Không gian tâm linh trong tiểu thuyết “Cõi người rung chuông tận thế” của Hồ Anh Thái

Nội dung text: Không gian tâm linh trong tiểu thuyết “Cõi người rung chuông tận thế” của Hồ Anh Thái

1. 72 KHÔNG GIAN TÂM LINH TRONG TIỂU THUYẾT “CÕI NGƯỜI RUNG CHUÔNG TẬN THẾ” CỦA HỒ ANH THÁI The psychic space in novel “The Realm of Human being is ringing apocalypse” of Ho Anh Thai Cao Thị Ngọc Hà1 Tom tăt Abstract Trong tiểu thuyết “Cõi người rung chuông The novel “The Realm of Human being is tận thế” của Hồ Anh Thái có một không gian tồn ringing apocalypse” of Ho Anh Thai recognizes tại bằng niềm tin tâm linh của nhân vật, của người the appearance of the psychic space, existed by viết và cả người đọc, được gọi là không gian tâm the sacred belief of the characters, the writer and linh. Tất cả đều tin rằng có một không gian ẩn the reader. The space is believed to be occupied chứa năng lực siêu nhiên của người đã khuất, một by the supernatural power of dead souls which không gian cho sự gặp gỡ, giao tiếp giữa người can connect and communicate with living people. sống và linh hồn người chết. Qua không gian tâm Through the psychic space, the writer demonstrates linh ấy nhà văn thể hiện niềm tin vào con người dù his belief in men although the realm of human cõi người có nhiễu nhương nhiều cái ác và khẳng being has many evil things and asserts values of định giá trị của văn hoá tâm linh trong đời sống của spiritual culture in human life. con người. Key words: “The Realm of Human being is Từ khoá: “Cõi người rung chuông tận thế”, ringing apocalypse”, Ho Anh Thai, psychic space, Hồ Anh Thái, không gian tâm linh, tiểu thuyết, văn novel, spiritual culture hoá tâm linh 1. Đặt vấn đề giá trị tinh thần phong phú, gắn với niềm tin thiêng Không gian trong tác phẩm nghệ thuật liêng về cái cao cả, thuộc về thế giới tâm hồn của vừa là yếu tố hình thức vừa là yếu tố nội dung. Nó con người. Trong tác phẩm Cõi người rung chuông không đơn thuần mang tính khách quan mà còn tận thế, không gian tâm linh không phải là nơi đặt là không gian được quan niệm, được gán cho một bàn thờ, nơi thờ cúng hay không gian chùa chiền, ý nghĩa nhất định. Cùng với thời gian nghệ thuật, đền miếu, nhà thờ – đấy là những không gian được không gian nghệ thuật là một kí hiệu đặc biệt biểu tổ chức, bài trí để hướng con người về những điều đạt những cảm thức, bộc lộ quan niệm của tác linh thiêng, về thế giới mà họ ngưỡng vọng. Cũng giả về thế giới, về con người. Không gian trong không phải là không gian diễn ra các lễ hội dân tác phẩm văn học thường là không gian vật thể gian, nghi thức tín ngưỡng. Cũng không phải là thế và không gian tâm tưởng (của nhân vật). Nhưng giới tâm linh trong ý niệm của dân gian với những trong Cõi người rung chuông tận thế của Hồ Anh Giàng, Thần. Không gian tâm linh mà chúng tôi Thái, chúng tôi cảm nhận còn có một không gian cảm nhận được là không gian ẩn chứa niềm tin khác, vô hình, bao bọc lấy nhân vật, tồn tại cùng với nhân vật, làm nên tầng ý nghĩa khác nữa của về khả năng đặc biệt của con người, về nơi năng tác phẩm, ám ảnh người đọc. Chúng tôi gọi đó là lực siêu nhiên của con người được thể hiện. Vùng không gian tâm linh. Tìm hiểu không gian đặc biệt không gian ấy không nhìn thấy được, không nắm này trong tác phẩm sẽ giúp ta hiểu được quan niệm bắt được, chỉ cảm thấy bằng linh cảm, tâm linh. của nhà văn về thế giới và con người. 2.1. Không gian tâm linh về Cõi khả 2. Giải quyết vấn đề năng của con người Tâm linh là một phạm trù bao gồm những Cõi người ẩn chứa nhiều cái xấu, cái ác thì tự cõi người đẩy mình vào tận thế. Cuộc đấu 1 Thạc sĩ, Trương THPT chuyên Ly Tư Trong – Cân Thơ tranh giữa cái tốt - cái xấu là cuộc đấu tranh không Soá 16, thaùng 12/2014 72
