ta ñã tìm th y nh ng công c b ng ñá cu i nh ư th c a ng ưi nguyên th y trên m t ñ a bàn r ng l n, t Lào Cai ñn Hà T ĩnh. Gi i chuyên môn gi ñó là v ăn hóa S ơn Vi, thu c cu i th i ñ i Đá c ũ, cách nay t 2 v n n ăm ñ n h ơn 1 vn n ăm. Th r i, t nh ng d i núi cao, b ăng tan, d n m t kh i l ưng n ưc kh ng l xu ng các ñi d ươ ng. Vào ñu th Toàn tân, cách nay m t - hai v n n ăm, l i m t th i bi n ti n. Gn m t n a di n tích c a m ng l c ñ a Đông Nam Á b nh n chìm xu ng d ưi m c nưc bi n. V nh bi n ăn sâu vào ñng b ng, trong ñó có vùng Hà N i. Bi n dâng, l ũ 23 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
21. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi ch m thoát, ñ m l y phát tri n. Đ t còn l i g n bi n thì b nhi m m n, ngu n th c v t ít ñi, các lo i ñ ng v t l n lùi sâu vào l c ñ a. Con ng ưi c ũng lùi lên, hang ñ ng núi ñá vôi hay vùng th m cao. Vùng châu th B c B ngày nay không có ng ưi trong su t th i ñ i Đá m i, cách nay t kho n 1 v n n ăm ñ n trên d ưi 4.000 n ăm. Cách nay 4.000 n ăm, b t ñ u th i k ỳ bi n lui. Khu v c Hà N i lúc ñ u là các v ũng ñ ng, sau ñó ñưc phù sa các sông b i ñ p d n thành mi n r ng r m, ñ m l y. T mi n chân núi B c B và B c Trung B , các nhóm c ư dân khác nhau ñ v quanh vùng tr ũng Hà Ni, các khu v c ñ t cao châu th v quanh vùng tr ũng sông H ng. T ñây l i sôi ñ ng cu c s ng con ng ưi. Đó là th i k ỳ huy n tho i c a nh ng ng ưi kh ng l - ông kh ng l gi t thu ng lu ng b n làng Xuân T o; ông Đ ng kh ng l ñ l i v t chân v a thày năm gang làng Gióng; hình nh ng ưi anh hùng L c Long Quân t bi n t i, dâng nưc vây b t cáo chín ñuôi n náu mi n r ng Hà N i, bi n hang c a nó thành ñm Xác Cáo, t c h Tây. Các nhà kh o c h c ñã phát hi n ra nhi u di tích n i ti p nhau t i các gò ñi và các d i ñt cao ven sông quanh khu v c Hà N i, hình thành m t chu i l ch s liên t c t ñ u th i ñi Đ ñ ng ñ n ñ u th i ñ i Đ s t, trên ch ng ñưng hai nghìn n ăm t ñ u Công nguyên tr v tr ưc. Da vào k t qu thu ñưc qua các cuc khai qu t kh o c h c, h ñã phác h a ph h các giai ñon phát tri n t th p lên cao: a) giai ñon Phùng Nguyên hay th i ñ i Đ ng thau, trong kho ng 4.000 - 3.500 n ăm tr ưc; b) giai ñon Đ ng Đ u hay gi a th i ñ i Đng thau, trong kho ng 3.500 - 3.000 n ăm tr ưc; c) giai ñon Gò Mun hay cu i th i ñ i Đng thau, trong kho ng n a ñ u thiên niên k I tr ưc Công nguyên; d) giai ñon Đông Sơn hay ñu th i ñ i Đ s t, trong kho ng n a cu i thiên niên k I tr ưc Công nguyên. 24 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
22. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Cu c s ng thu s ơ khai T tiên chúng ta t vùng cao ti n xu ng v i bi u t ưng th n tho i m Âu C ơ và t vùng th p ven bi n ti n vào v i bi u t ưng cha L c Long Quân, ñ n ñ nh c ư trung châu B c B, t c vùng Hà N i ngày nay. H là nh ng c ư dân nông nghi p, xây d ng xóm làng c trên nh ng doi ñt cao ven các sông hay ven b ñ m h . T ng v ăn hóa d ưi n n ñ t th cư c a h có nhi u than tro, ch a ñ y m nh g m và m nh công c , dày vài - ba mét và rng t i hàng v n mét vuông, là ch ng c cho l i s ng ñ nh c ư lâu dài. H dùng rìu ñá, rìu ñng ñ khai phá r ng, l p làng, làm ru ng. Đ thích ng v i m i ñ a hình, các c ư dân Vi t c ñã ph i ch n gi ng cây và canh tác theo th i v . Do ñó, ngay t b y gi ñã xu t hi n n n nông nghi p ña canh v i các ngành tr ng tr t, ch ăn nuôi, s ăn b t. T các khu v c chân núi có n ươ ng r y xu ng vùng Hà N i, ng ưi Vi t c ñã chuy n nươ ng r y thành v ưn ñ tr ng cây ăn qu ( ñã tìm th y d u v t c a các h t na, trám, nhãn) và rau c ; nh ưng công vi c ch y u c a h v n là tr ng lúa các chân ru ng. Ng ưi ta ñã tìm th y nhi u h t g o cháy và c v tr u trong các di ch th i ñ i Đ ñ ng và Đ s t s m các khu ru ng cao; t L Giao ( Đông Anh) ñ n chân núi Sóc (Sóc Sơn), nh ng chuôm ñó sau này ñưc g i là v t chân ng a Gióng. Ngoài n ưc m ưa, ng ưi c ñ i còn d a vào các con sông và các nhánh l ch ch ng ch t mà d n n ưc vào ru ng. T cu i th i ñ i Đ ng thau, do s c ép v dân s , ng ưi Vi t c ñã nh t lo t t i c ư trú quanh các vùng tr ũng và ñã có th t vi c tr ng lúa ngoi trong mùa mưa chuy n sang vi c tr ng lúa chiêm ch u h n. C s Trung Hoa chép: "Lúa Giao Ch chín hai mùa". 25 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
23. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Trên ñưng di th c t mi n trung du xu ng ñ ng b ng c a ng ưi Vi t c , chính khu vc quanh Hà N i ñã th nghi m thành công b ưc quá ñ t mô hình nông nghi p lúa nưc chân núi ñ n mô hình nông nghi p lúa n ưc ñ ng b ng, ngh ĩa là t tr ng m t v lúa sang tr ng hai v lúa, t vùng ñt nghèo sang vùng ñt có ñ phì l n và có th thâm canh. Ch ăn nuôi g n li n v i làm ru ng. Ng ưi ta tìm th y nhi u x ươ ng l n, x ươ ng trâu, bò các di ch Đình Chàng, Đưng Mây; t ưng ñ u bò b ng ñ t nung Tiên H i; ñ u trâu bng ñá Đình Chàng; x ươ ng voi Đ ng Vông, gò Chùa Thông, Đình Chàng; hình chó săn h ươ u trên rìu ñng l ưi xéo Trung Màu. Thiên nhiên Hà N i th ư y còn nhi u ph n hoang d i; r ng r m, ñ m l y và sông ngòi cu n cu n t o ñiu ki n cho con ng ưi s ăn b t. Ngh chài l ưi phát tri n m nh. Các di ch d c sông Ng ũ Huy n - Đng Vông, Đưng Th t, Xuân Ki u ( Đông Anh) ch a ñ y chì lưi b ng ñá và b ng ñ t nung, l ưi câu ñ ng ñưc tìm th y khá nhi u các di ch Bãi Mèn, Đình Chàng ( Đông Anh), gò Chùa Thông (Thanh Trì). Bên c nh ngh cá là ngh săn; c nh x ươ ng gia súc là x ươ ng thú r ng - l n lòi, h ươ u, ho ng, c y, cáo, h M ũi tên ñng ñưc tìm th y các di ch Đình Chàng, Đưng Mây, Tiên H i. Ngh nông phát tri n kéo theo các ngành ngh th công c ũng phát tri n. K ngh ch tác ñá ñt t i trình ñ cao v i c ưa, mài, khoan, ti n, làm ra nhi u lo i công c và ñ dùng, ñ trang s c. Các ngh th công nh ư ñan lát, xe ch , d t v i, g m và luy n kim ñ u phát tri n. G m Đ ng Vông có nhi u lo i hình - bát, ñĩa, n i, vò, ch u, chu t b ng bàn xoay; gm Đình Chàng, gò Chùa Thông v a c ng nh ư sành, v a tròn ñu ñ n. Nh ng t ng x ñng l n tìm th y di ch Đ ng Vông là ch ng c v s phát tri n c a ngh luy n kim. Ti p theo cu c cách m ng nông nghi p là cu c cách m ng luy n kim ñã n y sinh t i ch . Đi s ng v t ch t b ưc ñ u n ñ nh thì ñi s ng tinh th n c ũng phong phú thêm. C m nh n v cái ñ p ñưc bi u hi n qua ñ trang s c - khuyên tai, vòng tay, chu i h t - ñưc ch tác tinh t . Đ g m ph ñ y hoa v ăn - v ăn th ng, v ăn ch i, v ăn kh c v ch - ñưc b trí thành các d i ngang, d c uy n chuy n, b c c hài hòa. Ng ưi Vi t c tin t ưng và sùng bái các l c l ưng siêu nhiên, th n thánh hóa M t tr i, M t tr ăng và mây m ưa, s m sét. S
    u t m 26 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
24. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi T Đông Quan ñ n Đông Kinh Đui h t quân xâm l ưc nhà Minh ra kh i b cõi, Lê L i lên ngôi Hoàng ñ, khôi ph c tên n ưc Đ i Vi t và b t ñu m ra m t th i ñ i r c r trong l ch s n ưc ta. Kinh thành Th ăng Long ñưc khôi ph c, tr thành trung tâm v ăn hóa và kinh t l n c a ñ t n ưc. Đánh ñui gi c Minh “ Đông Đô ñ t c ũ thu v ” Sau 20 n ăm b quân xâm l ưc nhà Minh ñt ách th ng tr tàn ác, n ăm 1418, cu c kh i ngh ĩa Lam S ơn bùng n Thanh Hóa, tr i 9 n ăm chi n ñ u ngoan c ưng m i ñui h t ñưc gi c Minh ra kh i b cõi. Ngày 13/9/1426, theo k ho ch ti n quân ra B c c a Lê L i-Nguy n Trãi, ño quân th nh t th ng m t tr n l n Ninh Ki u ( ñ a bàn vùng Ninh S ơn, xã Ng c S ơn, huy n Ch ươ ng M , Hà N i ngày nay) là n ơi ghi d u chi n công c a các t ưng Ph m V ăn X o, Lý Tri u m ñưng ti n vào phía Tây-Nam thành Đông Quan do t ưng gi c là Tr n Trí c th . Ngày 20/10/1426, Tr n Trí cho quân ñánh n ng ra nh m gi i vây cho thành Đông Quan, nh ưng b quân ta mai ph c phía tây c u Nhân M c (nay là C ng M c, thu c ph ưng Nhân Chính, qu n Thanh Xuân). H ơn 1.000 quân cùng nhi u t ưng gi c b tiêu di t. Tr n c u Nhân M c là m t chi n th ng l n c a ngh ĩa quân Lam S ơn phá tan âm m ưu ph n công gi i vây cho thành Đông Quan (tên g i Th ăng Long th i gi c Minh ñô h ) c a 27 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
25. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi quân Minh, ñy chúng ti p t c lâm vào th b ñ ng và ñng tr ưc nguy c ơ b tiêu di t hoàn toàn. Đêm 22/11/1426, ngh ĩa quân Lam S ơn do ñích thân Lê L i ch huy m cu c ti n công ln, ñánh vào các c ăn c phòng v ngo i vi ngoài thành Đông Quan c a gi c Minh. Theo chi n thu t vu h i, Lê L i-Nguy n Trãi ñã ñư a m t cánh quân ñ c bi t vòng qua sông H ng sang phía bên ñt Gia Lâm, ñóng b n doanh B Đ ñ ch n ñưng v c a quân ñch. “Nhong nhong ng a ông ñã v /C t c B Đ cho ng a ông ăn” là câu ca dao còn l ưu truy n ñ n ngày nay, th hi n s tham gia c a nhân dân ng h ngh ĩa quân ñánh gi c. Không ch vây ch t quân Minh và cô l p chúng trong thành Đông Quan, Lê Li-Nguy n Trãi còn có t m nhìn xa chi n l ưc, b trí l c l ưng lên phía B c, ch di t vi n binh c a quân ñch ch c ch n s t ph ươ ng B c kéo sang. Qu nhiên, t ưng gi c Li u Th ăng v a ñ n L ng S ơn ñã g p ph c binh ta ch s n t i Chi L ăng. Li u Th ăng b chém ch t ngay t i tr n. Quân ta l y ñưc n tín c a tên t ưng gi c, h a t c ñưa lên Lào Cai trao luôn cho t ưng gi c M c Th nh. Tên t ưng này ñã ñnh v ưt biên gi i, hình thành m t m ũi th hai men theo sông H ng ñ cùng v i Li u Th ăng gi i vây cho V ươ ng Thông thành Đông Quan. Nh ưng ý ñ không thành, th y Li u Th ăng ñã th t tr n và b quân ta t ưc m t n tín, M c Th nh kinh hoàng kéo quân ngay v n ưc. Ngày 10/12/1427, V ươ ng Thông b hoàn toàn cô l p trong thành Đông Quan, ph i g i th ư ra cho Nguy n Trãi xin bãi binh v n ưc. 28 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
26. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Sau ñó, m t H i th ñưc t ch c ñ a ñim chùa Chân Tiên (ph Bà Tri u ngày nay). Dn ñ u ñoàn ngh ĩa quân Lam S ơn là Lê L i. D n ñ u phái ñoàn quân Minh là V ươ ng Thông. Bài v ăn H i th do Nguy n Trãi so n ñưc tuyên ñc. V ươ ng Thông cam k t rút ht quân v n ưc, th i gian ñưc n ñ nh t ngày 29/12/1427. Đây là l n ñ u tiên trong l ch s ch ng gi c ngo i xâm c a dân t c Vi t Nam, k xâm lưc ñã ph i “u ng máu ăn th ” xin rút quân v n ưc, ch m d t chi n tranh xâm l ưc. Vi tinh th n nhân ño, ngh ĩa quân Lam S ơn ñã cung c p ñ y ñ l ươ ng th c, thu c men, xe, ng a cho ñám b i binh ñưc h i h ươ ng toàn v n. Truy n thuy t l ch s Vua Lê tr g ươ m cho th n Kim Quy trên h Th y Quân (v sau h mang tên Hoàn Ki m) sau khi d p tan gi c Minh là m t truy n thuy t ñ p ñã nói lên ý chí chi n ñ u vì chính ngh ĩa c ũng nh ư nguy n v ng hòa bình c a dân t c ta. Du n nhà Lê t i Th ăng Long Tháng 4/1428, Lê L i t dinh B Đ vào thành Đông Đô. Ngày 24/4/1428, Lê L i lên ngôi Hoàng ñ khi c n ưc ñã s ch bóng quân thù. L y niên hi u là Thu n Thiên (thu n lòng tr i) khôi ph c qu c hi u Đ i Vi t, m ñ u cho m t tri u ñi m i, tri u ñ i nhà H u Lê ñã khai sinh cho m t th i ñ i Ph c h ưng r c r trong l ch s n ưc ta. Tp b n ñ s m nh t c a Th ăng Long-Hà N i còn l i ñ n ngày nay ñưc v d ưi th i Lê Thánh Tông (1460-1497) ñưc g i là H ng Đ c b n ñ , trong ñó có b n ñ thành Đông Kinh (tên g i thành Th ăng Long) th i vua Lê Thái T . Vòng thành ngoài v n mang tên g i là Đi La. Vòng thành th 2 ñưc g i là Hoàng thành. N ăm 1516, Lê T ươ ng D c cho m r ng Hoàng thành v phía Đông. Hoàng thành 29 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
27. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi xây b ng g ch ñá, trên có b n. Thành m các c a: c a Đông (Đông Hoa) nhìn ra ph Hàng Cân, Hàng Đưng hi n nay. C a Nam ( Đ i H ưng) kho ng ph C a Nam hi n nay. Đn ñ i Lê Thánh Tông, c a chính là c a phía Nam g i là Đoan Môn. Ph n còn l i ñ n nay c a m t ki n trúc l n trong cung thành th i Lê S ơ trên m t ñ t ch là ñôi r ng ñá ch m tr khá ñ p hai bên b c th m c ũ. Công trình ki n trúc x ưa y là ñin Kính Thiên, ñưc xây d ng l i vào n ăm 1428 d ưi th i Lê Thái T . Đin Kính Thiên là n ơi lúc ñu ñưc dùng vào l t Tr i. Tr ưc ñin Kính Thiên, có ñin Th Tri u, n ơi các quan vào tri u y t nhà vua, bên trái có ñin V n Th là n ơi vua , bên ph i là ñin Chí Kính, n ơi c a Thái H u. Đn n ăm 1467, vua Lê Thánh Tông cho làm thêm hai lan can b ng ñá ch m r ng hai bên th m ñin Kính Thiên. Tr i qua bao bi n thiên, ñn nay trên m t ñ t v n còn hai con rng ñá ch m tr mang phong cách ngh thu t ñiêu kh c ñin hình th i Lê. Năm 1491, vua Lê Thánh Tông cho xây d ng m t ngôi ñình làm n ơi niêm y t các pháp lnh, cáo th c a tri u ñình. Đình y ñưc g i là ñình Qu ng V ăn, t a l c phía Nam ca Đ i H ưng (nay là góc ph C a Nam) Th k XV, m t ñài quan sát tr ăng sao ñã ñưc xây d ng, g i là ñài Khâm Thiên Giám. Đây là ñài quan sát thiên v ăn ñu tiên c a n ưc ta, n ơi làm vi c c a quan Khâm Thiên Giám quan sát thiên v ăn và làm lch. Năm 1466, vua Lê Thánh Tông l p khu v c hành chính ñc bi t kinh k ỳ, g i là ph Trung Đô, ñn n ăm 1469 ñ i tên là ph Ph ng Thiên g m 36 ph ưng. Quy ho ch Th ăng Long 36 ph ưng có t ñ y. Trong ñó, ph ưng Tàng Ki m làm ki u, áo giáp; ph ưng Yên Thái làm gi y; ph ưng Nghi Tàm d t v i và l a; ph ưng Hàng Đào nhu m ñiu; ph ưng T Nh t làm qu t; ph ưng Đưng Nhân c ũng là ph ưng có khách th ươ ng sang t Qu ng Đông, Qu ng Tây. Dưi tri u vua Lê Thánh Tông, m mang vi c h c ñưc ñ c bi t chú ý. B t ñ u t khoa thi n ăm Quý Mùi (1463), vua Lê quy ñnh nghi th c truy n loa x ưng danh nh ng ng ưi ñ Ti n s ĩ ngoài c a nhà Thái H c, treo b ng vàng mang tên các v tân khoa Ti n s ĩ ca Đông Hoa. Khoa thi này có 4.400 s ĩ t d thi, l y ñ ñưc 44 ti n s ĩ. Đích thân Vua Lê Thánh Tông ra ñ v ăn sách h i v ñ o tr n ưc, yên dân và ban cho 3 v Tam Khôi là Tr ng nguyên L ươ ng Th Vinh, B ng nhãn Nguy n Đ c Trinh, Thám hoa Quách Đình Bo m i ng ưi m t lá c thêu danh v . T n ăm H ng Đ c th 15 (1484), d ưi th i Lê Thánh Tông có 10 bia c a 10 khoa thi t 1442 - 1481 ñưc t o d ng. 30 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
28. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Tm bia Ti n s ĩ ñ u tiên V ăn Mi u-Qu c T Giám là bia ghi tên nh ng Ti n s ĩ ñ khoa Nhâm Tu t (1442). Ng ưi ñ ng ñ u tiên trong danh sách này ñưc kh c tên là Tr ng nguyên Nguy n Tr c, ng ưi xã B i Khê, huy n Thanh Oai (Hà N i). V ăn ñ bia là c a Đi h c s ĩ Thân Nhân Trung, có l i kh ng ñ nh ñ y ý ngh ĩa: “Hi n tài là nguyên khí c a qu c gia. Nguyên khí v ng thì th n ưc m nh và th nh. Nguyên khí kém, thì th n ưc yu và suy. Vì th , các b c ñ v ươ ng, thánh minh không ai là không ch ăm lo xây d ng bi d ưng cho nhân tài”. Hi n nay, t i V ăn Mi u-Qu c T Giám, còn l ưu gi ñưc 82 t m bia kh c tên 1.306 Ti n sĩ c a c n ưc, t khoa thi 1442 ñ n khoa thi 1779. S
    u t m 31 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
29. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Sông Hng v i quá trì nh l ch s Sông H ng tr thành m t ph n x ươ ng th t c a nh ng mi n ñ t nó ñi qua, c a bao th h, c a m i con ng ưi t ng g n bó máu th t v i nó. M i ng ưi l i có m t Sông H ng c a riêng mình. Không ai bi t Sông H ng hình thành t ñ i nào. T Vi t Trì, Sông H ng có thêm hai ph lưu là Sông Đà và Sông Lô v i hàng ngàn l ch khe, su i nh , su i to, ngòi nh , ngòi to ñ vào Sông H ng v i 609 km b t ngu n t dãy Ng y S ơn cao 1.776 mét thu c huy n Nh Đô, t nh Vân Nam trên Cao nguyên Vân Nam (Trung Qu c) và 556 km trên ñt Vi t Nam, v n là ngu n ch công bào mòn nh ng vùng ñt nó ñi qua, hòa trong 122 t m3 nưc/n ăm m t kh i l ưng phù sa kh ng l là 120 tri u t n/n ăm. Sông h ng C th , nó c n m n b i ñ p nên m t vùng châu th có b dày t 180m ñ n 60m trung tâm ñng b ng, càng ñi ra rìa càng nông h ơn, ñn m c m t vài n ơi còn l c n n ñá g c. Tng di n tích ñ t t nhiên nh nó mà có vùng châu th c Sông H ng và Sông Thái Bình này là 1.479.416 ha g m 8 t nh và 4 thành ph : Hà N i, H i Phòng, H i D ươ ng, Hưng Yên, Nam Đnh, Hà Nam, Ninh Bình, Thái Bình, Hà Tây, B c Ninh, V ĩnh Phúc. Không ch b i ñ p cho ñ y mãi lên s màu m mà nó còn ch u th ươ ng ch u khó m i n ăm m mang b cõi cho ñt n ưc nh l n ra bi n, trung bình 300 m qua 11 c a sông là: Lch Huy n, Nam Tri u, C m, L ch Tray, V ăn Úc, Thái Bình, Diêm Đin, Trà Lá, Ba L t, Lch Giang và Đáy. 32 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
30. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Vy là c kho ng t 150 ñ n 200 n ăm, ñ t n ưc s có thêm m t vùng ñt m i c m t na huy n H i H u, Nam Đ nh. Huy n H i H u ngày nay là vùng ñt ñưc hình thành nh m t con ñê l n bi n mà ông cha ta ñp trong kho ng t n ăm 1430 ñ n n ăm 1440 to ra, nên m i có tên H i H u, ngh ĩa là “sau bi n”. Mt vùng ven bi n Thái Bình ch ng ph i là nh công lao Nguy n Công Tr cho ñ p ñê ra chua khua m n mà làm nên m t bi n lúa c a châu th vùng này sao? Ng ưi Vi t Nam bi t ơn Sông H ng ñã b i ñ p nên châu th Sông H ng. Có châu th Sông H ng m i có n n v ăn minh lúa n ưc Sông H ng. Sông H ng - l ch s d ng n ưc, gi n ưc c a nhân dân Năm nghìn n ăm tr ưc, nh ng ng ưi Vi t c ñã c ư trú Phùng Nguyên. di ch Đ ng Đu, ta ñã tìm th y g o cháy. Tràng Kênh (H i Phòng) th y ph n hoa c a lúa n ưc Oryza. R i sau ñó, khi vùng bi n này lùi mãi ra xa nh phù xa b i l p, h m i r i b vùng ñt cao c a khu v c Phong Châu, Mê Linh ñ khai phá ñ ng b ng hoang vu này. Lau s y, c d i, r ng ng p n ưc nhi t ñ i v i bao nhiêu muông thú, r n r t, thu ng lu ng mãi t i Th k XVII còn ñưc Phan Huy Chú miêu t trong cu n L ch tri u hi n ch ươ ng lo i chí v Đ m D Tr ch vùng Khoái Châu nh ư m t minh h a. Không ph i ng u nhiên, phía Tây H Tây l i có m t làng tên là Trích Sài (t c là làng làm ngh hái c i). Mùa hoa ñào n ăm ngoái, tôi có ñn th ăm nhà ông Chu V ăn Th , ng ưi thuê m t m nh ñ t cánh ñ ng Xã Phú Th ưng ñ l p v ưn tr ng ñào. 33 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
31. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Đ có nh ng lu ng ñ t cao tr ng ñào và có n ưc t ưi, ông cho ñào m t cái ao sâu h ơn 2,5 m, th y toàn nh ng g c cây to th ñ ng, r nh ng nh t, ph i v t v l m th ñ u mi ñánh lên ñưc. M y tr ăm g c ch t sau nhà ph ơi khô ñun d n. Cu i nh ng n ăm 70, các nhà kh o c còn ñào th y V ăn Đin m t khu c ư trú c ũ, có nhi u ñ ñá, trong ñó có m t t ưng ng ưi. Đ y là di tích th i k ỳ ñ ñá m i. Nh có châu th Sông H ng v i ñ a th “trung tâm tr i ñ t”, “ ñưc cái th r ng cu n h ng i”, “ti n h ưng nhìn sông, d a núi”, “ ñ a th r ng mà b ng, ñ t ñai cao mà thoáng”, “muôn v t c ũng r t m c phong phú, t t t ươ i”, v i con m t nhìn th u sáu cõi, t m nhìn chi n l ưc c a m t b c Đ v ươ ng ñích th c, Lý Công U n m i ñi ñ n quy t ñ nh có ý ngh ĩa s ng còn ñi v i ñ t n ưc: “Xem kh p ñ t Vi t ta, ch n ơi này là th ng ñ a, th t là ch n t h i tr ng y u c a b n ph ươ ng ñt n ưc, c ũng là n ơi Kinh ñô b c nh t c a ñ vươ ng muôn ñi”. Năm 1010, v i Chi u d i ñô (trích) y, Lý Công U n ñã cho d i Kinh ñô t Hoa L ư, Ninh Bình ra ñi La, ñ i tên là Th ăng Long, thì sau này Hà N i m i ñóng vai trò là Th ñô c a ñt Vi t, châu th Sông H ng m i th c s tr thành cái nôi c a dân t c Vi t Nam trong hành trình 1000 n ăm d ng n ưc và gi n ưc. Va r i, Ban ch ñ o k ni m 1000 n ăm Th ăng Long - Hà N i có làm m t cu c kh o sát ñ xem Vua tôi ñã theo ñưng sông nào ñ “d n” cung th t t Hoa L ư ra Th ăng Long dng ñô m i. L p l i ñưc cu c hành trình y c ũng là ñiu thú v trong vi c tái hi n l i lch s d ng n ưc r t có ý ngh ĩa ñ i v i Hà N i. Vi t Nam ta ngày x ưa, ngoài ngu n n ưc t ưi và sinh ho t hàng ngày, sông ngòi v n là ñưng giao thông chính cho con ng ưi ñi l i giao l ưu v ăn hóa, v n chuy n hàng hóa, 34 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
32. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi phát tri n kinh t và chuy n quân ñánh gi c. Chính nh h th ng Sông Thái Bình (do ba con sông: Sông C u, Sông Th ươ ng và Sông L c Nam nh p l i) n i v i Sông H ng b ng các sông: Kinh Th y, L ch Tray, Sông Đung, Sông Lu c và Sông Đáy t o nên m t h th ng giao thông ñưng sông ch ng ch t trên kh p vùng châu th và thông ra bi n qua 11 c a. Ba l n danh t ưng Lý Th ưng Ki t ra quân ñ u dùng chi n thuy n hành binh theo ñưng th y ñánh gi c. L n th nh t kho ng 1068, ông ñưc Lý Thánh Tông phong làm Đi t ưng quân, cùng nhà Vua ñem n ăm v n quân xu ng 200 chi n thuy n ñi ñưng bi n vào ñánh Ch C phía Nam. Ln th hai, ngày 2/1/1076, Lý Th ưng Ki t l i dùng h ơn 200 chi n thuy n, m i chi c ch 250 quân theo ñưng bi n ch ñ ng ñánh sang ñ t gi c chi m c S Đ u, Khâm Châu, Liêm Châu, Ung Châu c a quân T ng r i l i ch ñ ng rút v . Cu i n ăm y (1076), 30 v n quân T ng ñánh sang tr h n. Ta dàn quân ñánh b chi n tuy n Sông Nh ư Nguy t (Sông C u). Th y quân trên 400 chi n thuy n thì c m Sông L c Đ u ñánh cho chúng m t tr n t ơi b i. Không bi t bao gi ta ñ tài, ñ s c d ng m t b phim l ch s ñánh gi c ph ươ ng B c ñ có th tái hi n ñưc quang c nh ngày 9/10/1284 c 13 tr i, 61 ph ưng dân Th ăng Long và ñt các vùng lân c n ñ ra xem cu c ñ i duy t quân th y và quân b Đông B Đ u tr ưc khi ra tr n v i hai ch “Sát Thát” trên tay, ñ t c vào l ch s nh ng tr n ñánh th ng gi c Ch ươ ng D ươ ng, V n Ki p, Hàm T còn l ưu l i muôn ñ i trong câu th ơ b t h: Ch ươ ng D ươ ng c ưp giáo gi c Hàm T b t quân thù và thành ña danh trên b n Sông H ng, Hà N i hôm nay. Đông B Đ u là chi n tr ưng ch ng quân Nguyên t n công Kinh thành c a quân dân ta ñi nhà Tr n. Nó vào quãng t Bãi Phúc Xá xu ng ñ n tr ưc C ng Phà Đen bây gi . Trên ñó có m t ñ n th y quân, m t v trí quân s r t quan tr ng, ch B nh vi n Trung ươ ng Quân ñi 108 ngày nay. Tr ưc 1954, nó c ũng v n là b nh vi n, bà con ta g i là Bnh vi n Đ n Th y là vì th . R i hai l n th ng quân Mông - Nguyên trên Sông B ch Đng. “Ng ưi ta không th nào t m hai l n trên m t dòng sông”. V i ý ngh ĩa tri t h c c a s vn ñ ng thì ñiu y là tuy t ñ i. Nh ưng b o “l ch s không bao gi l p l i” thì C ũng vn gi c ngo i xâm ph ươ ng B c. Cũng v n theo ñưng bi n kéo vào. C ũng v n b ta ph c kích c a Sông Rút, Sông Chanh - hai nhánh c a Sông B ch Đ ng. C ũng v n b thua b i m t cách ñánh. C ũng v n ch ng chi c c c lim y ch c th ng thuy n gi c : b n 35 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
33. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi hãy ñn B ch Đ ng Giang ñ ng m ngh ĩ v l ch s ch ng gi c ngo i xâm c a dân t c và nh t i hai câu th ơ c a Tr ươ ng Hán Siêu trong bài Phú B ch Đng: Đ r c ráng chi u in ñáy n ưc Ng r ng máu gi c v n còn ñây. Năm 1786, Nguy n Hu d n th y quân ra B c, ng ưc Sông H ng phá ñoàn thuy n chi n c a Chúa Tr nh B n Thúy ái. C ũng Nguy n Hu - Quang Trung ñã hành quân th n t c ra Th ăng Long phá tan hai m ươ i v n quân Thanh c a t ưng gi c Tôn S Ngh . Quân t ưng gi c ch y qua c u phao B c B n Tây Long (ch Đ m Tr u, ngoài Nhà máy xay L ươ ng Yên bây gi ). C u v , ñ t, quân s chen l n nhau r ơi xu ng sông, không ñm xu . L i cái l n ta ñánh tan hai m ươ i v n quân Thanh khi n chúng ph i tranh nhau qua c u phao trên Sông H ng, r ơi xu ng sông ch t nhi u nh ư sung r ng m t ao. Th ñ y! Không m t chi n th ng nào c a dân t c phía B c mà Sông H ng (và các chi lưu c a nó) không tham chi n, không góp công vào th ng l i. Sông H ng chính là l ch s d ng n ưc và gi n ưc c a nhân dân, c a Hà N i. Thêu s c ñ trên áo dài Hà N i Khi Hà N i tr thành Kinh ñô, thì ngoài v trí là g ươ ng m t, là ñu não ñiu khi n toàn b ho t ñ ng c a ñ t n ưc, nó còn là trung tâm chính tr , v ăn hóa, kinh t . Nh ưng tr ưc h t là c a tam giác châu th Sông H ng mà s thông th ươ ng gi a Hà N i - “th nh t Kinh kỳ” v i “th nhì Ph Hi n” (H ưng Yên) nh Sông H ng ñ t ñó t a ra xung quanh tr nên vô cùng nh n nh p, y là c nh dòng sông trên b n d ưi thuy n, san sát tàu thuy n ra vào b c d hàng hóa. Th i ph n th nh Th k XVII khi ta m c a giao l ưu th ươ ng m i v i các n ưc thì Hà N i tr thành trung tâm s n xu t, ñ u m i trung chuy n. Và hôm nay, trong s nghi p Công nghi p hóa, Hi n ñ i hóa, Hà N i ñưc xác ñ nh là ñnh c a tam giác kinh t mà hai góc ñáy là Qu ng Ninh và H i Phòng. Đưng Qu c l s 5 ñã ñưc nâng c p. Vi c nâng c p Đưng 18 ñã hoàn thành. C u Bính, c u dây văng Bãi Cháy ñã ñi vào s d ng. Đưng s t Hà N i - H i Phòng v n ñ m b o t i ña năng l c v n chuy n. Nh ưng v n t i ñưng th y trên Sông H ng t các n ơi v Hà N i và t Hà N i ñi các n ơi v n có m t v trí quan tr ng, nh t là v i tuy n Hà N i ñi S ơn La (ph i b c d hàng qua ñp c a Nhà máy Th y ñin Hòa Bình), ñi Tuyên Quang, Yên Bái, Lào Cai. Nh ưng ñiu quan tr ng h ơn c là: h th ng Sông H ng (và Sông Thái Bình) v n ti p t c là ngu n th y l i cho n n nông nghi p và cu c s ng c a 11 t nh thu c châu th Sông H ng. 36 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
34. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Hàng ngàn n ăm nay, Sông H ng ñã ch y thành m t ph n r t tr ng y u c a l ch s n ưc Vi t, trong ñó có m t ngàn n ăm ch y thành l ch s Hà N i. Nó tr thành m t ph n x ươ ng th t c a nh ng mi n ñ t nó ñi qua, c a bao th h , c a mi con ng ưi t ng g n bó máu th t v i nó. Mi ng ưi l i có m t Sông H ng c a riêng mình. Bao nhiêu ng ưi Hà N i ñi kháng chi n ñã s ng v i Sông H ng cùng Nguy n Đình Thi m i khi ngân nga “H ng Hà ơi, ta nh mùa Thu x ưa, n ưc v nh ư sóng c lên khi quân v Th ñô ”. Sông H ng trong Du kích Sông Thao là b n tráng ca b ng ngôn ng âm thanh ñ p nh t c a cu c kháng chi n ch ng Pháp. Và cu i n ăm 1954, bao nhiêu ng ưi t trong nh ng khu r ng Vi t B c âm u cũng náo n c h i c ư v Hà N i v i l i m i r c a T H u: Sông Thao náo n c sóng d i. Ai v Hà N i thì xuôi cùng thuy n!. Theo th ư t ch c Trung Qu c thì khong tr ưc Th k VI, ng ưi Trung Hoa g i con sông này là Di p Du. Còn bây gi , Trung Qu c g i ph n th ưng l ưu Sông H ng t n ơi phát tích là Nguyên Giang hay Mã Long Giang. G n ñ n vùng biên gi i Vi t Trung l i g i là Liên Hoa hay Lê Hoa. Vào ñt Vi t, m i vùng quê l i có Sông H ng c a mình. T Lào Cai ñn Vi t Trì con Sông nh ư d i l a ñào u n l ưn gi a hai bên b r ng c ñ i chè nên ng ưi Phú Th g i nó là Sông Thao (l a). Thao còn là m t t t trong Lâm Thao, tên m t huy n c a Phú Th mà dòng sông ch y qua. T Vi t Trì v ñ n Hà N i là Sông B ch H c. Bây gi v n còn nhi u c già g i sông này là Sông Cái, ngh ĩa là Sông M . M c a tr ăm ngàn con sông khác. Đy là cái tên có t xa x ưa mà ng ưi Vi t c ñã g i, có l theo n p ngh ĩ c a ch ñ m u h . Ng ưi Pháp thì r t lãng m n và có lý khi nhìn dòng n ưc phù sa h ng hào máu th t mà gi nó là Sông H ng, cái tên ñưc g i chính th c cho ñ n ngày nay. Sông H ng cong mình ôm l y Th ăng Long ñ t th i Minh M ng m i g i ñ t này là Hà N i (trong sông). Yêu l m, d i l a ñào Sông H ng - tà áo dài ph n ph t qu n quýt bên c p chân thon th cô gái Hà N i. Cm ơn s liên t ưng c a m t nhà th ơ Hy L p mà Sông H ng tuy t ñ p không bao gi phai trong ký c c a ông: Tôi không bao gi quên Sông H ng, Thêu s c ñ trên áo dài Hà N i. S
    u t m 37 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
35. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Nh ng tòa thành trên ñt Hà N i th i B c thu c T th i Lý, Th ăng Long tr thành "n ơi th ưng ñô c a Kinh s ư muôn ñi". Nh ưng t tr ưc ñó, Th ăng Long - Hà N i ñã ñm trách vai trò m t trung tâm chính tr , kinh t , quân s, v ăn hóa Đa th tr i cho “R ng cu n h ng i” c a mi n ñ t Hà N i ñã khi n Hà N i ñm trách vai trò m t trung tâm chính tr , kinh t , quân s , v ăn hóa t r t lâu ñ i và gi v trí Th ñô ca ñ t n ưc trong th i gian dài nh t c a l ch s n ưc ta. Mt gó c thà nh C Loa Th ư t ch chép r ng t Th k VII ñn Th k X Hà N i luôn có vi c ñ p l ũy xây thành ngh ĩa là Hà N i luôn ñưc ch n ñ ñ t tr s cai tr . C theo Đi Vi t s ký toàn th ư (NXB Khoa h c xã h i, HN.1972) thì có nh ng thành sau: Mu D n (618), Thái thú Giao Châu là Khâu Hòa “ ñp thành nh bên trong vòng quanh 900 b ưc ñ ch ng gi quân Tr ưng Châu”. C theo quy ñ nh m i b là 6 th ưc, m i th ưc là 31 cm thì thành nh này có chu vi là 1.674 m. Năm Đinh Mùi (767) quân Côn Lôn và Chà Và ñn ñánh Châu Thành. Kinh l ưc s là Tr ươ ng Bá Nghi c u c u v i Đô úy Châu V ũ Đ nh là Cao Chính Bình ñánh tan quân Côn Lôn và Chà Và Chu Diên. Tr ươ ng Bá Nghi ñp l i La Thành. 38 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
36. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Năm Tân Mùi (791), Tri u X ươ ng nhà Đưng sang làm Đô h . X ươ ng ñp thêm La Thành cho kiên c h ơn. Năm Quý Mùi (803), ñô ñc Bùi Thái sai san ph ng Câu ñ a thành trong thành, h p làm m t thành. Năm M u Tý (808), Tr ươ ng Chu làm ñô h Giao Châu ñp thêm thành Đi La, ñóng 300 chi c thuy n dài, m i chi c thuy n có 25 ng ưi chi n th , 23 ng ưi tay chèo, thuy n chèo ng ưc xuôi, ñi nhanh nh ư gió. Năm 824, Lý Nguyên Gia th y tr ưc c a thành có n ưc ch y ng ưc, s trong châu nhi u ng ưi sinh lòng làm ph n, vì th d i ñóng thành ngày nay. (B y gi Nguyên Gia di ph tr ñ n Sông Tô L ch, m i ñ p thành nh thôi, có ng ưi thày xem ñt b o r ng: sc ông không ñ p n i thành l n, ñ 50 n ăm n a v sau t t có ng ưi h Cao ñ n ñây ñóng ñô d ng ph . Đ n ñ i Hàm Trung, Cao Bi n ñ p La Thành ñúng nh ư l i y. L i xét ph thành ñô h tr ưc ñó ngoài Thành Đông Quan ngày nay, g i là La thành, sau Cao Bi n ñ p Kim Thành, thành bên ngoài c ũng g i là La Thành.) Năm M u D n (858), V ươ ng Th c làm Kinh l ưc Giao Châu. Th c là ng ưi có tài l ưc, ñn ph sai tr ng cây táo làm hàng rào, bên ngoài ñào hào sâu ñ thoát n ưc trong thành, bên ngoài hào tr ng tre gai, gi c không th xâm ph m ñưc. Năm Bính Tu t (866), Cao Bi n gi ph x ưng V ươ ng ñp La Thành vòng quanh là 1982 tr ưng l 5 th ưc, thân thành cao 2 tr ưng 6 th ưc, chân thành r ng 2 tr ưng 5 th ưc, tưng nh trên b n m t thành cao 5 th ưc 5 t c, l u