Tiếng Việt và ngôn ngữ học hiện đại - Sơ khảo về cú pháp (Phần 2)

Nội dung text: Tiếng Việt và ngôn ngữ học hiện đại - Sơ khảo về cú pháp (Phần 2)

1. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Chöông 7 TÍNH RAØNG BUOÄC Con ngöôøi coù theå moâ taû ñoái töôïng baèng ngoân ngöõ. Ñoái töôïng coù theå laø ngöôøi, vaät, suy nghó, taâm tö, söï tình, bieán coá, , khoâng phaân bieät cuï theå hay tröøu töôïng. Ví duï, tình yeâu laø moät ñoái töôïng thöôøng ñöôïc giôùi ngheä só duøng laøm chuû ñeà saùng taùc. Moät baøi thô tình, moät baûn nhaïc tình, caâu chuyeän tình, v.v Muïc ñích cuûa toaøn baøi thô, baûn nhaïc, cuoán truyeän laø nhaèm dieãn taû ñoái töôïng tình yeâu. Theá nhöng coù theå trong ñoù coøn coù nhieàu chi tieát trôøi, traêng, maây, gioù, nhaân vaät naøy, nhaän vaät noï, Moïi thöù naøy cuõng laø ñoái töôïng vaø coù theå ñöôïc dieãn taû chi tieát hôn trong caâu. Thöû xeùt moät ñoaïn thô Maøu tím hoa sim cuûa Höõu Loan ñöôïc Phaïm Duy phoå nhaïc nhö sau: (1) “Naøng coù ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi laâu roài. Naøng coù ñoâi ngöôøi em, Coù em chöa bieát noùi. Toùc naøng haõy coøn xanh. Toùc naøng haõy coøn xanh. Toâi laø ngöôøi chieán binh, xa gia ñình ñi chieán ñaáu. Toâi yeâu naøng nhö yeâu, ngöôøi em gaùi toâi yeâu, ngöôøi em gaùi toâi yeâu ” Vaên baûn treân chöùa nhieàu ñoái töôïng; caâu naøo cuõng coù: “naøng”, “ngöôøi em gaùi”, “toâi”, “toùc naøng” Nhìn kyõ, ta seõ thaáy, coù chuoãi töø/caâu khoâng gaây hieåu nhaàm, nhöng coù chuoãi töø/caâu khoâng ñöôïc saéc beùn neáu khoâng ñeå yù tôùi ngöõ caûnh phía tröôùc. Ví duï: (2) Ngöôøi em gaùi toâi yeâu. 161
2. CHÖÔNG 7 TÍNH RAØNG BUOÄC Caùch dieãn ñaït naøy deã bò hieåu nhaàm neáu hieåu “ngöôøi em gaùi toâi” laø moät cuïm töø vieát taét cuûa “ngöôøi em gaùi cuûa toâi” ñaïi ñeå nhö “nhaø toâi” cuûa Vaên Cao: (3) “Nhaø toâi beân chieác caàu soi nöôùc”. (Beán Xuaân – Vaên cao) Neáu noùi khôi khôi “ngöôøi em gaùi toâi yeâu” maø khoâng ñeå yù ñeán ngöõ caûnh, ngöôøi nghe raát deã ñaâm thaéc maéc: coâ aáy yeâu ai ? Chuoãi töø “ngöôøi em gaùi toâi yeâu” bao goàm hai caù theå “ngöôøi em gaùi” vaø “toâi” hay chæ moät caù theå duy nhaát: “ngöôøi em gaùi toâi” ? Chæ nhôø moâi tröôøng ngöõ caûnh, chuùng ta môùi hieåu raèng cuïm töø “ngöôøi em gaùi toâi yeâu” coù nghóa ñaïi khaùi laø “toâi xem naøng nhö moät ngöôøi em gaùi” vaø “toâi yeâu” coå. Noùi cho roõ laø: (4) Ngöôøi em gaùi maø toâi yeâu. Ngaén nöõa laø: (5) Ngöôøi em gaùi, toâi yeâu (vôùi daáu phaåy). Theo caûm xuùc, caâu naøy ngaén goïn vaø hay nhaát, thaønh thöû taùc giaû môùi boû chöõ “maø” 1) ñi. Vaøi ví duï khaùc trong tieáng Anh: (6) Mary and Rosi vitsited Viet nam. Neáu hoûi ai veà Mary vaø ñöôïc bieát, Mary noùi raèng : (7) Mary said that she vitsited Vietnam. Neáu hoûi Mary: “Rosi laøm gì ?” vaø ñöôïc Mary traû lôøi : (8) Mary said that she vitsited Vietnam. 1) “Thì”, “laø”, “maø” trong tieáng Vieät laø nhöõng tieáng coù coâng duïng phaân giôùi caáu truùc cuù phaùp. Ñoái vôùi cuù phaùp, ñaây moät ñieåm maïnh cuûa tieáng Vieät, theá nhöng ngöôøi Vieät thöôøng khoâng thích duøng, ñaëc bieät laø giôùi vaên chöông. Hieän töôïng thieáu “thì”, “laø”, “maø” raát deã gaây laãn loän trong caâu. 162
3. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP haún ta phaûi thaáy yù nghóa hai caâu traû lôøi khaùc nhau, duø hai caâu gioáng heät nhau. “She” trong caâu (7) aùm chæ chính Mary, “she” trong caâu (8) aùm chæ Rosi. Gioáng nhö ngöôøi Anh, ngöôøi Ñöùc cuõng coù caùch töôøng thuaät töông töï: (9) Mary und Rosi haben Vietnam besucht. (Mary vaø Rosi ñaõ ñi thaêm Vieät Nam) (10) Mary sagte, daß sie Vietnam besucht hat. (Mary keå, coå ñaõ ñi thaêm Vieät Nam) (11) Mary sagte, daß Rosi Vietnam besucht hat. (Mary keå, Rosi ñaõ ñi thaêm Vieät Nam) (12) Mary sagte, daß sie Vietnam besucht hat. Nghóa laø: Mary keå, Rosi ñaõ ñi thaêm Vieät Nam. Ngöôøi Vieät khoâng duøng “coå” trong caâu naøy ñeå aùm chæ Rosi baèng caùch noùi: “Mary keå, coå ñaõ ñi thaêm Vieät Nam”. Caùc ñoái töôïng ñöôïc ñeà caäp tôùi trong nhöõng ví duï treân ñeàu coù moái quan heä raøng buoäc laãn nhau. Söï raøng buoäc khoâng nhöõng chæ toàn taïi treân bình dieän cuù phaùp maø coøn treân bình dieän ngöõ nghóa. Trong chöông naøy, ta thöû xem lyù thuyeát raøng buoäc (binding theory) seõ giaûi thích theá naøo veà yù nghóa naøy. SÖÏ RAØNG BUOÄC Caùch deã nhaát ñeå nhaän ra tính raøng buoäc cuûa moät ñoái töôïng ñoái vôùi moät ñoái töôïng laø traû lôøi caâu hoûi, ñoái töôïng naøo daãn chæ (refer) tôùi ñoái töôïng naøo. Trong caâu “Mary and Rosi vitsited Vietnam”, ngöõ ñoaïn danh töø NP “Mary and Rosi” daãn chæ tôùi “Vietnam”. Loaïi ngöõ ñoaïn danh töø NP naøy giöõ vai troø nhö moät bieåu thöùc daãn chæ. Bieåu thöùc daãn chæ (referring expression) laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP nhaän yù nghóa baèng caùch daãn chæ vaøo moät söï vaät. Tính daãn chæ khoâng nhöõng chæ noùi leân söï raøng buoäc cuûa moät chuû theå ñoái vôùi söï vaät beân ngoaøi maø coøn ñoái vôùi chính chuû theå aáy. (13) Laõo ñaõ haïi mình baèng troø chôi coå phieáu. ÔÛ ví duï treân, “laõo” vaø “mình” aùm chæ moät ñoái töôïng duy nhaát. “Laõo” daãn chæ tôùi “mình” vaø ngöôïc laïi “mình” daãn chæ ngöôïc veà “laõo”. Noùi noâm na laø “mình” töùc 163
4. CHÖÔNG 7 TÍNH RAØNG BUOÄC laø caùi “laõo”aáy. “Mình” giöõ chöùc naêng nhö moät truøng ngöõ vaø caàn ngöõ caûnh phía tröôùc. Truøng ngöõ (anaphor) laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP nhaän yù nghóa töø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP khaùc trong caâu. Tieáng Anh coù nhöõng truøng ngöõ nhö myself, yourself, himself, herself, themselves, each other. Ví duï: (14) The murder killed himself with a gun. Tính raøng buoäc cuûa ngöõ ñoaïn danh töø NP coøn xuaát hieän ôû daïng ñaïi danh töø. Ñaïi danh töø (pronoun) laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP coù theå nhaän yù nghóa töø moät töø khaùc trong caâu. (15) Mary said that she vitsited Vietnam. “She” laø ñaïi danh töø nhaân vaät vaø nhaän yù nghóa töø Mary. Quan heä raøng buoäc chæ cho pheùp ba phaàn töû bieåu thöùc daãn chæ, truøng ngöõ vaø ñaïi danh töø naèm ôû vò trí nhaát ñònh trong caâu. Ñoåi vò trí töø, caâu coù theå bò toån thöông: (16) a. The murder killed himself with a gun. b. * Himself killed murder with a gun. Caâu a. noùi ñöôïc. Caâu b. khoâng noùi ñöôïc. Ngöõ ñoaïn danh töø NP “the murder” trong caâu a. laø tieàn ngöõ ñöùng tröôùc truøng ngöõ “himself”. Tieàn ngöõ (antecedent) laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP nhaän yù nghóa töø moät ñaïi danh töø hoaëc moät truøng ngöõ. Rieâng tieáng Vieät, caàn caån thaän khi duøng “mình”: (17) a. Laõo ñaõ haïi mình baèng troø chôi coå phieáu. b. Mình ñaõ haïi laõo baèng troø chôi coå phieáu. 164
5. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP YÙ nghóa hai caâu treân khaùc nhau. “Mình” trong tieáng Vieät coù hai nghóa, moät laø chính caù nhaân ñoù, hai laø “toâi”, “ta”, “chuùng ta”. Ngöõ ñoaïn danh töø NP “laõo” trong caâu a. laø tieàn ngöõ vì ñöùng tröôùc truøng ngöõ “mình”. Bôûi coù söï laëp laïi ñoái töôïng baèng nhöõng ngöõ ñoaïn khaùc nhau, cho neân caàn ñònh roõ chöùc naêng vaø vò theá cuûa töøng ngöõ ñoaïn ñeå phaân bieät cho roõ töøng ñoái töôïng moät. Muoán vaäy, ngöôøi ta duøng chæ soá (index). Baèng caùch naøy, ngöõ ñoaïn dieãn taû moät ñoái töôïng gioáng nhau seõ ñöôïc ñaùnh chæ soá gioáng nhau. Loaïi chæ soá naøy coøn ñöôïc goïi laø chæ soá phuï (coindex). (ñöôïc ghi chuù baèng i, j, k, l, m, beân phaûi, phía döôùi ngoaëc vuoâng ‘]’). (18) [Mary]i und [Rosi]j haben [Vietnam]k besucht. Caâu treân bao goàm ba ngöõ ñoaïn danh töø NP khaùc nhau: “Mary”, “Rosi”, “Vietnam”. Moãi ngöõ ñoaïn mang moät chæ soá khaùc nhau: i, j, k. Töïa vaäy: (19) [Laõo]i ñaõ haïi [mình]i baèng [troø chôi coå phieáu]j . bao goàm ba ngöõ ñoaïn danh töø NP: “laõo”, “mình”, “troø chôi coå phieáu”. “Mình” vaø “laõo” chæ cuøng ñoái töôïng, ñöôïc ghi chuù baèng i. “Troø chôi coå phieáu” (khoâng aùm chæ “mình” hoaëc “laõo”) mang chæ soá j. Caáu truùc caâu naøy raát gioáng caáu truùc caâu tieáng Anh döôùi ñaây: (20) [The murder]i killed [himself]i with [a gun]j . Ñaõ möôøng töôïng ñöôïc tính raøng buoäc, chuùng ta thöû ñi saâu vaøo vaán ñeà. Giaû söû laáy caâu tieáng Anh vöøa neâu laøm cô sô phaân tích: (21) [The murder]i killed [himself]i with a gun . Môû roäng caâu treân baèng hai ví duï: (22) a. [The murderi’s lawyer]j killed [himself]j with a gun. b. * [The murderi’s lawyer]j killed [himself]i with a gun. Caâu a. noùi ñöôïc. “Himself” khoâng coù cuøng chæ soá nhö “murder” maø cuøng chæ soá nhö ngöõ ñoaïn “[The murderi ’s lawyer]j”. Ñoái töôïng chính khoâng phaûi laø keû saùt nhaân (murder) maø laø oâng luaät sö (lawyer). Maët khaùc, neáu ñaùnh chæ soá nhö ôû tröôøng hôïp caâu b., caáu truùc caâu seõ hoûng ngay. “Himself” chæ coù theå daãn chæ tôùi 165
6. CHÖÔNG 7 TÍNH RAØNG BUOÄC toaøn theå chuû ngöõ “The murder’s lawyer” chöù khoâng theå daãn chæ tôùi moät ngöõ ñoaïn danh töø NP (ôû ñaây laø “the murder”) trong moät chuû ngöõ NP. Töông töï vaäy: (23) a. [The lawyer of the murderi]j killed [himself]j with a gun. b. * [The lawyer of the murderi]j killed [himself]i with a gun. Caùc ví duï noùi ñöôïc ñeàu thoûa caùc quy taéc caáu truùc ngöõ ñoaïn: 1. S → NP VP 2. NP → (D) (NP) (AP+) N 3. VP → V (NP) (PP+) 4. PP → P NP • D → the | a • N → murder | lawyer | himself | gun • V → killed • P → with Caây cuù phaùp cuûa caâu “[The murder]i killed [himself]i with a gun”ø: S NPi VP (24) a. D N V NPi PP N P NP D N The murder killed himself with a gun Ngöõ ñoaïn danh töø NPi beân traùi (ñöôïc khoanh troøn) chi phoái tröïc tieáp “murder” vaø coù quan heä leänh-C vôùi ngöõ ñoaïn ñoäng töø VP (töùc nuùt chò em). Vaø nhö ñaõ bieát, noù cuõng coù cuøng moái quan heä vôùi nhöõng nuùt con cuûa VP beân döôùi, ngay choã NPi chi phoái tröïc tieáp “himself”. Trong khi ñoù, caây cuù phaùp cuûa “[The murderi ’s lawyer]j killed [himself]i with a gun” laïi coù daïng khaùc: 166
7. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP S NP VP (24) b. NPi N V NPi PP D N N P NP D N The murder’s lawyer killed himself with a gun NPi beân traùi chi phoái tröïc tieáp “murder”. NPi beân phaûi chi phoái tröïc tieáp “himself”. Tuy vaäy, NPi beân traùi khoâng coù quan heä leänh-C vôùi NPi beân phaûi. Keát quaû: hai NP coù cuøng chæ soá phuï i nhöng caáu truùc laïi khoâng oån. Haõy ñaët ñieàu kieän chaët cheõ hôn: Raøng buoäc (bind): Moät nuùt A bò raøng buoäc vaøo nuùt B, neáu vaø chæ neáu: 1. A laø tieàn ngöõ ñoái vôùi B vaø 2. A coù quan heä leänh-C vôùi B vaø 3. A vaø B coù cuøng chæ soá. Vôùi caùc ñieàu kieän keå treân, ta coù theå giaûi thích hai caâu sau ñaây laø sai ngöõ phaùp: (25) a. * Himself killed murder with a gun. b. * [The murderi ’s lawyer]j killed [himself]i with a gun. bôûi khoâng coù truøng ngöõ naøo bò raøng buoäc. Taïm thôøi toång quaùt hoùa baèng nguyeân taéc: Nguyeân taéc raøng buoäc A (binding principle A): Moät truøng ngöõ bao giôø cuõng bò raøng buoäc. Xin nhaéc laïi, “bò raøng buoäc” coù nghóa laø vöøa coù cuøng chæ soá vôùi moät NP, vöøa laø tieàn ngöõ, vöøa coù moái quan heä leänh-C vôùi chính mình. Tröôøng hôïp döôùi ñaây khoâng ñöôïc. Ngöõ ñoaïn “himself” khoâng phaûi laø tieàn ngöõ cuûa “murder”: 167
8. CHÖÔNG 7 TÍNH RAØNG BUOÄC * S NPi VP N V NPi PP (26) D N P NP D N Himself killed the murder with a gun Tính raøng buoäc cuûa tieáng Anh hay gaëp raéc roái ngay meänh ñeà phuï: (27) a. Mary said that she vitsited Vietnam. b. * [Mary]i said that [herself ]i vitsited Vietnam. * S NPi VP N V S’ C S b. NPi VP V NP N Mary said that herself vitsited Vietnam. Trong chuoãi töø “Mary said that herself vitsited Vietnam”, [Mary] vöøa coù cuøng chæ soá nhö [herself], vöøa coù moái quan heä leänh-C vôùi “herself”, vaø vöøa laø tieàn ngöõ. Ví duï naøy hoaøn toaøn thoûa nguyeân taéc raøng buoäc A, theá nhöng laïi sai ngöõ phaùp. Söï khaùc bieät giöõa hai tröôøng hôïp a. vaø b. chæ naèm ôû choã “she” vaø “herself”. Nhö vaäy, coù theå phoûng ñoaùn, “herself” khoâng theå ñoùng vai troø chuû ngöõ. Noùi caùch khaùc laø truøng ngöõ “herself” caàn moät tieàn ngöõ trong caâu maø chính noù phaûi naèm 168
9. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP trong ñoù, duø ñoù laø meänh ñeà phuï. Tính chaát naøy ñaõ chæ ra tính haïn cheá cuïc boä (locality constrain) trong phaïm vi raøng buoäc (binding domain), ôû ñoù, moät truøng ngöõ baét buoäc phaûi coù tieàn ngöõ ñöùng gaàn noù. Vì lyù do naøy, tính raøng buoäc ñoøi hoûi theâm ñieàu kieän: Nguyeân taéc raøng buoäc A (môû roäng): Moät truøng ngöõ bao giôø cuõng bò raøng buoäc trong phaïm vi raøng buoäc cuûa noù. Tuy vaäy, nhöõng ñieàu kieän cuûa tính raøng buoäc keå treân coù leõ chæ thoûa cho tieáng Anh vaø tieáng Ñöùc. (28) a. Mary said that she vitsited Vietnam (tieáng Anh). b. Mary sagte, daß sie Vietnam besucht hat (tieáng Ñöùc). c. * [Mary]i said that [herself ]i vitsited Vietnam (tieáng Anh). d. * [Mary]i sagte, daß [selbst ]i Vietnam besucht hat (tieáng Ñöùc) Tieáng Vieät ít bò vaán ñeà hôn. Thay vì duøng truøng ngöõ nhö myself, yourself, himself, herself, , tieáng Vieät coù raát nhieàu ñaïi danh töø nhaân vaät coù ñuû khaû naêng dieãn taû chính xaùc töøng nhaân vaät moät. Nhôø theá maø moät caâu noùi khoâng bò hieåu nhaàm ñoái töôïng hoaëc bò sai ngöõ phaùp. Cuï theå, khi noùi: (29) Mary vaø Rosi ñaõ töøng ñeán Vieät Nam. Neáu hoûi moät ngöôøi, Mary noùi gì vaø nghe keå: (30) Mary noùi laø coå ñaõ töøng ñeán Vieät Nam. thì ngöôøi Vieät seõ hieåu ngay, “coå” ñaây laø Mary chöù khoâng ai khaùc. Coøn neáu hoûi Mary veà Rosi, thì caâu traû lôøi phaûi laø: (31) Mary noùi laø Rosi ñaõ töøng ñeán Vieät Nam. (32) Coå noùi laø baû/chò aáy ñaõ töøng ñeán Vieät Nam. Ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp döôùi ñaây, ngöôøi Vieät cuõng coù theå dieãn taû roõ raøng hôn. Thay vì noùi: (33) Laõo ñaõ haïi mình baèng troø chôi coå phieáu. 169
10. CHÖÔNG 7 TÍNH RAØNG BUOÄC ngöôøi ta thöôøng noùi: (34) Laõo ñaõ haïi ñôøi mình baèng troø chôi coå phieáu. Hoaëc muoán dieãn taû tinh thaàn cuûa caâu tieáng Anh: (35) The murder killed himself with a gun. ngöôøi Vieät coù theå noùi theo caùch dòch 1-1: (36) Teân saùt nhaân ñaõ töï saùt baèng suùng. hoaëc dòch xuoâi theo tính chaát thôøi gian cuûa tính tònh tieán: (37) Teân saùt nhaân ñaõ caàm suùng, töï saùt. NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ Tính raøng buoäc laø moät vaán ñeà phöùc taïp trong caùc tieáng AÂu chaâu. Chomsky (1981), Aoun (1985) ñaõ phaân tích goùc caïnh naøy raát chi tieát qua lyù thuyeát chi phoái vaø raøng buoäc (Government and Binding Theory). Tieáng Vieät coù moät ñieåm lôïi laø nhôø söï phong phuù cuûa ñaïi danh töø nhaän vaät, neân deã traùnh ñöôïc vaán ñeà aáy. Theá nhöng haõy thöû xem tính raøng buoäc coøn xuaát hieän ôû ñaâu ? Nhöõng kieán thöùc naøy coù theå söû duïng ñöôïc khoâng ? 170
11. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Chöông 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH Ngoân ngöõ khoâng baát ñònh maø coù caáu truùc ngöõ phaùp. Tính tuyeán tính cuûa caáu truùc ngöõ phaùp xaùc ñònh ñöôïc nhôø vò trí töø. Ngoaøi tính tuyeán tính, caáu truùc ngöõ phaùp coøn coù toân ti. Toân ti cuûa caáu truùc ngöõ phaùp laøm roõ moái quan heä cuûa töø ñoái vôùi töø trong ngöõ ñoaïn. Coù töø quan troïng ñoùng vai yù chính cuûa thaønh toá. Coù töø chæ giöõ nhieäm vuï theâm nghóa cho töø khaùc chöù khoâng quan troïng. Ví duï noùi moät caâu: (1) Nguyeãn Du laø moät thi só raát noåi tieáng thì cuïm töø: (2) Moät thi só raát noåi tieáng laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP chieáu theo quy taéc: (3) NP → (D) N (N+) (AP+)1) NP D N AP Adv A Moät thi só raát noåi tieáng Ñoù laø caùch phaân tích theo baøi baûn cuù phaùp caáu truùc ngöõ ñoaïn (phrase structure syntax) truyeàn thoáng. 1) Xin nhaéc laïi: Phaàn töû mang daáu + coù nghóa laø coù theå laëp laïi nhieàu laàn. Phaàn töû ñöôïc ñoùng trong ngoaëc () chæ laø moät löïa choïn, coù theå coù, coù theå khoâng. 171
12. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH Ta thaáy, hình thöùc cuûa cuïm töø “thi só raát noåi tieáng” trong caây cuù phaùp treân chöa phaûi laø moät thaønh toá chuaån. Muoán thaáy daïng thaønh toá, ta phaûi coù moät caây chi tieát ñaïi ñeå nhö sau: NP D ??? (4) N AP Adv A Moät thi só raát noåi tieáng Phaïm truø “???” chöùa chuoãi “N AP”, theá nhöng noù laø gì ? Duø coù theå ñoaùn “???” laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP, nhöng chaéc chaén noù khoâng phaûi laø moät NP thöôøng gaëp. Thöû xem moät caâu khaùc: (5) Moät thi só raát noåi tieáng ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát tôùi laø Nguyeãn Du Caâu naøy noùi ñöôïc. “Moät thi só raát noåi tieáng” laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP chuaån cuûa caâu. Song neáu boû “moät” ngay ñaàu caâu: (6) Moät thi só raát noåi tieáng ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát tôùi laø Nguyeãn Du ta seõ coù caûm giaùc laø caâu bò thieáu ngay. Nghó kyõ laïi, ta seõ thaáy raèng cuïm töø “thi só raát noåi tieáng” trong tröôøng hôïp naøy khoâng phaûi laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP bình thöôøng. Nhö theá naøo ñoù, noù coù veû lôùn hôn danh töø nhöng laïi nhoû hôn ngöõ ñoaïn danh töø NP thöôøng gaëp, ñaïi ñeå laø naèm chính giöõa. Quaû thöïc vaäy, ñoù laø moät bình dieän trung gian (intermediate level) naèm giöõa 2 phaïm truø: phaïm truø töø vöïng vaø phaïm truø cuù phaùp (töùc phaïm truø ngöõ ñoaïn). 172
13. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Ñöa theâm bình dieän trung gian vaøo nhaèm moâ taû chi tieát caáu truùc ngöõ phaùp chính laø saùng kieán cuûa lyù thuyeát X-gaïch (X-Bar Theory)2) (Chomsky 1970), Jackendoff (1977). Sau ñaây, chuùng ta seõ taäp trung tìm hieåu nguyeân taéc naøy. (Caàn löu yù: caùc quy taéc ngöõ phaùp trong lyù thuyeát naøy nguyeân thuûy döïa treân tieáng Anh vaø ñöôïc duøng chuû yeáu cho tieáng Anh, cho neân chöa chaéc ñaõ ñuùng cho moïi ngoân ngöõ khaùc. Tuy vaäy, cöù thöû xem caùch giaûi thích veà tieáng Anh vaø caïnh ñoù xem tieáng Vieät theá naøo) NGUYEÂN TAÉC X-GAÏCH Nhôø baøi baûn cuûa thuyeát X-gaïch, vieäc phaân tích cuù phaùp khoâng coøn bò giôùi haïn trong 4 loaïi ngöõ ñoaïn NP, VP, AP, PP, ngöôïc laïi, ngöôøi phaân tích coù theå töï ñònh nghóa moät ngöõ ñoaïn môùi cho ngoân ngöõ ñang ñöôïc xeùt ñeán. Theo lyù thuyeát, ngöôøi ta coù theå ñònh nghóa voâ soá phaïm truø. Moãi phaïm truø gaïch (bar-category) töông öùng vôùi moät phaïm truø töø vöïng X töï taïo ñöôïc goïi laø boùng chieáu X-gaïch (X-bar projection) cuûa X. 1. X (X khoâng gaïch hoaëc X0 laø phaïm truø töø vöïng, ví duï N, V, A, P, ) 2. X’ (X moät gaïch3) hoaëc X1 laø phaïm truø X-gaïch ñôn (X-single-bar)) 3. X’’ (X hai gaïch hoaëc X2) 4. X’’’ (X ba gaïch hoaëc X3) 5. X’’’’ (X boán gaïch hoaëc X4) 6. Qua saùng kieán toång quaùt hoùa söï phaân ñoaïn ñoù, cuù phaùp caáu truùc ngöõ ñoaïn truyeàn thoáng chæ coøn laø moät tieåu taäp hôïp cuûa caáu truùc X-gaïch. Thöû xem moät ví duï cho deã hieåu baèng caùch veõ laïi caây cuù phaùp (4) theo sô ñoà X- gaïch nhö sau. Phaïm truø N coù nghóa laø N-gaïch (nhö X-gaïch): 2) Taïm dòch laø lyù thuyeát X-gaïch. Gaïch coù nghóa laø caùi gaïch treân ñaàu maãu töï X ( X ). Lyù thuyeát X-gaïch ñöôïc Chomsky giôùi thieäu laàn ñaàu tieân vaø ñöôïc nhöõng ngöôøi theo sau (nhö Jackendoff) môû roäng. 3) Daáu ‘ thay cho daáu gaïch treân. 173
14. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH N D N (7) N AP Adv A Moät thi só raát noåi tieáng Xin löu yù, ñeå tieän vieäc ñaùnh maùy, keå töø ñaây, chuùng toâi duøng daáu phaåy (’) theá cho daáu gaïch (-): N’’ D N’ (8) N AP Adv A Moät thi só raát noåi tieáng Nhö ñaõ bieát, moãi ngöõ ñoaïn ñeàu coù moät ñaàu (head). N laø ñaàu cuûa NP, V laø ñaàu cuûa VP, v.v Trong cuù phaùp X-gaïch cuõng theá. Moãi ngöõ ñoaïn X-gaïch phaûi coù moät X nhaát ñònh laøm ñaàu. Nguyeân taéc ñaàu (head) X-gaïch: Moãi ngöõ ñoaïn X-gaïch chæ coù moät ñaàu. 1. X-gaïch ñôn (X’ töùc X1) phaûi coù X (X0) laøm ñaàu 2. X-hai gaïch (X’’töùc X2) phaûi coù X-gaïch ñôn (X1) laøm ñaàu 3. X-ba gaïch (X’’’töùc X3) phaûi coù X2 laøm ñaàu 4. X-boán gaïch (X’’’’ töùc X4) phaûi coù X3 laøm ñaàu 5. 174
15. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (9) OÂng aáy ñoïc truyeän Kieàu. V’ V NP ñoïc truyeän Kieàu V’ coù ñaàu laø V (töùc “ñoïc” laø ñaàu cuûa ngöõ ñoaïn V’ “ñoïc truyeän Kieàu”). Laäp thöùc theo quy taéc saûn sinh, ta coù: 1. X1 → X 2. X2 → X1 3. X3 → X2 4. Toång quaùt: 5. Xn → Xn-1 coù nghóa (theo Chomsky), moät ngöõ ñoaïn thuoäc phaïm truø X vôùi n gaïch phaûi chöùa moät ñaàu laø moät thaønh toá thuoäc phaïm truø X vôùi n-1 gaïch (Radford 1985: 103). Xin nhaéc laïi, ñaàu coù theå ñöôïc ñònh nghóa töï do tuøy phaïm truø töø vöïng cuûa töøng ngoân ngöõ chöù khoâng nhaát thieát phaûi laø N, V, A, P, Treân thöïc teá, phaïm truø töø vöïng X0 coù theå khoâng naèm tröïc tieáp döôùi bình dieän X1 maø laø döôùi nhieàu bình dieän. Töø ñænh ngöõ ñoaïn muoán ñi xuoáng X0, ta phaûi ñi xuyeân qua nhieàu bình dieän. Tuyeán ñöôøng naøy ñöôïc goïi laø tuyeán chieáu (projection line). Nguyeân taéc tuyeán chieáu (projection line): Ñöôøng töø ñænh ngöõ ñoaïn daãn xuoáng moät ñaàu ñöôïc goïi laø tuyeán chieáu. Cuï theå, trong ngöõ ñoaïn danh töø NP “moät thi só raát noåi tieáng“ beân treân, “thi só” laø moät töø thuoäc phaïm truø töø vöïng danh töø N (laøm trung taâm cho ngöõ ñoaïn). 175
16. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH Ta coù theå nhaän ra tuyeán chieáu (töø ñænh ngöõ ñoaïn N’’ (NP) daãn xuoáng danh töø “thi só” nhö sau: N’’ tuyeán chieáu (projection line) D N’ (10) N AP Adv A Moät thi só raát noåi tieáng Nguyeân taéc di truyeàn cuûa ñaàu trong ngöõ ñoaïn: Ñaëc ñieåm hình vò cuûa ngöõ ñoaïn daãn ñeán ñaàu. Noùi caùch khaùc, ñaëc ñieåm naøy seõ ñöôïc thöïc hieän ôû ñaàu. Moät ví duï veà ñaëc ñieåm hình vò ñoái caùch (accusative, vieát taét: Acc) cuûa moät ngöõ ñoaïn daãn ñeán ñaàu (Stechow 1988): (11) Ottos Vorschlag zu diesem Thema (Ñeà nghò cuûa Otto veà ñeà taøi naøy) N’’ (Acc) NP N’ (Acc) N (Acc) PP Ottos Vorschlag zu diesem Thema Nguyeân taéc ngöõ ñoaïn: Ngoaïi tröø ñaàu, phaàn coøn laïi laø ngöõ ñoaïn. Nguyeân taéc bình dieän: Ñaàu cuûa moät phaïm truø Xi laø moät phaïm truø Xj ; 0 ≤ j ≤ i. Cuøng quan ñieåm vôùi Hornstein vaø Lightfoot, Radford cho raèng coøn coù nhöõng tröôøng hôïp moät caáu truùc chöùa caáu truùc phuï (substructure): 176
17. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP N (12) N Khoâng haún: 6. Xn → Xn-1 ví duï N → N maø: 7. Xn → Xm ( m = n hoaëc m = n-1) ví duï N → N Ñaây laø tröôøng hôïp caáu truùc coù tính hoài quy. Chaúng haïn moät danh töø coù nhieàu tính töø giöõ chöùc naêng phuï nghóa (Radford 1985: 103): (13) a tall, dark, handsome stranger Trong chuoãi töø, caû 3 tính töø ñeàu ôû vò theá ngang nhau, töùc cuøng naèm ôû bình dieän A’’. Tính töø khoâng chi phoái laãn nhau. Caây cuù phaùp coù daïng: N’’ D N’ A’’ N’ A’’ N’ (14) A’’ N’ N a tall dark handsome stranger Nguyeân taéc X-gaïch laø nhö theá, sau ñaây haõy xem vaøi ví duï. 177
18. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH VAØI VÍ DUÏ X-GAÏCH Pheùp theá - nhö ñaõ bieát - laø moät trong nhöõng phöông phaùp phaân tích caáu truùc ngöõ phaùp thöôøng duøng trong ngoân ngöõ hoïc. Phöông phaùp naøy thöïc ra khoâng coù gì laï. Ngoaøi ñôøi, chuùng ta vaãn thöôøng duøng noù moät caùch voâ tình ñeå noùi taét: (15) Noù quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft, toâi cuõng vaäy. “Vaäy” laø caùch noùi taét (thay theá) cho “quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft”, nghóa laø “cuõng quen ”. Neáu chöa nghe caâu “Noù quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft” maø noùi troáng khoâng “toâi cuõng vaäy”, thì khoâng ai hieåu ñöôïc. “Vaäy” ôû ñaây ñoøi hoûi moät ngöõ caûnh ñi tröôùc. Chuoãi töø “quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft” chính laø ngöõ caûnh ñoù. Ngöôøi ta noùi, chuoãi töø naøy ñaõ di truyeàn yù nghóa ñoù tôùi “vaäy”ù. Caáu truùc caâu coù toân ti, trong ñoù, töøng ngöõ ñoaïn coù bình dieän (level) cao thaáp khaùc nhau. Di truyeàn yù nghóa ñöôïc hieåu nhö moät pheùp chieáu (projection). Ví duï ngöõ ñoaïn “quen oâng xeáp lôùn cuûa haõng Microsoft” naèm ôû moät bình dieän nhaát ñònh naøo ñoù vaø ñaõ chieáu (project) sang “vaäy”. Moät trong nhöõng ñieåm ñaùng chuù yù trong lyù thuyeát X-gaïch laø moät ngöõ ñoaïn cuûa moät bình dieän gaïch (bar-level) chính laø caùi caáu truùc hoaøn haûo cuûa phaàn noùi taét phía sau. Sau ñaây chuùng ta haõy thöû khaûo saùt sô qua nhöõng caùch “chieáu” trong tieáng Anh, cuï theå laø boùng chieáu bình dieän gaïch (bar-level projection) cuûa 4 tröôøng hôïp: 1. N-gaïch (N-bar) 2. V-gaïch (V-bar) 3. A-gaïch (A-bar) 4. P-gaïch (P-bar) 1. N-gaïch Xeùt ñeán N-gaïch nghóa laø xeùt ñeán hình thöùc X-gaïch moâ taû moät ngöõ ñoaïn danh töø NP. (16) The big boss of Microsoft with the secondhand rucksack 178
19. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Ví duï naøy thoûa quy taéc: (17) NP → (D) N (AP+) (PP+) Veõ caây cuù phaùp theo caáu truùc ngöõ ñoaïn truyeàn thoáng, ta coù: NP D AP N PP PP The big boss of Microsoft with the secondhand rucksack Giaû söû trong boái caûnh caâu phaùt bieåu nguyeân thuûy treân, coù ai ñoù noùi: (18) I see the big [boss of Microsoft with the seconhand rucksack] not the small [one]. ta seõ thaáy, “not the small” khoâng theå ñi vôùi ngöõ ñoaïn “the big boss of Microsoft with the seconhand rucksack” maø laø ñi vôùi ngöõ ñoaïn “boss of Microsoft with the seconhand rucksack”. Baèng pheùp theá-“one” (one-replacement), tieáng Anh môùi coù caâu treân. chieáu sang the big [boss of Microsoft with the seconhand rucksack] not the small [one] Coøn coù tröôøng hôïp moät pheùp chieáu ñi töø “boss of Microsoft” vaøo “one”: (19) I see the big [boss of Microsoft] with the seconhand rucksack not the small [one] with a Samsonite. chieáu sang the big [boss of Microsoft] with the seconhand rucksack not the small [one] with a Samsonite 179
20. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH Chuoãi töø “the big boss of Microsoft with the secondhand rucksack” thoûa caùc quy taéc N-gaïch : (20) NP → (D) N’ (21) N’ → (AP) N’ | N’ (PP) (22) N’ → N (PP) (| : pheùp hoaëc (OR) trong logic) Nhaän xeùt: Caùc quy taéc X-gaïch ôû treân ñöôïc soaïn toång quaùt cho ngöõ ñoaïn danh töø NP cuûa tieáng Anh, ôû ñoù, bình dieän N’ ñoùng vai moät ngöõ ñoaïn trung gian döôùi daïng NP. Caây cuù phaùp X-gaïch cuûa “The big boss of Microsoft with the secondhand rucksack” coù daïng: NP D N’’’ bình dieän X-gaïch 3 AP N’’ bình dieän X-gaïch 2 (23) N’ PP bình dieän X-gaïch 1 N PP bình dieän X 0 (töùc bình dieän töø vöïng) The big boss of Microsoft with the secondhand rucksack Caây moâ taû 3 bình dieän X-gaïch (1, 2, 3). Moãi ngöõ ñoaïn trung gian naèm ôû moät bình dieän nhaát ñònh. Hai ngöõ ñoaïn N’ vaø N’’ ôû bình dieän 1 vaø 2 laø hai ngöõ ñoaïn maø “one” coù theå theá ñöôïc. Bình dieän cuûa N’’’ ñöôïc daønh saün cho maïo töø “the”. Coù tröôøng hôïp, thay vì duøng “the”, ngöôøi ta duøng “that” (that one): 180
21. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (24) I see [NP this [N’ secondhand rucksack]] not [NP that [N’ one]]. Roäng hôn nöõa laø tröôøng hôïp söû duïng lieân töø, ví duï “and”: (25) The big boss of Microsoft with the secondhand rucksack and the old hut Ñoù laø vaøi tröôøng hôïp theá baèng pheùp theá-“one” trong tieáng Anh. Nay ta haõy thöû xem tieáng Vieät coù töông töï theá khoâng. Giaû söû noùi: (26) Toâi quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoftõ. (27) Toâi quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft chöù khoâng quen oâng xeáp nhoû. Hai caâu ñeàu noùi ñöôïc. Ngöõ ñoaïn danh töø “oâng xeáp” töông öùng vôùi “one” cuûa tieáng Anh. Tuy vaäy, trong tieáng Vieät, ngöôøi noùi khoâng theå noùi taét hoaëc löôïc töø deã daøng, chaúng haïn nhö löôïc boû töø “xeáp” trong caâu phía döôùi: (28) ? Toâi quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft chöù khoâng quen oâng xeáp nhoû. Caâu naøy nghe khaù laán caán vì maát tính chaát “xeáp”. Coù phaûi vì thieáu chöõ “xeáp”, moät vai troø trung taâm khoâng theå thieáu ? Vaäy, thöû boû “oâng”: (29) Toâi quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft chöù khoâng quen oâng xeáp nhoû. Nhö theá naøo ñoù, caâu nghe vaãn khoâng ñöôïc töï nhieân cho laém. Treân nguyeân taéc, danh töø hình thöùc (formal noun) “oâng” ñaïi dieän cho “xeáp”, nhöng chöa chaéc bao giôø noù cuõng khaúng ñònh ñöôïc vai troø trung taâm. Moät ví duï khaùc: (30) Toâi quen baø vôï cuõ cuûa oâng ta. (31) Toâi quen baø vôï cuõ cuûa oâng ta chöù khoâng quen baø vôï môùi. Löôïc boû danh töø “vôï” (gioáng tröôøng hôïp “xeáp” ôû treân), ta coù: (32) Toâi quen baø vôï cuõ cuûa oâng ta chöù khoâng quen baø vôï môùi. Caâu noùi ñöôïc, nhöng seõ khoù nghe neáu boû “baø”: (33) ? Toâi quen baø vôï cuõ cuûa oâng ta chöù khoâng quen baø vôï môùi. 181
22. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH Trong tröôøng hôïp naøy, ta laïi thaáy, danh töø hình thöùc “baø” giöõ vai troø trung taâm moät caùch höõu hieäu. Xem theâm vaøi tröôøng hôïp gaàn gioáng: (34) Toâi quen thaèng con nhoû cuûa oâng ta. (35) Toâi quen thaèng con nhoû cuûa oâng ta chöù khoâng quen thaèng con lôùn. (36) Toâi quen thaèng con nhoû cuûa oâng ta chöù khoâng quen thaèng con lôùn. Töông töï tröôøng hôïp löôïc boû “baø” ôû ví duï treân, neáu löôïc boû “thaèng”, caâu seõ bò vaán deàø: (37) * Toâi quen thaèng con nhoû cuûa oâng ta chöù khoâng quen thaèng con lôùn. Keát quaû: Caû hai danh töø hình thöùc “baø”, “thaèng” khoâng boû ñöôïc vì phaûi giöõ vai troø ñaïi dieän cho trung taâm ngöõ ñoaïn. Ngoaøi ra coøn coù caû tröôøng hôïp danh töø hình thöùc laãn danh töø chính ñeàu giöõ chöùc naêng aáy: (38) Toâi quen oâng cha sôû hoï Vöôøn Xoaøi. (39) Toâi quen oâng cha sôû hoï Vöôøn Xoaøi chöù khoâng quen oâng cha sôû beân xöù Buøi Phaùt. (40) Toâi quen oâng cha sôû hoï Vöôøn Xoaøi chöù khoâng quen oâng cha sôû beân xöù Buøi Phaùt. (41) Toâi quen oâng cha sôû hoï Vöôøn Xoaøi chöù khoâng quen oâng cha sôû beân xöù Buøi Phaùt. Moät laàn nöõa, qua pheùp tænh löôïc, ta laïi thaáy tính phöùc taïp vaø uyeån chuyeån cuûa caáu truùc ngöõ ñoaïn danh töø trong tieáng Vieät. Pheùp tænh löôïc laø moät ñeà taøi khaù thuù vò, theá nhöng xin mieãn ñaøo saâu vaøo chi tieát ôû ñaây maø xin nhöôøng cho moät chuyeân luaän khaùc. 2. V-gaïch Xeùt ñeán V-gaïch nghóa laø xeùt ñeán hình thöùc X-gaïch moâ taû moät ngöõ ñoaïn ñoäng töø VP. Moät ví duï trong tieáng Anh: (42) Peter [ate spaghetti with fingers]. 182
23. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Caáu truùc ngöõ ñoaïn ñoäng töø VP “ate spaghetti with fingers” coù quy taéc truyeàn thoáng: (43) VP → V (NP) (PP) Caây cuù phaùp: VP V NP PP ate spaghetti with fingers Môû roäng caáu truùc treân baèng quy taéc V-gaïch: (44) VP → V’ (45) V’ → V’ (PP) (46) V’ → V (NP) ta coù caây cuù phaùp: VP V’ V’ PP V NP ate spaghetti with fingers Nhôø caáu truùc X-gaïch, ngöôøi Anh coù theå giaûi thích ñöôïc tröôøng hôïp pheùp theá- “do so” (do-so-replacement): (47) Peter [ate spaghetti] with fingers but Mary [did so] with forks. (48) Peter [ate spaghetti with fingers] and Mary [did so] too. 183
24. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH Ngay ví duï naøy, ngöôøi Vieät cuõng coù caùch dieãn taû töông töï song khoâng duøng moät loaïi ñoäng töø gioáng “do so” ñeå noùi taét maø duøng “cuõng vaäy”, “cuõng theá”, “cuõng röùa”: (49) Ngöôøi ta [aên côm baèng ñuõa], noù [cuõng vaäy]. [Cuõng vaäy] theá cho ngöõ ñoaïn ñoäng töø [aên côm baèng ñuõa] nhöng khoâng theå theá cho [aên côm] (gioáng [ate spaghetti] trong tieáng Anh): (50) * Ngöôøi ta [aên côm] baèng ñuõa, noù [cuõng vaäy] baèng ñuõa. Muoán dieãn taû “cuõng aên côm”, ngöôøi Vieät thöôøng noùi: (51) Ngöôøi ta aên côm baèng ñuõa, coøn noù (aên) baèng muoãng. (52) Ngöôøi ta aên côm baèng ñuõa, coøn noù (thì) baèng muoãng. (53) Ngöôøi ta aên côm baèng ñuõa, noù (thì) baèng muoãng. hoaëc ngaén nöõa: (54) Ngöôøi ta aên côm baèng ñuõa, noù thì muoãng. [thì] ñaïi dieän cho caáu truùc [(thì) aên côm baèng]. Hieän töôïng noùi taét quaù ñaùng thöôøng laøm caâu noùi bò caûm ngöõ caûnh (context sensitive). Thay vì noùi, aên côm baèng ñuõa, hoaëc thòt boø “beaf steak” baèng dao, chuùng ta vaãn thöôøng nghe noùi taét: (55) AÊn ñuõa nhaù ? (56) AÊn dao nhaù ? Ñaây laø moät tröôøng hôïp caûm ngöõ caûnh tieâu bieåu: Muoán aên thòt boø hay aên dao ? Haø tieän chöõ quaù khieán ngoân ngöõ deã trôû neân coäc loác, thieáu trong saùng. Theá nhöng cuõng coù tröôøng hôïp duø khoâng boû chöõ, ngöõ nghóa vaãn coù theå bò toån thöông vì duøng chöõ khoâng ñuùng. Chaúng haïn duøng giôùi töø “vôùi” ngay ví duï naøy. Neáu noùi: (57) AÊn thòt boø vôùi dao suy ra, cuõng coù theå noùi: 184
25. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (58) AÊn côm vôùi ñuõa. Caáu truùc hai kieåu noùi treân gioáng heät nhö: (59) AÊn côm vôùi nöôùc maém. Nghó logic, “nöôùc maém” nuoát vaøo buïng ñöôïc, suy ra “ñuõa”, “dao” cuõng nuoát vaøo buïng ñöôïc !? Muoán traùnh hieåu nhaàm, chæ coøn caùch, thay vì duøng “vôùi” thì neân duøng “baèng”. 3. A-gaïch Xeùt ñeán A-gaïch nghóa laø xeùt ñeán hình thöùc X-gaïch moâ taû moät ngöõ ñoaïn tính töø AP. (60) Peter is [very serious about this problem]. Vôùi caáu truùc ngöõ ñoaïn truyeàn thoáng: (61) AP → (AP) A (PP) ta coù caây cuù phaùp: AP AP A PP very serious about this problem Môû roäng caáu truùc baèng sô ñoà A-gaïch: (62) AP → A’ (63) A’ → (AP) A’ (64) A’ → A (PP) 185
26. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH ta coù: AP A’ AP A’ A PP very serious about this problem Nhôø caáu truùc A-gaïch, tieáng Anh coù theå thay theá ngöõ ñoaïn tính töø AP [very serious about this problem] baèng pheùp theá-“so” (so-replacement) : (65) Peter is [very serious about this problem] but Mary is not [so]. Ngöôøi Vieät cuõng coù theå dieãn taû töông töï baèng caùch duøng “cuõng vaäy”, “cuõng theá”, “cuõng röùa” : (66) Muøa Ñoâng ôû Thuïy Ñieån [laïnh laém], muøa Ñoâng ôû Canada [cuõng vaäy]. (67) Caûnh [buoàn], ngöôøi [cuõng röùa]. (68) Moùn aên Vieät [raát ngon vaø ña daïng], moùn aên Taøu [cuõng theá]. Theá nhöng gaëp tröôøng hôïp phuû ñònh, ta laïi phaûi theâm v.d. “theá”, “phaûi theá” vaøo: (69) OÂng boá raát nghieâm khaéc vôùi con caùi nhöng baø meï thì khoâng. (70) OÂng boá raát nghieâm khaéc vôùi con caùi nhöng baø meï thì khoâng theá. (71) OÂng boá raát nghieâm khaéc vôùi con caùi nhöng baø meï thì khoâng phaûi theá. 4. P-gaïch Xeùt ñeán P-gaïch nghóa laø xeùt ñeán hình thöùc X-gaïch moâ taû moät ngöõ ñoaïn giôùi töø PP. (72) Peter slept [on the bed]. Caáu truùc truyeàn thoáng: 186
27. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (73) PP → (PP) P (NP) PP P NP on the bed Caáu truùc P-gaïch: (74) PP → P’ (75) P’ → P’ (PP) (76) P’ → P (NP) PP P’ P NP on the bed TOÅNG KEÁT CAÙC QUY TAÉC X-GAÏCH CUÛA TIEÁNG ANH Ñaõ xem qua nhöõng ví duï X-gaïch cuûa 4 phaïm truø ngöõ phaùp danh töø N, ñoäng töø V, tính töø A vaø giôùi töø P, haún chuùng ta ñaõ thaáy chieàu saâu cuûa caáu truùc ñaõ ñöôïc laøm roõ nhö theá naøo. Xin nhaéc laïi, cuù phaùp X-gaïch khoâng bò giôùi haïn trong 4 phaïm truø aáy maø coù theå laø nhöõng phaïm truø tröøu töôïng do ngöôøi söû duïng töï ñònh nghóa nhaèm giaûi thích moät caáu truùc ngoân ngöõ khoâng nhaát thieát phaûi toàn taïi trong tieáng Anh. Ñoái vôùi tieáng Anh, caùc quy taéc X-gaïch ñöôïc duøng ñeå giaûi thích 4 phaïm truø ngöõ phaùp danh töø N, ñoäng töø V, tính töø A vaø giôùi töø P beân treân coù theå ñöôïc toùm goïn nhö sau: (77) NP → (D) N’ (78) N’ → (AP) N’ | N’ (PP) (79) N’ → N (PP) (80) VP → V’ 187
28. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH (81) V’ → V’ (PP) (82) V’ → V (NP) (83) AP → A’ (84) A’ → (AP) A’ (85) A’ → A (PP) (86) PP → P’ (87) P’ → P’ (PP) (88) P’ → P (NP) Taát caû caùc ngöõ ñoaïn NP, VP, AP, PP treân ñeàu coù nuùt ñaàu (head). Khaùc vôùi N, V, A, P, caùc nuùt N’, V’, A’, P’ thuoäc bình dieän trung gian (intermediate level). Bình dieän trung gian khoâng taän cuøng baèng moät töø maø daãn xuoáng ngöõ ñoaïn saâu hôn. Toaøn theå caáu truùc goàm coù 3 bình dieän: bình dieän chính (NP, VP, AP, PP), bình dieän trung gian (N’, V’, A’, P’) vaø bình dieän taän cuøng (N, V, A, P). Toång quaùt hoùa caùc quy taéc baèng bieán soá X, Y, W, Z, ta coù: 1. Bình dieän chính (89) NP → (D) N’ (90) VP → V’ (91) AP → A’ (92) PP → P’ NP, VP, AP, PP laø boán bình dieän chính. Duøng bieán soá X theá cho nhöõng phaïm truø ngöõ phaùp N, V, A, P, vôùi taäp hôïp X = {N, V, A, P}, ta seõ ñöôïc moät quy taéc goïn gaøng: (93) XP → (YP) X’ (XP: X-Phrase, YP: Y-Phrase). Xin löu yù, YP laø bieán soá cuûa D trong quy taéc NP. 2. Bình dieän trung gian Caùc nuùt N’, V’, A’, P’ mang tính hoài quy: 188
29. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (94) N’ → (D) N’ | N’ (PP) (95) V’ → V’ (PP) (96) A’ → (AP) A’ (97) P’ → P’ (PP) Theá N, V, A, P baèng bieán soá X, Z, ta coù: (98) X’ → (ZP) X’ | X’ (ZP) Z ñaïi dieän cho D, PP, AP, PP. 3. Bình dieän taän cuøng Cuoái cuøng, theá caùc quy taéc sau: (99) N’ → N (PP) (100) V’ → V (NP) (101) A’ → A (PP) (102) P’ → P (NP) baèng bieán soá X vaø W, ta ñöôïc quy taéc: (103) X’ → X (WP) W ñaïi dieän cho PP, NP. 4. Toång keát caùc quy taéc Cuoái cuøng chæ coøn 3 quy taéc ñöôïc ruùt goïn nhôø bieán soá X, Y, Z, W: (104) XP → (YP) X’ (105) X’ → (ZP) X’ | X’ (ZP) (106) X’ → X (WP) Treân lyù thuyeát, chæ caàn ba quy taéc toång quaùt, giôùi ngoân ngöõ hoïc Taây phöông ñaõ coù theå giaûi thích ñöôïc haàu heát caùc caâu tieáng Anh. Tuy vaäy, khoâng phaûi laø khoâng coøn vaán ñeà. Maët khaùc, chöa chaéc caùc quy taéc treân ñeàu duøng ñöôïc cho moïi ngoân 189
30. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH ngöõ duø cuõng coù caùc phaïm truø danh töø N, ñoäng töø V, tính töø A vaø giôùi töø P. Chuùng ta seõ phaân tích chi tieát vaán ñeà naøy ôû caùc chöông sau. TOÙM LÖÔÏC Baøi baûn quy taéc caáu truùc ngöõ ñoaïn truyeàn thoáng khoâng theå moâ taû chieàu saâu caáu truùc cuûa nhieàu ngoân ngöõ. Töø ñoù, noù ñaõ ñöôïc môû roäng baèng lyù thuyeát X-gaïch. Saùng kieán chính cuûa lyù thuyeát X-gaïch laø duøng nuùt trung gian X-gaïch. Ñaàu cuûa töøng ngöõ ñoaïn X khoâng nhaát thieát phaûi laø danh töø N, ñoäng töø V, tính töø A, giôùi töø P, nhö tröôùc nay maø coù theå laø moät phaïm truø tröøu töôïng ñöôïc ngöôøi söû duïng töï ñònh nghóa. Caùc ñaëc ñieåm chính cuûa lyù thuyeát X-gaïch: 1. Nguyeân taéc ñaàu ngöõ ñoaïn: Moãi ngöõ ñoaïn chæ coù moät ñaàu, coù theå ñöôïc ñònh nghóa töï do tuøy phaïm truø töø vöïng cuûa töøng ngoân ngöõ. 2. Nguyeân taéc di truyeàn ñaàu trong ngöõ ñoaïn: Ñaëc ñieåm hình vò cuûa ngöõ ñoaïn daãn ñeán ñaàu. 3. Nguyeân taéc ngöõ ñoaïn: Phaàn phuï cuûa ñaàu laø moät ngöõ ñoaïn. 4. Nguyeân taéc bình dieän: Ñaàu moät phaïm truø Xi laø moät phaïm truø Xj ; 0 ≤ j ≤ i. Tuyeán chieáu (projection line) laø ñöôøng moät phaïm truø phöùc taïp daãn xuoáng ñaàu töø vöïng. Noùi ngöôïc laïi, ñaàu töø vöïng seõ chieáu ñaëc ñieåm cuûa noù qua tuyeán naøy, theá nhöng khoâng chieáu leân toaøn theå caây cuù phaùp maø chæ töøng phaàn. Ñoä phöùc taïp cuûa bình dieän (level complexity): Ñoái vôùi moïi phaïm truø töø vöïng X ∈ {N, V, A, P, }: • X0 : bình dieän töø vöïng (lexical level). • Xmax : bình dieän ngöõ ñoaïn (phrase level = XP) Ví duï: boå ngöõ, töùc phaàn töû ñöôïc coi nhö phaïm truø phuï, naèm ôû bình dieän 1 (X1); phuï ngöõ ôû bình dieän 2 (X2), Xin xem theâm chi tieát veà boå ngöõ, phuï ngöõ ôû chöông sau. 190
31. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP ÑIEÅM MÔÛ 1) Ngöõ ñoaïn danh töø NP: ÖÙng duïng hoaëc neáu caàn, phaûi khai trieån lyù thuyeát X-gaïch theá naøo ñeå giaûi thích caùch thaønh laäp ngöõ ñoaïn danh töø chöùa danh töø hình thöùc (“caùi”, “chieác”, “con”, “caây”, ). Coù tröôøng hôïp naøo coù cuøng caáu truùc ngöõ phaùp maø khoâng noùi ñöôïc ? Coøn söï khaùc bieät naøo chöa roõ ? 2) Ngöõ ñoaïn ñoäng töø VP: Giaûi thích caùch boå nghóa trong ngöõ ñoaïn ñoäng töø coù traïng töø, tính töø, giôùi töø, danh töø (meänh ñeà phuï). 3) Thöû xeùt saâu hôn veà pheùp tænh löôïc trong tieáng Vieät. Pheùp chieáu coù theå öùng duïng cho nhöõng tröôøng hôïp bò löôïc boû naøo ? Thöû laäp quy taéc X-gaïch, xem caùch noùi taét naøo hôïp lyù, caùch noùi taét naøo khoâng. 4) Coù theå toùm goïn nhöõng caáu truùc caên baûn cuûa tieáng Vieät thaønh nhöõng quy taéc X-gaïch nhö tieáng Anh ñöôïc khoâng ? 5) Thöû phaân tích vaøi ví duï cuï theå sau ñaây ñeå xem ta coù theå töï ñònh nghóa ñöôïc nhöõng phaïm truø khaùc N, V, A, P ñaõ neâu treân hay khoâng. Xeùt kyõ caùc töø nhö “haû”, “ñaâu”, “aø”, “nhaù”, “kìa”, “ñi”, “nhæ” xem chuùng coù chöùc naêng gì. Neáu tænh löôïc nhöõng töø naøy, caâu coøn noùi ñöôïc khoâng hoaëc yù nghóa bò thay ñoåi theá naøo ? • AÊn côm ñi chöù haû. • Anh chöa aên ñaâu. • Ñoùi thaáy muï noäi maø chöa aên aø. • Laïng quaïng laø aên ñoøn ñaáy nhaù. • Ñi chôi nhaù. • Ñi chôi vui nhaù. 6) Thöû phaân tích chieàu saâu ngöõ nghóa cuûa nhöõng ví duï döôùi ñaây. Nhöõng danh töø naøo thöïc söï laøm chuû ngöõ logic trong caâu ? ÖÙng duïng sô ñoà X-gaïch nhö theá naøo ñeå giaûi thích caùc tröôøng hôïp: chuû ngöõ logic khoâng coù maët trong caâu hoaëc caâu bò tænh löôïc ? • Böùc tranh treo ôû treân töôøng. • Böùc tranh naèm ôû treân baøn. • Böùc tranh rôi xuoáng ñaát. • EÂ ! Quaàn aùo ñang baùn xon kìa. Ñi mua ñi. • Baø Ba môùi mua caùi nhaø maø ñaõ baùn maát tieâu. • Baø Ba môùi mua caùi nhaø maø ñaõ chaùy maát tieâu. • Huøng phaûi ñi caét toùc. • OÂng Naêm ñang caét toùc cho khaùch. 191
32. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH • “Cöù ñeáùn ngaøy Chuû nhaät laø phaûi chuaån bò tieàn ñeå thoái. Khoå laém, khoâng coù tieàn leû laø khaùch boû ñi mua choã khaùc ngay”. (Trích baùo Tuoåi Treû, 21.09.2001) • “Loâ haøng giaû coå cuûa DN tö nhaân Vaên Leâ (Ñoàng Nai) xuaát qua Myõ ñaàu tuaàn roài khoâng caäp caûng ñöôïc, phaûi neo laïi ngoaøi khôi, maõi ñeán ñaàu tuaàn naøy môùi giaûi toûa ñöôïc haøng”. (Trích baùo Tuoåi Treû, 21.09.2001) • “Naêm naøo cuõng vaäy, sau khi ñaõ ñöa ñöôïc con vaøo tröôøng laø phuï huynh laïi baét ñaàu nôm nôùp chôø ñôïi “khoâng bieát naêm nay ñoùng bao nhieâu ?” maø lo ngaïi nhaát coù leõ vaãn laø “tieàn xaây döïng tröôøng”. Moät tröôøng tieåu hoïc ôû quaän 1, TP.HCM môùi xaây vaøi naêm nay vôùi moät cô ngôi khaù ñoà soä ”. (Trích baùo Tuoåi Treû, 21.09.2001) • “Ngoaøi moû Ruby ñaõ ñöa vaøo khai thaùc vaø moû môùi phaùt hieän, Petronas cuõng ñaõ khoan thaåm ñònh vaø phaùt hieän khí ôû moû Emerald naèm trong loâ naøy” (Trích baùo Tuoåi Treû, 21.09.2001) 192
33. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Chöông 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ Trong moät ngöõ ñoaïn, coù töø ñoùng vai chính, coù töø ñoùng vai phuï. Töø ñoùng vai chính ñöôïc coi laø töø laøm trung taâm. Töø naøy bao haøm yù chính cuûa ngöõ ñoaïn vaø ñöôïc xem nhö chuû ñieåm muoán noùi. Töø ñoùng vai phuï chæ giöõ nhieäm vuï theâm nghóa. Song, theâm nghóa khoâng chæ thuaàn laø theâm nghóa. Coù hình thöùc theâm nghóa nhaèm boå tuùc cho ñaày ñuû nghóa, coù hình thöùc nhaèm phuï theâm nghóa chöù khoâng quan troïng. Moät ví duï: (1) Ngöôøi con gaùi Vieät Nam da vaøng Trong ví duï naøy, töø “Vieät Nam” ñöôïc coi nhö giöõ chöùc naêng boå ngöõ (complement), bôûi vì noù boå nghóa cho ñoái töôïng “ngöôøi con gaùi” ñeå ñoái töôïng naøy ñöôïc ñaày ñuû yù nghóa. Trong khi ñoù, “da vaøng” chæ laø phuï ngöõ (adjunct). Coâng duïng cuûa noù laø phuï nghóa theâm chöù khoâng caàn thieát. Thaønh thöû khi nghe cuïm töø “Ngöôøi con gaùi Vieät Nam da vaøng”, chuùng ta seõ caûm thaáy “Vieät Nam” coù veû gaén boù vôùi cuïm töø “ngöôøi con gaùi” hôn so vôùi cuïm töø “da vaøng”. Ñaây laø yù nghóa cuûa boå ngöõ vaø phuï ngöõ trong ngoân ngöõ hoïc. Sau ñaây chuùng ta seõ ñi vaøo chi tieát. Cheùp laïi ví duï tieáng Anh ôû chöông roài: (2) The boss of Microsoft with the secondhand rucksack Nguyeân taéc X-gaïch cho pheùp giaûi thích caùc ngöõ ñoaïn tröøu töôïng. ÖÙng duïng sô ñoà naøy ñeå giaûi thích hai loaïi ngöõ ñoaïn boå ngöõ, phuï ngöõ, ta coù caây cuù phaùp: 193
34. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ NP D N’ phuï ngöõ N’ PP2 boå ngöõ (3) N PP1 P’ P’ P NP P NP The boss of Microsoft with the secondhand rucksack Caáu truùc treân mieâu taû hai ngöõ ñoaïn giôùi töø PP naèm ôû hai bình dieän khaùc nhau. PP2 ôû vò theá cao hôn PP1. Trong khi PP2 laø chò em cuûa N’, töùc bình dieän gaïch ñôn (single bar-level), thì PP1 laø chò em cuûa N. Nuùt N’ kieåm soaùt nuùt N. Nuùt PP2 thoûa quy taéc: (4) X’ → X’ (ZP) maët khaùc, PP1 thoûa: (5) X’ → X (WP) Ñoù laø hai loaïi ngöõ ñoaïn giôùi töø PP. Moãi loaïi giöõ nhieäm vuï hoaëc boå nghóa hoaëc phuï nghóa. Ñònh nghóa: Phuï ngöõ (adjunct) laø ngöõ ñoaïn XP coù quan heä chò em vôùi nhöõng bình dieän gaïch ñôn (N’, V’, A’, P’) vaø ñoàng thôøi laø con cuûa moät bình dieän gaïch ñôn (N’, V’, A’, P’). Boå ngöõ (complement) laø ngöõ ñoaïn XP coù quan heä chò em vôùi ñaàu (N, V, A, P) vaø ñoàng thôøi laø con cuûa cuûa moät bình dieän gaïch ñôn (N’, V’, A’, P’). Quy taéc ngöõ ñoaïn dieãn taû phuï ngöõ vaø boå ngöõ trong tieáng Anh coù theå ñöôïc laäp thöùc nhö sau: 194
35. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (6) Quy taéc phuï ngöõ: X’ → X’ (ZP) (7) Quy taéc boå ngöõ: X’ → X (WP) Caây cuù phaùp toång quaùt: XP X’ (8) X’ ZP phuï ngöõ X WP boå ngöõ Sau ñaây, chuùng ta seõ tuaàn töï xeùt theâm chi tieát veà tính chaát boå ngöõ vaø phuï ngöõ trong caùc loaïi ngöõ ñoaïn NP, VP, AP, PP. Tröôùc nhaát, haõy xeùt ñeán boå ngöõ vaø phuï ngöõ trong ngöõ ñoaïn danh töø NP. Ta duøng laïi hai ví duï tieáng Anh: (9) The boss of Microsoft (10) The boss with the rucksack Maëc duø tính caùch theâm nghóa cho “the boss” trong hai ví duï coù veû gioáng nhau, theá nhöng giôùi ngoân ngöõ hoïc Taây phöông laïi cho laø khoâng gioáng. Söï khaùc bieät naèm ôû ñoä saâu. Tröôøng hôïp boå nghóa: NP D N’ (11) N PP1 The boss of Micorsoft Ngöõ ñoaïn giôùi töø PP1 laøm boå ngöõ cho “the boss”: 195
36. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ Tröôøng hôïp phuï nghóa: NP D N’ N’ PP2 (12) N The boss with the rucksack Ngöõ ñoaïn giôùi töø PP2 laøm phuï ngöõ cho “the boss”. PP2 khoâng phaûi laø chò em cuûa ñaàu ngöõ ñoaïn N nhö ôû tröôøng hôïp treân maø laø chò em cuûa bình dieän gaïch ñôn N’. Môùi nhìn sô thì thaáy PP1 vaø PP2 coù veû gioáng nhau, theá nhöng nhìn saâu hôn thì khaùc: PP1 naèm saùt “the boss” ñeå boå tuùc cho ñaày nghóa. Nghe noùi “The boss”, nhöng “the boss” naøo ? AØ, “the boss of Microsoft”. Trong khi ñoù, PP2 chæ giöõ nhieäm vuï phuï nghóa, chöù khoâng xaùc ñònh “the boss” roõ raøng nhö PP1. Trong haõng Microsoft coù nhieàu “boss”, coù “boss” xaùch Samsonite ñi laøm, coù “boss” ñeo ba loâ, coù “boss” ñi tay khoâng. Söï phaùn ñoaùn moät töø hoaëc moät ngöõ ñoaïn ñoùng vai troø gì, boå ngöõ hay phuï ngöõ, thöïc ra chæ coù tính caùch töông ñoái. Haàu heát caùc töø hoaëc ngöõ ñoaïn tieáng Anh theo sau “of” ñeàu laø boå ngöõ (dó nhieân cuõng coù tröôøng hôïp ngoaïi leä). Phuï ngöõ thöôøng theo sau nhöõng giôùi töø nhö from, as, to, with, under, Theo kinh nghieäm, boå ngöõ thöôøng ñöùng tröïc tieáp beân caïnh ñoái töôïng muoán noùi, töùc laø ñaàu, ví duï ngöõ ñoaïn danh töø NP döôùi ñaây: (13) [NP The boss [of Microsoft] [with the rucksack]] ñaàu boå ngöõ phuï ngöõ Caâu naøy noùi ñöôïc, nhöng neáu ñoåi vò trí boå ngöõ vaø phuï ngöõ, caâu seõ coù vaán ñeà: (14) * [NP The boss [with the rucksack] [of Microsoft]] ñaàu phuï ngöõ boå ngöõ Caây cuù phaùp cuûa (13): 196
37. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP NP D N’ (15) N’ PP quy taéc phuï ngöõ N PP quy taéc boå ngöõ The boss of Micorsoft with the rucksack Quy taéc phuï ngöõ coøn chöùa theâm moät ñaëc ñieåm laø tính hoài quy. Ngöôïc laïi, quy taéc boå ngöõ döôøng nhö khoâng coù tính naøy: (16) Quy taéc phuï ngöõ: X’ → X’ (XP) (17) Quy taéc boå ngöõ: X’ → X (XP) Quy taéc boå ngöõ ñi töø X’ vaøo X vaø döøng ôû ñoù. Trong khi ñoù, quy taéc phuï ngöõ ñi töø X’ vaøo X’, X’ laïi phaùi sinh ra X’ vaø cöù theá tieáp tuïc laëp laïi chính noù, laøm caáu truùc nôû roäng: X’ X’ XP phuï ngöõ (18) X’ XP phuï ngöõ X’ XP phuï ngöõ X’ XP phuï ngöõ Moät tröôøng hôïp duøng nhieàu phuï ngöõ: (19) [NP The boss [of Microsoft] [with the rucksack] [living in USA]] ñaàu boå ngöõ phuï ngöõ phuï ngöõ 197
38. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ NP D N’ N’ XP N’ XP N XP The boss of Micorsoft with the rucksack living in USA Xin löu yù: XP ñöôïc hieåu moät caùch toång quaùt, khoâng rieâng gì PP trong ví duï treân. Thöù töï cuûa boå ngöõ vaø phuï ngöõ khaù quan troïng. Ví duï treân noùi ñöôïc, nhöng neáu ñoåi vò trí boå ngöõ vaø phuï ngöõ nhö döôùi ñaây, caû chuoãi töø seõ khoâng coøn noùi ñöôïc: (20) * [NP The boss [with the rucksack] [living in USA] [of Microsoft]] ñaàu phuï ngöõ phuï ngöõ boå ngöõ Nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc Taây phöông cho raèng, vò trí giöõa boå ngöõ vaø phuï ngöõ khoâng ñoåi ñöôïc, nhöng hoaùn vò phuï ngöõ thì ñöôïc (Carnie 2000). (21) The book [of poems] [with a red cover] [from Blackwell] [by R. Burns] ñaàu boå ngöõ phuï ngöõ phuï ngöõ phuï ngöõ (22) The book [of poems] from Blackwell with a red cover by R. Burns (23) The book [of poems] from Blackwell by R. Burns with a red cover (24) The book [of poems] by R. Burns from Blackwell with a red cover (25) The book [of poems] by R. Burns with a red cover from Blackwell (26) The book [of poems] with a red cover by R. Burns from Blackwell (27) * The book with a red cover [of poems] from Blackwell by R. Burns (28) * The book with a red cover from Blackwell [of poems] by R. Burns (29) * The book with a red cover from Blackwell by R. Burns [of poems] Nhaän ñònh naøy coù leõ chæ töông ñoái, bôûi ngay tröôøng hôïp “[The boss [of Microsoft] [with the rucksack] [made in China]”, neáu ñoåi vò trí phuï ngöõ, chuùng ta seõ gaëp vaán ñeà: 198
39. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (30) * The boss [of Microsoft] [made in China] [with the rucksack] ñaàu boå ngöõ phuï ngöõ phuï ngöõ Pheùp hoaùn vò coøn daãn ñeán tröôøng hôïp ña nghóa. Chaúng haïn duøng ngöõ ñoaïn giôùi töø PP “from China”: (31) The boss [of Microsoft] [with the rucksack] [from China] (32) The boss [of Microsoft] [from China] [with the rucksack] Coù hai caùch hieåu: hoaëc caùi ba loâ cuûa oâng xeáp laø ba loâ “made in China”, hoaëc oâng xeáp xuaát xöù töø Taøu. Hai ñoái töôïng “ba loâ” vaø “oâng xeáp” khaùc nhau. Pheùp theá –“one” coù theå thay theá ngöõ ñoaïn trung gian N’: (33) The [N’ boss of Micorsoft with the rucksack] (34) The one Hoaëc thay theá N’ thaáp hôn: (35) The [N’ boss of Microsoft] with the rucksack (36) The one with the rucksack NP D N’ thay theá baèng “one” N’ PP (37) N PP The boss of Micorsoft with the rucksack Pheùp theá -“one” khoâng duøng ñöôïc cho N: (38) * The one of Microsoft with the rucksack Löu yù: Khi giaûi thích ngöõ phaùp baèng sô ñoà X-gaïch, moät loãi thöôøng gaëp laø söï laãn loän giöõa boå ngöõ vaø phuï ngöõ. 199
40. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ (39) A programming language Neáu xem “programming” laø boå ngöõ, thì caáu truùc X-gaïch phaûi laø: NP D N’ AP N’ (40) A’ N A A programming language Phuï theâm moät tính chaát ví duï nhö “high” vaøo, thì “high” seõ ñoùng vai phuï ngöõ: (41) A high programming language phuï ngöõ boå ngöõ NP D N’ AP1 N’ (42) A’ AP2 N’ A A’ N A A high programming language Sau ñaây laø vaøi nhaän xeùt cuûa ngoân ngöõ hoïc Taây phöông veà boå ngöõ vaø phuï ngöõ trong tieáng Anh: 200
41. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP 1. Moät ngöõ ñoaïn danh töø NP coù theå coù nhieàu phuï ngöõ nhöng chæ moät boå ngöõ: (43) An efficient high programming language 2. Boå ngöõ ñöùng gaàn ñaàu ngöõ ñoaïn hôn phuï ngöõ: (44) A high programming language (45) * A programming high language 3. Tuøy quan heä leä thuoäc, phuï ngöõ hoaùn vò ñöôïc, nhöng vò trí boå ngöõ vaãn ôû gaàn ñaàu ngöõ ñoaïn: (46) A modern, efficient programming language (47) An efficient, modern programming language 4. Phuï ngöõ coù theå ñöùng tröôùc “one” trong pheùp theá-“one”, coøn boå ngöõ thì khoâng: (48) The efficient programm language but not the inefficient one (49) * The programm language but not the natural one 5. Phuï ngöõ coù theå lieân keát vôùi phuï ngöõ, boå ngöõ coù theå lieân keát vôùi boå ngöõ, nhöng boå ngöõ khoâng theå lieân keát vôùi phuï ngöõ: (50) A strong and efficient high programming language (51) A efficient projecting and programming language (52) * A high and programming language Noùi theâm: Neáu keå veà ngoân ngöõ ñieän toaùn, thì ngoân ngöõ laäp trình (programming language) laø moät loaïi ngoân ngöõ hình thöùc (formal language) duøng ñeå vieát chöông trình. Maët khaùc coøn coù loaïi ngoân ngöõ ñaëc bieät ñöôïc goïi laø ngoân ngöõ laäp ñoà (projecting language). Loaïi naøy thöôøng ñöôïc duøng ñeå laäp ñoà aùn trong kyõ thuaät töï ñoäng hoùa (automation technique). Hoaëc coù loaïi vöøa duøng cho laäp trình vaø vöøa duøng cho laäp ñoà, ví duï STEP 7. Trong tröôøng hôïp naøy, “programming” vaø “projecting” ñeàu coù chöùc naêng boå nghóa: projecting and programming language. Tröôøng hôïp naøy roõ raøng, nhöng ôû tröôøng hôïp döôùi ñaây laïi coù vaán ñeà. Neáu noùi: (53) A high programming language 201
42. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ thì “high” laïi coù chöùc naêng phuï nghóa. Theá nhöng neáu noùi: (54) An efficient high programming language coù leõ “high” phaûi ñöôïc coi laø yeáu toá boå nghóa. “High” khoâng theå lieân keát vôùi “efficient” baèng caùch noùi: (55) * An efficient and high programming language Nhieàu khi moät danh töø coù theå ñöôïc boå nghóa cuøng luùc. Khaúng ñònh moät töø laøm boå ngöõ hoaëc phuï ngöõ coù leõ chæ töông ñoái. Chaúng haïn nhö ngöôøi Anh noùi: (56) the German teacher Coù hai caùch hieåu, hoaëc “oâng thaày” (teacher) laø ngöôøi Ñöùc (German), hoaëc oâng ta daïy tieáng Ñöùc. Song neáu noùi: (57) the English German teacher coù leõ xaùc suaát hieåu “oâng thaày Ñöùc daïy tieáng Anh” cao hôn. Hay neáu noùi: (58) the English and German teacher thì caøng roõ nöõa: oâng thaày aáy vöøa daïy tieáng Anh vöøa daïy tieáng Ñöùc, chöù khoù coù theå hieåu oâng ta vöøa lai Anh, vöøa lai Ñöùc. ÔÛ ñaây, “English” boå nghóa cho “teacher”, “German” cuõng vaäy. “English and German” laø moät toå hôïp boå ngöõ. Tröôøng hôïp duøng “and” naøy coù lyù, nhöng ôû tröôøng hôïp: (59) A high programming language “programming” laïi boå nghóa cho “language”. “High” cuõng vaäy, vì khi noùi ñeán “high language” nghóa laø muoán aùm chæ “high programming language”, song “high” khoâng theå lieân keát vôùi “programming” baèng lieân töø “and” ñeå thaønh: (60) * A high and programming language Khaù raéc roái. Maët khaùc, neáu xem “high” laøm boå ngöõ cho “programming language”, thì laïi saùi quy taéc X-gaïch. Choã naøy khoâng oån laém. 202
43. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Töông töï tieáng Anh, nhöõng quy taéc X-gaïch cuûa ngöõ ñoaïn danh töø NP cuõng duøng ñöôïc cho tieáng Vieät. Chæ khaùc laø ngöõ ñoaïn tính töø AP trong tieáng Vieät naèm beân phaûi danh töø: (61) NP → (D) N’ (62) N’ → N’ (AP) | N’ (PP) (63) N’ → N (PP) Xem moät tröôøng hôïp na naù nhö ví duï tieáng Anh beân treân: (64) Tieáng Vieät laø moät ngoân ngöõ töï nhieân phöùc taïp. Neáu xem “töï nhieân” laøm boå ngöõ cho “ngoân ngöõ”, ta coù caáu truùc X-gaïch nhö sau: NP D N’ N’ AP (65) N A’ A Moät ngoân ngöõ töï nhieân Coäng theâm tính töø “phöùc taïp” laøm phuï ngöõ: NP D N’ N’ AP1 N’ AP2 A’ (66) N A’ A A Moät ngoân ngöõ töï nhieân phöùc taïp 203
44. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ Trong tröôøng hôïp naøy, quy taéc X-gaïch thoûa tieáng Vieät gioáng tieáng Anh. Xem moät ví duï khaùc chi tieát hôn: (67) “Moät vì sao saùng trong ñeâm laïnh vaéng” (Thanh Trang) NP D N’ N’ PP N’ AP P’ NP N A’ P N’ A N’ AP N Moät vì sao saùng trong ñeâm laïnh vaéng Caû tröôøng hôïp phöùc taïp chöùa ngöõ ñoaïn giôùi töø PP cuõng thoûa. Khoâng nhöõng tieáng Vieät chæ thoûa nhöõng tröôøng hôïp treân maø coøn coù tröôøng hôïp moät ñoái töôïng boå nghóa cho moät ñoái töôïng: (68) “Naéng Saøi Goøn, anh ñi maø chôït maùt, Bôûi vì em maëc aùo luïa Haø Ñoâng” (Nguyeân Sa) Ngöõ ñoaïn “aùo luïa Haø Ñoâng” chöùa hai ñoái töôïng “aùo” vaø “luïa”. “Luïa” boå nghóa cho “aùo” ñeå “aùo” ñöôïc ñaày ñuû yù nghóa nhö moät loaïi aùo (aùo the, aùo sô mi, aùo daøi, aùo baø ba, aùo ñaàm, aùo veùt, aùo caø sa, ). Maët khaùc, neân hieåu raèng “Haø Ñoâng” ôû ñaây khoâng phuï nghóa cho ñoái töôïng “aùo” maø laø cho ñoái töôïng “luïa”. Töông töï aùo, luïa cuõng coù nhieàu loaïi khaùc nhau: “luïa Haø Ñoâng”, “luïa Phaùp”, “luïa AÁn”, Caû cuïm töø “luïa Haø Ñoâng” boå nghóa cho “aùo”, chöù khoâng rieâng gì “luïa”. Xem caây cuù phaùp beân döôùi, chuùng ta seõ thaáy roõ chieàu saâu ngöõ nghóa trong caáu truùc tieâu bieåu naøy cuûa tieáng Vieät. 204
45. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP NP N’ N’ NP N N’ (69) N’ AP N A’ A AÙo luïa Haø Ñoâng Caây cuù phaùp treân caàn theâm moät quy taéc môùi: (70) N’ → N’ (NP) Hieåu nhö treân nghóa laø hieåu moät loaïi “aùo” ñöôïc laøm baèng vaät lieäu “luïa Haø Ñoâng”. YÙ nghóa naøy khaùc vôùi tröôøng hôïp: “Haø Ñoâng” boå nghóa cho ñoái töôïng “aùo luïa”. Bôûi aùo luïa aáy chöa chaéc laø aùo laøm baèng “luïa Haø Ñoâng” maø laø mua ôû Haø Ñoâng thì sao. Trong tröôøng hôïp naøy, ta coù moät caáu truùc khaùc: NP N’ N’ AP1 (71) N’ AP2 A’ N A’ A A AÙo luïa Haø Ñoâng 205
46. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ Vaán ñeà xaùc ñònh boå ngöõ vaø phuï ngöõ trong ngöõ ñoaïn danh töø NP ñoâi khi khoâng roõ raøng. Coù roõ raøng hôn, coù leõ laø ôû ngöõ ñoaïn ñoäng töø VP. Theo caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc Taây phöông, trong tieáng Anh, phaàn töû naøo ñöùng ngay beân ñoäng töø, phaàn töû aáy seõ ñöôïc xem laø boå ngöõ. (72) He loved [my wife] [intensely] [with all my heart]. ñoäng töø ngöõ ñoaïn danh töø NP traïng töø ngöõ ñoaïn giôùi töø PP boå ngöõ phuï ngöõ phuï ngöõ VP V’ V’ PP V’ A(dv)P V NP loved my wife intensely with all my heart Trong caáu truùc naøy, “my wife” ñöùng ngay sau ñoäng töø vaø laøm boå ngöõ. Caâu treân ñuùng vì khoâng theå noùi: (73) * I loved intensely my wife with all my heart. Noùi moät caùch toång quaùt, boå ngöõ cuûa taát caû phaïm truø töø vöïng (N, V, A, ) laø ñoái töôïng ngöõ nghóa cuûa ñaàu trong ngöõ ñoaïn. Vaøi ví duï boå ngöõ cuûa töø vöïng (ñoäng töø, tính töø, danh töø) trong tieáng Anh: (74) He fears his wife. (verb) (75) He is afraid of his wife. (adjective) (76) He has a fear of his wife. (noun) “(Of) his wife” trong taát caû caùc caâu treân ñeàu laø boå ngöõ. 206
47. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Tính phuï/boå nghóa trong Tieáng Anh coù leõ ñôn giaûn hôn tieáng Vieät. Maëc duø chöông naøy khoâng chuû yù baøn chi tieát, theá nhöng chuùng ta haõy thöû nhìn sô qua vaøi hieän töôïng phuï/boå nghóa cho ñoäng töø trong tieáng Vieät: 1. Phuï/boå ngöõ laø danh töø N hoaëc ngöõ ñoaïn danh töø NP: (77) Laõo Haïc thoåi [NP caùi noài côm], chaâm ñoùm. Toâi ñaõ thoâng ñieáu vaø boû ñieáu roài. (Laõo Haïc – Nam Cao) (78) Quy taéc X-gaïch: V’ → V (NP) VP V’ V NP thoåi caùi noài côm 2. Phuï/boå ngöõ laø ñoäng töø V hoaëc ngöõ ñoaïn ñoäng töø VP: (79) Ñi [V laøm], ñi [V chôi], ñi [V hoïc], ñi [VP xem trieån laõm], ñi [VP nghe nhaïc thính phoøng], ñi [VP coi ñaù banh], (80) “Em ñi [VP traåy hoäi non soâng], Cöôøi meâ aùnh saùng muoân loøng xuaân xanh”. (Beân kia soâng Ñuoáng – Hoaøng Caàm) (81) Quy taéc X-gaïch: V’ → V (VP) V’ V VP V’ V’ V VP V NP ñi laøm ñi nghe nhaïc thính phoøng 207
48. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ 3. Phuï/boå ngöõ laø tính töø, traïng töø hoaëc ngöõ ñoaïn tính töø AP: (82) Caâu chuyeän naøy nghe [AP haáp daãn quaù]. Xin nhaéc laïi. Tieáng Vieät coù moät ñieåm ñaëc bieät caàn löu yù laø nhieàu khi ñoäng töø trong caâu khoâng haún thuoäc veà chuû ngöõ cuûa caâu (töùc chuû ngöõ ngöõ phaùp (grammatical subject)). Ñoäng töø coù theå lieân quan tôùi moät chuû theå (subject) naøo ñoù beân ngoaøi caâu. Ví duï ôû ñaây, “caâu chuyeän” (laø chuû ngöõ trong caâu) töï noù khoâng “nghe” ñöôïc. Caâu naøy aùm chæ laø “chuùng ta”, töùc chuû theå ñöùng beân ngoaøi, môùi “nghe” ñöôïc. Hieän töôïng naøy ít thaáy ôõ nhöõng ngoân ngöõ AÂu chaâu. Ñoäng töø trong nhöõng ngoân ngöõ AÂu chaâu thöôøng xuaát phaùt töø chuû ngöõ trong caâu. • Tröôøng hôïp chuû ngöõ mang tính ñoäng: (83) Caâu chuyeän naøy lan [AP roäng quaù]. Ñeå giaûi thích 2 caâu treân, ta caàn moät quy taéc boå ngöõ thuoäc daïng ngöõ ñoaïn tính töø AP ñöùng sau ñoäng töø: (84) Quy taéc X-gaïch: V’ → V AP V’ V’ V AP V AP nghe haáp daãn quaù lan roäng quaù Tröôøng hôïp naøy caàn boå ngöõ, vì caâu seõ khoâng noùi ñöôïc neáu thieáu AP boå nghóa cho ñoäng töø: (85) * Caâu chuyeän naøy nghe. (86) * Caâu chuyeän naøy lan. Toång quaùt hôn, coù tröôøng hôïp ñoäng töø khoâng caàn AP ñöùng sau, coù theå ñoùng ngoaëc (): (87) Quy taéc X-gaïch: V’ → V (AP) 208
49. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (88) Noù ngaùy (khoø khoø). (89) Noù nguû (say söa). • Tröôøng hôïp AP phuï/boå nghóa cho ñoäng töø: (90) Noù uoáng say söa caû ñeâm. (91) Noù nguû say söa caû ngaøy. “Caû ñeâm”, “caû ngaøy ” giöõ nhieäm vuï phuï nghóa. “Say söa” giöõ nhieäm vuï boå nghóa bôûi “say söa” thöôøng ñi vôùi “nguû”, “uoáng” hôn laø “caû ñeâm”, “caû ngaøy”. Ñeå dieãn taû tính phuï nghóa, chuùng ta caàn quy taéc: (92) Quy taéc X-gaïch: V’ → V’ (AP) Caây cuù phaùp töông öùng cuûa caâu “noù nguû say söa caû ngaøy”: VP V’ (93) V’ AP V AP nguû say söa caû ngaøy 4. Phuï/boå ngöõ laø giôùi töø P hoaëc ngöõ ñoaïn giôùi töø PP: (94) Quy taéc X-gaïch: V’ → V’ (PP) (gioáng tieáng Anh) (95) Hai vôï choàng aáy soáng [PP vôùi nhau] [AP ñaõ laâu roài]. 5. Phuï/boå nghóa beân phaûi ñoäng töø: (96) Quy taéc X-gaïch: V’ → V (NP) 209
50. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ (97) Höông ñaõ trôû thaønh moät ca só noåi tieáng. (98) Quy taéc X-gaïch: V’ → V (AP) (99) Coâ ta haùt hay. VP V’ V AP haùt hay 6. Traïng töø/tính töø phuï/boå nghóa beân traùi ñoäng töø: (100) Coâ ta hay haùt. (101) Coâ ta chæ haùt nhaïc tieàn chieán. (102) Quy taéc X-gaïch: V’ → (AP) V’ VP V’ AP V hay haùt 7. Traïng töø/tính töø phuï/boå nghóa hai beân ñoäng töø: (103) Coâ ta hay haùt laém. (104) Coâ ta vaãn haùt hay. (105) Coâ ta vaãn luyeän gioïng thöôøng xuyeân. 210
51. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Caáu truùc X-gaïch thöôøng coù daïng nhò phaân (binary), töùc moät nuùt khoâng taän cuøng (non-terminal) chæ coù hai nhaùnh. Treân thöïc teá coøn coù tröôøng hôïp phaûi caàn ñeán ba nhaùnh, tieâu bieåu laø ngöõ ñoaïn chöùa lieân töø (conjunction) (Radford 1985: 105): N’’ (106) N’’ CONJ N’’ this tall boy and that short girl Ñaây laø moät ñieåm chöa roõ vì coù ñeán hai ñaàu N’’ (“this tall boy” vaø “that short girl”) trong khi cuù phaùp X-gaïch chæ cho pheùp coù moät ñaàu. Maët khaùc, ôû tröôøng hôïp traïng töø/tính töø phuï/boå nghóa “vaãn haùt hay”, neáu dieãn taû caây cuù phaùp baèng quy taéc X-gaïch: V’ → (AP) V’ (AP) nhö sau: VP V’ (107) AP V AP vaãn haùt hay X-gaïch seõ maát ngay tính nhò phaân, bôûi vì nuùt V’ sinh ra ba nhaùnh AP, V vaø AP. Khoâng thaáy thuyeát X-gaïch nhaéc ñeán tröôøng hôïp naøy. Muoán hai nuùt AP khoâng ñöôïc naèm cuøng bình dieän, chæ coøn caùch laø ñaët moät AP vaøo bình dieän phuï ngöõ. Coù leõ AP beân traùi thoûa tính chaát naøy. Thöû veõ caây cuù phaùp cho giaû thieát aáy: VP V’ AP V’ V AP (108) vaãn haùt hay 211
52. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ Xeùt maët ngöõ nghóa, haønh ñoäng “haùt” trong ví duï noùi leân hai yù nghóa cuûa hai traïng thaùi: • Neáu noùi “haùt hay”, thì ñoù laø moät haønh ñoäng “haùt” coù chaát löôïng, khaùc vôùi “haùt dôû”, “haùt ngheâu ngao”, Töø “haùt” ñöôïc töø “hay” boå tuùc yù nghóa, noùi leân chaát löôïng toát. Cho neân “hay” coù theå giöõ chöùc naêng nhö moät boå ngöõ, neáu ngöôøi ta muoán theá. • Maët khaùc, traïng thaùi “vaãn haùt” dieãn taû moät haønh ñoäng coøn ñang tieáp dieãn. YÙ nghóa naøy khaùc vôùi “vaãn haùt hay”. “Vaãn haùt hay” dieãn taû haønh ñoäng coøn haùt nhöng phaûi laø haùt hay. YÙ nghóa naøy hieån nhieân khaùc yù nghóa “vaãn haùt” nhöng chöa chaéc coøn hay nöõa. Theá neân, “vaãn” trong cuïm töø “vaãn haùt hay” hình nhö giöõ chöùc naêng phuï nghóa cho haønh ñoäng “haùt hay” nhieàu hôn laø boå nghóa. Töï baûn thaân “haùt hay” – hieåu toång quaùt - ñaõ dieãn taû tính lieân tuïc cuûa chaát löôïng toát. Neáu chaáp nhaän caùch giaûi thích treân, ta coù: (109) Quy taéc X-gaïch: V’ → (AP) V’ V’ → V (AP) Coøn moät hieän töôïng khaù phoå bieán laø traïng töø boå nghóa beân traùi ñoäng töø. Tieâu bieåu laø traïng töø “raát”: (110) Coâ ta raát thích nhaïc Vaên Cao. (111) Coâ ta raát meâ nhaïc Vaên Cao. Traïng töø “raát” ñöùng tröôùc ñoäng töø vôùi cöông vò cuûa moät boå ngöõ nhaèm dieãn taû haønh ñoäng coù cöôøng ñoä. Traïng töø “raát” keát hôïp vôùi ñoäng töø thaønh moät toå hôïp chaët cheõ. Caùch nhaán maïnh aáy khieán yeáu toá boå nghóa theo sau ñoäng töø yeáu ñi, laøm nhö chæ coøn taùc duïng phuï nghóa. Theo thuyeát X-gaïch, ngöõ ñoaïn “nhaïc Vaên Cao” laïi ñöôïc xem nhö boå ngöõ. Tieáng Vieät laïi vöôùng phaûi tröôøng hôïp boå ngöõ naèm beân traùi laãn beân phaûi ñoäng töø. Muoán thoûa thuyeát X-gaïch, chæ coøn caùch, moät laø xem ngöõ ñoaïn danh töø NP “nhaïc Vaên Cao” nhö moät phuï ngöõ cuûa ñoäng töø vaø ñöông nhieân khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc, hai laø coi caû cuïm töø “raát + ñoäng töø” nhö moät VP vaø ñöôïc NP “nhaïc Vaên Cao” boå nghóa. 212
53. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP VP V’ (112) V’ NP AP V raát thích nhaïc Vaên Cao (113) Quy taéc X-gaïch: V’ → V’ (NP) V’ → (AP) V 8. Phuï/boå nghóa ñaàu caâu: (114) Thöôøng thöôøng, coâ aáy chæ thích nhaïc Vaên Cao. [Thöôøng thöôøng] laø traïng ngöõ (coi nhö moät AP) (115) Caû thô tieàn chieán, coâ ta cuõng thích. (116) Nhaïc naøy toâi khoâng thích laém. Xem pheùp chuyeån vò (chöông 12). 9. Phuï/boå nghóa cuoái NP: (117) “Ai mua traêng, toâi baùn traêng cho. Traêng naèm im treân caønh lieãu, ñôïi chôø” (Haøn Maïc Töû) (118) “Trôøi ñaõ thu roài em ôû ñaâu. Naèm trong ñaùy moä, chaéc em saàu. Thu ôi, ñaùnh thöùc hoàn ma daäy. Ta muoán vaøo thaêm ñaùy huyeät saâu” (Ñinh Huøng) (119) Quy taéc X-gaïch: V’ → V’ (?P) (?P = caàn ñònh nghóa) V’ → V (NP) 213
54. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ V’ V’ V’ ?P V’ ?P V NP V NP baùn traêng cho ñaùnh thöùc hoàn ma daäy 10. Ngöõ ñoaïn giôùi töø PP phuï/boå nghóa sau VP: (120) Coâ ta ñaõ hoïc nhaïc hoài coøn nhoû. (121) Quy taéc X-gaïch: V’ → V’ (PP) V’ → V (NP) 11. Ngöõ ñoaïn giôùi töø PP phuï/boå ngöõ tröôùc VP: (122) “Em ôû thaønh Sôn chaïy giaëc veà. Toâi töø chinh chieán môùi ra ñi. Caùch bieät bao ngaøy queâ Baát Baït. Chieàu xanh khoâng thaáy boùng Ba Vì”. (Quang Duõng) (123) Quy taéc X-gaïch: V’ → (PP) V’ V’ → (AP) V VP V’ PP V’ AP V Töø chinh chieán môùi ra ñi 214
55. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Nhö treân laø moät vaøi ñaëc ñieåm cuûa tính phuï/boå nghóa trong tieáng Vieät. Sau khi thöû nghieäm duøng caùc quy taéc ñöôïc laäp rieâng cho tieáng Anh, chuùng ta thaáy tieáng Vieät coù leõ khoâng ñôn giaûn, cuï theå laø ngöõ ñoaïn danh töø vaø ñoäng töø. Caàn löu yù laø nhöõng quy taéc ñöa ra caàn ñöôïc kieåm nghieäm kyõ caøng hôn. Coù nhieàu tröôøng hôïp caáu truùc gioáng nhau song ngöõ nghóa laïi khaùc. BIEÄT ÑÒNH NGÖÕ Chuùng ta ñaõ xem qua hai quy taéc caáu truùc ngöõ ñoaïn X-gaïch duøng cho tieáng Anh: (124) Quy taéc phuï ngöõ: X’ → X’ (ZP) | (ZP) X’ (125) Quy taéc boå ngöõ: X’ → X (WP) Cuøng muïc ñích theâm nghóa cho caùi muoán noùi, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc Taây phöông coøn ñeà nghò theâm moät quy taéc, taïm goïi laø bieät ñònh ngöõ (specifier): (126) Quy taéc bieät ñònh ngöõ: X’ → (YP) X’ Vôùi ví duï cuõ: (127) [The] [boss] [of Microsoft] [with the rucksack]. bieät ñònh ngöõ ñaàu boå ngöõ phuï ngöõ ta coù caây cuù phaùp: NP bieät ñònh ngöõ D N’ (128) N’ PP phuï ngöõ ñaàu ngöõ ñoaïn N PP boå ngöõ The boss of Microsoft with the rucksack Ñònh nghóa: 215
56. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ Bieät ñònh ngöõ (specifier) laø moät ngöõ ñoaïn X-gaïch coù quan heä chò em vôùi moät bình dieän X’ vaø laø con cuûa moät ngöõ ñoaïn XP. ÔÛ ví duï treân, D coù quan heä chò em vôùi N’ naèm beân phaûi cuøng bình dieän. D ñoàng thôøi laø con cuûa ngöõ ñoaïn danh töø NP. Söï khaùc bieät cuûa bieät ñònh ngöõ trong tieáng Anh ñoái vôùi boå ngöõ vaø phuï ngöõ laø khoâng coù tính hoài quy. Khoâng theå noùi: (129) * The this big boss Bôûi muoán phaân tích chi tieát caáu truùc ngöõ phaùp, ngöôøi ta ñaõ giaûi thích tröôøng hôïp coù chæ ñònh töø “the” cuûa tieáng Anh baèng caùch coi nhö bieät ñònh ngöõ (ngoaøi “the” coøn coù a, that, this, those, these, ). ÔÛ ñaây, tieáng Anh seõ gaëp vaán ñeà. Trong ví duï treân, caû ngöõ ñoaïn danh töø NP “boss of Microsoft with the rucksack” laøm boå ngöõ cho “the”, töùc “the” laø ñaàu trong ngöõ ñoaïn. Ñieàu naøy maâu thuaãn vôùi lyù thuyeát X-gaïch, bôûi taát caû moïi phaàn töû khoâng phaûi laø ñaàu ñeàu laø ngöõ ñoaïn. Ñaàu trong ngöõ ñoaïn danh töø NP chæ coù theå laø moät danh töø. Theá thì thöïc chaát cuûa “the” trong ngöõ ñoaïn danh töø NP laø gì ? Chuùng ta seõ tìm hieåu döôùi ñaây. NGÖÕ ÑOAÏN CHÆ ÑÒNH TÖØ Theo khaùm phaù cuûa giôùi ngoân ngöõ hoïc Taây phöông, coù moät ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø trong tieáng Anh, chæ ñònh töø “the” khoâng naèm trong ngöõ ñoaïn danh töø NP. Ñieåm naøy coù theå nhìn thaáy trong sinh caùch (coøn goïi laø sôû höõu caùch): • sinh caùch-“of” (of genitive) hoaëc sinh caùch töï do (free genitive) • sinh caùch-“’s” (’s genitive). Sinh caùch töï do söû duïng giôùi töø “of” ñeå dieãn taû neùt quan heä sôû höõu giöõa 2 ngöõ ñoaïn danh töø NP: (130) The rucksack of the boss (131) The rucksach of the boss standing over there Maët khaùc, sinh caùch-“’s” ñoùng vai troø nhö moät daáu hieäu sôû höõu naèm ngay sau ngöõ ñoaïn danh töø NP: 216
57. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (132) [NP The boss standing over there]’s rucksack Vì theá maø khoâng theå noùi: (133) * The boss’s standing over there rucksack hoaëc: (134) * The boss’s the rucksack Sinh caùch-“’s” khoâng cho pheùp 2 danh töø ñeàu coù chæ ñònh töø (determiner). Ñeå giaûi thích ñieåm naøy, Abney ñaõ ñöa ra giaû thuyeát, chæ ñònh töø khoâng naèm trong ngöõ ñoaïn danh töø NP maø chæ laø ñaàu cuûa moät pheùp chieáu ngöõ ñoaïn cuûa chính noù (Abney 1987): Neáu nhìn theo caùch cuõ: NP (135) D N’ N thì D laø nuùt taän cuøng vaø chæ coù theå taän cuøng baèng moät chæ ñònh töø. D khoâng saûn sinh ra quy taéc chöùa bieán soá. Theo giaû thuyeát cuûa Abney, D chính laø ngöõ ñoaïn DP: DP D’ D NP (136) N’ N Giaû thuyeát naøy xem ra coù phaàn höõu lyù, bôûi ngöôøi ta coù theå giaûi thích tröôøng hôïp sinh caùch-“’s” döïa vaøo nhaän ñònh: chæ ñònh töø vaø sinh caùch-“’s” cuøng naèm trong 217
58. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ theá phaân boá boå sung (complementary distribution). Ñoái vôùi ngoân ngöõ hoïc, hai phaàn töû naèm trong theá phaân boá boå sung khi chuùng cuøng laø thöïc theå cuûa moät vaät gioáng nhau. Ví duï, ñaøn oâng, ñaøn baø laø hai thöïc theå cuøng naèm trong moät lôùp (class): lôùp con ngöôøi. Ñaøn oâng, ñaøn baø khaùc nhau theá naøo, ai cuõng bieát, theá nhöng söï khaùc bieät chæ laø hình thöùc, chöùc naêng chi tieát thuoäc veà caù theå khoâng ñaùng noùi. Ñieàu muoán noùi laø nhöõng ñieåm chung, con ngöôøi naøo cuõng coù nhö toùc, tai, maët, muõi, ñaàu mình, töù chi, Chæ ñònh töø vaø “’s” cuõng theá. Chuùng chæ khaùc nhau veà danh tính thuoäc moät loaïi gioáng nhau. Giaû söû “’s” laø chæ ñònh töø vaø giaû söû giaû thuyeát ngöõ ñoaïn chæ ñònh töø DP ñuùng, thì vò trí töông ñoái cuûa “’s” ñoái vôùi phaàn chuû (possessor) coù theå giaûi thích ñöôïc. Phaàn töû “’s” ñöôïc ñöa vaøo vò trí cuûa ñaàu D. Phaàn chuû coøn laïi naèm trong bieät ñònh ngöõ: DP DP D’ (137) D NP chuû (possessor) ’s Moät ví duï cuï theå: DP 1 DP 2 D’ 1 (138) D’ D 1 NP D NP N’ N’ N N’ VP N the boss standing over there ’s rucksack 218
59. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Phaàn chuû DP2 thuoäc bieät ñònh ngöõ cuûa DP1 coù ñaàu laø “’s”. Noùi caùch khaùc, “the boss standing over there” theá cho bieät ñònh ngöõ cuûa DP1. Caùch giaûi thích thoûa ñieàu kieän lyù thuyeát X-gaïch: taát caû phaàn naøo khoâng phaûi laø ñaàu, ñeàu laø ngöõ ñoaïn. Ngöõ ñoaïn coù ñaàu laø moät chæ ñònh töø ñöôïc goïi laø ngöõ ñoaïn chæ ñònh töø (determiner phrase), vieát taét DP, hoaëc chæ ñònh ngöõ. Quy taéc X-gaïch töông öùng: (139) DP → DP D’ (140) D’ → D NP Vaán ñeà khoâng ñôn giaûn. Keå caû tieáng Vieät. Tieáng Vieät cuõng coù sôû höõu caùch nhö moïi ngoân ngöõ khaùc. Coù tröôøng hôïp, tieáng Vieät duøng giôùi töø “cuûa” (töông ñöông “of” cuûa tieáng Anh), coù tröôøng hôïp khoâng: (141) “Nhaø toâi beân chieác caàu soi nöôùc, Em ñeán toâi moät laàn” (Beán xuaân – Vaên Cao) “Nhaø toâi” ñöôïc hieåu laø “nhaø cuûa toâi”. (142) Toâi ñaõ ra ñôøi vaø lôùn leân suoát caû thôøi thô aáu treân moät moûm ñaát ñìu hiu naèm beân bôø bieån Ñoâng mieàn Nam nöôùc Vieät. Thöïc ra ñaây khoâng phaûi laø nguyeân quaùn cuûa toâi, vì Ba toâi ngöôøi Baéc, coøn Meï toâi ngöôøi Hueá. Maëc duø tieáng Vieät khoâng gaëp raéc roái vì sinh caùch-“’s” nhö tieáng Anh hoaëc tieáng Ñöùc nhöng khoâng phaûi laø khoâng coù tröôøng hôïp phöùc taïp ñoøi hoûi ngöôøi nghe phaûi hieåu ngaàm caùi naøo thuoäc veà caùi naøo. Ví duï ôû ñoaïn vaên treân, caâu ñaàu khoâng coù “cuûa”. Caáu truùc caâu coù theå ñöôïc dieãn giaûi baèng 2 caùch khaùc nhau: (143) [NP moûm ñaát ñìu hiu naèm beân bôø bieån Ñoâng] (cuûa) [NP mieàn Nam nöôùc Vieät] (144) moûm ñaát ñìu hiu naèm beân [NP [NP bôø bieån Ñoâng] (cuûa) [NP mieàn Nam nöôùc Vieät]] Ñieåm caàn ñöôïc laøm noåi baät laø 2 ñoái töôïng chính: “moûm ñaát” vaø “bôø bieån”. Moät caáu truùc dieãn taûø “moûm ñaát ” cuûa “mieàn Nam nöôùc Vieät”, moät caáu truùc dieãn taû “bôø bieån ” cuûa “mieàn Nam nöôùc Vieät”. Ranh giôùi cuûa ngöõ ñoaïn thieáu saéc beùn deã daãn ñeán hieän töôïng ña nghóa. 219
60. CHÖÔNG 9 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ TOÙM LÖÔÏC Nguyeân taéc X-gaïch cho pheùp giaûi thích caùc ngöõ ñoaïn tröøu töôïng (boå ngöõ, phuï ngöõ, bieät ñònh ngöõ, chæ ñònh ngöõ) Boå ngöõ coù chöùc naêng boå nghóa cho caùi muoán noùi ñaày ñuû yù nghóa. Phuï ngöõ coù chöùc naêng theâm nghóa nhöng khoâng caàn thieát. Boå ngöõ quan troïng hôn phuï ngöõ. NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 1) Bieät ñònh ngöõ, chæ ñònh ngöõ trong tieáng Vieät ra sao ? 2) Ngöôïc vôùi tieáng Anh, tieáng Ñöùc, moät ngöõ ñoaïn danh töø NP tieáng Vieät ñöôïc theâm nghóa beân phaûi; taát caû laøm thaønh moät ngöõ ñoaïn danh töø NP lôùn hôn. Vaäy, laøm sao bieát ñöôïc ñoù laø moät ngöõ ñoaïn danh töø hay moät caâu/meänh ñeà. Ví duï: a. Ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi laâu roài. b. Naøng coù [NP ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi laâu roài]. 220
61. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Chöông 10 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC THOÂNG SOÁ VAØ THÖÙ TÖÏ CUÛA TÖØ Baèng nhieàu ví duï cuï theå, chuùng ta ñaõ xoay quanh 3 quy taéc X-gaïch trong chöông roài: (1) Quy taéc bieät ñònh ngöõ: X’ → (YP) X’ (2) Quy taéc phuï ngöõ: X’ → X’ (ZP) | (ZP) X’ (3) Quy taéc boå ngöõ: X’ → X (WP) Nhöõng quy taéc treân chuû yeáu döïa vaøo tieáng Anh. Treân thöïc teá, coù nhieàu ngoân ngöõ khoâng theo caùc quy taéc ñoù, ñieån hình laø tieáng Vieät. Hay vaøi ví duï khaùc: Tieáng Nhaät: (4) [Phong-ga] [sensei] [desu]. Chuû ngöõ boå ngöõ vò töø (Phong laø thaày giaùo) (5) Hung-ga ookii desu. (Huøng (thì) lôùn) (6) Phong-ga Hung-o mita. (Phong (ñaõ) thaáy Huøng) (7) Hung-ga yonda. (Huøng ñoïc) (8) Hung-ga hon-o yonda. (Huøng ñoïc cuoán saùch) Tieáng Thoå Nhó Kyø: 221