2. 73 ngừng nghỉ, nhưng có đấu tranh thì mới nhận ra Trừng thành căn phòng riêng của họ, Mai Trừng cõi người không thể hoàn hảo bởi cõi người là nơi không chịu được, chạy ra “đứng ngay giữa nơi bọn của những phức thể CON - NGƯỜI với đầy đủ người đang hì hục xây dựng phòng tuyến”, “cả bốn tính tự nhiên và tính xã hội, nhưng “cõi người cũng gã trai phát khùng. Chả lẽ chúng chịu thua một đứa bao dung lắm”­1 , hãy cứ tin như thế. Đấy mới chỉ con gái mười lăm tuổi? Chúng vồ lấy những khúc là ý nghĩa được nhìn thấy từ nhân vật hữu hình và tre khúc nứa, nhất loạt quật cho con bé một trận tơi những điều được trần thuật trong không gian của bời. Vũ khí tức khắc tuột khỏi tay chúng. Một cái cõi người. Có một cõi khác cõi người tồn tại song gậy tre văng lên cao, rơi xuống, đập đánh bốp vào song cõi người và chi phối cõi người trong tác đầu một thằng. Một cây nứa vót nhọn tự quay đầu, phẩm, đó là cõi khả năng của con người. Cõi khả xiên vào bắp đùi một thắng khác. Hai thằng kia năng, trong cách dùng của chúng tôi, là năng lực ngã vật ra giãy đành đạch như đồng loạt trúng gió. siêu nhiên của những người đã chết tồn tại trong Bốn thằng con trai to con rên rỉ gào thét vang nhà.” niềm tin tâm linh của những người đang sống, Ngay cả khi người ta chỉ mới có ý nghĩ làm hại cô, khác biệt với khả năng hiện thực mà con người đã “cái ác vừa mới manh nha trong ý thức, chưa cần thể hiện trong không gian sống của mình. phải trực tiếp và trực diện hành động” thì cũng đã Ba cái chết mở đầu tác phẩm chỉ là những “gặp quả báo nhãn tiền”. Những lần chuẩn bị đánh góp nhặt hiện tượng cho thấy những ai có hành vi, ghen Mai Trừng của vợ giám đốc Quốc Đài hay cái ý đồ xấu liên quan đến nhân vật Mai Trừng đều bị chết của Bóp và Phũ là những minh chứng. Có thể chết không lí do. Những cái chết bất thường ấy xảy hình dung: dù Mai Trừng đang ở giữa cõi người ra trong những không gian khác nhau nhưng đều nhưng cô được cách li với cõi người đầy rẫy cái là không gian hiện hữu. Cốc chết tại bãi tắm Bình ác bởi một không gian trong veo đầy ắp năng lực Sơn. Bóp bị treo cổ trong phòng tắm của khách sạn siêu nhiên bao bọc quanh mình, chẳng cái ác nào Apocalypse. Phũ chết vì phóng xe máy hết tốc lực có thể chạm vào được cô. Nhưng xung năng ấy trên đường phố Sài Gòn. Mai Trừng xuất hiện cùng nằm ngoài Mai Trừng, không thuộc về ý thức của lúc với những nhân vật ấy, trong cùng không gian cô. Cho nên, bản thân nhân vật Mai Trừng không ấy, là mục đích truy đuổi của những con người ấy, hề có bất cứ hành vi nào tác động đến đối tượng nhưng vẫn bình yên vô sự. Mai Trừng như được nhưng đối tượng vẫn bị đau đớn, bị tai ương. Thậm bảo vệ ngầm bởi một thế giới vô hình nào đó vậy. chí, cô còn bất ngờ khi đối phương bị trừng trị. Qua toàn bộ tác phẩm, người đọc nhận Điều này khác hẳn với hiện tượng con người có ra nhà văn đã tạo nên xung quanh nhân vật của năng lực siêu nhiên - con người thường làm chủ mình một không gian ẩn chứa xung năng có khả năng lực kì lạ của mình và năng lực ấy tác động năng nhận biết và trừng phạt cái xấu. Xung năng đến thế giới vật chất không phân biệt tốt – xấu. ấy bảo bọc, chở che nhân vật trong mọi hoàn cảnh. Với những điều như thế, rõ ràng, Hồ Anh Thái đã Con bé học cùng lớp vỡ lòng của Mai Trừng vì tạo cho người đọc cảm giác có một không gian ẩn bắt cô phải làm “lính” cho nó, khệ nệ ôm cặp cho chứa năng lực đặc biệt phủ quanh nhân vật trung nó rồi còn “xông vào túm tóc Mai Trừng định tâm, độc lập với nhân vật. đánh”, nhưng “chưa kịp đánh thì con bé ngã vật ra. Điều đáng nói là nhà văn tạo nên không Mắt trợn trừng. Mép sùi bọt.” Ông cán bộ tổ chức gian ẩn chứa năng lực siêu nhiên bao quanh nhân ngành điện goá vợ dám mở miệng nói Mai Trừng vật Mai Trừng không phải từ một lực lượng siêu là “đứa con hoang” thì “đang nói dở câu thoá mạ, nhiên (như thế truyện có thể trở thành tiểu thuyết miệng ông bỗng cứng đờ, răng lợi như hoá đá. Ông viễn tưởng hay tiểu thuyết giả tưởng) mà từ chính đã hoàn toàn cấm khẩu.”2. Còn gia đình láng giềng con người đời thường đã chết (vì thế có người gọi quyết biến hành lang chung giữa họ và nhà Mai đây là tiểu thuyết hiện thực – tâm linh). Đó là nhân 1 Hoàng, Lan Anh (thực hiện). 2002. Cõi người vật Hoa, nhân vật ngoại vi so với nhân vật trung cũng bao dung lắm , xem 12.10.2002 . 2 Hồ, Anh Thái. 2009. Cõi người rung chuông tận thế. H: bộ đội rồi vào chiến trường ngay, nào đã kịp nhìn NXB Lao động. Các trích dẫn trong bài đều lấy từ sách này. ngó gì xung quanh”, cho nên “Hoa thường ngơ Soá 16, thaùng 12/2014 73
