Giáo trình Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam (Phần 2)

Nội dung text: Giáo trình Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam (Phần 2)

1. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 27 - CHÖÔNG III KEÁT CAÁU XAÕ HOÄI I. CAÙC LOAÏI HÌNH TOÅ CHÖÙC XAÕ HOÄI Theo yù kieán cuûa nhieàu nhaø vaên hoùa hoïc thì toå chöùc ñôøi soáng lieân quan ñeán cuoäc soáng cuûa caû coäng ñoàng quan troïng nhaát ôû ba lónh vöïc: toå chöùc quoác gia, toå chöùc noâng thoân vaø toå chöùc ñoâ thò. Ñoái vôùi caùc neàn vaên hoùa phöông Taây chuyeån töø du muïc sang ñoâ thò, thì toå chöùc ñoâ thò giöõ vai troø quan troïng. Coøn ñoái vôùi neàn vaên hoùa noâng nghieäp nhö Vieät Nam thì toå chöùc noâng thoân laïi laø lónh vöïc quan troïng nhaát. Noù chi phoái caû toå chöùc quoác gia vaø toå chöùc ñoâ thò, caû dieän maïo xaõ hoäi laãn tính caùch con ngöôøi. Cuoäc soáng noâng nghieäp phuï thuoäc vaøo thieân nhieân vaø trong hoaøn caûnh öùng xöû vôùi moâi tröôøng töï nhieân vaø moâi tröøông xaõ hoäi, ngöôøi Vieät ñaõ phaûi döïa vaøo nhau, lieân keát vôùi nhau maø soáng. Cho neân, neùt ñaëc tröng soá moät cuûa laøng Vieät coå truyeàn laø tính coäng ñoàng. Coäng ñoàng ña chöùc naêng vaø lieân keát chaët. 1. Taäp hôïp ngöôøi theo ñòa vöïc ngoõ, xoùm Cho ñeán nay loaøi ngöôøi coù hai phöông thöùc ñeå hình thaønh neân caùc tuï ñieåm – coäng ñoàng daân cö ñoù laø: taäp hôïp ngöôøi theo quan heä huyeát thoáng vaø taäp hôïp ngöôøi theo quan heä laùng gieàng. Hieån nhieân laøng Vieät coå truyeàn laø ñôn vò tuï cö trong tieán trình phaùt trieån ñöôïc taäp hôïp laïi theo phöông thöùc thöù hai. Noùi moät caùch khaùc, söï taäp hôïp naøy ñaõ daãn ñeán hieän töôïng cö daân trong laøng xaõ Vieät khoâng nhaát thieát ai cuõng laø hoï haøng cuûa ai, quan heä laùng gieàng laán aùt quan heä huyeát thoáng nghóa laø ñoái vôùi nhau hoï khoâng nhaát thieát phaûi coù moái quan heä huyeát thoáng maø veà cô baûn chæ laø ngöôøi “döng nöôùc laõ” – ngöôøi “haøng xoùm – laùng gieàng” cuøng nhau soáng treân moät ñòa vöïc goàm moät khu ñaát cö truù vaø moät khu ñaát troàng troït. ÔÛ phöông Taây, caùc gia ñình soáng gaàn nhau cuõng coù quan heä vôùi nhau. Nhöng caùc hoä gia ñình phöông Taây ña soá soáng theo hình thöùc trang traïi. Quan heä giöõa caùc gia ñình naøy coù phaàn loûng leûo vaø mang naëng tính xaõ giao K. Marx nhaän xeùt moät caùch dí doûm raèng noâng thoân phöông Taây laø caùi bao taûi khoai taây (maø trong ñoù moãi gia ñình laø moät cuû khoai taây). Ñoå bì khoai taây ñoù ra thì moãi cuû laên ñi moät neûo. Noâng thoân Vieät Nam – laøng xaõ Vieät Nam coå truyeàn thì laïi khaùc vôùi nhieàu nguyeân do : thöù nhaát, ñeå ñaùp öùng vôùi nhu caàu ñoái phoù vôùi moâi tröôøng töï nhieân, nhu caàu cuûa ngheà luùa nöôùc mang tính thôøi vuï vaø caàn ñoâng nhaân löïc. Thöù hai, ñeå ñoái phoù vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi, caû laøng vaø thaäm chí caû lieân laøng phaûi hôïp söùc ñoái phoù nhaèm choáng laïi naïn troäm cöôùp vaø lôùn hôn caû laø hoïa xaâm löôïc cuûa caùc theá löïc beân ngoaøi. Chính vì vaäy maø ngöôøi Vieät Nam ñaõ sôùm lieân keát vôùi nhau chaët cheõ “baùn ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
2. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 28 - anh em xa, mua laùng gieàng gaàn”. Nguyeân taéc naøy boå sung cho nguyeân taéc “moät gioït maùu ñaøo hôn ao nöôùc laõ” trong caên tính soáng cuûa ngöôøi Vieät khoâng theå thieáu ñöôïc baø con hoï haøng, nhöng cuõng khoâng theå thieáu ñöôïc baø con haøng xoùm. Xoùm ngoõ laø phaân theå cuûa laøng veà maët cö truù vaø coù cuoäc soáng rieâng cuûa chuùng. Moät cuoäc soáng khoâng oàn aøo, coù theå noùi laø thaàm laëng ñöôïc keát tinh trong moät hình thaùi thôø phuïng giaûn ñôn nhöng beàn chaët : thôø thoå thaàn cuûa xoùm, cuûa ngoõ (nôi thôø töï laø caây höông, mieáu, laàu ôû ñaàu xoùm, ngoõ), laáy vieäc teá töï theo moät lòch gaàn khôùp vôùi lòch nghi leã cuûa laøng laøm thôøi gian bieåu. Treân bình dieän coâng vieäc chung cuûa laøng, cuûa xaõ, cuûa xoùm laø caùi khung ñòa vöïc maø chính quyeàn quaân chuû ôû caáp xaõ löïa choïn ñeå toå chöùc vieäc baûo veä an ninh taäp theå (tuaàn xoùm). Ñoàng thôøi cuõng laø moät toå chöùc maø chính quyeàn quaân chuû ôû caáp xaõ döïa vaøo ñeå laøm troøn nhieäm vuï vôùi chính quyeàn trung öông nhö thu thueá vaø ñieàu ñoäng nhaân löïc (baét phu / lính). Vaø cuoái cuøng, neáu ta nhìn vaøo ngoõ xoùm cuûa ngöôøi Vieät döôùi goùc ñoä ñaát ñai canh taùc thì ngoõ xoùm khoâng phaûi laø nhöõng ñôn vò phaân caáp coâng ñieàn, coâng thoå. Moät chuùt ít “ruoäng haäu” neáu coù cuõng khoâng ñuû söùc ñeå taïo ñieàu kieän trong ngoõ xoùm coù moät dieän maïo kinh teá hoaøn chænh. Nhö vaäy söï thieáu huït veà theá löïc kinh teá cuûa ngoõ xoùm caøng cho thaáy khaùi nieäm ngoõ, xoùm chæ lieân quan ñeán khu ñaát cö truù cuûa laøng, noù khoâng dính líu gì ñeán khu ñaát troàng troït. Xoùm, ngoõ chæ laø nhöõng phaân theå thuaàn tuùy cuûa laøng xaõ veà maët tuï cö, hoaøn toaøn khoâng theå laø moät ñôn vò kinh teá – chính trò – moät teá baøo cuûa xaõ hoäi Vieät Nam thôøi phong kieán. Caùch toå chöùc noâng thoân döïa treân ñòa baøn cö truù, döïa treân quan heä haøng ngang – theo khoâng gian ñöôïc goïi laø nguoàn goác cuûa tính daân chuû, bôûi leõ trong coäng ñoàng ngoõ xoùm muoán coù quan heä toát ñeïp laâu daøi; muoán giuùp ñôõ nhau thì phaûi toân troïng, bình ñaúng. Ñoù laø loaïi hình daân chuû sô khai, daân chuû laøng maïc. Tuy nhieân tính daân chuû bình ñaúng keùo theo maët traùi cuûa noù laø tính döïa daãm, yû laïi vaø thoùi ñoá kî, caøo baèng. 2. Toå chöùc doøng hoï Laøng Vieät Nam laø moät phöùc hôïp cuûa nhieàu toå chöùc xaõ hoäi maø tröôùc heát laø doøng hoï. Ñaây laø moái lieân keát beàn vöõng nhaát trong toå chöùc coäng ñoàng laøng xaõ Vieät Nam. Moät soá nhaø nghieân cöùu cho raèng hoï, tröôùc heát khoâng phaûi laø ñaïi gia ñình phuï quyeàn, vì noù khoâng phaûi laø ñôn vò kinh teá, khoâng phaûi laø caùi beáp taäp hôïp nhieàu gia ñình haït nhaân töï xöng laø cuøng toå tieân döôùi moät maùi nhaø chung. Hoï chæ coù theå ñöôïc xem laø moät daïng ñaëc bieät cuûa gia ñình môû roäng maø taùc duïng chính ñoái vôùi caùc thaønh phaàn cuûa noù (töùc laø nhöõng ñaïi gia ñình hôïp thaønh noù) laø taïo ra nieàm coäng caûm döïa treân cô sôû huyeát thoáng. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
3. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 29 - Toå chöùc doøng hoï ôû Vieät Nam khoâng naëng neà nhö ôû Trung Quoác vaø Nhaät Baûn. Ngöôøi Vieät vaãn laáy gia ñình caù theå laøm cô sôû. Caây luùa nöôùc môû roäng töø mieàn nuùi xuoáng ñoàng baèng ñeán ven bieån ñaõ “laøm nhaït” quan heä hoï haøng, chia nhoû hoï haøng thaønh kieåu gia ñình haït nhaân, nhöng quan heä hoï haøng vaãn toàn taïi khaù chaët. Traûi qua haøng ngaøn naêm, doøng hoï nhö caøng ngaøy caøng thaét chaët hôn, noù gaén boù caùc gia ñình tieåu noâng thaønh töøng khoái. Toå chöùc hoï “vieän ñeán nhieàu chaát ñoát”: Moät “cöông lónh” veà quan heä huyeát thoáng (gia phaû); nhöõng “thuû lónh” (toäc tröôûng, chi tröôûng); moät heä thoáng tín ngöôõng theá tuïc (hình thaùi thôø phuïng toå tieân – nhaø thôø hoï); moät cô sôû kinh teá raát nhoû beù ñeå nuoâi döôõng hình thaùi thôø phuïng aáy (ruoäng hoï). Nhöng trong ñoù (coù leõ) tín ngöôõng thôø toå tieân laø ñaëc tröng tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc coá keát/ thaét chaët caùc quan heä hoï haøng. Trong maïng löôùi voâ vaøn nhöõng maâu thuaãn cuûa laøng Vieät, töøng hoä gia ñình nhoû tìm ñeán/ thaáy trong toå chöùc doøng hoï khoâng phaûi laø söï vieän trôï vaät chaát maø laø choã döïa tinh thaàn, vaø ñoâi khi “chính trò” nöõa vôùi quan nieäm daân daõ: “moät ngöôøi laøm quan caû hoï ñöôïc nhôø”, “chaùu noù luù nhöng chuù noù khoân” hay “hoï chín ñôøi coøn hôn 10 ngöôøi döng” Coù nhöõng ngöôøi cho raèng quan heä toâng toäc trong laøng Vieät