62. CHÖÔNG 10 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC (9) [Can] [kitab-i] [oku-du]. Chuû ngöõ boå ngöõ vò töø (Can (ñaõ) ñoïc cuoán saùch) Thöù töï vò trí boå ngöõ vaø vò töø cuûa caâu tieáng Nhaät vaø tieáng Thoå Nhó Kyø khoâng gioáng nhö cuûa tieáng Anh. Ñoù laø nhöõng ngoân ngöõ coù caáu truùc Subject-Object- Verb (SOV) thay vì Subject-Verb-Object (SVO). Treân thöïc teá, vò trí cuûa boå ngöõ, phuï ngöõ hoaëc bieät ñònh ngöõ cuûa töøng ngoân ngöõ coù theå khaùc nhau maø caùc quy taéc treân khoâng giaûi thích ñöôïc. Do ñoù, quy taéc X-gaïch ñaõ ñöôïc ñeà nghò toång quaùt hoùa nhö sau (Carnie 2000): (10) Quy taéc bieät ñònh ngöõ: X’ → X’ (YP) | (YP) X’ (11) Quy taéc phuï ngöõ: X’ → X’ (ZP) | (ZP) X’ (12) Quy taéc boå ngöõ: X’ → X (WP) | (WP) X Quy taéc X-gaïch toång quaùt bao goàm hai tröôøng hôïp, vò trí cuûa ngöõ ñoaïn (YP, ZP, WP) hoaëc naèm beân phaûi hoaëc naèm beân traùi bieán soá X’. Xeùt cho cuøng, saùng kieán chính cuûa lyù thuyeát X-gaïch laø duøng bình dieän trung gian ñeå giaûi thích chieàu saâu cuûa caáu truùc ngöõ phaùp. Muoán öùng duïng noù, moãi ngoân ngöõ phaûi töï giaûi thích nhöõng tröôøng hôïp cuûa mình sao cho thích hôïp. Vò trí cuûa töø chæ laø thoâng soá (parameter) (Travis 1984). NGÖÕ ÑOAÏN THÌ VAØ NGÖÕ ÑOAÏN TAÙC TÖÛ BOÅ NGÖÕ HOÙA Treân lyù thuyeát, lyù thuyeát X-gaïch coù theå giaûi thích ñöôïc haàu heát caùc loaïi ngöõ ñoaïn giöõ chöùc naêng theâm nghóa. Tuy vaäy vaãn coøn laïi hai vaán ñeà gaây trôû ngaïi, keå caû ñoái vôùi baûn thaân tieáng Anh: meänh ñeà phuï vaø caâu coù thì: (13) Meänh ñeà phuï: S’ → (C) S (14) Caâu coù thì: S → NP (T) VP (Xin nhaéc laïi: T vieát taét cuûa “tense” (thì). C vieát taét cuûa “complementizer”, taïm dòch laø taùc töû boå ngöõ hoùa). Sau ñaây, chuùng ta seõ thoâng qua moät vaøi khaùi nieäm tröôùc khi vaøo chi tieát. 222
63. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP 1. Meänh ñeà Theo quan nieäm cuûa giôùi ngoân ngöõ hoïc Taây phöông thì meänh ñeà (clause) ñöôïc hieåu nhö moät chuoãi töø goàm chuû ngöõ (subject) coäng vò ngöõ (predicate phrase). Chuû ngöõ thöôøng laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP. Vò ngöõ laø ngöõ ñoaïn ñoäng töø VP, thöôøng ñöôïc hieåu noâm na laø ñoäng töø coäng vôùi tuùc töø trong ngoân ngöõ hoïc coå ñieån. (15) “Naøng coù ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi laâu roài” (Maøu tím hoa sim -Thô Höõu Loan, Phaïm Duy phoå nhaïc) Trong caâu treân, “naøng” laø chuû ngöõ, “coù ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi laâu roài” laø vò ngöõ. Vò ngöõ goàm ñoäng töø “coù” coäng vôùi phaàn boå ngöõ coøn laïi (“ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi laâu roài”). Xin löu yù, thay vì goïi laø ñoäng töø, chuùng ta seõ goïi laø vò töø (predicate). chuû ngöõ vò töø (ñoäng töø) boå ngöõ (16) Naøng coù ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi laâu roài. chuû ngöõ vò ngöõ Moät caâu ñaày ñuû chuû ngöõ, vò ngöõ (khoâng caàn theâm gì nöõa) ñöôïc coi laø meänh ñeà chính (main clause). Moät meänh ñeà chính coù theå chöùa meänh ñeà phuï (subordinate clause) (thöôøng goïi laø caâu phuï). Meänh ñeà phuï coøn ñöôïc (taïm) goïi laø meänh ñeà loàng (embedded clause), töùc ñöôïc loàng vaøo meänh ñeà chính. Vaøi ví duï tieáng Anh, tieáng Ñöùc (ñoàng nghóa): (17) She said [that she had three brothers]. (18) Sie sagte [dass sie drei Brüder hatte]. Caû hai caâu treân ñeàu laø meänh ñeà chính. Phaàn ñoùng trong ngoaëc [ ] laø meänh ñeà phuï. Neáu hieåu caâu “Naøng coù ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi” laø coù moät ngöôøi con gaùi naøo ñoù maø coù ba ngöôøi anh ñeàu ñi boä ñoäi caû, ta coù theå töôûng töôïng ra moät caâu theo kieåu tieáng Anh, tieáng Ñöùc nhö sau: 223
64. CHÖÔNG 10 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC (19) She had three brothers, [who were soldiers]. (tieáng Anh) (20) Sie hatte drei Brüder, [die Soldaten waren]. (tieáng Ñöùc) Sao cheùp caáu truùc cuù phaùp treân sang tieáng Vieät, ta coù: (21) Naøng coù ba ngöôøi anh, [(nhöõng) ngöôøi ñi boä ñoäi laâu roài]. Theá nhöng ngöôøi Vieät khoâng noùi vaäy maø thöôøng laø: (22) Naøng coù ba ngöôøi anh [(maø ñaõ) ñi boä ñoäi laâu roài]. “Maø” ôû ñaây coù chöùc naêng giôùi thieäu phaàn noùi theâm (phaàn dieãn) cho “ba ngöôøi anh”. Coøn trong tieáng Anh, Ñöùc, ngöôøi ta duøng “who”, “die” ñeå aùm chæ “ba ngöôøi anh” ñoù vaø ñöôïc duøng laøm chuû ngöõ trong meänh ñeà phuï. Ñaây laø moät ñieåm khaùc bieät veà chöùc naêng ngöõ phaùp. Ñieåm khaùc bieät thöù hai laø neáu löôïc boû “maø”, ta seõ ñöôïc moät caáu truùc khaùc: (23) Naøng coù ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi laâu roài. Caùch löôïc boû “maø” nhö treân daãn ñeán moät caáu truùc ñaëc bieät laø boå ngöõ tröïc tieáp töùc “direct object” 1) laïi laøm chuû ngöõ cho meänh ñeà (phuï) theo sau: chuû ngöõ vò ngöõ chuû ngöõ vò töø boå ngöõ tröïc tieáp (24) Naøng coù ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi laâu roài. chuû ngöõ vò ngöõ Caâu/meänh ñeà trong tieáng Anh chuû yeáu baét ñaàu baèng moät chuû ngöõ ngöõ phaùp vaø chaám döùt baèng vò ngöõ. Neáu muoán dieãn taû theâm veà moät ñoái töôïng, ngöôøi ta coù theå 1) Xöa nay thöôøng goïi laø tuùc töø tröïc tieáp. Coù taùc giaû coøn goïi laø taân ngöõ. Taân nghóa laø “khaùch” (object) (Phan Khoâi 1997). 224
65. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP duøng meänh ñeà phuï. Meänh ñeà phuï cuõng coù caáu truùc chuû vò vôùi tính chaát nhö treân. Tieáng Vieät cuõng coù caáu truùc chuû vò song laïi coù nhöõng ñieåm khaùc bieät so vôùi ngoân ngöõ AÂu chaâu. Thöû xeùt theâm vaøi ví duï nöõa ñeå xem caáu truùc chuû vò cuûa lyù thuyeát Taây phöông coù thöïc söï giaûi thích ñöôïc heát caáu truùc tieáng Vieät hay khoâng. Trong tieáng Vieät coù tröôøng hôïp, ñoái töôïng trong caâu chöa chaéc ñaõ giöõ ñuùng vai troø cuûa moät boå ngöõ hoaëc chuû ngöõ ñoái vôùi vò töø (ñoäng töø): (25) Baø Naêm môùi mua caùi nhaø maø ñaõ chaùy maát tieâu. Ñoäng töø “mua” trong caâu duøng cho chuû ngöõ “baø Naêm”. “Ñaõ chaùy” duøng cho “caùi nhaø”. Ngay ñaây, caáu truùc saâu vaø caáu truùc beà maët gioáng nhau. Caáu truùc saâu quyeát ñònh ngöõ nghóa thöïc cuûa phaùt bieåu. Caâu truùc beà maët laø caáu truùc cuûa caâu noùi thöïc teá. Cuøng moät caáu truùc ngöõ phaùp y heät vaäy, neáu thay theá ñoäng töø “chaùy” baèng “baùn”, thì ñoäng töø “baùn” laïi khoâng dieãn taû haønh ñoäng cuûa “caùi nhaø” maø laø haønh ñoäng cuûa “baø Naêm”. (26) Baø Naêm môùi mua caùi nhaø maø ñaõ baùn maát tieâu. Söï vaéng maët cuûa chuû theå thaät (ngoaïi chuû theå) cuõng laø moät loái noùi thoâng thöôøng cuûa ngöôøi Vieät: (27) Môùi mua caùi nhaø maø ñaõ baùn maát tieâu. Nghóa laø ai ñoù (ví duï nhö baø Naêm) môùi mua caùi nhaø nhöng ñaõ baùn maát roài. Ai ñoù laø chuû theå thaät nhöng khoâng naèm trong caâu, chæ coù ngöôøi haønh ngoân môùi bieát. (28) Môùi mua caùi nhaø maø ñaõ chaùy maát tieâu. Trong caâu, vò töø “chaùy” duøng cho “caùi nhaø”, nhöng vò töø “mua” laïi thieáu chuû ngöõ. Ngay ñaây, thuyeát vò-ngöõ cuõng khoâng giaûi thích ñöôïc. Töông töï laø nhöõng caùch noùi: (29) Quaàn aùo ñang baùn xon kìa. Ñi mua ñi ! 225
66. CHÖÔNG 10 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC Ngöôøi nghe coù theå hieåu ngaàm, ngoaïi chuû theå laø “ngöôøi ta”, “sieâu thò”, “chôï trôøi” : (30) Quaàn aùo (ngöôøi ta) ñang baùn xon kìa. Ñi mua ñi ! (31) Quaàn aùo (sieâu thò) ñang baùn xon kìa. Ñi mua ñi ! (32) Quaàn aùo (chôï trôøi) ñang baùn xon kìa. Ñi mua ñi ! Hoaëc: (33) Nhaïc naøo haùt cuõng ñöôïc. (34) Nhaïc naøo (coå) haùt cuõng ñöôïc. (35) Nhaïc naøo (oång) haùt cuõng ñöôïc. (36) Nhaïc naøo (chuùng toâi) haùt cuõng ñöôïc. (37) Nhaïc naøo (hoï) haùt cuõng ñöôïc. (38) Nhaïc naøo (ca ñoaøn) haùt cuõng ñöôïc. (39) Moùn gì aên cuõng ñöôïc. (40) Moùn gì (noù) aên cuõng ñöôïc. (41) Moùn gì (baû) aên cuõng ñöôïc. (42) Moùn gì (tuïi toâi) aên cuõng ñöôïc. (43) Moùn gì (keû thieáu aên) aên cuõng ñöôïc. (44) Caùi gì (oâng tænh tröôûng) aên cuõng ñöôïc. (45) Caùi gì (traâu boø) aên cuõng ñöôïc. Khoâng duøng chuû ngöõ (chuû töø) ngöõ phaùp, ngöôøi Vieät coù cô hoäi dieãn taû noäi dung baèng nhieàu ngoaïi chuû theå khaùc nhau. Ñoù laø ñieåm lôïi, ví duï hình thöùc noùi boùng gioù, theá nhöng cuõng laø ñieåm haïi, bôûi söï söû duïng ngoân ngöõ moät caùch phoùng khoaùng thöôøng deã sinh ra nhöõng caâu thieáu saéc beùn, ña nghóa. Ví duï caâu: (46) Ngöôøi naøo cuõng chöûi. Ñaây laø moät caâu hoaøn chænh. Chuû ngöõ “ngöôøi naøo” thöïc söï laøm chuû ñoäng töø “chöûi”. Nhöng trong moät hoaøn caûnh naøo ñoù, neáu hieåu theo kieåu, caâu coù ngoaïi chuû theå, thì “ngöôøi naøo” seõ khoâng coøn laøm chuû ñoäng töø “chöûi” nöõa: (47) Ngöôøi naøo (noù) cuõng chöûi. (48) Ngöôøi naøo (Chí Pheøo) cuõng chöûi. 226
67. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Hoaëc coøn coù tröôøng hôïp chaúng bieát ai laø ai; chuû theå ñöôïc hieåu chung chung laø ngöôøi ta, chuùng ta, moät ngöôøi quan saùt chung chung naøo ñoù ñang töôøng thuaät: (49) “Traûi qua moät cuoäc beå daâu. Nhöõng ñieàu troâng thaáy maø ñau ñôùn loøng” (Kieàu – Nguyeãn Du) Ai traûi qua moät cuoäc beå daâu ? Ai troâng thaáy maø ñau ñôùn loøng ? Caâu khoâng noùi. Chaéc chaén “troâng thaáy” khoâng phaûi laø vò töø cuûa “nhöõng ñieàu”. Noùi toùm laïi, caâu/meänh ñeà cuûa tieáng Vieät coù nhöõng ñieåm khaùc nhöõng tieáng AÂu chaâu. Noùi theá khoâng coù nghóa laø khaùc hoaøn toaøn. Taát nhieân cuõng coù tröôøng hôïp, tieáng Vieät vaãn noùi ñöôïc y heät nhö tieáng khaùc. Ví duï, ngöôøi Anh noùi: (50) She said [that she had three brothers]. Ngöôøi Vieät cuõng coù theå noùi: (51) Naøng keå [raèng naøng coù ba ngöôøi anh]. (52) Naøng keå [laø naøng coù ba ngöôøi anh]. Caây cuù phaùp töông öùng: S meänh ñeà chính chuû ngöõ DP VP vò ngöõ V’ V S’ C S meänh ñeà phuï chuû ngöõ DP VP vò ngöõ She said that she had three brothers Naøng keå laø/raèng naøng coù ba ngöôøi anh 227
68. CHÖÔNG 10 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC 2. Ngöõ ñoaïn taùc töû boå ngöõ hoùa CP Baây giôø chuùng ta haõy trôû laïi hai vaán ñeà vaãn coøn gaây trôû ngaïi cho lyù thuyeát X- gaïch ñeå xem caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc Taây phöông giaûi quyeát ra sao. (53) Meänh ñeà phuï: S’ → (C) S (54) Caâu coù thì: S → NP (T) VP Quy taéc meänh ñeà phuï ñaõ chæ ra raèng, baûn thaân S’ laø moät caâu naèm döôùi daïng meänh ñeà phuï, coù nhieäm vuï boå nghóa cho meänh ñeà chính. Trong meänh ñeà phuï S’, phaàn töû C, haõy taïm goïi, laø taùc töû boå ngöõ hoùa (complementizer) vaø loaïi ngöõ ñoaïn naøy laø ngöõ ñoaïn taùc töû boå ngöõ hoùa (complementizer phrase), kyù hieäu laø CP. Ñeå öùng duïng sô ñoà X-gaïch, chuùng ta thay theá S’ baèng CP: (55) CP → C’ (56) C’ → (C) S Ngöõ ñoaïn trung gian C’ ñöôïc xem nhö bình dieän X-gaïch thoûa quy taéc C’ → (C) S. Phaàn töû C mang giaù trò “that” (raèng/laø). (Giaù trò naøy chæ laø moät choïn löïa, khoâng baét buoäc phaûi coù. Neáu khoâng caàn “that” (raèng/laø), C coi nhö troáng (null) hoaëc coù trò ∅ (zero)). Caây cuù phaùp töông öùng: a. C coù “that” (raèng/laø) b. C coù trò troáng (khoâng caàn “that” (raèng/laø)): CP CP C’ C’ C S C S that (raèng/laø) ∅ Moät ví duï tieáng Vieät vaø tieáng Anh: 228
69. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP S DP VP V’ V CP (57) C’ C S DP VP She said that she had three brothers Naøng keå laø/raèng naøng coù ba ngöôøi anh Moät ví duï tieáng Vieät vaø tieáng Ñöùc khoâng coù “dass” (raèng/laø), töùc C coù trò ∅ : S DP VP V’ V CP (58) C’ C S DP VP Sie sagt ∅ sie hat drei Brüder Naøng keå ∅ naøng coù ba ngöôøi anh Ngoaøi vieäc duøng taùc töû boå ngöõ hoùa C ñeå giaûi thích tröôøng hôïp “that”, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc Taây phöông tin raèng, C coøn duøng ñöôïc cho vieäc giaûi thích söï chuyeån vò ñoäng töø trong caâu xaùc ñònh leân ñaàu caâu hoaëc ñaët ñoäng töø ôû ñaàu caâu ñeå 229