3. 74 ngác trước mọi chuyện, như thể một đứa trẻ lên nhiên của con người đó sao? Và thực ra, không cần năm, như thể cô chưa sống bao giờ”. Phải chăng vì chờ đến thế kỉ XXI, từ xa xưa, người ta đã tin rằng thế mà khi yêu Hoa yêu say đắm, yêu như thể được có sự phù hộ, độ trì. Ngay trong văn chương, nhiều sống, yêu vị tha và bao dung. Nhìn thấy cơ thể cân nhà văn, nhà thơ cũng từng khẳng định có năng đối và cường tráng của Hùng “Hoa bất chợt có ý lực siêu nhiên giúp đỡ non sông đất nước này. nghĩ như một người mẹ. Cô sẵn sàng chịu nghìn Chẳng hạn, Nguyễn Trãi viết trong Bình Ngô đại lần thương tích và tai hoạ mà chiến tranh đang dội cáo: “Xã tắc từ đây vững bền –Giang sơn từ đây xuống đầu mình, miễn sao những chàng trai như đổi mới – Kiền khôn bĩ rồi lại thái – Nhật nguyệt thế kia được đưa ngay về hậu phương, được gửi đi hối rồi lại minh – Muôn thuở nền thái bình vững học nước ngoài. Hết chiến tranh, đất nước thực sự chắc – Ngàn thu vết nhục nhã sạch làu – Âu cũng cần những chàng trai như vậy.” Trong sáng, ngây nhờ trời đất tổ tông khôn thiêng ngầm giúp đỡ mới thơ, đẹp trong suy nghĩ nên phải chứng kiến cái được như vậy”; Nguyễn Đình Chiểu tri ân tinh chết thảm khốc của người yêu làm cho Hoa thất thần nghĩa sĩ Cần Giuộc: “Sống đánh giặc, thác thần, điên loạn. Cô đã sống ngây thơ nhất, đang cũng đánh giặc, linh hồn theo giúp cơ binh, muôn yêu và được yêu say đắm nhất, đột ngột bị mất mát kiếp nguyện được trả thù kia; sống thờ vua, thác đau đớn nhất song hành cùng lòng căm phẫn tột cũng thờ vua, lời dụ dạy đã rành rành, một chữ độ. Tất cả liên tiếp dội vào cuộc sống của cô gây ấm đủ đền công đó”; Nguyễn Đình Thi trong bài nên một chấn thương tinh thần, chấn thương tâm thơ Đất nước cũng không quên sức mạnh tinh thần hồn sâu sắc, đến nỗi trước khi chết cô còn dặn lại từ truyền thống dân tộc: “Nước chúng ta – Nước chị em đồng đội của mình: “Các chị khai sinh cho những người chưa bao giờ khuất – Đêm đêm rì cháu là Nguyễn Thị Mai Trừng. Mai ngày cháu rầm trong tiếng đất – Những buổi ngày xưa vọng lớn, cháu sẽ đi trừng phạt những kẻ ác ”. Lời nói về.” Đấy cũng chính là niềm tin tâm linh vào trăng trối ấy trở thành lời nguyền, lời thề của chính khả năng siêu nhiên của con người vậy. Con người Hoa. Mai Trừng không có khả năng trừng trị cái ác chỉ “khuất bóng” chứ không mất đi. Ý chí, tình yêu mà chính lời trăng trối của Hoa (mẹ Mai Trừng) thương, khát vọng của họ vẫn ở lại trong không linh ứng đối với cô. Lời trăng trối của cô gái giữ gian thuộc về đời sống tinh thần của cõi người kho quân lương thời chiến ngây thơ, thật thà, luôn và trở thành năng lực siêu nhiên bao bọc quanh có cái vẻ ngơ ngác tội nghiệp là sự dồn nén của những người mà họ trân quý. Niềm tin ấy đã ăn sâu tình yêu trong sáng, của đau thương tột cùng trước trong tiềm thức mỗi người Việt Nam, trở thành tín ngưỡng thiêng liêng của dân tộc Việt. Nhưng trong cái chết của người mình yêu thương nhất, của ghê sự hiểu biết của chúng tôi, Hồ Anh Thái không chỉ rợn hãi hùng trước hành vi của cái ác, và khát vọng viết về năng lực siêu nhiên của con người bằng sự về thế giới của những điều tốt đẹp. Khát vọng cao trầm tích văn hoá tâm linh trong anh mà còn viết cả của Hoa mãnh liệt đến nỗi nó biến thành năng trong màu sắc của Phật giáo Tây Tạng. Chúng tôi lực đặc biệt, vượt thoát khỏi thế giới vật chất. Cái thấy thấp thoáng trong đó quan niệm về “cận tử vùng năng lực siêu nhiên bao bọc quanh Mai Trừng nghiệp”, “năng lượng vi tế”, “tâm vi tế”, “tri thức chính là vùng khả năng, vùng có thể của Hoa. Mai tinh tế” và “ánh sáng trong suốt” mà các Lạt-ma Trừng chỉ là hình tướng, hình sắc để “nhử” cái ác đã giảng giải3. Có điều, Hồ Anh Thái không biến lộ diện. Mai Trừng không đi trừng phạt những kẻ những điều ấy thành giáo lí trong truyện mà thể ác mà là chính Hoa đi trừng phạt cái ác trong cuộc hiện nó thành một quan niệm về năng lực của con đời của Mai Trừng. Hoa có thể trừng trị cái ác ngay khi thể phách cô không còn. 3 Xem thêm: - Cận tử nghiệp. 2014. Xem 26.9.2014, . hoang đường? Hay đang kể chuyện cổ tích thời - Hoang, Phong. 2013. Ý nghĩa cái chết theo quan niệm hiện đại? Không, theo chúng tôi, nhà văn viết bằng Phật giáo, xem 5.4.2013 . Chẳng phải khi bước vào thế kỉ XXI, cùng với - Vấn đáp cơ bản về nghiệp và tái sinh. 2014. Xem 26.9.2014, . Soá 16, thaùng 12/2014 74