nhìn gi c 55 s , c a ng 6 s , c nưc 3 s , ñưng ñi b 34 s . L i ñ p ñê vòng quanh 2125 tr ưng 8 th ưc, thân cao 1 tr ưng 5 th ưc, chân r ng 2 tr ưng. L i làm h ơn 40 v n gian nhà. Da vào th ư t ch ta có th kê ra ñưc nh ng tòa thành: thành nh c a Khâu Hòa ñp năm 618; La Thành c a Tr ươ ng Bá Nghi ñp l i n ăm 767; La thành ñp thêm n ăm 791; thành san ñp g p các b ph n nh c a các thành làm m t thành nh c a Bùi Thái n ăm 803 (không chép tên nh ưng ch c v n là La Thành vì nh ng thành ñưc san g p tr ưc ñu mang tên La Thành); Thành Đi La ñ p thêm c a Tr ươ ng Chu n ăm 808; Thành c a Lý Nguyên Gia ñp n ăm 824 (thành nh sát Sông Tô L ch này ch c v n g i La Thành), năm 858 V ươ ng Th c tr ng cây táo gai, ñào hào, tr ng tre gai gia c ph thành (ph thành ñô h c ũng g i La Thành); n ăm 868, Cao Bi n gi ph ñ p La Thành. Tám l n ñ p ho c s a thành quanh vùng Hà N i th i B c thu c ñu là nh ng tòa thành tr s c a châu, c a qu n. Các tòa thành t a nh ư ñu quan h t i tên La Thành. Các tòa thành ñu do quan ñô h ng ưi Trung Hoa ñ p và không nghi ng gì n a k thu t xây thành ph i là ph ươ ng pháp k thu t Trung Hoa. 39 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
37. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Các tòa thành ngày nay ñu không còn di tích rõ ràng trên m t ñ t. Gi ho c có còn d u tích ñâu ñó thì ng ưi ta hay l n l n v i các thành thu c các tri u ñ i Vi t Nam t Th k XI tr v sau. T ư li u b n ñ c , dù v r t sai l ch, c ũng không có. T ư li u tham kh o duy nh t là b n ñ v th i H ng Đ c, nh ưng c ũng ch còn nh ng b n “tam sao” th i sau. Nh ư trên ñã vi t, tám l n s a ñ p thành c a nh ng quan cai tr ng ưi Hoa th i B c thu c t i nay v n ch ưa ai ch rõ d u tích là n ơi nào c a nh ng di tích ñang còn l i Hà Ni. Nh ng phát hi n kh o c ñó ñây b y nay vì còn r t ít, di v t thì ít i, di tích thì phi n ñon dù ñã khi n ng ưi nghiên c u có lúc ñã reo m ng ñ ñưa ra phán ñoán táo b o nh ưng r i l i ph i k t lu n ch ñ i thêm ch ng c . Đã có m t tác gi ng ưi Pháp Cl. Madrolle ñã t ng r t táo b o v m t s ơ ñ v trí các thành c a Khâu Hòa, thành Tr ươ ng Bá Nghi và thành c a Cao Bi n, ñ i khái là vùng Th L , Qu n Ng a, Bách Th o. Ông không nói rõ c ăn c khoa h c, (nh ưng nh t ñ nh ph i có c ăn c l p lu n). Th c ra nh ng tòa thành ñp th i B c thu c ñúng là ghi chép quá ít, m ơ h , d u v t th c ñ a không còn, nh ưng tòa thành do Cao Bi n ñ p ñưc s chép k h ơn, có nhi u tri n v ng nhìn ra d u v t dù là phi n ñon. Ph ươ ng pháp v n ph i là tr ưc h t phân tích ñiu ghi chép c a s c ũ và cu i cùng trông ñi ch ng c kh o c h c. Ng ưi x ưa ñã nói th t chí lý “t n tín th ư b t nh ư vô th ư” (quá tin sách ch ng b ng không có sách). Đúng v y. Sách ghi v La Thành có chu vi 1982 tr ưng 5 th ưc b ng kho ng h ơn 6 km, li chép trong ñó làm 40 v n gian nhà. Tin sao ñưc m t tòa thành nh nh ư v y l i ch a ni 5000 gian nhà. 40 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
38. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Tt nhiên con s 40 v n gian nhà ghi trong sách Đi Vi t s ký toàn th ư th t là sai s quá ñáng. Nh ư v y kích th ưc chu vi c a tòa thành, s l ưng nhà làm trong thành là không ñáng tin. Th nh ưng s chép r ng thành có làm l u v ng ñ ch môn lâu, ng môn thì l i là ñiu ñáng tin. nưc ta thành có xây ng môn ñu tiên có l là La Thành c a Cao Bi n. Thu t ng ng môn c ũng xu t hi n l n ñ u tiên và c ũng là duy nh t thành c a Cao Bi n. M t ñon t ưng thành ñp b ng ñ t không ch a các di v t khác th t r t khó xác ñ nh ch nhân c a di tích, nh ưng m t ng môn c a m t tòa thành có th cho phép ñoán ñ nh r ng ng ưi xây thành là ng ưi Trung Hoa xây d ng v i k thu t trúc thành ñc h u c a Trung Hoa. Th là tìm nh ng y u t Trung Hoa trong thành c thành m t ph ươ ng pháp công tác h a h n m t thành qu t t trong nghiên c u thành c xây d ng th i B c thu c trên ñt Hà N i. Quanh La Thành Hà N i ngày nay, ñây ñó v n nghe th y nhân dân nói t i di tích “ ñ u ñong quân” ví nh ư quãng ngã t ư Láng H -La Thành. D u tích không còn n a nh ưng ng ưi già làng Gi ng Võ thì v n nh c t i. Ng ưi ta c truy n mi ng gi i thích cho nhau rng x ưa kia có m t lo i công trình có t ưng bao khép kín dùng ñ l ưng quân s . Ng ưi ta cho quân x p hàng kín công trình và ñm xem có bao nhiêu quân r i dùng con s ñó mà ưc tính s quân c a m i l n khi cho quân ñ ng kín công trình này. Công trình có công d ng nh ư m t cái ñ u ñong nên g i là “ ñu ñong quân”. Có m t “ ñ u ñong” nay còn ñ hình d ng ñ có th d nh n rõ, ñó là di tích kho ng cách d c B ưi ch ng 500 mét ñi v phía C u Gi y. Di tích là m t ô t ưng thành hình gn vuông. Quãng này có con ñưng c ñi qua sông Tô L ch v x Đoài x ưa. Qua Sông Tô ch này có c u g (nay ñã thay b ng c u bê tông ch u l c cao). Đưng t B ưi qua ñây v C u Gi y v n là t ưng La Thành. 41 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
39. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Vì ng ưi Pháp ñã tr i nh a thành ñưng ô tô nên quãng thành ñưc gi gìn khá nguyên vn. Sông Tô L ch v n là ngo i hào thiên nhiên c a La Thành dù có bi n d ng m c ñ song v n t n t i bám sát ngoài La Thành (t c ñưng nh a). Nơi có “ ñu ñong” này x ưa m m t c a thành g i là C a Đoài ( Đoài Môn t c C a Tây). “Đu ñong” là vùng t ưng thành nh hình vuông, m i c nh còn ño ñưc là 52 mét, b c quanh C a Đoài. Cũng quãng này bên kia Sông Tô L ch là ña ph n Xã Đoài Môn. Xã này mang tên Đoài Môn vì ñi di n v i c ng Đoài bên kia sông. Vì tên c ng thành mà ñt tên xã. Tm Hoài Đc ph toàn ñ v n ăm Minh M ng th 12 (1831) v rõ ràng v trí “ Đ u ñong” rt ñúng v i v trí th t trên th c ñ a. M t b n ñ m i do Nguy n Anh v in trong sách “L ch s Th ñô Hà N i” n ăm 1960 ñim rõ ràng ranh gi i Xã Đoài Môn phía b Tây Sông Tô L ch. Th là r t minh b ch m y ch c h ven b Đông sông Tô kho ng “ Đ u ñong” là b ph n xâm c ư r t g n ñây. “Đu ñong quân” bên b Đông sông Tô ñưc nhi u ng ưi bi t nh ưng th c ch t “ Đ u ñong” là m t “ ng thành” thì ch ưa ai ñưc nghe gi i thích, k c ng ưi có h c ít nhi u. “ng thành” (c ũng g i là “úng thành”) theo ñnh ngh ĩa c a T H i là thành bao bên ngoài ca thành l n ñ t ăng c ưng s c phòng v c a thành, xây hình tròn hay vuông tùy theo ña hình, m m t c a nách bên ph i hay trái tùy s ti n l i c a thành. Ch c n ăng c a “ng thành” là b o v m t tr ưc c a c a thành. Mu n vào thành ph i qua c a nách c a “ng thành”. Có “ ng thành” thì không ai có th nhìn th y trong thành. Sách Toàn th ư ghi v La Thành c a Cao Bi n có xây 6 ng môn. V y “ ng môn” có khác gì “ ng thành” ? Thành nào c ũng ph i m c a, ít nh t là m t c a, th nh ưng không ph i ca thành nào c ũng xây ñ p ng thành. Ch ca nào có ñp “ ng thành” ñ b o v m i gi là “ ng môn”. Cho nên có th hi u r ng thành c a Cao Bi n có 6 c a ñưc xây ng thành b o v , có th s c a m l n h ơn n a. 6 “ ng môn” là nh ng c a nào, x ưa nay ch ưa có ai ch rõ. Cho t i nay m i th y 1 di tích Đoài Môn. Nh ư trên ñã vi t, nhân dân ta v n g i di tích “ ng thành” là ñu ñong nh ư vy n ơi nào ñưc g i là ñu ñong ñ u có th ñoán ñ nh r ng ñó là “ ng thành”. Quãng ngã t ư Láng H -La Thành, nhân dân c ũng g i là “ ñu ñong”. V t tích nay không còn gì, song chính n ơi ñây kh o c ñã tìm ra m t c a c a La Thành. Có th ngh ĩ r ng c a thành này tr ưc ñây có ñ p “ ng thành” và c a này chính là m t “ ng môn”. Th c ñ a cho phép kh ng ñ nh ñim mà b n ñ c ghi là “ Đu ñong” chính là m t “ ng môn” c a La Thành và ñưng B ưi ngày nay chính là La Thành ñp t th i B c thu c. Ca Đoài ñã b l p ñ làm con ñưng thông ñi C u Gi y, t ưng “ ng thành” c ũng b l p sau nh ưng v n còn th y rõ ràng. 42 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
40. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Đưng qua sông Tô ( ñi sát t ưng phía Nam c a ng thành, có c u qua hào) v x Đoài nay là ñưng tr i nh a, c u nay là c u bê tông tr ng t i l n. Dù sao di tích ng môn ñã ñưc quy t ñ nh gi gìn ti n t i tu s a. ng thành Đoài Môn ñưc coi là m t phát hi n, có giá tr ñóng góp vào vi c tìm hi u nghiên c u v Th ăng Long. Dù m i ch m t ñ a ñim song ch ng c kh o c h c này s giúp cho nh ng ý ki n ñoán ñ nh v nh ng tòa thành th i B c thu c trên ñt Hà N i ti p cn chân lý thêm m t b ưc. S
    u t m 43 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
41. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Còn mt Sông Hng khác trong l ch s Đn cu c ch ng Nguyên Mông l n th 2, Tr n Hưng Đo ñóng quân d c l ưu v c Sông Tranh (Sông Hóa), th y các thuy n l ươ ng ph i ra g n bi n m i vào ñưc h sông H ng Giang th t xa xôi b t ti n, sai quân dân ñào ñon n i hai h sông l n l i. Theo các chính s thì “Lý Thái T ñ i 10 ñ o làm 24 l ”, v y t Th k XI n ưc ta ñã có L H ng (H ng L ). Do m ưa l t và s c i t o theo ý ng ưi, nên ñn kho ng Th k XIX, các c a ñ u ngu n sông này b l p d n, lòng sông có ñon teo c n ñi, có ñon ñã b mang tên c a dòng sông khác. Tuy v y, ta c ũng còn nh n ra ñưc qua l i ghi c a các nhà ña lý th i x ưa. Hng Giang trong sách x ưa Sách V ũ trung tùy bút c a Ph m Đình H ghi v x H i D ươ ng có chép r ng: “Hai ph Th ưng, H H ng t xa x ưa g i là H ng L hay là H ng Nhân L , Nhân Hùng Ph ; g n ñây m i g i là Th ưng H ng, H H ng. B i vì t x ưa có con sông H ng Giang t phía Tây B c ch y xu ng, vòng quanh trong kho ng b y huy n, c nhân m i theo tên con sông y ñ t tên ñt H ng L . C ũng nh ư Oai l (Ph Thanh Oai), vì g n ñó có con sông Thanh Oai”. Dư ña chí c a Phan Huy Chú(1) cho bi t thêm r ng: “M t d i H ng Giang phát nguyên t Xã C Bi, Huy n Gia Lâm cùng v i sông Th ch Tr Xã C Linh, sông Đ i Bi Xã Bát Tràng, sông Kim Ng ưu Xã Công Lu n, h p vào m t dòng ch y t phía B c sang phía Đông, ñi ngo n nghèo qua ña h t ba huy n (c a Th ưng H ng) l i ch y qua b n huy n phía Nam r i ch y xu ng C a M t(2) Huy n V ĩnh L i mà ra bi n”. 44 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
42. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Đn nay nhìn trên b n ñ , ta thy Sông H ng Giang th i c ñã b phân tán t ng ñon, ph thu c vào tên nh ng dòng sông khác. Đon thì thu c Sông Ngh ĩa Tr , ñon thành Sông Đo Khê, ñon thì g i Sông S t, ñon thì g i Sông T K ỳ,v.v Riêng h l ưu c a Hng Giang thì kho ng th i T Đ c ñn nay, nh t là nh ng n ăm thu c Pháp ñ p con ñưng 53 c t ngang thân nó, chuy n toàn b ñon h l ưu y cùng khúc sông ñào Do Tranh, nh p h n vào h Sông Lu c ñ làm ñưng sông qu c v n, cho nên d u v t Sông Hng Giang không d dàng nh n th y trên th c ña và trên b n ñ hi n nay. Theo các ña chí thì Sông Do Tranh ch là ñon sông ñào th i Tr n Nhân Tông, tr ưc ñó Sông H ng Giang và Sông Tranh Giang là hai h th ng sông bi t l p, dù cách nhau không xa l m. Xét v tên Sông H ng Giang thì ñu Th k XIX, Phan Huy Chú (1782-1840) còn th y ñưc hình dáng tuy n sông, nh ưng ñn th i T Đ c thì sách Đi Nam nh t th ng chí (T nh B c Ninh) ñã ghi r ng: “Các c a Sông Đ i Bi, C Bi, Huy n Gia Lâm ñã b l p h n”. Nh ư v y thì Sông H ng Giang c a H ng Nhân ch t n t i ñn kho ng gi a Th k XIX. Sông H ng c m t ñi, l i xu t hi n m t Sông H ng m i. Đây là ñon sông t ngã ba Bch H c ch y xu ng C a Giao Th y (hay Giao H i) nay là C a Ba L t, giáp Bi n Đông. Đon sông này các sách x ưa chép là Sông Nh Hà ( ñôi ch chép Lô Giang). Đn kho ng th i thu c Pháp ng ưi ta g i là H ng Hà (Sông H ng) v i ch H ng có ngh ĩa là màu ñ. Do tình hình trên, cho nên các b n ñ b ng ch Pháp Th k XX th ưng ghi tên sông này là Fleuve Rouge ngh ĩa là Sông Đ (ý nói n ưc ñ c màu ñ). Đưng ñi c a H ng Giang x ưa Soát l i các ñ a chí, ñ i chi u v i b n ñ , ta có th truy tìm ñưc Sông H ng Giang x ưa phát nguyên t các Xã V ũ Nông, C Bi(1) cùng v i Sông Th ch Tr Xã C Linh, Sông Đi Bi Xã Bát Tràng, các xã này thu c Huy n Gia Lâm, ch y qua Xã Giang Cao, Thu n T n, r i h p cùng Sông Kim Ng ưu t Xã Công Lu n Huy n V ăn Giang (nay thu c Văn Giang, H ưng Yên) n i ti p nhau h p l i m t dòng ch y v phía Đông. Đon ñ u ngu n này ñn gi a Th k XIX ñã b lp, ch ñ l i m t ít ao h . Ti p theo ñon ñ u ngu n, Sông H ng Giang ch y qua Kênh C u vào Huy n Đưng Hào, ch y qua các Xã Đo Khê, Trung Đo, Qu n Ng c, Đông M , Gia C u, Cao Trai, Thu n Xuyên, r i ñ n ngã ba Vô Ng i thu c T ng B ch Sam. Đon H ng Giang t Đ o Khê ñn Vô Ng i, sách ñ a chí Th k XIX ghi là Sông Đo Khê, nh ưng các b n ñ Th k XX l i ghi là Sông Ngh ĩa Tr . Sông H ng Giang l i t ngã ba Vô Ng i ch y qua các Xã Nho Lâm, Phúc B c a Huy n Đưng Hào, r i vòng qua phía Tây B c Ph K S t vào Huy n Đưng An. 45 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
43. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Li ch y qua các Xã Th ưng Khuông, H Khuông, vòng ñn p Mao Đin; r i l i vòng v ñt Huy n Đưng An các xã Tu n Ki t, Quang L , Thu n L ươ ng, K Gián. Đ n ñây sông qu t h ưng Nam ch y vào ñt Huy n Gia L c. Nh ư v y ñon H ng Giang t Vô Ng i ñ n H ươ ng Gián - Bá Th y, các b n ñ Th k XX ghi là Sông S t. Vào ñt Gia L c, Sông H ng Giang l i ch y qua Vân Đ , L ươ ng Xá, Khuông Ph , Quang B, V ĩnh Du , An Th ư, Đnh Hào, cho nên ñon sông này trên b n ñ Th k XX ghi là Sông Đnh Đào. Sông H ng Giang ñi qua các Xã Kim Húc, Đng Đ c c a Huy n Gia L c thì chuy n vào ñt Huy n T K ỳ. Đon sông T K ỳ này ñã ch y qua các Xã Qu ng B , Đng Quang, V ũ Xá, Yên Phong, V n T i, C L c, T K ỳ H , Hoa Ung, Hòa L , Hà H i, Hu Chung, An T , Đan Đin, Qúy Cao, An B . Đon t Hà H i ñ n An B nh ñon sông ñào Do Tranh th i Tr n mà ñưc n i sang v i L c Giang (Sông Lu c), ñ n th i Mc m r ng thêm, ñn th i Nguy n ñưc n n th ng và m r ng thành ñưng sông qu c v n, nên b n ñ Th k XX ghi nh p chung vào dòng Sông Lu c (Canal des Bambous). H l ưu Sông H ng Giang tính t ngã ba An B ra giáp bi n C a Ngãi Am, nay th ưng gi là c a Sông Thái Bình, c ũng có sách ghi là c a Bi n Thái Bình. Mi quan h v i Sông Lu c và Sông Hóa Trên ñây là d u v t Sông H ng Giang x ưa, ñn ñây xin bàn thêm v m i quan h l ch s vi hai sông: L c Giang và Tranh Giang (t c Sông Lu c và Sông Hóa) ñã di n ra nh ư th nào. 46 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
44. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Tr ưc th i Tr n, dòng Sông Tranh Giang (nay g i Sông Hóa) có th là dòng sông to rng, vì nó là ñưng giao thông chính t bi n vào, n i v i L c Giang (nay là Sông Lu c) ñ ñi ñ n Hoa L ư, Th ăng Long Thu y h Sông Tranh Giang – L c Giang này còn tách bi t hoàn toàn v i h Sông H ng Giang, tc h Sông Thái Bình ngày nay. Đn cu c ch ng Mông - Nguyên l n th 2, Tr n H ưng Đo ñóng quân d c l ưu v c Sông Tranh (Sông Hóa) th y các thuy n l ươ ng t bên phía Sông Lu c, Sông Tranh ph i ra g n bi n mi vào ñưc h Sông H ng Giang (h Thái Bình) th t là xa xôi b t ti n. Do ñó Tr n Hưng Đo ñã sai quân dân ñào ñon sông n i hai h sông l n l i. Đon sông m i này ñào qua ña ph n Thôn Do Tranh c a Xã Tranh Chu (thu c Huy n Vĩnh L i) cho nên ñt tên là Sông Do Tranh và Xã Tranh Chu b chia ñôi: n a phía Đông vn gi tên Tranh Chu, sau ñi là Tranh Ch , còn n a phía Tây thì ñt tên là Tranh Xuyên. Đon sông ñào Do Tranh này khi nhà M c l p Trai Kinh thì ñưc m r ng (theo văn bia ña ph ươ ng). T khi n i ñưc hai h sông l n thì Sông Tranh (Sông Hóa nay) ngày càng gi m sút tác dng, nh ưng cho ñon t Do Tranh ñ n An B ngày càng ñưc m r ng ñ thông v i h l ưu H ng Giang, t c ph n cu i h Sông Thái Bình ngày nay. Trong sách Đa d ư các t nh B c K ỳ c a Đ Đình Nghiêm, Ngô Vi Li n, Ph m V ăn Th ư xu t b n n ăm 1925 trang 34 vi t v Đ n Tranh có ñon r ng: “ Làng Tranh Xuyên (Ph Ninh Giang) và Làng Tranh Chu (Huy n V ĩnh B o) có m t cái ñ n r t c (hai làng này tr ưc cùng m t Xã Tranh Chu). T th i nhà Tr n lúc ñánh gi c Nguyên có ñào m t con sông g i là Sông Do Tranh ñ ti n t i binh. Sông ñào y ñã chia Xã Tranh Chu ra làm ñôi, nh ưng dân v n th chung m t v th n, g i tên là v Tranh Giang ñi v ươ ng Hoàng H p tôn th n”. V th n này ñ n Làng Đào Đng, Huy n Ph D c (nay là Qu ỳnh Ph , T nh Thái Bình) cũng có th và m h i vào ngày 20 ñn ngày 26 tháng Tám âm l ch. S d ĩ các làng d c Sông Tranh bên phía V ĩnh L i, T K ỳ c ũng nh ư bên Huy n Ph D c, Qu ỳnh Côi th ưng m h i vào tháng Hai và tháng Tám âm l ch, do b t ngu n t hai l tr n th i x ưa, nh ư sau: Hi gi a tháng Hai âm l ch là b t ngu n t s t ưng ni m chi n tích c a Lê Hoàn phá Tng trên Sông L c, Sông Tranh vào tháng Hai n ăm Tân T (981). H i tháng Tám âm lch là b t ngu n t l t ưng ni m v anh hùng dân t c Tr n H ưng Đo khi ông ñóng quân vùng này ñ ch ng quân Mông - Nguyên. Ông m t vào ngày 22 tháng Tám âm lch. Tóm l i, Sông Tranh Giang và Sông H ng Giang th i x ưa là hai h riêng bi t. Sông H ng Giang phát nguyên t ñ t Gia Lâm, V ăn Giang ch y qua L H ng r i ñ ra bi n. Đ n Th 47 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
45. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi k XIII, Tr n H ưng Đo sai quân dân ñào ñon Sông Do Tranh ñ ti n ch binh l ươ ng, nên H ng Giang ñưc n i ti p v i Tranh Giang. T th i M c v sau, các ñon sông n i th ưng ñưc u n n n, ñào r ng thêm, nên b m t Sông H ng Giang th i c ngày càng bi n d ng. Đ c bi t Th k XIX, nhà Nguy n m tuy n ñưng sông qu c v n, m ch ñưng sông t c a bi n Thái Bình ñn An B , Quý Cao n i ti p Sông Lu c ñ vào Sông Hng ñưc n n t ươ ng ñi ñ u và m r ng thêm. T ñó Sông H ng Giang b ñ i tên thành t ng ñon: Sông Ngh ĩa Tr , Sông Đào Khê, Sông S t, Sông T K ỳ, Sông Đan Đin, Sông Ngãi Am, v.v Đn Th k XX trên các b n ñ ñã ñem ñon sông ñào Do Tranh cùng ph n sông ñ n Quý Cao, An B bi n thành h l ưu Sông Lu c, g i chung là Canal des Bambous và ñi ñon Sông Ngãi Am v n là h l ưu H ng Giang thành h l ưu Sông Thái Bình ngày nay; ñi C a Ngãi Môn thành C a Thái Bình. Nh ư v y kho ng cu i Th k XIX tên Sông H ng Giang ñã b xóa, ng ưi ta l i g i Sông Nh Hà, ñon t ngã ba B ch H c xu ng ñ n C a Giao Th y (Ba L t) là dòng Sông H ng, tên ch Hán là Hng Hà. S
    u t m 48 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
46. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Đc l ch s H Gươ m qua ñáy n ưc T 10.000 ñ n 4.500 n ăm tr ưc, h v n còn chìm ng p d ưi bi n. Qua hàng nghìn n ăm, h ñã có s d ch chuy n t Tây Nam lên Đông B c. Cũng nh ư m t s h khác, H Hoàn Ki m phát sinh và ti n hóa trong m i liên quan m t thi t v i l ch s phát tri n Sông H ng và h th ng sông ch y ngo n ngoèo trong Thành ph Hà N i g n li n v i các pha bi n ti n, thoái di n ra th i k ỳ Holocen. Trên quan ñim ñó, ñ xác ñ nh ñưc chính xác ngu n g c h , trong công trình nghiên cu này các tác gi ñã t p h p phân tích hàng lo t các tài li u l khoan g n khu v c h, các k t qu phân tích ñ ht và ñc bi t là khoáng v t sét và ñ pH các c t m u ng phóng tr m tích h . Tr m tích Holocen khu v c Hà N i (10.000 n ăm tr ưc ñ n nay) Tr m tích Holocen s m (QIV1) 10.000 – 6.000 n ăm (tr ưc bi n ti n c c ñ i) Tr m tích Holocen s m ñưc ñ c tr ưng b i m t l p bùn sét xám ñen giàu mùn bã h u cơ và các v a m ng than bùn thu c t ươ ng ñm l y ven bi n c (xem ñ a t ng l khoan hình 1 c a d án Plaza, 1997). Điu ñó ch ng minh cho ñ i ñưng b c ñưc n ñ nh khu v c 10.000 – 6.000 n ăm (tr ưc bi n ti n c c ñ i) trong quá trình ñưng b v n ñưc ti p t c d ch chuy n ñ n vùng ven rìa ñng b ng. Nh ư v y, t i trên lòng h l p tr m tích này n m v trí sâu d ưi l p tr m tích ñáy. Theo quy lu t ti n hóa có th chúng còn ñưc b o t n song c ũng có th b xáo tr n do quá trình tác d ng c a dòng ch y ven Sông H ng c n i v i Sông H ng hi n ñ i qua khu v c Bo tàng L ch s . 49 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
47. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Tr m tích Holocen trung (QIV2) 6.000 – 4.500 n ăm (tr ưc bi n ti n c c ñ i) Lp tr m tích có tu i Holocen trung là l p sét xám xanh thu c t ươ ng v ũng v nh b t g p ñ sâu t 1m-6,1m (xem ña t ng l khoan hình 1 – 2b) Tr m tích sét xám xanh ñã ñưc nghiên c u r t chi ti t trong ph ươ ng án ño v b n ñ ñ a ch t t l 1:50.000 khu v c Hà Ni. Thành ph n bao g m: hydromica, kaolonit, monmorilonit ñ c tr ưng cho bi n v nh ch ng ki n m t giai ñon c khu v c r ng l n Hà N i và ph c n ñ u b chìm ng p d ưi bi n. Tuy bi n v nh không sâu l m song ch ñ th y ñ ng l c khá yên t ĩnh, môi tr ưng kh th ng tr nên sét có màu xám xanh ñc tr ưng. Tr m tích Holocen mu n (QIV2-3) (4.500 - 2.000 n ăm) Đây là giai ñon bi n lùi, t o l p ñ ng b ng Sông H ng và các h móng ng a, h l ưi li m và các h th ng l ch thoát l ũ, các ao chuôm, ô tr ũng trên các bãi b i th p, t t c c u thành m t ph c h th ng t ưng bãi b i c a sông ñ ng b ng. Hà N i là m t khu v c có ñy ñ các hi n t ưng ñ a ch t ghi l i m t quá trình ti n hóa bãi b i Sông H ng ch ưa hoàn thi n. Tuy nhiên các y u t c ơ b n c a ph c h bãi b i ñã có m t. - T ưng sét b t pha cát bãi b i: G p ñ sâu 0m – 1,2m thành t o do mùa l ũ. T i khu vc Đông Nam c a h , b dày tr m tích bãi b i sông thay ñ i r t ít theo chi u ngang. Điu ñó có th lý gi i b i th i gian thành t o ch ưa dài. - T ưng bùn sét kênh – sông thoát l ũ: H th ng Sông Tô L ch ch y ngo n ngoèo trong Hà N i nay ñang trong giai ñon thoái hóa, là s n ph m thoát l ũ t bãi b i v lòng sông chính. Các ki u dòng ch y này ch b t ngu n t ñ ng b ng (bãi b i cao) ñ n khu vc bãi b i th p, chúng l i k t n i v i r t nhi u h nh d ưi d ng ao chuôm, ô tr ũng. Chúng c ũng là mt b ph n c a h th ng th y v ăn thoát l ũ khác v i h móng ng a là hi n t ưng b r ơi m t khúc sông trong quá trình u n khúc quanh co, d ch chuy n ngang nhanh. Quá trình d ch chuy n lòng Sông H ng t Tây Nam lên Đông B c là nguyên nhân t o nên h th ng sông con b t ngu n t bãi b i cao ñ vào Sông H ng (h th ng Sông Tô Lch), th c ch t ñó là l ch thoát l ũ t nhiên. Các h th ng h c n d ng ao chuôm, ô tr ũng phát tri n trên bãi b i th p nh ư H Hoàn Ki m, Thuy n Quang, H Ba M u, B y Mu, H Đ ng Đa, H Xã Đàn, H Ng c Khánh, H Gi ng Võ, H V n Phúc, H Tr ươ ng Đnh, H Thanh Nhàn ñu có ngu n g c ra ñ i trong giai ñon hình thành h th ng Sông Tô L ch. 50 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
48. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Cũng c n h t s c l ưu ý t khi Lý Công U n d i ñô v Th ăng Long là b t ñ u c a quá trình ñô th hóa. Vì v y, theo chi u dài l ch s , con ng ưi ñã c i t o b ng nhi u hình th c làm cho c nh quan bãi b i t nhiên khi x ưa ñã b ñ i khác. H Hoàn Ki m c ũng n m trong tình tr ng ñó. Cn ph i nghiên c u thêm m i liên h gi a H Hoàn Ki m v i các h th ng h k trên ñ hi u ñúng h ơn ngu n g c c a chúng. Song không còn nghi ng gì n a, H Hoàn Ki m là s n ph m ti n hóa c a bãi b i Sông H ng. Đc ñim tr m tích và ña hóa H Hoàn Ki m Thành ph n ñ h t Tr m tích ch y u là bùn cát trong ñó có c cát sét và b t cát (khu v c g n Đ o Ng c và Tháp Rùa). Tr m tích bùn cát phân b thành m t ñ i r ng ven b khép kín. Tr m tích này có ñ ch n l c kém. Hàm l ưng cát thay ñ i t 8 ñ n 29% và có xu th gia t ăng t ñ sâu 1m ñ n l p tr m tích t ng m t. Ng ưc l i, thành ph n c p h t sét chi m t l khá cao, thay ñi t 29% ñ n 62% và có xu th gi m d n t d ưi lên trên. Điu ñó ñã lý gi i bi quá trình pha tr n v t li u cát c a l p tr m tích b m t do nh h ưng c a ho t ñ ng nhân sinh và n ưc ch y b m t. Song toàn b l p tr m tích t ng m t (t 0m – 1m) là s n ph m b xáo tr n c a m t thành to sét bùn ñc tr ưng cho môi tr ưng v ũng v nh nguyên th y t ng d ưi (>1m) và chuy n d n lên thành t o bùn sét pha cát t ng trên. Nhìn hai s ơ ñ phân b tr m tích (tr m tích ñ sâu 1m và tr m tích t ng m t) cho th y s khác nhau rõ r t. Trên s ơ ñ phân b tr m tích ñ sâu 1m, trung tâm c a h l ch v phía Tây Nam, n m sát b h hi n ñ i. 51 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
49. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Trên s ơ ñ phân b tr m tích t ng m t, trung tâm c a H l i phân b gi a, ñúng quy lu t là càng vào gi a H thì ñ h t càng m n, t l c p h t sét ( 8), yên t ĩnh, b tr m tích kín ho c n a kín ki u ch ñ v ũng v nh. Thành ph n khoáng v t sét ñưc nghiên c u r t chi ti t b i l khoáng v t sét là ch th ñ pH c a môi tr ưng. Theo k t qu ñ nh l ưng khoáng v t b ng ph ươ ng pháp r ơghen m u tr m tích ñáy H Hoàn Ki m thì: - Khoáng v t monmorilonit ñ c tr ưng cho môi tr ưng bi n v ũng v nh chi m t 2,03% ñ n 2,3% và có xu th gi m d n t dưi lên. - Khoáng v t calcit, ñ c tr ưng cho môi tr ưng v ũng v nh chi m hàm l ưng khá cao (t 13,5% ñn 23,9%). - Các khoáng v t sinvin, halit là khoáng v t ñ c tr ưng cho môi tr ưng bi n, v n còn ñưc bo t n trong ch ñ kh v ũng v nh. - Khoáng v t glauconit, ñ c tr ưng cho môi tr ưng v ũng v nh, bi n nông chi m t 4,4% ñn 5,2% t ươ ng ñươ ng v i ilit (hay hyromica) (3,4% - 6,0%). Đ pH c a môi tr ưng Theo chi u th ng ñ ng, ñ pH gi m d n t d ưi lên (t 8,15% - 7,0%) ph n ánh môi tr ưng chuy n d n t bi n v ũng v nh n ưc m n ñ n h l c ñ a n ưc ng t, song v n b nh h ưng c a môi tr ưng bi n do tính k th a theo th i gian. 1. pH c a l p bùn ñ sâu 1m h u h t > 8 và thay ñi trong kho ng t 8,02 ñ n 8,15 ñc tr ưng cho môi tr ưng bi n ñin hình. 2. Đ pH c a l p bùn t ng m t thay ñ i t 7,5 – 7,0 ñc tr ưng cho môi tr ưng ki m y u vũng v nh ven b . 52 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
50. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Kt lu n 1. H Hoàn Ki m là m t d ng ô tr ũng trên bãi b i th p phía h u ng n Sông H ng. Chúng ñưc thành t o cách ñây kho ng 3.000 n ăm khi lòng Sông H ng b d ch chuy n lên phía Đông B c Hà N i. 2. Không tìm th y tr m lòng sông c trên ñáy H Hoàn Ki m. Tr m tích ñáy h ch y u là sét pha bùn cát và có s phân t ng: t ng d ưi là tr m tích v ũng v nh bi n ñ c tr ưng, tng trên là m t h n h p bùn cát b xáo tr n do tác ñ ng nhân sinh (n o vét làm xáo tr n lp tr m tích v ũng v nh Holocen Trung cách ñây 6.000 – 4.500 n ăm v i l p bùn cát hi n ñi do n ưc m ưa và dòng ch y b m t mang t i). 3. H Hoàn Ki m nguyên là m t b ph n liên thông v i h th ng Sông Tô L ch ch y ngo n ngoèo, ñó chính là h th ng th y v ăn thoát l ũ b t ngu n t bãi bi cao ch y qua khu v c bãi b i th p r i ñ vào Sông H ng ñ ra bi n. T ươ ng t nh ư H Đ ng Đa, Thuy n Quang, B y M u, Thanh Nhàn H Hoàn Ki m ñã b thu h p di n tích do quá trình ñô th hóa, con ng ưi l p d n và ñ sâu h ñang b c n d n do quá trình b i l ng lòng h t nhiên theo th i gian. 4. Theo quy lu t, H Hoàn Ki m s b ñ m l y hóa theo th i gian, song hi n t i ñ pH ca n ưc h v n dao ñ ng trong kho ng 6,9 – 7,5 (mùa Hè) và 9-10 (mùa ñông) ngh ĩa là môi tr ưng n ưc h trung tính ch ưa nh h ưng ñn th gi i th y sinh và rùa trong h . 5. Ngu n g c c a rùa H Hoàn Ki m còn là v n ñ tranh lu n, c n ti p t c nghiên c u. Song ñiu kh ng ñ nh là n u không ph i rùa nuôi thì ngu n g c c a rùa ph i là t Sông Hng ñưa vào tr ưc khi ñ p ñê Sông H ng. S
    u t m 53 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
51. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Hươ ng x ưa còn l i chút này Không bi t t bao gi , hình nh c a hoa nhài ñã g n bó v i v ñ p thanh l ch c a ñ t và ng ưi Hà N i. Nh ưng gi ñây, gi a nh p s ng h i h , gi a nh ng tòa nhà san sát cao ng t c a ph ph ưng hi n ñ i, nh ng hoa tr ng nh v i h ươ ng th ơm tho ng nh thanh khi t y tr nên vô cùng hi m hoi. Hàng hoa trên ph c ũ Góc ph Đ i C n giáp v i ch Ng c Hà nh ng bu i s m mai th ưng có m t bà c già lng l bên r hoa nhài. Trong dòng ng ưi xe h i h , ch ng m y ai ñ ý bà c già nua y. Còn c d ưng nh ư c ũng ch ng ñ ý ñ n dòng ng ưi t p n p tr ưc m t, c ũng không chào m i ng ưi mua Lân la trò chuy n, bi t tên c là Tr nh Th D n, n ăm nay ñã 86 tu i, ng ưi làng Ng c Hà gc. C D n mái tóc b c tr ng, nh ưng ti ng nói còn m nh m và hàm r ăng nhu m ñen ñu t ăm t p. C D n k , ngày x ưa làng Ng c Hà tr ng r t nhi u hoa nhài. M i nhà ñu dành ñt ñ trng vài lu ng hoa. Th nh ưng th i bu i "t c ñ t t c vàng" bây gi còn r t ít ng ưi tr ng hoa nhài, b i thu nh p t vi c tr ng hoa nhài c ũng ch ng ñáng là bao, l i còn ph i ch ăm bón v t v . Nhi u nhà bán ñt ho c làm nhà cho thuê có thu nh p cao h ơn. Hoa nhài mà c D n bán có hai lo i: m t lo i ch toàn bông tr ng tinh, bán cho nh ng ng ưi mua v ưp chè nhài, bán chè ho c tào ph ; m t lo i hoa nhài cành bán cho nh ng ai thích mua v c m trong nhà. 54 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu
52. www.100hanoi.com Vaên hoaù Haø Noäi Theo c D n, hoa nhài b t ñ u n r t t tháng 4 ñ n tháng 6. Vào chính v , có hôm c bán hàng cân bông hoa nhài. Hoa nhài cành thì ñy r l n. T mùa thu hoa ít d n và mùa ñông thì h u nh ư không có. Vào th i ñim ñó, c D n bán kèm thêm các lo i cây lá trong v ưn nh ư: lá vông, lá ñ, lá ng i, tía tô, h Vi c ch ăm bón hoa nhài c ũng ph i có cách riêng. C D n b o: "Ch ăm hoa c ũng ch ăm tr con, c ũng ph i cho nó ăn u ng". V mùa ñông, ph i bu c nó vào và ch ăm t ưi t m, nu không s b ch t. Ph i bón ñ t phù sa cho cây ñ mùa xuân cây ñâm ch i, cho hoa nhi u ". Theo l i c , hoa nhài mu n th ơm không ñưc hái non. Ph i hái vào bu i chi u, cho ñ n ti, không hái vào bu i sáng, hoa b n ưc m ưa ho c s ươ ng vào thì không th ơm. Thu nh p t hoa nhài c a c c ũng không ñáng k b i m i n m hoa giá ch vài nghìn ñng. Hôm nào bán nhi u thì ñưc g n m t tr ăm nghìn, ngày ít thì ch 2-3 ch c nghìn ñng. S ti n y còn ph i tr công cho ng ưi làm ñt, r i mua ñ t phù sa ñ bón cho cây. Dù tu i ñã cao, nh ưng c D n hàng ngày v n thích ch ăm bón cho hoa nhài ñ không ph i d a vào con cháu và cho thêm vui tu i già. Khách c a c D n th ưng là khách quen. Ch Bùi Thu Ph ươ ng (hi n s ng s nhà 130 Đc Ng - Hà N i) cho bi t ch mua hoa nhài ñơn gi n vì thích h ươ ng th ơm thanh khi t ca nó g i nh Hà N i x ưa và c ũng vì ni m yêu m n v m c m c, gi n d c a ng ưi bán. 55 www www.100hanoi.com Haø Noäi Toâi Yeâu