coù töø thôøi coâng xaõ nguyeân thuûy vaø trong khi xaõ hoäi coù giai caáp thì quan heä naøy seõ bò “mờ” ñi hoaëc bò giai caáp thoáng trò phaù huûy, hoaëc bò kinh teá haøng hoùa baøo moøn. Nhöng thöïc teá chöùng minh trong nhöõng theá kyû gaàn ñaây, quan heä doøng hoï – toå chöùc toâng toäc khoâng phaûi laø loûng leûo, suy yeáu daàn maø traùi laïi noù caøng ñöôïc cuûng coá theâm. Söï phaùt trieån cuûa kinh teá haøng hoùa trong thôøi kyø phong kieán haäu kyø (suy vong vaø tan raõ) chöa ñuû söùc laøm suy yeáu quan heä toâng toäc – hoï haøng. Ngöôïc laïi döôùi taùc ñoäng cuûa tö töôûng Nho giaùo, cuûa chính saùch thoáng trò cuûa nhaø nöôùc phong kieán thì moái quan heä naøy ñöôïc thaét chaët nhieàu hôn, raøng buoäc nhieàu hôn. Nhaø nöôùc phong kieán döïa vaøo toâng toäc ñeå thoáng trò, lôïi duïng toâng toäc laøm choã döïa cho vöông quyeàn. Söï keát hôïp vöông quyeàn vôùi doøng hoï ñaõ taïo ra nhöõng danh gia voïng toäc. Chính quyeàn phong kieán thôøi Nguyeãn, caû thöïc daân Phaùp trong nhöõng naêm 20 vaø 30 cuûa theá kyû XX cuõng ñaëc bieät lôïi duïng doøng hoï ñeå thoáng trò nhaân daân. Luaät Gia Long quy ñònh trong hoï haøng phaûi chòu traùch nhieäm quaûn lyù doøng hoï, boá meï phaûi cuøng chòu toäi loãi cuûa caû con vaø chaùu. Cheá ñoä phong kieán Vieät Nam ñeà cao gia toäc, gia tröôûng, phaùp lyù hoùa caùc quan heä hoï haøng, taïo ra moät daïng thöùc “phong kieán mang ñaäm toâng toäc chuû nghóa”. Caùi goïi laø Hoäi ñoàng toäc bieåu hay ban toäc bieåu ôû caùc laøng xaõ thôøi Phaùp thuoäc chæ laø söï lôïi duïng toâng toäc, doøng hoï cuûa chính quyeàn phong kieán thöïc daân. Hoï haøng caên baûn khoâng ñoái laäp vôùi laøng xaõ, coù khaùc bieät nhöng vaãn thoáng nhaát vôùi laøng xaõ. Hoï haøng lieân quan vôùi laøng thoâng qua toå chöùc giaùp. Toå chöùc hoï coù vò trí khaù quan troïng (coù nôi laø noøng coát cuûa laøng) ñaõ goùp phaàn cuûng coá theâm quan heä laøng xaõ vaø dó nhieân hoã trôï cho kinh teá tieåu noâng, giuùp cho kinh teá tieåu noâng khaéc phuïc ñöôïc nhöõng trôû ngaïi, khoù khaên trong ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
4. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 30 - saûn xuaát vaø sinh hoaït. Tuy nhieân quan heä huyeát thoáng laø quan heä theo loái haøng doïc – theo thôøi gian – theo toân ti, ngoaøi maët tích cöïc nhaát ñònh cuõng naûy sinh maët traùi ñoù laø tính gia tröôûng vaø “toâng toäc chuû nghóa” laøm meàm yeáu caùc quan heä xaõ hoäi, caùc quan heä phaùp luaät . Neáu khoâng khoáng cheá noåi thì thaäm chí coù nôi, coù luùc noù coøn vöôït leân ñöùng treân caùc quan heä giai caáp vaø quan heä phaùp luaät. Ñoù cuõng laø ñieàu löu yù trong xaõ hoäi hieän ñaïi! Ngaøy nay, hieän töôïng “phuïc hoài” doøng hoï ôû Vieät Nam treân moät maët nhaát ñònh chính laø nhaân toá, laø yeâu caàu goùp phaàn ñaûm baûo an toaøn oån ñònh xaõ hoäi. Nhöng hieän töôïng naøy cuõng goùp theâm phaàn gaây ra tieâu cöïc trong xaõ hoäi, ôû moät soá nôi, moät soá ngöôøi. Tröôùc heát ñoù laø hieän töôïng nhö beø phaùi, cuïc boä, ñöa ñeán keøn cöïa giöõa caùc doøng hoï daãn ñeán söï maát ñoaøn keát, giaûm ñi tính coäng ñoàng daân chuû cuûa laøng xaõ. Hieän töôïng doøng hoï gaây thanh theá trong caùc toå chöùc chính quyeàn vaø ñoaøn theå ñeå taïo ra caùi goïi laø “cuûa hoï” laø hieän töôïng raát ñaùng quan taâm, caàn caûnh giaùc vaø ngaên chaën thöù “chuû nghóa toâng toäc, hoï haøng naøy!” 3. Taäp hôïp ngöôøi theo toå chöùc phöôøng hoäi. Laøng Vieät Nam coøn coù phöôøng hoäi, moät moái daây raøng buoäc con ngöôøi ngoaøi toå chöùc hoï. Phöôøng laø toå chöùc ngheà nghieäp cuûa nhöõng ngöôøi laøm ngheà thuû coâng vaø buoân baùn. Phöôøng thuû coâng hay buoân baùn ñeàu coù nhöõng qui ñònh cuï theå goïi laø phöôøng leä ñeå raøng buoäc ngöôøi cuøng ngheà, oån ñònh saûn xuaát, choáng caïnh tranh. Noäi dung quy ñònh cuûa phöôøng chuû yeáu laø töông trôï nhöõng ñieàu kieän laøm aên (nhö cho vay voán chòu laõi nheï), veà giaù caû mua baùn nguyeân lieäu vaø thaønh phaåm ñeå baûo ñaûm moái ñoaøn keát cuûa nhöõng ngöôøi cuøng ngheà nghieäp. Phöôøng leä (coù vaên baûn hay khoâng coù vaên baûn) laø kyû luaät baét buoäc ñoái vôùi taát caû caùc thaønh vieân, laø moái daây raøng buoäc khaù chaët cheõ ñoái vôùi nhöõng ngöôøi laøm ngheà thuû coâng hoaëc buoân baùn. Laøng Vieät coøn coù caùc hoäi, toå chöùc theo giôùi tính, theo chöùc nghieäp vaø theo löùa tuoåi nhö hoäi Tö vaên, Tö voõ, hoäi laøng binh cuûa nhöõng ngöôøi coù hoïc, cuûa nhöõng ngöôøi ñi lính vaø cuûa caùc quan vaên, quan voõ veà laøng; hoäi theo giôùi tính (choàng xeáp treân laø toân giaùo) nhö hoäi Chö baø; hoäi theo löùa tuoåi coù hoäi muïc ñoàng (cuûa treû chaên traâu); hoäi laõo (cuûa nhöõng ngöôøi giaø caû) Söï raøng buoäc cuûa nhöõng loaïi hoäi naøy khoâng chaët cheõ baèng phöôøng vaø hoï, nhöng noù cuõng goùp phaàn raøng buoäc cö daân theo moät ñònh höôùng “töông thaân, töông aùi” veà luaân lyù vaø ñaïo ñöùc. 4. Taäp hôïp ngöôøi theo giaùp. Neáu nhö trong laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam, ngoõ xoùm vaø toå chöùc hoï laø bieåu thò quan heä laùng gieàng vaø huyeát thoáng, thì toå chöùc giaùp ñònh vò trong ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
5. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 31 - laøng xaõ Vieät Nam laø toå chöùc ñöôïc coi laø “ña dieän” quaûn lyù con ngöôøi, vaø laø toå chöùc ñöôïc raát nhieàu nhaø nghieân cöùu ñeå taâm löu yù vaø khoâng ít nhöõng tranh luaän, yù kieán traùi chieàu, beân caïnh nhöõng vaán ñeà lôùn ñaõ ñöôïc thoáng nhaát treân moät soá ñieåm nhö sau : - Giaùp laø loaïi hình toå chöùc xuaát hieän muoän, ñöôïc ñònh vò chuû yeáu ôû Baéc Boä vaø moät soá tænh mieàn Trung. - Giaùp laø moät toå chöùc xaõ hoäi, laø cô caáu toå chöùc aån taøng, moät toå chöùc chìm saâu trong coäng ñoàng laøng xaõ ñeå “hoaø giaûi” caùc moái quan heä laùng gieàng (chieàu ngang – chieàu bình ñaúng) vaø doøng hoï (truïc ñöùng – chieàu aùp ñaët, gia tröôûng). - Giaùp laø toå chöùc cuûa ñaøn oâng, ñöôïc phaân bieät theo ba lôùp tuoåi : ti aáu, ñinh , laõo. Khi moät gia ñình sinh con trai, boá ñöùa treû hoaëc ngöôøi giaùm hoä bieän moät caùi leã nhoû moïn trình giaùp tröôûng ñeå xin cho ñöùa treû ñöôïc vaøo giaùp. ÔÛ ñoä tuoåi ti aáu, thaønh vieân cuûa giaùp khoâng phaûi gaùnh vaùc nhöõng nghóa vuï cuûa laøng, nöôùc vaø dó nhieân noù cuõng khoâng ñöôïc höôûng phaàn ruoäng ñaát coâng laøng xaõ. Quyeàn lôïi duy nhaát maø noù ñöôïc höôûng ñoù laø phaàn xoâi thòt moãi khi haøng giaùp coù hoäi hoïp, cuùng teá ôû ñình laøng. Ñeán khi 18 tuoåi, ngöôøi thanh nieân ñoù phaûi saém moät leã vaät ñeå trình leân haøng giaùp ñeå ñöôïc leân ñinh (traùng) vaø töø ñaây hoï môùi ñöôïc coi nhö thaønh vieân chính thöùc cuûa giaùp. Hoï vöøa coù nghóa vuï ñoùng söu thueá, ñi lính, ñi phu cho nhaø nöôùc, ñoàng thôøi hoï coøn phaûi tham gia vaøo nhöõng hoaït ñoäng lao ñoäng coâng ích hay phuïc vuï trong caùc leã hoäi, ñình ñaùm cuûa laøng. Nhöng ôû ñoä tuoåi ñinh, hoï ñöôïc höôûng nhöõng quyeàn lôïi veà maët vaät chaát vaø tinh thaàn. Quyeàn lôïi ñoù bao goàm: ñöôïc nhaän ruoäng ñaát khaåu phaàn (ruoäng ñaát coâng laøng xaõ chia cho ñeå caøy, caáy) vaø coù choã ngoài treân chieáu nhaát ñònh ôû ñình laøng (ban ñaàu chieáu döôùi, sau theo tuoåi taùc maø chuyeån daàn leân chieáu treân) trong caùc kyø teá leã, hoïp haønh, aên uoáng. Vinh döï toái cao cuûa caùc thaønh vieân trong giaùp laø leân laõo. Thoâng thöôøng tuoåi leân laõo trong laøng Vieät xöa laø 60. Tuy nhieân nhieàu laøng coù leä rieâng quy ñònh tuoåi leân laõo laø 50 hoaëc 55, thaäm chí coù laøng coøn cho caùc thaønh vieân leân laõo sôùm, thaäm chí laø quaù sôùm ôû tuoåi 49. Leân laõo laø xeânh xang, ra ñình ñöôïc ngoài chieáu treân; laø lôùp tuoåi ñöôïc caû giaùp, caû laøng troïng voïng. Cuï oâng cao tuoåi nhaát laøng ñöôïc goïi laø tieâu chí thuû chæ. Trong daïng thöùc ñöôïc taïo bôûi cô taàng vaên hoaù noâng nghieäp troàng luùa nöôùc, trong toå chöùc coäng ñoàng cuûa ngöôøi Vieät yeáu toá “troïng xæ” ñöôïc ñeà cao. Ngöôøi ta vaãn “kính laõo ñaéc thoï – kính giaø giaø ñeå tuoåi cho”. Khi laøng xaõ “coù vieäc”, caùc cuï giaø tuøy theo tuoåi taùc – baát luaän thaønh phaàn naøo ñöôïc ngoài ngang haøng thaäm chí cao hôn so vôùi caùc quan vieân chöùc saéc trong chieáu ñình laøng. Coù nôi leä laøng coøn qui ñònh toân vinh caùc cuï giaø laø quan laõo, quan anh. Vò trí do tuoåi taùc mang laïi goïi laø xæ töôùc hay thieân töôùc : “trieàu ñình troïng töôùc, höông ñaúng troïng xæ” laø vaäy. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
6. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 32 - Kính troïng thì raát kính troïng, nhöng veà quyeàn haønh vaø quyeàn lôïi thöïc thì khoâng coøn khi ñaõ ôû tuoåi nghæ ngôi cuûa caùc cuï. Caùc cuï ñöôcï mieãn söu thueá, mieãn ñi phu, ñi lính vaø dó nhieân caùc cuï cuõng “bò mieãn” nhaän phaàn ruoäng ñaát coâng laøng xaõ. Quyeàn haønh ñöôïc trao vaøo tay lôùp traùng nieân. Vì vaäy, leã leân laõo cuõng ñöôïc goïi laø leã ra laõo : “Xuaát laõo voâ söï; muõ næ che tai; gaùc boû ngoaøi tai moïi söï ñôøi”. - Xeùt veà nguoàn goác ban ñaàu, haún laø giaùp ôû Vieät Nam ñaõ ñöôïc toå chöùc theo ñòa baøn cö truù. Veà sau theo nguyeân taéc cha truyeàn, con noái ñaõ phaù vôõ moái lieân heä ñòa lyù naøy, taïo neân söï ñan caøi chaët giöõa caùc thaønh vieân trong caùc toå chöùc giaùp khaùc nhau. - Xeùt veà caáu taïo noäi boä, giaùp laø toå chöùc mang tính hai maët. Noù vöøa ñöôïc toå chöùc theo chieàu doïc (theo lôùp tuoåi), laïi vöøa ñöôïc toå chöùc theo chieàu ngang (nhöõng ngöôøi cuøng laøng) . Cho neân moät maët giaùp mang tính toân ti, noù laø moâi tröôøng tieán thaân baèng tuoåi taùc (soáng laâu leân laõo laøng), moät maët giaùp coù tính daân chuû : taát caû moïi thaønh vieân cuøng lôùp tuoåi ñeàu bình ñaúng nhö nhau, cöù ñeán tuoåi aáy thì coù ñòa vò aáy ñöôïc haøng giaùp quy ñònh vaø laøng xaõ thöøa nhaän. Moät ñieàu caàn nhaán maïnh moái quan heä chaët cheõ giöõa laøng vaø giaùp, giöõa vieäc laøng vaø vieäc haøng giaùp ñoù chính laø ñinh, traùng khoâng chæ laø thaønh vieân chính thöùc cuûa giaùp, maø qua tö caùch naøy hoï töï nhieân thaønh daân laøng chính thöùc. II. TOÅ CHÖÙC BOÄ MAÙY QUAÛN LYÙ. Quaûn lyù laøng xaõ truyeàn thoáng (nhaát laø ôû khu vöïc ñoàng baèng soâng Hoàng) tröôùc naêm 1945 naèm trong boä phaän goïi laø “quan vieân laøng xaõ”. Quan vieân laøng xaõ ñöôïc tuyeån theo taäp quaùn: vöông töôùc vaø thieân töôùc. Vöông töôùc bao goàm ngöôøi coù phaåm haøm, coù chöùc vuï trong quan tröôøng hoaëc coù baèng caáp ôû choán khoa tröôøng. Coøn thieân töôùc laø tieâu chuaån veà tuoåi taùc, ngöôøi naøo tuoåi cao thì ñöôïc vò trí cao hôn. Söï saép xeáp caùc baäc “quan vieân laøng xaõ” tuøy theo taäp quaùn caùc laøng xaõ cuï theå – treân thöïc teá coøn tuøy theo theá löïc cuûa caùc boä phaän khaùc nhau. Xaõ naøo troïng “hoaïn” thì seõ cöû ngöôøi ñaõ töøng laøm quan (höu quan) vaøo caáp baäc cao nhaát. Xaõ naøo troïng khoa thì laïi cöû ngöôøi coù baèng caáp cao nhaát (duø ngöôøi ñoù chöa töøng laøm quan hay laøm quan ôû caáp thaáp). Xaõ naøo troïng thieân töôùc thì laïi cöû caùc boâ laõo ôû tuoåi cao nhaát. Vaøo tröôøng hôïp troïng haøng nguõ quan vieân, coù nhieàu ngöôøi cuøng coù quan chöùc hay khoa tröôøng nhö nhau thì laïi coù theâm tieâu chuaån tuoåi taùc cao hay thaáp, töùc laø aùp duïng thieân töôùc. Gia nhaäp vaøo “quan vieân laøng xaõ” ñeàu coù nhöõng tieâu chuaån nhö treân, neáu khoâng thì phaûi mua (maø laøng saün saøng baùn). Tuøy theo töøng laøng maø naëng beân khoa, nheï beân hoaïn, hay ngöôïc laïi, vaø soá löôïng khaùc nhau nhöng coù moät tieâu chuaån phoå bieán laø phaûi khao voïng. ÔÛ mieàn Baéc vaø mieàn Trung, haàu nhö laøng naøo cuõng coù tuïc khao voïng khi ñöôïc gia nhaäp vaøo haøng nguõ ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
7. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 33 - naøy. Laøng naøo cuõng coù soå höông aåm. “Voâ voïng baát thaønh quan” nhö moät nguyeân taéc lôùn. Tuøy theo caáp baäc khaùc nhau trong heä thoáng quan vieân maø coù hình thöùc khao voïng thích öùng. Nhoû thì voïng ôû xoùm giaùp; lôùn thì voïng ôû laøng; lôùn nöõa thì phaûi voïng nhieàu ngaøy. Nhieàu baûn höông öôùc ñaõ xaùc ñònh cuï theå cho töøng cuoäc khao voïng cuûa töøng haïng chöùc quan. Muoán ñöôïc danh tieáng giöõa laøng phaûi traûi qua khao voïng. Danh coù nhieàu baäc, muoán leo leân thì phaûi traûi qua nhieàu laàn khao voïng. AÁy vaäy maø khoâng ít ngöôøi cöù coá ñeå maø laáy caùi danh – bôûi caùi danh cuõng laø moät chuaån giaù trò xaõ hoäi giöõa coäng ñoàng laøng. Coù ngöôøi coá ñeán kieät söùc roài sau ñoù mang coâng nôï cho baûn thaân vaø caû con chaùu. Thaäm chí phaûi boû laøng ñi nôi khaùc. Quan vieân laøng xaõ coù theå chia laøm hai boä phaän. Chuû yeáu laø: + Nhoùm kyø dòch laø boä phaän haønh chính cuûa laøng xaõ, coù yù nghóa laø nhaø nöôùc ñòa phöông, goàm coù caùc Lyù tröôûng hay Xaõ tröôûng vaø caùc Phoø lyù, Tröông tuaàn, Höông muïc, Höông boä Trong nhoùm naøy coù lyù tröôûng laø ngöôøi coù quyeàn theá cao nhaát. Kyø dòch laø trung gian lieân laïc giöõa xaõ vaø chính quyeàn phong kieán caáp treân ñöôïc daân xaõ cöû ra (thöïc chaát laø do Hoäi ñoàng kyø muïc cöû) vaø ñöôïc chính quyeàn caáp tænh chuaån y. Lyù tröôûng coù con daáu. Moãi vaên baûn haønh chính trong noäi boä xaõ hay quan heä vôùi xaõ khaùc hay vôùi cô quan caáp treân phaûi coù daáu lyù tröôûng môùi coù giaù trò quaûn lyù. Daáu lyù tröôûng töôïng tröng cho theá löïc nhaø nöôùc ñeán taän laøng xaõ. + Nhoùm kyø muïc hay coøn goïi laø Hoäi ñoàng kyø muïc do tieân chæ ñöùng ñaàu (coù thöù chæ giuùp vieäc). Ôû mieàn Nam nhoùm naøy ñöôïc goïi laø “Hoäi Teà” do Höông caû ñöùng ñaàu. Veà danh nghóa Hoäi ñoàng kyø muïc hay Hoäi teà laø boä phaän coù quyeàn löïc cao hôn caû kyø dòch. Ñaây chính laø toå chöùc töï quaûn cuûa laøng xaõ, nhieàu kyø hoaït ñoäng khoâng haïn ñònh. Ngay caû khi vöông trieàu thay ñoåi thì toå chöùc naøy vaän toàn taïi. Teân goïi cuûa töøng quan vieân coù theå chuyeån ñoåi, nhöng chöùc nay thì vaãn duy trì. Söï phaân coâng, phaân nhieäm cho töøng kyø muïc cuï theå cuõng töông ñoái. Hoäi ñoàng kyø muïc xeùt töøng kyø muïc coù khaû naêng veà lónh vöïc naøo thì seõ giao cho ñaûm nhieäm lónh vöïc ñoù nhö nghi leã, trò an, hoïc haønh Tuy coù phaân coâng chuyeân traùch, nhöng töøng kyø muïc cuõng khoâng coù quyeàn quyeát ñònh taát caû, maø phaûi trình leân hoäi ñoàng, hoäi ñoàng baøn baïc vaø quyeát ñònh taäp theå. Bôûi vaäy, nhieàu khi khuyeát chaân moät kyø muïc (hoaëc bò loaïi ra khoûi hoäi ñoàng) thì cuõng khoâng caàn boå sung ngay. Moät soá laøng coøn coù nhoùm kyø laõo, goàm nhöõng ngöôøi cao tuoåi nhaát. Tuy khoâng ñöôïc tham gia nhieàu coâng vieäc nhö hai nhoùm treân, nhöng kyø laõo vaãn coù vai troø tö vaán cho hai nhoùm treân. Nhieàu khi vai troø cuûa nhoùm naøy khoâng coù taùc duïng, caùc cuï ñaønh “muõ nó che tai”. Hai nhoùm kyø dòch vaø kyø muïc cuøng ñoàng thôøi toàn taïi khieán cho chính quyeàn laøng xaõ laø kieåu daïng “chính quyeàn keùp”. Moät heä thoáng chính quyeàn ñieàu khieån laøng xaõ maø ñoàng thôøi coù hai toå chöùc cuøng quaûn ly,ù thaäm chí boä phaän kyø muïc (töï quaûn) laïi coù theá löïc hôn, chi phoái caû kyø dòch (haønh chính). Quan heä keùp naøy laøm cho keát caáu quyeàn löïc nhaø nöôùc trong heä thoáng ñöùng ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
8. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 34 - cuûa toå chöùc chính quyeàn töø trung öông ñeán caáp xaõ bò döøng laïi, bò saøng loïc qua hoäi ñoàng kyø muïc. Maëc khaùc, lyù tröôûng vaø caùc thaønh vieân cuûa hoäi ñoàng kyø dòch khoâng coù löông haøng thaùng cuûa nhaø nöôùc, maø chæ coù chuùt ít phuï caáp. Nhaø nöôùc phong kieán vaø thöïc daân cho pheùp hoï trích nhöõng khoaûn thueá, ruoäng coâng buø vaøo. Do vaäy, lyù tröôûng vaø dòch muïc thöôøng phaûi ñöùng veà phía kyø muïc, veà phía “laøng – xaõ”, laøm cho chính quyeàn nhaø nöôùc ñeán taän laøng xaõ mang noäi dung “löôõng tính”, phaùp quyeàn chính thoáng ñeán ñaây bò “khuùc xaï”, bò suy yeáu bôùt. Söï keát hôïp theo kieåu quaûn lyù “keùp” laø hieän töôïng ñoäc ñaùo ôû Vieät Nam maø nhieàu nöôùc treân theá giôùi ít coù. III. HÖÔNG ÖÔÙC 1. Noäi dung höông öôùc Nhìn vaøo caùc yeáu toá “rôøi raïc” taïo thaønh cô caáu toå chöùc xaõ hoäi cuûa laøng Vieät, chuùng ta nhaän thaáy coù veû nhö raát loûng leûo trong moái quan heä. Noùi moät caùch khaùc, trong sinh hoaït coäng ñoàng cuûa cö daân vôùi nhieàu taäp hôïp trong nhieàu hình thöùc nhö ngoõ, xoùm, hoï, giaùp, phöôøng, hoäi maø moãi ñôn vò nhoû naøy laïi coù ñôøi soáng sinh hoaït rieâng cuûa mình, taïo thaønh nhöõng “oác ñaûo” bieät laäp. Chaát keát dính cuûa caùc “oác ñaûo” ñoù ñeå vaän haønh nhö moät ñôn vò thoáng nhaát ñoù laø höông öôùc, moät phöông thöùc quaûn lyù noâng thoân Vieät Nam truyeàn thoáng. Caùc nhaø nghieân cöùu thöôøng cho raèng trong quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa coâng xaõ noâng thoân, cuõng ñoàng thôøi laø quaù trình hình thaønh nhaø nöôùc sô khai trong lòch söû Vieät Nam. Do vaäy ôû thôøi kyø coâng xaõ noâng thoân ñaõ phaùt trieån, tuy ñaõ coù söï quaûn lyù nhaát ñònh cuûa nhaø nöôùc, nhöng laøng Vieät veà cô baûn vaãn ôû möùc ñoä töï trò, töï quaûn, ñöùng ñaàu laø giaø laøng vaø hoäi ñoàng coâng xaõ nhaèm giaûi quyeát vaø toå chöùc moïi hoaït ñoäng chung treân cô sôû nhöõng luaät tuïc, tuïc leä mang tính chaát bình ñaúng, daân chuû cuûa coäng ñoàng coâng xaõ. Ñaây hoaøn toaøn chæ laø nhöõng leä laøng trong daân gian, haàu nhö chöa ñuùc keát thaønh vaên baûn maø chæ toàn taïi döôùi daïng khaåu truyeàn (nhö moät soá leä tuïc ôû ñoàng baøo daân toäc thieåu soá ngaøy nay) song noù laïi coù giaù trò chuaån ñònh haønh vi raát cao cuûa caùc thaønh vieân trong coäng ñoàng. Trong suoát hôn 1000 naêm Baéc thuoäc, ngöôøi Vieät khoâng ngöøng cuûng coá coäng ñoàng laøng xoùm rieâng cuûa mình ñeå döïa vaøo ñoù, xuaát phaùt töø ñoù maøø ñaáu tranh moät caùch coù hieäu quaû choáng laïi aùch noâ dòch vaø ñoàng hoaù cuûa keû thuø phöông Baéc. Töø ñaàu theá kyû X trôû veà sau, cuøng vôùi quaù trình xaây döïng vaø cuûng coá chính quyeàn phong kieán trung öông taäp quyeàn Vieät Nam, laø quaù trình can thieäp cuûa nhaø nöôùc vaøo laøng vaø bieán laøng thaønh ñôn vò haønh chính caáp cô sôû. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
9. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 35 - Ñöông nhieân ñaây cuõng laø quaù trình haïn cheá vaø thu heïp quyeàn töï trò cuûa laøng xaõ. Cuoäc ñaáu tranh dai daúng giöõa laøng xaõ vaø nhaø nöôùc, giöõa tuïc leä vaø luaät phaùp, giöõa truyeàn thoáng vaø töï trò vôùi caùch thöùc toå chöùc quaûn lyù taäp trung thoáng nhaát, khieán nhaø nöôùc khoâng theå khoâng coù nhöõng nhaân nhöôïng nhaát ñònh ñoái vôùi laøng xaõ treân nguyeân taéc baûo ñaûm quyeàn quaûn lyù cuûa mình. Baûn höông öôùc ra ñôøi vöøa ñaùp öùng nhu caàu töï trò, töï quaûn cuûa laøng xaõ,vöøa khaúng ñònh quyeàn quaûn lyù laøng xaõ cuûa baûn thaân nhaø nöôùc thoáng trò. Höông öôùc ñöôïc coi laø vaên baûn phaùp lyù cuûa moãi laøng, trong ñoù bao goàm caùc ñieàu öôùc veà daân söï, hình söï, caùc ñieàu öôùc giöõ gìn ñaïo lyù, phong tuïc taäp quaùn coù lieân quan ñeán toå chöùc xaõ hoäi cuõng nhö ñôøi soáng xaõ hoäi trong laøng. Höông öôùc laø taám göông phaûn chieáu boä maët xaõ hoäi cuõng nhö ñôøi soáng vaên hoaù moãi laøng. Höông öôùc ñöôïc hình thaønh trong lòch söû, ñöôïc ñieàu chænh vaø boå sung moãi khi caàn thieát. Moät baûn höông öôùc chính thöùc thaønh vaên coù theå mang nhieàu teân goïi khaùc nhau nhö höông öôùc, höông leä, höông tuïc, khoaùn öôùc nhöng xeùt veà maët tính chaát thì vaãn luoân luoân phaûi ñaûm baûo hai yeáu toá luaät nöôùc vaø leä laøng, trong ñoù leä laøng duø ñöôïc khai thaùc ñeán möùc toái ña, duø ñöôïc trình baøy heát söùc cuï theå vaø chi tieát nhöng vaãn phaûi phuïc tuøng luaät nöôùc. Luaät nöôùc laø chuaån möïc, laø thöôùc ño, laø nguyeân taéc cô baûn chuaån ñònh leä laøng. Noùi moät caùch khaùc höông öôùc laø moät söï chaáp nhaän caùc tuïc leä, caùc taäp quaùn rieâng cuûa moãi laøng xaõ treân nguyeân taéc khoâng ñöôïc traùi vôùi pheùp nöôùc, khoâng ñöôïc gaây phöông haïi ñeán luaät hieän haønh. Veà noäi dung cuï theå cuûa höông öôùc, do moãi laøng tuøy theo ñaëc ñieåm rieâng maø coù nhöõng taäp tuïc, qui öôùc rieâng. Bôûi vaäy, nhìn chung caùc ñieàu khoaûn ghi trong höông öôùc raát ña daïng vaø phong phuù. Tuy nhieân höông öôùc moãi laøng ñeàu phaûn aùnh nhöõng noäi dung chính sau: 1. Nhöõng qui öôùc lieân quan ñeán cô caáu toå chöùc vaø caùc quan heä xaõ hoäi trong laøng nhö chöùc naêng, quyeàn haïn vaø leà loái laøm vieäc cuûa töøng toå chöùc cuõng nhö caùc thaønh vieân trong caùc thieát cheá toå chöùc ngoõ xoùm, giaùp vaø hoäi ñoàng kyø muïc, lyù dòch. Caùc ñieàu veà phaân ñònh ngoâi thöù trong laøng theo baèng caáp, phaåm haøm, chöùc töôùc, taøi saûn vaø tuoåi taùc. 2. Nhöõng qui öôùc veà vieäc baûo veä an ninh laøng xaõ nhö caùc ñieàu khoaûn ngaên ngöøa vieäc ñaùnh chöûi nhau, haïn cheá naïn troäm caép, teä côø baïc hay nhö ngaên ngöøa quan heä baát chính giöõa nam vaø nöõ baèng bieän phaùp phaït vaï 3. Nhöõng qui öôùc nhaèm baûo ñaûm cuoäc soáng taâm linh cuûa coäng ñoàng, bao goàm caùc ñieàu veà toân giaùo, tín ngöôõng maø vieäc toå chöùc thôø cuùng thaønh hoaøng laø troïng taâm. 4. Nhöõng qui öôùc veà vieäc baûo ñaûm caùc nghóa vuï ñoái vôùi nhaø nöôùc phong kieán nhö nghóa vuï noäp söu thueá (thueá ñinh vaø thueá ñieàn), nghóa vuï binh dòch. 5. Caùc hình thöùc khen thöôûng nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi laøng vaø caùc hình thöùc xöû phaït nhöõng ngöôøi vi phaïm leä laøng. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
10. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 36 - Treân ñaây laø nhöõng noäi dung cô baûn cuûa caùc baûn höông öôùc ñöôïc soaïn thaûo tröôùc khi thöïc daân Phaùp can thieäp vaøo laøng xaõ Vieät Nam. Ñeå ñaûm baûo tính chaát nghieâm minh cuûa höông öôùc, ôû ña soá caùc laøng, vaøo thaøng Gieâng haøng naêm thöôøng toå chöùc leã minh theä (leã aên theà) ñem höông öôùc ra ñoïc cho toaøn theå daân laøng nghe vaø phaûi theà tuaân thuû theo höông öôùc. Neáu ai vaéng maët khoâng coù lyù do seõ bò laøng phaït vaï. Naêm 1858, thöïc daân Phaùp noå suùng xaâm löôïc Vieät Nam. Sau cuoäc chinh phuïc gaàn 30 naêm, ñieàu öôùc Patônoát (6/6/1884) ñaõ khaúng ñònh chuû quyeàn laâu daøi cuûa thöïc daân Phaùp treân toaøn boä ñaát nöôùc ta. Töø xaõ hoäi phong kieán Vieät Nam trôû thaønh xaõ hoäi thuoäc ñòa nöûa phong kieán. Trong hôn 20 naêm, töø nhöõng naêm cuoái cuûa theá kyû XIX ñeán nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XX, thöïc daân Phaùp vaãn giöõ nguyeân cô caáu toå chöùc cuûa laøng Vieät, bieán noù thaønh coâng cuï thoáng trò, ñaøn aùp vaø boùc loät nhaân daân. Toaøn quyeàn P. Doumer ñaõ coâng khai tuyeân boá “cô caáu vöõng chaéc cuûa laøng xaõ An Nam ñöôïc hoaøn toaøn toân troïng vaø coøn caàn ñöôïc duy trì trieät ñeå sau naøy cho vieäc cai trò cuûa chuùng ta ñöôïc deã daøng”. Töø ñaàu theá kyû XX, nhaát laø sau chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát (1914 – 1918), phong traøo ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc cuûa nhaân daân ta ngaøy caøng lan roäng tôùi noâng thoân. Tính ñoäc laäp vaø tính töï trò cuûa laøng xaõ maø thöïc daân Phaùp ñaõ töøng lôïi duïng ñeå thoáng trò laïi coù taùc duïng phaûn ngöôïc laïi. Ñeå naém chaët noâng thoân, thöïc daân Phaùp ñaõ quyeát ñònh toå chöùc laïi boä maùy haønh chính caáp laøng xaõ maø ñöông thôøi goïi laø caûi löông höông chính, trong ñoù coù phaàn caûi löông höông tuïc ñöôïc theå nghieäm ôû Nam Kyø vaøo naêm 1904, ôû Trung Kyø 1942 vaø Baéc Kyø vaøo nhöõng naêm 1921, 