4. 75 người: Năng lực của con người là không giới hạn. góp phần giáo dục con người lòng vị tha, nhân ái Đây là một cách nhà văn thể hiện niềm tin vào và ý thức hướng thiện. khả năng của con người. Đặc biệt hơn nữa là, con Viết về khả năng siêu nhiên của con người người, trong cái nhìn của nhà văn, luôn hướng về nhưng Hồ Anh Thái không trượt sang không gian những điều tốt đẹp ngay cả khi họ không còn trên siêu hình mà luôn ở trong không gian của cõi cõi đời. Hoa khi sống thì luôn nghĩ và mong những người, không gian hiện thực. Đứng ở hiện thực, điều tốt đẹp cho những người bên cạnh mình, khi nhà văn đã nhận ra sự vênh nhau giữa cõi khả năng chết thì đi diệt trừ cái ác bằng năng lực siêu nhiên và cõi người. Chi tiết người yêu Mai Trừng bị “tai của mình. Phải chăng đây cũng là niềm tin của nhà nạn” khi yêu cô cho thấy nhận thức về biểu hiện văn về chiều sâu văn hoá của dân tộc? yêu thương trong cõi người khác với nhận thức Tin rằng con người có năng lực siêu nhiên về cái ác để trừng trị của cõi khả năng. Trong cõi và luôn hướng thiện, Hồ Anh Thái đã đặt cõi khả khả năng, Hoa cứ thấy ai muốn chạm đến cuộc năng song song với cõi người, để cõi khả năng chi đời Mai Trừng thì đều cho đó là cái ác phải trừng phối cõi người. Cái ác ở cõi người như hành vi trị. Nhưng trong cõi người, hình tướng của yêu dâm đãng của Cốc, ý định bóp cổ Mai Trừng của thương và tội ác đôi khi rất giống nhau, chỉ có lí trí Bốp, ý định đâm xe giết Mai Trừng của Phũ, bị và cảm nhận của người trong cuộc mới phân biệt cõi khả năng trừng trị. Nhân vật tôi nhận ra khả được. Hoa thuộc về quá khứ. Mai Trừng thuộc về năng siêu nhiên bao quanh Mai Trừng và linh cảm hiện tại. Thời chiến tranh của Hoa, mọi thứ đơn về số phận của mình nếu anh ta cứ muốn trả thù, giản, yêu thương – căm thù rất rạch ròi. Thời bình muốn giết Mai Trừng, anh lo sợ, nên ở anh diễn ra của Mai Trừng, mọi thứ phức tạp, những biểu hiện một quá trình sám hối và một hành trình để được thiện – ác đôi khi bị lẫn vào nhau, ranh giới giữa tự thú, để được sống. Rõ ràng, không gian tâm linh chúng mong manh, rất khó nhận ra. Chính sự khác chứa đựng niềm tin về linh cảm siêu nhiên có ở nhau ấy tạo nên sự vênh nhau trong nhận thức của Mai Trừng của nhân vật tôi đã khiến anh phải tự quá khứ và hiện tại. Trong quá khứ, Hoa nghĩ về điều chỉnh mình, từ bỏ hận thù và độc dược, sống một thế giới không có cái ác, cứ như hết chiến hướng thiện. Có lẽ Hồ Anh Thái cũng có niềm tin tranh là mọi thứ đều tốt đẹp; cho nên khi đã không như thế, cõi khả năng luôn bên cạnh cõi người, còn tồn tại Hoa vẫn cứ đi trừng phạt cái ác. Nhưng thanh lọc cõi người, nhắc nhở con người phải điều cái ác này bị trừng phạt thì cái ác khác nảy sinh, chỉnh bản thân, hướng đến những điều cao cả, tốt hết Cốc rồi đến Bốp, đến Phũ, và vẫn còn kia cái đẹp. Nhiều người cho rằng tên tác phẩm là Cõi mầm trả thù của Yên Thanh. Trong hiện tại, Mai người rung chuông tận thế thể hiện sự bi quan về Trừng nhận ra: “chừng nào còn cõi người thì còn con người; nhưng chúng tôi cho rằng đây là sự cái ác, cũng như cái thiện vậy thôi”. Rõ ràng là hai lên tiếng của thế giới tâm linh cảnh báo với cõi nhận thức hoàn toàn khác nhau nên có hai cách người về sự tồn tại của cái ác do con người tạo hành xử khác nhau. Ở đây, chúng tôi nhận thấy, nên. Hành động rung chuông không phải là sự cáo Hồ Anh Thái không tuyệt đối hoá vai trò của cõi chung của cõi người mà là sự tự thức tỉnh mình của khả năng trong cuộc sống thực của con người, nhà con người. Chuông chùa Bảo Sơn không còn cũng văn đã nhận ra sự hạn chế của nó so với cõi người. như cõi khả năng bao quanh Mai Trừng đã quay Và dù có niềm tin vào cõi khả năng của về với hài cốt của mẹ cô nhưng âm thanh tiếng con người nhưng khả năng siêu nhiên ấy có là hiện chuông vẫn vang trong tiềm thức cõi người và con thực không, điều ấy là thứ yếu, không nằm trong sự người vẫn tin vào thế giới của sự giác