70. CHÖÔNG 10 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC ñöôïc caâu hoûi coù/khoâng (yes/no question). Hieän töôïng naøy thöôøng thaáy ôû nhöõng ngoân ngöõ nghòch ñaûo chuû ngöõ/ñoäng töø phuï (subject/aux inversion)2), ñieån hình laø tieáng Anh, tieáng Ñöùc. Trong tieáng Anh, muoán thaønh laäp caâu hoûi coù/khoâng, ngöôøi ta phaûi ñaët ñoäng töø phuï (auxiliary verb) ôû ñaàu caâu. Tieáng Ñöùc töông töï, song khoâng chæ ñoäng töø phuï maø caû ñoäng töø thöù nhaát trong caâu. Vaøi ví duï ñoái chieáu coù nghóa gaàn gioáng: Caâu xaùc ñònh: (59) The sons looked for the treasure. (tieáng Anh) (60) Their father had died. (tieáng Anh) (61) Die Kinder wollten die Erbe. (tieáng Ñöùùc) (62) Der Vater ist gestorben. (tieáng Ñöùc) Caâu hoûi coù/khoâng: (63) Did the sons look for the treasure ? (tieáng Anh) (64) Had their father died ? (tieáng Anh) (65) Wollten die Kinder die Erbe ? (tieáng Ñöùc) (66) Ist der Vater gestorben ? (tieáng Ñöùc) Caây cuù phaùp cuûa caâu xaùc ñònh: CP C’ C S (67) NP T VP ∅ Their father had died ∅ Der Vater ist gestorben Caây cuù phaùp cuûa caâu hoûi coù/khoâng (ja/nein): 2) Thuaät ngöõ subject/aux inversion , theo chuùng toâi, coù veû hôi haïn heïp. Duøng subject/verb inversion coù leõ toång quaùt hôn. 230
71. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP CP C’ (68) C S NP (T) VP Had their father died Ist der Vater gestorben Baèng caùch chuyeån vò ñoäng töø phuï “had”, “ist” töø vò trí T leân vò trí C, caâu xaùc ñònh seõ bieán thaønh caâu hoûi. Caáu truùc caâu hoûi ñöôïc giaûi thích töông ñoái deã daøng. Trong caâu truùc caâu hoûi, vò trí T troáng. Ñieàu naøy chaáp nhaän ñöôïc bôûi T laø moät löïa choïn, khoâng baét buoäc phaûi coù. Caùch giaûi thích treân cuõng thoûa cho caû nhöõng tröôøng hôïp phöùc taïp, ví duï coù lieân töø: (69) The sons looked for the treasure but had their father died ? CP Conj CP CP but C’ C’ C S C S ∅ [-Q] ∅ [+Q] NP (T) VP NP T VP the sons looked for the treasure their father had died Cuøng moät caáu truùc C’ → C S, taùc töû boå ngöõ hoùa C vöøa mang tính chaát caâu xaùc ñònh [-Q]3), vöøa mang tính chaát caâu hoûi [+Q]. ÔÛ phaàn caây beân traùi, C coù trò troáng ∅[-Q], trong khi ñoù, ôû phaàn caây beân phaûi, C coù trò troáng ∅[+Q]. Neáu chuyeån vò “had” vaøo vò trí C, meänh ñeà “their father had died” seõ trôû thaønh caâu hoûi: “had their father died ?”. 3) Q vieát taét cuûa Question. +Q coù nghóa coù tính chaát caâu hoûi, ngöôïc laïi laø –Q. 231
72. CHÖÔNG 10 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC Caáu truùc caâu hoûi coù/khoâng cuûa nhieàu tieáng AÂu chaâu laø vaäy, song tieáng Vieät khaùc. Caâu hoûi coù/khoâng trong tieáng Vieät coù nhieàu loaïi. Xem thöû vaøi loaïi thöôøng gaëp: 1. Caâu xaùc ñònh + “khoâng” Loaïi naøy bao goàm moät caâu xaùc ñònh keøm theo traïng töø “khoâng” ôû phía sau. Phoái hôïp vôùi töø chæ thôøi gian thöôøng khoâng thích hôïp. Vò töø (ñoäng töø, tính töø) thöôøng ñöôïc duøng ñeå traû lôøi vaén taét, hoaëc ñeå phuû nhaän (ñi keøm vôùi “khoâng”). Caâu hoûi: (70) Anh thích hoïc tieáng Vieät khoâng ? (71) Caâu hoûi tieáng Vieät ña daïng khoâng ? (72) Anh hieåu kyõ vaán ñeà naøy khoâng ? Caâu xaùc ñònh: (73) Toâi thích hoïc tieáng Vieät. (Traû lôøi vaén taét: (Daï/vaâng/öø, ) thích) (74) Caâu hoûi tieáng Vieät ña daïng. ((Daï/vaâng/öø, ) ña daïng) (75) Toâi hieåu kyõ vaán ñeà naøy. ((Daï/vaâng/öø, ) hieåu) Caâu phuû ñònh: (76) (Khoâng). Toâi khoâng thích hoïc tieáng Vieät. (Phuû ñònh vaén taét: khoâng) (77) (Khoâng). Caâu hoûi tieáng Vieät khoâng ña daïng. (Phuû ñònh vaén taét: khoâng) (78) (Khoâng). Toâi khoâng hieåu kyõ vaán ñeà naøy. (Phuû ñònh: khoâng/khoâng hieåu) (Khoâng) : Noùi theâm cuõng ñöôïc. Coù theå phuû ñònh vaén taét baèng “khoâng” + vò töø. Thoâng thöôøng, caâu xaùc ñònh khoâng ñi cuøng vôùi töø chæ thôøi gian “ñang”, “ñaõ”, “seõ”. Khoâng theå noùi: (79) * Anh ñang thích hoïc tieáng Vieät khoâng ? (80) * Caâu hoûi tieáng Vieät ñaõ ña daïng khoâng ? (81) * Anh seõ hieåu kyõ vaán ñeà naøy khoâng ? Töø chæ thôøi gian duøng trong phaàn boå ngöõ tröïc tieáp cuûa caâu hoûi: 232
73. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Caâu hoûi: (82) Anh nghó tình huoáng seõ thay ñoåi khoâng ? (83) Anh tin tình huoáng seõ thay ñoåi khoâng ? Caâu xaùc ñònh: (84) Toâi nghó tình huoáng seõ thay ñoåi. (85) Toâi tin tình huoáng seõ thay ñoåi. ÔÛ caâu phuû ñònh, chuùng ta seõ gaëp hai tröôøng hôïp ñeàu noùi ñöôïc. Moät maët, “khoâng” ñöùng tröôùc ñoäng töø cuûa chuû ngöõ: (86) (Khoâng). Toâi khoâng nghó tình huoáng seõ thay ñoåi. (87) (Khoâng).Toâi khoâng tin tình huoáng seõ thay ñoåi. Maët khaùc, “khoâng” ñöùng tröôùc ñoäng töø chính cuûa boå ngöõ; noùi theo lyù thuyeát X- gaïch, “khoâng” giöõ chöùc naêng boå nghóa cho ñoäng töø. (88) (Khoâng). Toâi nghó tình huoáng seõ khoâng thay ñoåi. (89) (Khoâng).Toâi tin tình huoáng seõ khoâng thay ñoåi. Meänh ñeà phuï “Tình huoáng seõ khoâng thay ñoåi” coù khaû naêng ñöùng moät mình nhö moät caâu, suy ra chuùng ta coù theå ñaët caâu hoûi: (90) Tình huoáng seõ thay ñoåi khoâng ? Hieän töôïng duøng ñöôïc töø chæ thôøi gian “seõ” naøy ñaâm ra maâu thuaãn vôùi caùc tröôøng hôïp khoâng noùi ñöôïc: (91) * Anh ñang thích hoïc tieáng Vieät khoâng ? (92) * Caâu hoûi tieáng Vieät ñaõ ña daïng khoâng ? (93) * Anh seõ hieåu kyõ vaán ñeà naøy khoâng ? Phaûi chaêng ñaây laø tröôøng hôïp ngoaïi leä ? Xeùt tieáp, chuùng ta coøn thaáy, töø chæ thôøi gian coøn duøng ñöôïc caû trong tröôøng hôïp coù ngöõ ñoaïn giôùi töø PP naèm ôû ñaàu caâu: 233
74. CHÖÔNG 10 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC Caâu hoûi: (94) Theo anh, (thì) tình huoáng seõ thay ñoåi khoâng ? (95) Theo anh, (thì) tình huoáng seõ saùng suûa hôn khoâng ? (96) Theo anh, (thì) hoï seõ hoøa giaûi khoâng ? Xin löu yù, daáu phaåy ôû ñaây thay theá cho “thì”. Caâu xaùc ñònh: (97) Theo toâi, (thì) tình huoáng seõ thay ñoåi. (Traû lôøi vaén taét: (Seõ) thay ñoåi) (98) Theo toâi, (thì) tình huoáng seõ saùng suûa hôn. ((Seõ) saùng suûa (hôn)) (99) Theo toâi, (thì) hoï seõ hoøa giaûi ((Seõ) hoøa giaûi). Caâu phuû ñònh: (100) Theo toâi, (thì) tình huoáng seõ khoâng thay ñoåi. (101) Theo toâi, (thì) tình huoáng seõ khoâng saùng suûa hôn. (102) Theo toâi, (thì) hoï seõ khoâng hoøa giaûi. Boû ngöõ ñoaïn giôùi töø, chuùng ta laïi gaëp tröôøng hôïp “Hoï seõ hoøa giaûi” qua caâu hoûi: (103) Hoï seõ hoøa giaûi khoâng ? Moät tröôøng hôïp töông töï cuõng noùi ñöôïc: (104) Lòch söû seõ laäp laïi khoâng ? Moät giaû thuyeát: Phaûi chaêng nhöõng töø coù tính caùch dieãn bieán ñeàu duøng ñöôïc vôùi töø chæ thôøi gian ? 2. Caâu xaùc ñònh vôùi “coù khoâng” Loaïi caâu hoûi naøy cuøng tính chaát nhö loaïi treân, chæ khaùc laø coù theâm töø “coù” sau chuû ngöõ. Caâu hoûi: (105) Anh coù thích hoïc tieáng Vieät khoâng ? 234
75. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (106) Caâu hoûi tieáng Vieät coù ña daïng khoâng ? (107) Anh coù hieåu kyõ vaán ñeà naøy khoâng ? Caâu xaùc ñònh: (108) Toâi thích hoïc tieáng Vieät. (Traû lôøi vaén taét: (Daï/vaâng/öø, ) thích) (109) Caâu hoûi tieáng Vieät ña daïng. ((Daï/vaâng/öø, ) ña daïng) (110) Toâi hieåu kyõ vaán ñeà naøy. ((Daï/vaâng/öø, ) hieåu) Caâu phuû ñònh: (111) (Khoâng). Toâi khoâng thích hoïc tieáng Vieät. (Phuû ñònh vaén taét: khoâng) (112) (Khoâng). Caâu hoûi tieáng Vieät khoâng ña daïng. (Phuû ñònh vaén taét: khoâng) (113) (Khoâng). Toâi khoâng hieåu kyõ vaán ñeà naøy. (Phuû ñònh vaén taét: khoâng) (Khoâng) : Noùi theâm cuõng ñöôïc. Coù theå phuû ñònh vaén taét baèng “khoâng” + vò töø. Thoâng thöôøng, caâu xaùc ñònh khoâng ñi cuøng vôùi töø chæ thôøi gian “ñang”, “ñaõ”, “seõ”. Khoâng theå noùi: (114) * Anh ñang coù thích hoïc tieáng Vieät khoâng ? (115) * Caâu hoûi tieáng Vieät ñaõ coù ña daïng khoâng ? (116) * Anh seõ coù hieåu kyõ vaán ñeà naøy khoâng ? Töø chæ thôøi gian duøng ñöôïc trong phaàn boå ngöõ tröïc tieáp: Caâu hoûi: (117) Anh coù nghó tình huoáng seõ thay ñoåi khoâng ? (118) Anh coù tin tình huoáng seõ thay ñoåi khoâng ? Caâu xaùc ñònh: (119) Toâi nghó (tình huoáng) seõ thay ñoåi. (120) Toâi tin (tình huoáng) seõ thay ñoåi. Nhöõng tröôøng hôïp coøn laïi ñeàu gioáng nhö loaïi keå treân. Nay, haõy thöû ñaët “coù” vaøo tröôøng hôïp coù ngöõ ñoaïn giôùi töø PP ôû ñaàu caâu: 235
76. CHÖÔNG 10 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC Caâu hoûi: (121) Theo anh, (thì) tình huoáng coù thay ñoåi khoâng ? (122) Theo anh, (thì) tình huoáng coù saùng suûa hôn khoâng ? (123) Theo anh, (thì) hoï coù hoøa giaûi khoâng ? Xin löu yù, daáu phaåy ôû ñaây thay theá cho “thì”. Caâu xaùc ñònh: (124) Theo toâi, (thì) tình huoáng coù thay ñoåi. (Traû lôøi vaén taét: (Coù) thay ñoåi) (125) Theo toâi, (thì) tình huoáng coù saùng suûa hôn. ((Coù) saùng suûa (hôn)) (126) Theo toâi, (thì) hoï coù hoøa giaûi ((Coù) hoøa giaûi). Caâu phuû ñònh: (127) Theo toâi, (thì) tình huoáng khoâng thay ñoåi. (128) Theo toâi, (thì) tình huoáng khoâng coù thay ñoåi. (129) Theo toâi, (thì) tình huoáng khoâng coù gì thay ñoåi. (130) Theo toâi, (thì) tình huoáng khoâng saùng suûa hôn. (131) ? Theo toâi, (thì) tình huoáng khoâng coù saùng suûa hôn. (Caâu naøy nghe khaù laán caán). (132) Theo toâi, (thì) tình huoáng khoâng coù gì saùng suûa hôn. (Nghe ñöôïc nhöng caâu döôùi ñaây vaãn töï nhieân hôn) (133) Theo toâi, (thì) tình huoáng khoâng coù gì saùng suûa (caû). (134) Theo toâi, (thì) hoï khoâng hoøa giaûi. (135) Theo toâi, (thì) hoï khoâng coù hoøa giaûi. Thöû nghieäm duøng chöõ cho thaáy, maëc duø ñuùng ngöõ phaùp nhöng khoâng phaûi caâu noùi bao giôø cuõng deã nghe. Ngoân ngöõ naøo cuõng vaäy. 3. Caâu xaùc ñònh vôùi “phaûi khoâng” Loaïi caâu hoûi naøy goàm “caâu xaùc ñònh” + “phaûi khoâng” ôû cuoái caâu. Taát caû caùc caâu coù dieãn töø “laø” ñeàu coù caâu hoûi döôùi daïng naøy. Caùch söû duïng töø chæ thôøi gian ôû ñaây khoâng bò giôùi haïn nhö ôû caùc tröôøng hôïp treân. Caâu hoûi: 236
77. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (136) Anh thích hoïc tieáng Vieät phaûi khoâng ? (137) Caâu hoûi tieáng Vieät raát ña daïng phaûi khoâng ? (138) Chò laø ngöôøi Vieät phaûi khoâng ? Caâu xaùc ñònh: (139) Toâi thích hoïc tieáng Vieät. (Traû lôøi vaén taét: (Daï/vaâng/öø/ñuùng, daï ñuùng )) (140) Caâu hoûi tieáng Vieät raát ña daïng. (Daï/vaâng/öø/ñuùng, daï ñuùng, daï phaûi, ) (141) Toâi laø ngöôøi Vieät. (Daï/vaâng/öø/ñuùng, daï ñuùng, daï phaûi, ) (142) (Daï/vaâng/öø/ñuùng, daï ñuùng ). Toâi thích hoïc tieáng Vieät. (143) (Daï/vaâng/öø/ñuùng, daï ñuùng, daï phaûi, ). Caâu hoûi tieáng Vieät raát ña daïng. (144) (Daï/vaâng/öø/ñuùng, daï ñuùng, daï phaûi, ). Toâi laø ngöôøi Vieät. Caâu phuû ñònh: (145) (Khoâng). Toâi khoâng thích hoïc tieáng Vieät. (Phuû ñònh vaén taét: khoâng) (146) (Khoâng). Caâu hoûi tieáng Vieät khoâng ña daïng. (Phuû ñònh vaén taét: khoâng (phaûi)) (147) (Khoâng phaûi). Toâi khoâng phaûi laø ngöôøi Vieät. (Phuû ñònh vaén taét: khoâng (phaûi)) (Khoâng), (Khoâng phaûi) : Noùi theâm cuõng ñöôïc. “Khoâng” ñöùng tröôùc ñoäng töø bình thöôøng hoaëc tính töø. “Khoâng phaûi” ñöùng tröôùc “laø”. Loaïi caâu hoûi naøy coù theå ñi cuøng vôùi töø chæ thôøi gian “ñang”, “ñaõ”, “seõ”, “ñaõ töøng”, : (148) Anh ñaõ hoïc tieáng Vieät phaûi khoâng ? (149) Anh ñaõ töøng hoïc tieáng Vieät phaûi khoâng ? (150) Anh seõ hoïc tieáng Vieät phaûi khoâng ? (151) Anh ñang hoïc tieáng Vieät phaûi khoâng ? (152) Anh ñang coù yù ñònh hoïc tieáng Vieät phaûi khoâng ? “Coù” giöõ chöùc naêng nhö moät ñoäng töø vaø duøng ñöôïc vôùi “phaûi khoâng”ù, khaùc vôùi tröôøng hôïp döôùi ñaây khoâng noùi ñöôïc: (153) * Anh coù thích hoïc tieáng Vieät phaûi khoâng ? 237
78. CHÖÔNG 10 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC Theá nhöng, tröôøng hôïp sau laïi noùi ñöôïc: (154) Anh coù hoïc nhaïc phaûi khoâng ? Ñoäng töø “thích”, “muoán” phaûi coù moät tính chaát gì ñaáy, cho neân môùi khoâng duøng “coù” ñöôïc. “Seõ” töông töï vaäy: (155) * Anh seõ muoán hoïc tieáng Vieät phaûi khoâng ? Caâu hoûi coù phaàn boå ngöõ tröïc tieáp: (156) Anh nghó tình huoáng seõ thay ñoåi phaûi khoâng ? (157) Anh tin tình huoáng seõ thay ñoåi phaûi khoâng ? Caâu traû lôøi baèng caùch xaùc nhaän: (158) Toâi nghó tình huoáng seõ thay ñoåi. (159) Toâi tin tình huoáng seõ thay ñoåi. Caâu hoûi coù ngöõ ñoaïn giôùi töø PP ôû ñaàu caâu: (160) Theo anh, (thì) tình huoáng seõ thay ñoåi phaûi khoâng ? (161) Theo anh, (thì) tình huoáng seõ saùng suûa hôn phaûi khoâng ? (162) Theo anh, (thì) hoï seõ hoøa giaûi phaûi khoâng ? Ngoaøi daïng “phaûi khoâng”, ngöôøi Vieät coøn duøng “ñuùng khoâng”, “chöù gì”, 4. Caâu xaùc ñònh vôùi “Coù phaûi khoâng” Loaïi caâu hoûi naøy goàm “Coù phaûi” + caâu xaùc ñònh” + “ khoâng”. Daïng naøy thöôøng ñi vôùiø “laø”. Caùch söû duïng töø chæ thôøi gian ôû ñaây khoâng bò giôùi haïn nhieàu. Caâu hoûi: (163) Coù phaûi anh thích hoïc tieáng Vieät khoâng ? (164) *? Coù phaûi caâu hoûi tieáng Vieät raát ña daïng khoâng ? (Khoâng duøng vôùi “raát” ñöôïc) (165) Coù phaûi chò laø ngöôøi Vieät khoâng ? 238