ngộ. Tác quan tâm của người viết truyện. Điều quan trọng là phẩm một mặt viết lên cái hiện thực rất trần trụi hiểu con người, hiểu cõi người. Con người, trong của cõi người – cái ác là do con người tạo nên, do mọi hoàn cảnh, đều được đặt vào mối quan hệ với đó, chính con người tạo cho con người nỗi hoang cõi khả năng. Trong mối quan hệ ấy, nhà văn nhận mang, hoài nghi về sự tận thế, nhưng mặt khác lại ra “con người chưa đến nỗi phải bị trừng phạt đau ẩn chứa niềm tin sâu xa rằng con người sẽ hướng đớn như thế. Con người dù sao vẫn có thể cảm thiện bởi ai cũng có một đời sống tâm linh, cũng hoá và cải biến được bằng con đường giáo dục.” có niềm tin thiêng liêng về cõi khả năng. Điều ấy Con người, trong mối quan hệ với con người, luôn góp phần lí giải tại sao văn hoá tâm linh đã và đang bao dung với người khác và chỉ muốn bình thường Soá 16, thaùng 12/2014 75
5. 76 như mọi người để biết được tất cả hỉ, nộ, ái, ố, ai, hướng ý thức để tin rằng muốn biến ước muốn lạc, bi của cõi người. Vậy nên, Mai Trừng không thành hiện thực chỉ có cách tìm cha mẹ, người đã muốn mình mãi có một không gian bao bọc để ban lời nguyền cho cô, người đã chở che cô, xin phải cách li với cõi người, cô “phải đi cho khuất tháo gỡ lời nguyền. Như vậy, cô phải lên đường. cái cõi người chỉ muốn gây tai hoạ cho cô, và đến Nhưng đồng thời, giấc mơ của Mai Trừng còn là lượt mình, cô lại gieo tai hoạ trở lại cho chính họ”. khát vọng của cõi khả năng. Không ai muốn khi Chính là Mai Trừng muốn thoát ra khỏi không gian chết sẽ trở thành những linh hồn vất vưởng. Đó ẩn chứa năng lực siêu nhiên của Hoa đang quấn là lí do tại sao người phương Đông ngay khi còn quanh cô. Điều này một lần nữa khẳng định có một sống người ta đã lo cho phần hậu sự của mình. Ở không gian của niềm tin về năng lực siêu nhiên của đây, phải chăng những người trong cõi khả năng con người được tác giả xây dựng nên đang bọc lấy muốn Mai Trừng tìm thấy họ, đưa họ về yên ổn ở nhân vật, vừa bảo vệ nhân vật, vừa tạo ra những một nơi nào đó? Không thế thì tại sao một cô gái tình huống cuộc đời cho nhân vật. Nhưng điều để 26 tuổi, chưa từng đi qua vùng rừng nào lại có thể lại ấn tượng với bạn đọc là: con người, trong mối có giấc mơ tỉ mỉ về một vùng đất như thế? Giấc quan hệ phức tạp của mình, nhận ra cõi người, dù mơ khiến cô tỉnh dậy “phấp phỏng và hoang mang. nhiễu nhương nhiều cái ác, nhưng vẫn là cõi sống, Cảm thấy một điều linh báo mà không hiểu thực sự cõi CON – NGƯỜI. Và đã là CON NGƯỜI, để có chuyện gì.” Điều kì lạ nữa là khi đã có ý thức về vươn tới hạnh phúc, thì phải biết chấp nhận mọi giấc mơ của mình, mong muốn khám phá tận cùng sự trong cõi người, “tất cả những gì thuộc về con giấc mơ ấy thì Mai Trừng lại có thể mơ nối tiếp người đều không xa lạ với tôi”. giấc mơ, nhìn thấy tận tường trạm quân lương nơi 2.2. Không gian tâm linh về sự tương mẹ cô và hai người bạn đã từng có nhiệm vụ canh liên của con người với cõi khả năng giữ. Nếu không phải là khát vọng của cõi khả năng Freud, trong cuốn Luận giải những giấc dẫn đường thì tại sao Mai Trừng lại có thể băng mơ, đã định nghĩa: “Giấc mơ là sự thực hiện trá băng đi trong khu rừng chằng chịt “cỏ mọc cao hình của một ước muốn bị kìm nén”4. Điều này và dây leo bò ngổn ngang”, “cô như người đã bị có thể dùng để lí giải trường hợp giấc mơ của Mai nhập đồng, cứ lao đầu về phía trước. Đi như người Trừng trong tiểu thuyết Cõi người rung chuông mộng du. Đi như có người cầm tay dẫn đi thì đúng tận thế. Từ khi Mai Trừng từ bỏ đô thị về vùng hơn.”? Trong niềm tin tâm linh của chúng tôi, khi Cửa Lớn, một vùng nửa nông nghiệp nửa ngư ước muốn của con người gặp gỡ với khát vọng của nghiệp, xin vào làm công quả cho chùa Bảo Sơn người đã khuất thì sẽ có sự tương thông. Giấc mơ thì cô liên tục nằm mơ những giấc mơ giống nhau. là sự giao tiếp, liên hệ kì lạ vậy. Trong quan niệm Cái ước muốn được giải thoát khỏi sứ mệnh đi của dân gian, người chết và người sống không thể trừng phạt cái ác, khát vọng “trở về làm đứa con gặp gỡ hay nhìn thấy nhau dưới ánh sáng mặt trời gái bình thường, muốn yêu và được yêu” đã ăn vào được. Chỉ khi đi vào giấc ngủ, ấy là lúc phần âm suy nghĩ và đời sống tinh thần của cô, đau đáu, tha thức và phần dương ngủ thì sẽ có sự giao tiếp. Vậy thiết đến nỗi biến thành những giấc mơ lặp đi lặp nên mới có báo mộng. Có quan niệm về báo mộng lại với hình bóng một người dẫn đường. Câu nói là bởi có quan niệm về linh hồn, về khả năng siêu của người dẫn đường đầy hàm ý: “Con đã tìm ra nhiên của con người. Chúng tôi cho rằng, trong đường rồi đấy, lên đường đi con.” Bóng người dẫn tiểu thuyết này Hồ Anh Thái cũng đang đưa người đường, câu nói của người ấy phải chăng là sự gợi đọc vào không gian của giấc mơ, của sự báo mộng mở lối giải thoát cho Mai Trừng? “Lên đường” là – không gian của sự tương liên giữa người sống và sự thúc giục từ chính mong ước của Mai Trừng năng lực của người chết. hay là sự sai khiến của một quyền năng vô hình nào khác? Có lẽ là cả hai. Nghĩa là ước muốn của Không chỉ tồn tại trong giấc mơ, không Mai Trừng luôn canh cánh, và trong vô thức của gian tương liên ấy còn được nhà văn thể hiện qua cô có cả một chiều sâu văn hoá tâm linh đã định cách nhìn của nhân vật tôi về những biểu hiện của Mai Trừng khi đi tìm mộ cha mẹ. Đây là nhân vật 4 Liễu, Trương. 2011. Phân tâm học và phê bình văn của sự chiêm nghiệm và cũng là nhân vật nhạy học. H: NXB Phụ nữ. cảm với đời sống tâm linh. Qua ba cái chết của Soá 16, thaùng 12/2014 76
6. 77 những người bạn trẻ, anh tin Mai Trừng có linh Nhưng dù thế nào thì cũng đã nảy sinh niềm tin về cảm siêu nhiên, tin có sự linh ứng. Và anh cũng sự tương thông giữa cõi dương và cõi âm. tin Mai Trừng “sẽ tìm ra lối cũ để thu lượm được Bên cạnh lối so sánh, nhân vật tôi còn đưa dấu tích của cha của mẹ” trong những giấc mơ. người đọc bước vào cùng không gian tâm linh với Niềm tin ấy chi phối cách nhìn của anh. Hãy so anh bằng những từ ngữ mang màu sắc cảm nhận sánh hai đoạn văn sau: một đoạn văn nhân vật tôi chủ quan. Chẳng hạn như: “Không còn là cô gái kể lại câu chuyện mà bà Miên đã kể về cái chết của ấy nữa. Đó là một linh hồn đang lao vút về phía Hùng: “Cuối cùng, điều Hoa không ngờ đã đến. thượng nguồn.” Nếu thay từ “linh hồn” bằng từ Cô chỉ nghĩ rằng bọn thám báo sẽ lôi Hùng đi làm “bóng người”, “bóng ma” hay một từ nào khác thì tù binh để tiếp tục lấy khẩu cung. Nhưng thằng đều không kéo trường liên tưởng của người đọc cầm con dao găm của anh đã cúi xuống rạch một đến với nhân vật Hoa khi đọc những dòng tiếp đường thành thạo trên bụng Hùng. Anh quằn quại theo: “Cô băng qua những bụi cây, đâm đầu vào hét lên một tiếng rùng rợn. Ở trên cao, Hoa nghiến một gốc cây rêu phủ xanh rì. Cô ngã xuống, rồi chặt răng gần như ngất đi. Hai thằng kia đè chặt đứng dậy ngay. Rồi rẽ trái, lao về phía một bức chân tay Hùng cho thằng mổ bụng moi tim gan tường thành bằng đá. Chạy qua dấu tích một cái ra. Chúng nổi lửa nướng tim gan ăn ngay tại chỗ. lán tranh đổ sập đã lâu, chỉ còn ngổn ngang những Hai hột tinh hoàn thì được phân chia cho hai thằng cành tre nứa bầm giập, Mai Trừng cũng không chắc là cấp cao hơn.”; một đoạn văn là sự chứng dừng lại. Cô chạy thêm một quãng nữa. Cuối cùng cô hổn hển dừng lại bên một khoảng đất trống, cỏ kiến của nhân vật tôi về Mai Trừng khi cô tìm ngập dày.” Hiện lên này là Hoa đang thất thần chạy được đến con suối đã chứng kiến cái chết của cha sau khi chứng kiến cảnh Hùng bị giết dã man, này cô: “Đang chạy, bất đồ cô vấp một cái, tung mình là mái lán nơi ba chị em sinh hoạt , này là khoảng lên rồi ngã vật xuống cùng một tiếng thét vỡ toang đất đã chôn cất Hùng. Tôi đồ rằng khi nhân vật tôi lồng ngực. Cô nằm ngửa trên mặt đất, thân người đã dùng từ “linh hồn” thì anh cũng đang nghĩ đến quằn quại, thở hồng hộc như một người đang bị những hình ảnh ấy! Và từ “linh hồn” cũng đã chi rạch bụng, bị moi sạch tim gan. Chân tay cô bất phối cảm nhận của người đọc. Không thể không động như bị giữ chặt.” Có gì đó rất giống nhau ở nghĩ đến hiện tượng nhập thần trong tín ngưỡng hai đoạn văn. Không phải cấu trúc câu, không phải dân gian khi đọc thấy hình ảnh Mai Trừng rung lắc sự việc. Mà đó là trạng thái ẩn đằng sau ngôn từ dữ dội: “Hai tay sờ soạng về phía trước như một - trạng thái quằn quại đau đớn của người đang bị người mù. Mai Trừng lẩm bẩm điều gì đó. Người moi tim gan. Ở đoạn văn trước, trạng thái đó hiển cô run lên. Run nhè nhẹ. Cơn rung lắc mạnh dần. hiện trong hình dung, cảm nhận của người đọc khi Rồi cả thân người rung lên bần bật. Cô đổ vật ngôn ngữ trước mắt đang miêu tả hành vi dã man xuống, nằm sấp trên mặt đất.” Đã vậy, trong không của bọn thám báo. Ở đoạn văn sau, trạng thái đó gian rừng thiêng, nhân vật tôi lại sử dụng rất nhiều hiển hiện trong cảm nhận trực tiếp của nhân vật từ ngữ cùng trường nghĩa với từ “linh hồn”, đó là tôi, truyền đến người đọc qua hình ảnh so sánh của “mộ”, “hài cốt”, “di hài”, “quá cố”, “khấn vái”. Hệ nhân vật. Ở đây, nhà văn đã để cho nhân vật tôi kể thống các từ ngữ ấy mở ra cảm giác có mối liên hệ lại cuộc tìm mộ của Mai Trừng mà chính anh đang vô hình giữa cõi sống và cõi chết. có mặt trong cuộc tìm kiếm đó, điều đó ngụ ý rằng Đặc biệt, không gian tâm linh về sự tương đây là hiện tượng có thực đang xảy ra. Có điều, thông của con người với cõi khả năng được hiển khi kể lại hiện thực đang xảy ra với Mai Trừng thì hiện rõ nhất trong cảnh đối thoại của Mai Trừng nhân vật tôi đã có sự liên tưởng, so sánh. Chính với như cha mẹ quá cố. Không biết khi viết đoạn cách kể so sánh của anh đã khiến người đọc liên đối thoại này Hồ Anh Thái có nghĩ đến hành vi hệ với đoạn văn trước đó về cái chết của Hùng, cúng bái, cầu khấn thường diễn ra trong nghi thức cha của Mai Trừng. Hàng loạt câu văn so sánh tiếp tín ngưỡng hay trong đời sống tâm linh dân gian theo của nhân vật tôi đã nối trường liên tưởng của không? Khi cúng bái, cầu khấn là lúc con người người đọc với các nhân vật thuộc cõi khả năng. Đó đang giao tiếp với thế giới khác, đang thông tin có phải chỉ là sự kể lại khách quan của nhân vật tôi về hoàn cảnh hiện tại của mình và chia sẻ những hay là một kiểu dẫn dắt bạn đọc của Hồ Anh Thái? ước nguyện cá nhân với tổ tiên, thần phật hay Soá 16, thaùng 12/2014 77
7. 78 người khuất mặt khuất mày. Có điều khác ở đây tranh của cái thiện để cõi người tốt hơn. Nhưng là nhà văn đã dựng nên một cuộc trao đổi song “đấu tranh” như thế nào? “Diệt trừ cái ác là việc phương chứ không phải là sự chia sẻ và cầu xin của mọi người”. Quan niệm này gần với nhà Phật. đơn phương. Cuộc trao đổi kì lạ giữa hữu ngôn “Là việc của mọi người” nghĩa là ai cũng phải có của cõi người và vô ngôn của cõi khả năng. Người trách nhiệm làm trong sạch cõi mình đang sống. đọc nhận ra đó là cuộc trò chuyện nhờ vào những Nhưng ở đây không phải là đi diệt cái ác ở bên lời hữu ngôn của nhân vật Mai Trừng như “Nhưng ngoài con người, mà diệt cái ác tự tâm mỗi người, mẹ ơi”, “con xin nghe theo lời cha mẹ” hay những bởi thiện hay ác đều từ tâm thức mà ra. Năng lực câu hỏi của cô với không gian vô ngôn. Và nhân siêu nhiên của Hoa nếu có diệt cái ác thì cũng là vật tôi, bằng tính linh, đã cảm thấy có sự đáp trả những cái ác “động” đến Mai Trừng thôi, vẫn còn trong tiếng gió. Cứ một lời cô cất lên là một lần nhiều cái ác nhiễu nhương đấy thôi, cái chết của chị nhân vật tôi cảm nhận được tiếng gió, luôn thay Giềng cũng là biểu hiện của cái ác vậy – sự thiếu đổi sắc thái. Chắc chắn nhân vật tôi đã nghĩ và tin lương tâm, trách nhiệm của y bác sĩ. Cõi người rằng tiếng gió trầm ấm là lời của cha Mai Trừng không thể tốt hơn, hạnh phúc hơn nếu tự con người và tiếng gió thanh thanh là lời của mẹ cô. Vẫn là không thanh lọc tâm của mình, từ đó định hướng lối nói so sánh để truyền cảm nhận đến người đọc. và có trách nhiệm với hành vi thiện – ác của bản Chúng tôi cũng tin con người trong cõi người và thân. Mục đích của việc diệt ác là vì hạnh phúc của con người thuộc cõi khả năng đã có sự giao tiếp để con người. Hạnh phúc thực sự của con người là hiểu nhau. Tạo nên cuộc đối thoại có một không gì? Mai Trừng cũng đã nói: “Xin cha mẹ cho con hai này là nhà văn của Cõi người rung chuông tận trở về làm một đứa con gái bình thường. Con cũng thế đã kéo thế giới mơ hồ, thế giới của những linh muốn yêu và được yêu”, “hạnh phúc chỉ thực sự hồn xuống ngang hàng với cõi bụi trần, nghĩa là có chừng nào cha mẹ cho con thoát khỏi sứ mệnh giải thiêng cho cõi khả năng, phàm trần hoá thế ấy”. Như vậy, hạnh phúc không phải là mang sứ giới siêu nhiên. Tất cả các đối tượng được đề cập mệnh diệt trừ cái ác mà đơn giản chỉ là được sống trong tác phẩm đều bình đẳng, dân chủ. Tính đối đúng nghĩa là mình với tình yêu đích thực. Sống thoại của tác phẩm, vì thế, được mở rộng. đích thực với bản thể của mình trong cõi người Nhưng điều quan trọng hơn là nhà văn đã không hề đơn giản, vì cõi người rất nhiều sân hận, thể hiện quan niệm cõi khả năng luôn vì hạnh phúc con người phải bản lĩnh và phải có điểm tựa vững đích thực của con người trong cõi người. Trước lời vàng. Điểm tựa ấy là đâu? Là không gian tâm linh lẽ tha thiết của Mai Trừng về hạnh phúc thực sự trong đời sống của mỗi con người, là niềm tin vào trong cõi người, cõi khả năng như thấu hiểu và đã nguồn cội, vào tổ tiên – chiều sâu văn hoá tâm linh giải thoát cho cô, cô như trở thành một cô gái khác, góp phần tu chỉnh ý thức và hành vi của người “gương mặt rạng rỡ, vô tội và hồn nhiên”. Như thế đang sống. Một trong những biểu hiện cụ thể của đủ để thấy rằng dù là cõi người hay cõi khả năng niềm tin tâm linh ấy là sự thờ cúng những người con người luôn nhân ái, nhân đạo, bao dung - Nhân đã yên nghỉ vĩnh viễn cũng như Mai Trừng đã xin chi sơ tính bản thiện. phép đưa cha mẹ cô về chùa Bảo Sơn để thường Có thể nói, cảnh đối thoại này thâu tóm xuyên hương khói. Đây là vẻ đẹp thiêng liêng của gần như toàn bộ tư tưởng của tác phẩm. Về mối văn hoá Việt. Và vì thế văn hoá tâm linh trở thành quan hệ giữa cái thiện và cái ác ư? Mai Trừng đã chỗ dựa tinh thần, đem lại niềm tin vào những điều nói thay cho nhà văn: “Chừng nào còn cõi người tốt đẹp, cao cả. thì còn cái ác, cũng như cái thiện vậy thôi”. Phật 3. Kết luận giáo cho rằng, cõi người là một trong sáu cõi sống Bằng những câu chuyện kể có “dính luân hồi. Nhưng chỉ trong cõi người mới có thụ dáng” tới nhân vật trung tâm, Hồ Anh Thái đã tạo quả báo vui, chịu quả báo khổ, mới có phân biệt nên nơi người đọc cảm giác về một không gian ẩn thiện ác. Theo góc nhìn triết học thì thiện – ác cũng chứa năng lực siêu nhiên tồn tại trong tác phẩm. như hai mặt đối lập, luôn tồn tại trong cuộc sống Bằng việc thể hiện quá trình sám hối của nhân vật xã hội. Vậy nên câu nói của Mai Trừng vừa là sự tôi và quá trình đi tìm bản thể, tìm sự giải thoát chiêm nghiệm vừa mang tầm quy luật: không thể khỏi năng lực siêu hình của nhân vật Mai Trừng, “sạch” cái ác trong cõi người, cái ác là mặt đấu nhà văn đã để cho người đọc bước vào một không Soá 16, thaùng 12/2014 78
8. 79 gian tâm linh về sự tương liên giữa cõi người và Đông Nam Á. Những trận nóng kinh hồn và bất cõi khả năng. Tuy vô hình nhưng không gian ấy thường ở những xứ như Pháp, Anh, thậm chí cả giúp người đọc hiểu rằng: Tác giả Hồ Anh Thái ở Mỹ, làm chết hàng nghìn người. Vậy thì chẳng có niềm tin sâu sắc vào con người – con người phải cái hố đen diệt vong đã bắt đầu hiện ra rồi trong cõi khả năng, tạo nên chiều sâu văn hoá tâm sao?” nhưng tác giả không bi quan về số phận con linh và con người đang sống trong cõi người. Khả người (hay loài người?), không đẩy người đọc vào năng của con người là vô cùng. Con người dù ở sự tuyệt vọng trong cõi người. Cõi người tuy rung cõi nào cũng luôn hướng đến những điều tốt đẹp. chuông tận thế nhưng con người vẫn không thôi Đấy là điểm tựa để dù có hoài nghi trên cơ sở khát khao hạnh phúc, vẫn không thôi khát khao những hiện tượng có thực: “Cõi nhân gian như yêu thương nên hãy tin vào con người. Con người đang kề bên bờ vực huỷ diệt. Động đất ở Nhật. với tâm thức cao đẹp, hành vi hướng thiện sẽ cứu Lụt lớn ở Trung Quốc. Sóng thần ở Bangladesh và rỗi cõi người . Tài liệu tham khảo Cận tử nghiệp. 2014. Xem 26.9.2014, . Hoàng, Lan Anh (thực hiện). 2002. Cõi người cũng bao dung lắm , xem 12.10.2002, . Hoang, Phong. 2013. Ý nghĩa cái chết theo quan niệm Phật giáo, xem 5.4.2013, . Hồ, Anh Thái. 2009. Cõi người rung chuông tận thế. Hà Nội: NXB Lao động. Liễu, Trương. 2011. Phân tâm học và phê bình văn học. Hà Nội: NXB Phụ nữ. Vấn đáp cơ bản về nghiệp và tái sinh. 2014. Xem 26.9.2014, . Soá 16, thaùng 12/2014 79