1941. Thöïc hieän caûi löông höông chính, thöïc daân Phaùp ñaõ khoân kheùo lôïi duïng cô cheá vaän haønh “tam phaùp quyeàn” taäp trung cuûa höông öôùc, ñöa noäi dung caûi löông höông chính vaøo höông öôùc, khieán cho taàng lôùp kyø muïc “thaâm caên coá ñeáâ” ôû noâng thoân buoäc phaûi im laëng ruùt lui ra khoûi cô cheá quaûn lyù laøng xaõ ñeå nhaø nöôùc thöïc daân tröïc tieáp quaûn lyù höông öôùc laøng xaõ treân moät soá ñieåm nhö sau: Thöù nhaát: lôïi duïng theá maïnh thöïc thi tam phaùp quyeàn trong höông öôùc, ñöa caùc qui cheá phaùp lyù caûi löông höông chính vaøo noäi dung höông öôùc, buoäc caùc laøng xaõ phaûi tuaân theo. Ñaây laø söï leä laøng hoaù pheùp nöôùc. Thöù hai: Chính quyeàn thöïc daân Phaùp tröïc tieáp soaïn thaûo vaø quaûn lyù höông öôùc, coøn laøng xaõ chæ laø beân ñoái taùc bò ñoäng. Laøng xaõ maát ñi quyeàn laäp ra höông öôùc. Vieäc quaûn lyù höông öôùc ñöôïc chính quyeàn thöïc daân aùp ñaët raát chaët cheõ. Caùc höông öôùc sau khi laøng khai baùo phaûi coù daáu caû chöõ kyù cuûa taát caû caùc chöùc dòch trong laøng ñeå trình leân caáp treân pheâ duyeät. Moät höông öôùc ñöôïc coi laø hôïp phaùp vaø chæ ñöôïc thöïc thi khi coù söï pheâ duyeät cuûa chính quyeàn caáp tænh (goàm coù toång ñoác, boá chaùnh vaø vieân coâng söù ngöôøi Phaùp). Thöù ba: Höông öôùc ñöôïc thoáng nhaát soaïn thaûo cho caùc laøng vaän duïng. Moãi baûn goàm hai phaàn: chính trò, töùc toå chöùc hoäi ñoàng toäc bieåu laø lyù ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
11. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 37 - dòch; vaø phaàn thöù hai laø tuïc leä. Trong baûn höông öôùc môùi naøy, tính töï trò cuûa laøng xaõ bò suy giaûm. Höông öôùc “ñöôïc coi” nhö ñieàu leä laøng xaõ bò aùp ñaët töø phía beân treân. Maëc duø khoâng ñaït ñöôïc hoaøn toaøn yù ñoà caûi löông, song moät trong nhöõng thaønh coâng cuûa ngöôøi Phaùp trong thôøi kyø naøy laø ñaõ lôïi duïng truyeàn thoáng quaûn lyù laøng xaõ cuûa ngöôøi Vieät ñeå thoâng qua höông öôùc, khoân kheùo ñöa luaät phaùp cuûa nöôùc baûo hoä vaøo leä laøng, hay noùi moät caùch khaùc laø “leä laøng hoaù pheùp nöôùc”, höôùng haàu heát caùc maët ñôøi soáng cuûa laøng vaøo “maãu soá chung” coù lôïi cho thöïc daân Phaùp. 2. Vai troø vaø taùc ñoäng cuûa höông öôùc trong quaûn lyù laøng xaõ. Coù moät soá coâng trình nghieân cöùu khi ñeà caäp ñeán noäi dung höông öôùc ñaõ thaáy ñöôïc vai troø quan troïng trong ñôøi soáng laøng Vieät coå truyeàn vaø löu yù ñeán vai troø cuûa höông öôùc vôùi tö caùch laø moät coâng cuï quaûn lyù. Noäi dung ñoù ñöôïc theå hieän döôùi caùc goùc ñoä sau: - Höông öôùc – coâng cuï ñieàu chænh caùc moái quan heä xaõ hoäi trong coäng ñoàng laøng, coâng cuï ñeå quaûn lyù laøng xaõ. Nhö ñaõ trình baøy, noäi dung haàu heát caùc ñieàu khoaûn cuûa höông öôùc quy ñònh traùch nhieäm vaø cheá ñoä thöôûng phaït tröôùc heát vaø chuû yeáu ñoái vôùi caùc caù nhaân trong laøng trong vieäc thöïc hieän caùc coâng vieäc cuûa coäng ñoàng. Vôùi caùc ñieàu khoaûn naøy, höông öôùc tröïc tieáp kieåm soaùt thaùi ñoä öùng xöû cuûa caùc thaønh vieân, khoâng phaân bieät giaø treû, nam nöõ thuoäc baát kyø hình thöùc toå chöùc vaø giai taàng xaõ hoäi naøo. Chính baèng caùch tröïc tieáp taùc ñoäng ñeán töøng thaønh vieân cuûa coäng ñoàng qua vieäc kieåm soaùt thaùi ñoä haøng ngaøy cuûa caù nhaân, höông öôùc ñaõ taïo ra söï raøng buoäc, söï aùp ñaët vaø keå caû söï cöôõng cheá cuûa coäng ñoàng ñoái vôùi moïi ngöôøi trong laøng. Vaø nhôø ñoù, höông öôùc coøn laøm ñöôïc moät nhieäm vuï quan troïng khaùc: laø sôïi daây noái lieàn caùc toå chöùc xaõ hoäi trong laøng, giuùp cho boä maùy quaûn lyù laøng xaõ naém ñöôïc caùc toå chöùc caáu thaønh trong guoàng maùy cuûa laøng, “xaây” chuùng laïi vôùi nhau. naém caù nhaân ñeå roài naém toå chöùc vaø khuoân caùc toå chöùc aáy vaän haønh thoáng nhaát trong moät chænh theå höõu cô, ñoù laø vò trí phaùp lyù lôùn nhaát cuûa höông öôùc. - Höông öôùc – coâng cuï ñeå nhaø nöôùc phong kieán can thieäp vaøo laøng vaø quaûn lyù laøng, ñieàu hoøa lôïi ích giöõa laøng vaø nhaø nöôùc. Ñieàu ñaùng löu yù, trong höông öôùc cuûa ña soá caùc laøng tröôùc khi trình baøy noäi dung cuï theå, ñeàu khaúng ñònh “nöôùc coù luaät leä cuûa nöôùc, laøng coù höông öôùc rieâng” hay “nhaø nöôùc coù phaùp luaät quy ñònh, coøn daân coù nhöõng ñieàu öôùc rieâng” Coù theå coi ñaây laø lôøi “tuyeân ngoân veà quyeàn töï trò” cuûa moãi laøng ñoái vôùi nhaø nöôùc phong kieán. Nhöng “tính töï trò” cuûa laøng xaõ trong ñieàu kieän noâng thoân ñaõ bò phong kieán hoùa thì noäi dung höông öôùc khoâng theå vöôït qua khoûi “pheùp nöôùc” . Ñaùnh giaù veà nhöõng maët tích cöïc vaø haïn cheá cuûa höông öôùc caàn phaûi thaáy raèng: tröôùc heát höông öôùc goùp phaàn laøm hình thaønh trong laøng xaõ vaø ngöôøi noâng daân nhieàu ñöùc tính truyeàn thoáng quyù baùu nhö: truyeàn thoáng ñoaøn ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
12. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 38 - keát vaø coá keát laøng xaõ; hoaøn thaønh ñaày ñuû caùc nghóa vuï ñoái vôùi laøng, vôùi nöôùc; chuû ñoäng baûo veä an ninh, thöïc hieän toát vai troø töï quaûn vaø goùp theâm phaàn laøm phong phuù ñôøi soáng vaên hoùa cuûa laøng. Sau cuøng, höông öôùc ñaõ giuùp cho laøng xaõ chuû ñoäng giaûi quyeát caùc coâng vieäc trong coäng ñoàng baûo ñaûm cuoäc soáng chung. Cuõng töø ñoù, noù giuùp cho laøng xaõ vaø nhaø nöôùc phong kieán gaén boù vôùi nhau trong coâng cuoäc giöõ laøng, giöõ nöôùc vaø môû mang bôø coõi (môû roäng khai hoang, choáng giaëc ngoaïi xaâm) Tuy nhieân, laø saûn phaåm cuûa xaõ thoân phong kieán, höông öôùc ñaõ ñeå laïi trong laøng xaõ noùi chung vaø ngöôøi noâng daân noùi rieâng nhieàu maët haïn cheá, trôû thaønh nhöõng maët tieâu cöïc nhö tö töôûng ñòa phöông, beø phaùi hình thaønh treân cô sôû “taâm lyù laøng”, tö töôûng ñòa vò ngoâi thöù trong heä thoáng “thang baäc xaõ hoäi laøng xaõ”, goùp phaàn laøm gia taêng nhöõng huû tuïc naëng neà vaø nhaát laø taïo ra cô sôû ñeå hình thaønh loái soáng theo “leä laøng”, theo tuïc leä, leà thoùi, ít quen soáng vôùi phaùp luaät, thaäm chí coi thöôøng phaùp luaät “pheùp vua thua leä laøng”. Sau caùch maïng thaùng Taùm 1945, cô caáu laøng xaõ phong kieán cuõ bò giaûi theå, caùc baûn höông öôùc khoâng coøn coù giaù trò trong vieäc “ñieàu haønh” ñôøi soáng sinh hoaït xaõ thoân. Tuy vaäy, nhieàu nôi vaãn töï ñeà ra nhöõng quy öôùc maø phaùp luaät chöa ñeà caäp tôùi ñeå duy trì ñôøi soáng coäng ñoàng. Töø sau khi thöïc hieän Nghò quyeát 10 cuûa Boä Chính trò Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng coäng saûn Vieät Nam ñoái vôùi noâng nghieäp, (thöôøng goïi laø “khoaùn 10” töø 1989 ñeán nay), tình hình kinh teá – vaên hoùa xaõ hoäi ôû noâng thoân Vieät Nam coù nhieàu thay ñoåi. Hoä gia ñình ñöôïc xaùc nhaän trôû laïi laø ñôn vò kinh teá töï chuû. Laøng, vôùi tö caùch laø coäng ñoàng coù thieát cheá toå chöùc (xaõ hoäi) rieâng, phong tuïc taäp quaùn, taâm lyù vaø tín ngöôõng rieâng ñaõ daàn daàn “khaúng ñònh” laïi vò trí , vai troø vaø chöùc naêng quan troïng cuûa noù trong quaûn lyù kinh teá – xaõ hoäi. Trong xu höôùng chung ñoù, nhieàu laøng ñaõ chuû ñoäng soaïn thaûo ra caùc baûn quy öôùc laøng laøm “cô sôû phaùp lyù” ñeå quaûn lyù, ñieàu chænh caùc maët sinh hoaït cuûa coäng ñoàng. Hieän töôïng taùi laäp höông öôùc ñaõ ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc löu taâm nghieân cöùu (tham gia trong ñeà taøi khoa hoïc caáp nhaø nöôùc KX 08-09: Thieát cheá chính trò – xaõ hoäi noâng thoân) vaø ñaõ ñöôïc Hoäi nghò Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng coäng saûn Vieät Nam khoùa 7-1993 ghi nhaän “khuyeán khích xaây döïng vaø thöïc hieän caùc höông öôùc, caùc quy cheá veà neáp soáng vaên minh ôû caùc thoân, xaõ”. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
13. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 39 - CHÖÔNG IV VAØI NEÙT VEÀ TÍN NGÖÔÕNG – TOÂN GIAÙO VAØ SINH HOAÏT LEÃ HOÄI TRONG LAØNG XAÕ COÅ TRUYEÀN VIEÄT NAM I. VAØI NEÙT VEÀ TÍN NGÖÔÕNG VAØ TOÂN GIAÙO TRONG LAØNG XAÕ VIEÄT NAM 1. Ñình laøng vaø tín ngöôõng thaønh hoaøng Theo caùc nhaø nghieân cöùu, ñình laøng coù töø raát sôùm, ñaõ töøng toàn taïi trong nhieàu theá kyû. Nhöng phaûi töø cuoái theá kyû XV veà sau ñình laøng môùi daàn daàn coù vai troø chi phoái daàn laøng xaõ. Ñình laøng ñöôïc coi laø hieän töôïng chuyeån ñoåi cuûa nhaø nöôùc quaân chuû phong kieán quyù toäc Lyù, Traàn sang nhaø nöôùc quaân chuû Leâ, Nguyeãn; töø trang traïi sang quaân ñieàn, töø trung taâm vaên hoùa cuûa chuøa sang vò trí cuûa ñình. Ñình laøng laø moät göông maët ñieån hình cuûa kieán truùc coå, moät bieåu hieän cuûa vaên hoùa laøng chöùa ñöïng ôû ñoù nhöõng giaù trò vaên hoùa laøng queâ, vaên hoùa daân toäc raát ñaëc saéc. Ñình laøng coù 3 chöùc naêng chính. Ñoù laø: Chöùc naêng tín ngöôõng, laø nôi tieán haønh leã teá toân vinh vò thaønh hoaøng. Chöùc naêng haønh chính, laø trò sôû cuûa chính quyeàn caáp cô sôû – nôi giaûi quyeát moïi vieäc lieân quan ñeán ñôøi soáng cuûa cö daân trong laøng nhö hoïp hoäi ñoàng kyø dòch muïc, nôi thu thueá, phaït vaï vaø xöû kieän Ngoaøi ra ñình laøng coøn coù chöùc naêng vaên hoùa, nhaát laø trong leã hoäi coäng ñoàng. Theo thuyeát phong thuûy, ngöôøi xöa ñaõ daønh theá ñaát ñeïp nhaát trong laøng ñeå döïng ñình. Ngöôøi ta ñaõ tin raèng höôùng ñình coù lieân quan ñeán sinh meänh cuûa taát caû ngöôøi daân trong laøng “toeùt maét laø taïi höôùng ñình – caû laøng toeùt maét moät mình em ñaâu”. Ñình laøng toân nghieâm nhö moät thaùnh ñöôøng thôø thaønh hoaøng ñöôïc coi nhö thaàn töôïng toân giaùo cao nhaát cuûa daân cö. Thaønh hoaøng coù thaàn löïc to lôùn aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng moïi ngöôøi daân trong laøng, moïi ngöôøi phaûi kieâng teân “ngaøi”, cö daân phaûi thöïc hieän nhöõng tuïc heøm (nhö moät nghi thöùc toân giaùo). Thaønh hoaøng ñöôïc coi laø thaàn baûn meänh cuûa coäng ñoàng. Nhöõng vò thaàn naøy coù nguoàn goác khaùc nhau tuøy theo töøng laøng. Thaønh hoaøng coù theå laø caùc vò thaàn töï nhieân nhö thaàn nuùi, thaàn soâng hay caùc “nhieân thaàn” nguoàn goác laø caây, ñaù. Coù khi laø caùc thaàn vì lyù do naøo ñoù coù quan heä vôùi coäng ñoàng nhöng mang ñaäm chaát thieâng. Thaønh hoaøng cuõng coù theå laø caùc vò toå sö caùc ngheà, ngöôøi laäp laøng, döïng laøng, ngöôøi coù coâng vôùi nöôùc, caùc danh nhaân vaên hoùa, caùc anh huøng daân toäc, caùc nhaân vaät toân giaùo ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
14. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 40 - Trong moãi laøng ñeàu toân thôø moät hoaëc nhieàu vò thaønh hoaøng vaø thaønh hoaøng chæ coù uy quyeàn “baûo hoä” daân laøng trong moät khu vöïc nhaát ñònh. Veà danh nghóa thaønh hoaøng cuûa laøng naøy khoâng theå coi laø thaønh hoaøng cuûa laøng khaùc “ôû ñình naøo chuùc ñình aáy”, “troáng laøng naøo laøng aáy ñaùnh, thaùnh laøng naøo laøng aáy thôø”. Coù theå coi ñaây laø bieåu hieän cuûa tính töï trò trong laøng xaõ Vieät Nam. Vieäc moãi laøng töï choïn cho mình moät hay moät soá vò thaàn baûo hoä rieâng khoâng coù nghóa laø “ly taâm” thoaùt ra khoûi söï thoáng nhaát cuûa quoác gia thoáng nhaát. Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän söï keát hôïp giöõa chính quyeàn vôùi thaàn quyeàn (chính quyeàn trò sôû ôû ñaïi ñình, thaàn quyeàn ñöôïc toân thôø ôû haäu cung). Hay vieäc ban caáp saéc phong thaønh hoaøng laø bieåu hieän söï coá gaéng “thoáng nhaát” tinh thaàn giöõa trieàu ñình vaø laøng xaõ, giöõa chính quyeàn vaø thaàn quyeàn, maø chính quyeàn chi phoái thaàn quyeàn. Khi Gia Long leân ngoâi vaø nhöõng vua keá nghieäp ñeàu taùi laäp söï chi phoái, söï khoáng cheá caùc thaønh hoaøng laøng xaõ töø Baéc ñeán Nam. Saéc thôø thaønh hoaøng cuûa caùc laøng trong caû nöôùc phaûi ñöôïc trieàu ñình phong caáp laïi. Vua laø chuû cuûa baùch thaàn. Trieàu ñình tieán haønh can thieäp vaøo tín ngöôõng thôø thaønh hoaøng baèng caùch taùi caáp saéc cho thaønh hoaøng, loaïi boû moät soá “daâm thaàn”, “nguïy thaàn”. Cuõng nhö caùc trieàu ñaïi khaùc, caùc thaønh hoaøng ñöôïc phaân chia laøm 3 haïng: thöôïng ñaúng, trung ñaúng, haï ñaúng. Nhö vaäy, tín ngöôõng thaønh hoaøng laøm cho söï thoáng nhaát cuûa chính quyeàn vaø thaàn quyeàn ngaøy caøng taêng theâm tính chuyeân cheá cuûa nhaø nöôùc quaân chuû, nhaø vua khoâng chæ coi laø phaàn “xaùc” maø coøn laø “giaùo chuû cuûa phaàn hoàn”. Cuøng vôùi thôø thaønh hoaøng, daân laøng coøn toå chöc leã hoäi ôû ñình laøng. Tuøy theo thaàn töôïng maø leã hoäi coù nhöõng maøu saéc khaùc nhau. Thaønh hoaøng laø anh huøng cöùu nöôùc thì leã hoäi thöôøng coù dieãn xöôùng ñaùnh giaëc. Thaønh hoaøng laø thaàn noâng nghieäp thì coù hoäi dieãn caàu möa v v Theo caùc nhaø daân toäc hoïc thì leã hoäi ôû ñình laøng laø nieàm coäng caûm cuûa caû daân laøng sau moät naêm lao ñoäng vaát vaû. Ngoaøi ra leã hoäi cuõng laø moät boä phaän ngheä thuaät ca vuõ nhaïc toân giaùo. 2. Thôø cuùng toå tieân. Trong laøng xaõ Vieät Nam, beân caïnh thôø thaønh hoaøng vaø caùc tín ngöôõng daân gian khaùc nhö thôø thaàn thoå coâng, thaàn maây,möa, saám, chôùp, ñaù, caây, phoàn thöïc – ñoù laø loaïi thaàn töï nhieân “vaïn vaät höõu linh” mang maøu saéc nguyeân thuûy, thì yù nieäm lieân keát cuûa coäng ñoàng veà phöông dieän huyeát thoáng ñöôïc theå hieän trong phöông dieän toân giaùo ôû ñaïo thôø toå tieân, thôø nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát cuøng huyeát thoáng. Ngay töø khi môùi döïng nhaø ôû, ngöôøi Vieät ñaõ coù yù thöùc giaønh moät gian to ñeïp nhaát, thöôøng laø gian giöõa ñeå ñaët baøn thôø, giöôøng thôø vôùi höông aùn, baùt nhang, baøi vò ñeå thôø cuùng oâng baø, cha meï. Lieân keát nhieàu gia ñình trong cuøng huyeát thoáng ñoù laø xaây nhaø thôø hoï, laäp gia phaû vaø ñaët ruoäng hoï. Toå tieân ñöôïc coi nhö thaàn baûn meänh cuûa doøng hoï, toâng toäc, gia ñình. Vôùi quan nieäm oâng baø toå tieân can thieäp ñeán vaän meänh con chaùu, neân con chaùu ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
15. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 41 - vöøa chòu ôn sinh döôõng, vöøa sôï bò quôû phaït. Do ñoù toå tieân ñöôïc con chaùu coøn soáng töôûng nieäm toân thôø, coù traùch nhieäm lo laéng, chaêm soùc theo tuïc leä ñeå ñöôïc yeân vui beân kia theá giôùi, ñöôïc veà quaây quaàn, sum hoïp cuøng con chaùu vaø che chôû cho con chaùu nhaèm baûo veä vaø duy trì danh döï cuûa doøng hoï vaø gia ñình. Tín ngöôõng thôø toå tieân gaén lieàn vôùi söï cuûng coá quan heä gia ñình, hoï haøng. Quan heä gia ñình, hoï haøng voán laø quan heä töï nhieân theo huyeát thoáng ñöôïc nhaø nöôùc quaân chuû phong kieán duy trì, ñöôïc hoïc thuyeát Nho giaùo coå vuõ khaúng ñònh vaø phaùt trieån maïnh meõ trong theá kyû XIX. Chính ôû trong theá kyû naøy, caùc hieän töôïng laøm toäc phaû, toäc öôùc, laäp gia huaán ñöôïc phoå bieán ôû nhieàu nôi, so vôùi caùc theá kyû tröôùc coù phaàn phaùt trieån hôn. Khoâng ít laøng coù hieän töôïng doøng hoï laø boä phaän quaûn lyù laøng: toäc tröôûng hoï lôùn luoân giöõ chöùc vuï lyù tröôûng giaùp tröôûng. Quan heä gia ñình, hoï haøng voán laø moái daây raøng buoäc, choã döïa tinh thaàn caû veà vaät chaát cuûa caù nhaân, gia ñình trong coäng ñoàng laøng xoùm tröôùc cuoäc soáng ñaày gian nan vaát vaû, tai bieán ruûi ro thöôøng xuyeân xaûy ra. Ñaëc bieät trong nhöõng naêm thaùng môùi xaây döïng gia ñình noù cuõng coù yù nghóa lôùn lao ñöôïc thieâng lieâng hoùa, ñöôïc thaàn thaùnh hoùa, ñöôïc thaàn thaùnh hoaù baèng vieäc thôø cuùng oâng baø, toå tieân nghieâm chænh. Theo nhieàu nhaø nghieân cöùu thì ñaïo thôø toå tieân ñaõ coù taùc ñoäng baûo veä danh döï cho nhöõng ngöôøi cuøng coäng ñoàng, veà phöông dieän ñaïo ñöùc, khích leä con chaùu laøm ñieàu toát laønh, gaéng trôû neân nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi daân, vôùi nöôùc ñeå laøm veû vang cho gia ñình doøng hoï. Neáu löôïc boû daàn nhöõng yeáu toá loãi thôøi : ñoäng moà, ñoäng maû, tìm choã maû phaùt, xem höôùng ñaát cuõng nhö giaûm bôùt nhöõng nghi thöùc phöùc taïp, thì ñoù laø moät ñaïo trong saùng, tích cöïc. moät ñaïo lyù nhaân baûn tích cöïc. Nhö vaäy, treân moät soá neùt chính, coù theå noùi raèng tín ngöôõng laøng queâ mang tính theá tuïc vaø raát thöïc tieãn. Tín ngöôõng thaønh hoaøng, thôø toå tieân vaø caùc loaïi thaàn khaùc khoâng taïo ra söï ñoái laäp giöõa theá tuïc vaø thaàn thaùnh, hieän thöïc vaø mong caàu, coõi ngöôøi vaø coõi traàn, caùi traàn theá vaø caùi sieâu nhieân vaø ngöôïc laïi raát thöïc tieãn hoaø hôïp vôùi con ngöôøi. Noù phaûn aùnh tính thöïc tieãn, vì cuoäc soáng tröôùc maét cuûa baûn thaân, cuûa caùc gia ñình vaø cuûa caùc theá heä con chaùu. Ngöôøi daân laøng Vieät thôø thaàn, tin thaàn khoâng phaûi ñeå mong giaûi thoaùt linh hoàn leân vôùi moät sieâu nhieân naøo ñoù coù maøu saéc duy lyù maø raát thöïc tieãn. Thaàn thaùnh, oâng baø, toå tieân cuøng “sinh hoaït” trong cuøng moät theá giôùi vôùi ngöôøi. II. NHO, PHAÄT, ÑAÏO DUNG HÔÏP ÑOÀNG LÖU. Theo caùc nhaø nghieân cöùu, thì ôû Vieät Nam thôøi ñaïi naøo ñoäc toân Nho giaùo thì hay haïn cheá Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo. ÔÛ thôøi Leâ sô (theá kyû XV) nhaø nöôùc ñoäc toân Nho giaùo, haïn cheá Phaät, Ñaïo. Nhöng chuû tröông naøy khoâng coù keát quaû bao nhieâu. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
16. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 42 - Cho ñeán nay, ñaëc ñieåm du nhaäp vaø phaùt trieån cuûa Nho giaùo ôû Vieät Nam vaø aûnh höôûng cuûa noù trong laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam ñaõ ñöôïc baøn nhieàu veà vaán ñeà naøy. “Coù nhöõng ñieàu ñaõ nhaát trí, coù nhöõng ñieàu caàn baøn theâm”. Ngay töø theá kyû II tröôùc coâng nguyeân cho ñeá cuoái theá kyû X, Trung Hoa, sau nhöõng cuoäc haønh quaân xaâm löôïc ñaõ ñaët aùch thoáng trò cuûa hoï treân toaøn boä ñaát Vieät Nam. Töø ñoù vôùi söï du nhaäp cuûa Nho giaùo, moät soá trí thöùc ñöôïc ñaøo taïo vaø söû duïng trong boä maùy cai trò cuûa keû xaâm löôïc ñaõ “lan truyeàn” Nho giaùo trong xaõ hoäi Vieät Nam. Vaø khi Nho gia chuyeån thaønh Nho giaùo thì chính laø luùc caùc nguyeân taéc chính trò vaø luaân lyù cuûa hoïc thuyeát naøy bò giaùo ñieàu nhö nguyeân taéc toân giaùo bò thaàn hoaù. Roài Khoång, Maïnh ñöôïc toân thôø nhö thaàn trong taâm thöùc taâm linh daân laøng xaõ. Nhaø Leâ sau naøy laø nhaø Nguyeãn ñaõ söû duïng Nho giaùo ñeå coá gaéng xaây döïng moät neàn thoáng nhaát chính trò giöõa gia ñình vaø trieàu ñình vôùi heä thoáng tam cöông (quaân, phu, phuï). Vaøo thôøi Nguyeãn haàu heát caùc tænh huyeän ôû ñoàng baèng ñeàu coù Vaên chæ, Vaên mieáu vaø ñeà cao, loàng gheùp – thaäm chí choàng xeáp moät caùch ñaëc bieät tín ngöôõng thôø cuùng toå tieân. Nho giaùo coù taùc duïng cuûng coá gia ñình vaø doøng hoï, baûo veä leã giaùo phong kieán, baûo veä quyeàn lôïi cuûa taäp ñoaøn quaân chuû thoáng trò, khi maø Phaät giaùo khoâng cuûng coá gia ñình thaân toäc, khoâng baøn ñeán quaân thaàn – phuï töû, khoâng baûo veä traät töï ñaúng caáp. Neáu ôû theá kyû XVII, XVIII Phaät, Ñaïo ñang höng thònh vaø beùn reã saâu roäng ôû caû Ñaøng ngoaøi vaø Ñaøng trong, thì ñeán giöõa theá kyû XIX, Phaät, Ñaïo bò caùc vua Nguyeãn “haïn cheá”. Maëc duø bò trieàu ñình pheâ phaùn nhöng trong daân gian Phaät giaùo cöù duy trì vaø coù luùc, coù nôi laïi coù phaàn phaùt trieån. Söï thay ñoåi vöông trieàu, keå caû nhöõng caám kî haïn cheá cuûa chính quyeàn phong kieán naøy cuõng khoâng thay ñoåi ñöôïc tín ngöôõng Phaät giaùo. Chuøa chieàn vaãn ñöôïc tu söûa, töôïng Phaät vaãn ñöôïc ñaép toâ. Phaät giaùo ñöôïc coi nhö moät “thöù thuoác” taïo ra moät “aûo giaùc caàn thieát” veà söï caân baèng trong caùc quan heä xaõ hoäi, laøm “meàm deûo” caùc quan heä giöõa ngöôøi vaø ngöôøi. Phaät giaùo ñaõ döïa vaøo laøng xaõ keát hôïp vôùi tín ngöôõng baûn ñòa ñeå beùn reã – toàn taïi vaø phaùt trieån. Coù nhieàu nôi nhaø chuøa ñaõ trôû thaønh trung taâm vaên hoùa, toå chöùc leã hoäi. Nhöõng nhaø sö coøn thöïc haønh caùc hoaït ñoäng ñaïo giaùo daân gian nhö caàu ñaûo, caàu sieâu, tröø ma taø ñeå ñaùp öùng nhöõng nhu caàu ñoøi hoûi cuûa daân gian. Laøng xoùm moïc (thaønh laäp hay taùi laäp) ñeán ñaâu thì coù chuøa döïng theo ñeán ñoù. Nhöõng coâng ñöùc ñoùng goùp cho chuøa ñeàu coù ghi coâng vaøo bia ñaù, chuoâng ñoàng, khaúng ñònh ñieàu thieän, phaùt huy loøng töø bi hæ xaû. Nhieàu chuøa (ñaëc bieät ôû phía Baéc) laïi coøn dung naïp caû tín ngöôõng thôø cuùng toå tieân, cho kyù kî haäu Phaät (nghóa laø cuùng ruoäng, tieàn vaøo chuøa). Coù nôi chuøa coøn keát hôïp thôø thaàn Thöôïng Ngaøn, Lieãu Haïnh, maø daân gian vaãn goïi ñoù laø “tieàn Phaät haäu Thaùnh”. Vôùi nhöõng ñaëc tính: tính thích öùng, tính ñôn giaûn, tính ñieàu hoøa, dung hôïp cuûa Phaät giaùo coù lieân quan vôùi nhau, nöông töïa vaøo nhau vaø boå sung cho nhau, Phaät giaùo ñaõ thaám vaøo laøng xaõ trong duy thöùc “Phaät taïi taâm” nhö ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
17. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 43 - moät quy phaïm ñaïo ñöùc “ôû hieàn gaëp laønh”, “aùc giaû aùc baùo”, “thieän giaû thieän baùo”, “troàng döa haùi döa, troàng ñaäu haùi ñaäu” (nhöõng quan nieäm coù tính nhaân quûa – tuaàn hoaøn höôùng caùc thaønh vieân laøng xaõ vaøo cuoäc soáng nhaân vaên, nhaân baûn). Ñaïo giaùo voán ôû Trung Hoa truyeàn sang Vieät Nam töø thôøi Baéc thuoäc. Traûi qua nhieàu theá kyû, ñaïo giaùo chöa ôû vò trí chi phoái chính thöùc nhö Nho, Phaät nhöng vaãn luoân luoân toàn taïi trong daân gian (thaäm chí choán cung ñình). Cuõng gaàn gioáng nhö ñaïo Phaät, Ñaïo giaùo “ñònh vò” trong laøng xaõ Vieät Nam coù ñaëc ñieåm laø tìm moät giaûi thoaùt cho con ngöôøi vaøo theá giôùi tröôøng sinh baát töû, ñaéc ñaïo thaønh tieân. Nhöõng hoaït ñoäng tín ngöôõng coù hình thöùc ñaïo giaùo nhö: ñaïo quaùn ñöôïc xaây döïng; buøa, chuù, yeåm ñaûo, “troùc quyû tröø ma”, leân ñoàng, boùi toaùn khaù phaùt trieån. Trong daân gian Ñaïo giaùo thöôøng keát hôïp vôùi Phaät giaùo, nhaø sö mang theâm chöùc danh ñaïo só, chuøa chieàn cuõng coù khi laø ñaïo quaùn laäp ñaøn chay. Nhöõng thaàn töôïng Ngoïc Hoaøng, Thöôïng ñeá, Cöuû Thieân Huyeàn nöõ, Thaùi thöôïng Laõo quaân ñöôïc thôø trong nhieàu chuøa. Ñieàu naøy laø cô sôû goùp phaàn taïo ra lyù thuyeát “Tam giaùo ñoàng nguyeân” cuûa Trònh Hueä, cuûa Ngoâ Thì Nhaäm vaøo cuoái theá kyû XVIII. Ñaëc ñieåm toân giaùo cuûa ngöôøi Vieät laø ñoàng thuaän vaø dung hôïp. Ngöôøi Vieät khoâng theo moät toân giaùo duy nhaát (thuaàn Phaät giaùo nhö moät soá nöôùc Ñoâng Nam AÙ hay Cô ñoác ôû Chaâu AÂu). Nhö treân ñaõ trình baøy, cho ñeán theá kyû XIX treân ñaát nöôùc ta caùc loaïi thaàn (toå tieân, thaønh hoaøng, Nho, Phaät, Ñaïo) ñeàu toàn taïi ñoàng thôøi trong töøng khu vöïc, trong töøng laøng xaõ, thaäm chí trong töøng gia ñình vaø con ngöôøi. Nhöõng laøng ôû Baéc Boä, Baéc Trung Boä coù vaên chæ (thôø Khoång Töû vaø Tieân nho), coù chuøa, coù ñình laøng, coù nhaø thôø hoï, raát nhieàu caùc mieáu thôø thoå coâng vaø nhieàu loaïi thaàn khaùc. Thaønh vieân naøo trong laøng cuõng vaäy, hoï ñeàu coù theå thôø taát caû caùc loaïi thaàn tieân. Cuõng moät ngöôøi (moät caù nhaân cuï theå) khi teá thaønh hoaøng, luùc cuùng Khoång Töû, roài ñeán hoäi Vu Lan, raèm thaùng 7 laïi leân chuøa nieäm Phaät vaø cuùng thoå coâng, haø baù. Keát caáu dung hôïp Phaät, Nho, Ñaïo vaø tín ngöôõng daân gian toàn taïi trong gia ñình, laøng xaõ boå sung cho nhau. Moãi tín ngöôõng toân giaùo treân khoâng theå toàn taïi ñôn leû ñeå cheá ngöï con ngöôøi, chi phoái xaõ hoäi maø taát caû ñeàu dung hôïp, linh hoaït giaûi quyeát nhu caàu cuoäc soáng tinh thaàn, tình caûm cuûa con ngöôøi tuøy nôi, tuøy luùc. Chính nhôø söï dung hôïp truyeàn thoáng maø trong taâm linh Vieät noùi chung laø môû vaø thoaùng. Khoâng coù söï xung ñoät gay gaét giöõa caùc toân giaùo vôùi nhau vaø toân giaùo vôùi tín ngöôõng daân gian, duø sau naøy (nhaát laø vaøo theá kyû XIX) ñaõ coù moät soá laøng Thieân Chuùa giaùo xuaát hieän ôû nhieàu nôi. ÔÛ moät laøng loaïi naøy caùc heä thoáng tín ngöôõng Nho, Phaät, Ñaïo, thôø toå tieân vaø caùc thaàn khaùc bò loaïi tröø. III. LEÃ HOÄI VÔÙI “VAÊN HOAÙ TAÂM LINH” TRONG LAØNG VIEÄT. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
18. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 44 - Ngheà troàng luùa nöôùc mang tính thôøi vuï cao, luùc coù vieäc thì toái taêm maët muõi, ngay mieáng aên cuõng ñaïi khaùi coát ñöôcï vieäc thì thoâi; cho neân luùc raûnh roãi, ngöôøi daân laøng xaõ coù taâm lyù chôi buø, aên buø. Vì vaäy trong laøng xaõ Vieät Nam, teát nhaát ñaõ nhieàu maø hoäi heø cuõng laém. - Leã teát: Caùc ngaøy leã teát ñöôïc phaân boá ñeàu theo thôøi gian trong naêm, chuùng ñan xen vaøo caùc khoaûng troáng trong lòch thôøi vuï. Teát goàm hai phaàn: cuùng oâng baø toå tieân vaø aên uoáng (leã teát vaø aên teát). Trong naêm quan troïng nhaát laø Teát ñaàu naêm. Teát Nguyeân ñaùn (hay coøn goïi laø Teát ta). Teát Nguyeân ñaùn ñöôïc coi laø neáp soáng coäng ñoàng. Töø 23 thaùng Chaïp (ngaøy oâng Taùo leân trôøi) ngöôøi daân noâ nöùc ñi chôï teát :saém Teát vaø chôi chôï Teát. Chôï teát laø thöôùc ño söï aám no cuûa coäng ñoàng daân laøng xaõ trong naêm. Roài ngöôøi ta chung nhau gieát lôïn, chung nhau goùi baùnh chöng, cuøng ngoài beân beáp löûa canh noài baùnh. Neáp soáng coäng ñoàng coøn theå hieän ôû choã Teát laø dòp duy nhaát trong naêm coù söï sum hoïp ñaày ñuû cuûa taäp theå gia ñình, gia tieân vaø gia thaàn. Con chaùu duø ñi laøm aên ôû ñaâu ngaøy Teát cuõng coá gaéng veà aên Teát vôùi gia ñình: höông hoàn oâng baø toå tieân caùc theá heä cuøng veà gaëp maët; caùc vò thaàn phuø hoä cho gia ñình ñeàu ñöôïc chaêm lo cuùng baùi. Teát thaät laø moät cuoäc ñaïi ñoaøn vieân. Tính coäng ñoàng cuûa Teát ñöôïc boäc loä moät caùch ñaëc bieät trong tuïc möøng tuoåi. Laøng xaõ truyeàn thoáng Vieät Nam khoâng coù tuïc kyû nieäm sinh nhaät, moïi ngöôøi ñeàu nhö nhau. Teát ñeán taát caû ñeàu ñöôïc theâm moät tuoåi. Ngoaøi Teát Nguyeân ñaùn, coøn coù Teát Nguyeân tieâu – thöôïng nguyeân, raèm thaùng Gieâng (Raèm thaùng Gieâng – höôùng thieân caàu phuùc) naèm trong heä thoáng vôùi caùc ngaøy Teát Trung nguyeân (Raèm thaùng baûy, ñòa quan xaù toäi) vaø Haï nguyeân ( Raèm thaùng möôøi, thuûy quan giaûi aùch – cuõng laø Teát côm môùi). Thuoäc loaïi Teát Raèm coøn coù Teát Trung Thu (raèm thaùng taùm) voán laø Teát chung cuûa moïi ngöôøi, laøng xaõ naøo trong Teát naøy cuõng toå chöùc thaû dieàu, haùt troáng quaân hay muùa laân Ngoaøi heä thoáng Teát Raèm, coøn coù Teát Ñoan Ngoï (moàng naêm thaùng naêm aâm lòch), vôùi tuïc aên röôïu neáp vaø hoa quaû chua chaùt, haùi laù thuoác giöõa tröa giôø Ngoï ñeå tröø saâu boï. Cuoái naêm, 23 thaùng Chaïp laø naøy Teát oâng Taùo, ñeå oâng cöôõi caù cheùp (saûn vaät cuûa noâng nghieäp soâng nöôùc) leân trôøi, ñeå roài ñeâm 30, oâng Taùo laïi trôû veà böôùc vaøo naêm tieáp theo laïi môû ra Teát Nguyeân Ñaùn laøm thaønh moät heä thoáng leã Teát theo chu trình kheùp kín. Neáu leã Teát laø heä thoáng theo thôøi gian (maø nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng taïo ra moät chu trình aâm, döông chuyeån hoaù cho nhau) thì sinh hoaït leã Hoäi laø heä thoáng phaân boá theo khoâng gian. Moãi laøng, moãi vuøng coù leã hoäi rieâng cuûa mình. Leã hoäi lieân quan ñeán cuoäc soáng trong moái quan heä vôùi moâi tröôøng töï nhieân nhö caùc leã hoäi ngheà nghieäp, trong ñoù quan troïng nhaát laø leã hoäi noâng nghieäp. Coù nhöõng leã hoäi vôùi muïc ñích caàu möa, choáng haïn; coù nhöõng leã hoäi nhaéc nhôû vai troø cuûa phaân boùn (nhaát nöôùc, nhì phaân); coù leã hoäi choïi traâu, leã hoäi xuoáng ñoàng ñeå taï ôn trôøi ban cho muøa maøng vaø söùc khoûe, beân caïnh ñoù laø caùc leã hoäi cuûa laøng ngheà: ñuùc ñoàng, deät, reøn, laøm phaùo ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
19. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 45 - Leã hoäi lieân quan ñeán cuoäc soáng trong moái quan heä vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi laø nhöõng leã hoäi kyû nieäm nhöõng anh huøng döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc : hoäi Ñeàn Huøng (xaõ Hi Cöông, Phong Chaâu, Vónh Phuù), gioã toå Huøng Vöông; hoäi Gioùng (laøng Phuø Ñoång, Gia Laâm, Haø Noäi); hoäi ñeàn Hai Baø Tröng vaø caùc hoäi ñeàn thôø nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi laøng xaõ. Leã hoäi lieân quan ñeán ñôøi soáng coäng ñoàng laø caùc leã hoäi toân giaùo vaø tín ngöôõng nhö leã hoäi Phaät giaùo, leã hoäi chuøa Höông, hoäi chuøa Taây Phöông, chuøa Keo , vaø nhöõng leã hoäi trong moät laøng “trong moät khoâng gian kheùp kín” nhö leã Phaät Ñaûn, leã Vu Lan. Leã hoäi tín ngöôõng daân gian nhö hoäi ñeàn Vaù (laøng Baát Baït – Haø Taây), hoäi Chöû Ñoàng Töû, hoäi Phuû Giaøy, hoäi nuùi Baø Ñen Coù theå noùi raèng leã hoäi trong taâm linh cuûa laøng Vieät ñeàu laø söï toång hôïp uyeån chuyeån cuûa caùi linh thieâng (leã) vaø caùi traàn theá (Teát, hoäi). Nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng: leã Teát duy trì quan heä toân ti (treân döôùi) giöõa caùc thaønh vieân trong gia ñình, leã hoäi duy trì quan heä daân chuû (bình ñaúng) giöõa caùc thaønh vieân trong laøng xaõ. Leã Teát phaân boá theo thôøi gian, leã hoäi phaân boá theo khoâng gian. Hai truïc naøy keát hôïp vôùi nhau taïo neân söï haøi hoaø trong ñôøi soáng tinh thaàn laøng Vieät. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử
20. Moät soá vaán ñeà veà laøng xaõ coå truyeàn Vieät Nam - 46 - THÖ MUÏC SAÙCH THAM KHAÛO Saùch kinh ñieån vaø lyù luaän. 1. C.Maùc – AÊngghen, Leânin : Baøn veà caùc xaõ hoäi tieàn tö baûn, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1975. 2. AÊngghen : Nguoàn goác cuûa gia ñình, cuûa cheá ñoä tö höõu vaø cuûa nhaø nöôùc, Nxb Söï Thaät, Haø Noäi, 1972. 3. Leâ Nin : Söï phaùt trieån cuûa Chuû nghóa tö baûn ôû Nga, Nxb Tieán Boä Maùtxôva, 1976. 4. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam : Vaên kieän hoäi nghò laàn thöù 5 – BCH TW Khoaù 7, Haø Noäi,1993. 5. Tröôøng Chinh, Voõ Nguyeân Giaùp : Vaán ñeà daân caøy, Nxb Söï Thaät, Haø Noäi, 1959. Saùch thö tòch. 6. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, Quoác söû quaùn theá kyû XIX, taäp III, IV, Baûn dòch, Nxb KHXH, Haø Noäi,1971. 7. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1972. 8. Leâ Quyù Ñoân toaøn taäp, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1977. 9. Teân laøng xaõ Vieät Nam ñaàu theá kyû thöù XIX, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1962. Saùch baùo tham khaûo. 10. Beá Vieát Ñaúng : Quaù trình nghieân cöùu laøng Vieät Nam vaø nhieäm vuï hieän nay. Taïp chí Daân toäc hoïc, thaùng 1/ 1983. 11. Buøi Thieát : Vaøi yù kieán veà söï hình thaønh caùc laøng xaõ ngöôøi Vieät tröôùc 1945. Taïp chí Daân toäc hoïc, 1982. 12. Buøi Xuaân Ñính : Leä laøng, pheùp nöôùc, Nxb Phaùp Lyù, Haø Noäi, 1985. 13. Dieäp Ñình Hoa : Laøng xaõ vaø caáp huyeän, Baùo Nhaân daân, 20/11/1983. 14. Ñinh Xuaân Laâm :Noâng thoân Vieät Nam trong thôøi kyø caän ñaïi : baùo caùo trong hoäi thaûo Khoa hoïc veà laøng xaõ do tröôøng ÑHTHHN toå chöùc 4/1986. 15. Haø Vaên Taán : Laøng, lieân laøng vaø sieâu laøng ( Maáy suy nghó veà phöông phaùp ), baùo caùo trong hoäi thaûo Khoa hoïc veà laøng xaõ do tröôøng ÑHTHHN toå chöùc 4/1986. 16. Nguyeãn Hoàng Phong : Xaõ thoân Vieät Nam, Nxb Vaên Söû Ñòa, Haø Noäi, 1958. 17. Phan Ñaïi Doaõn : Laøng xaõ Vieät Nam – moät soá vaán ñeà Kinh teá – Vaên hoaù – Xaõ hoäi. Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2001. 18. Phan Ñaïi Doaõn : Nguyeãn Quang Ngoïc ( chuû bieân) : Kinh Nghieäm toå chöùc noâng thoân Vieät Nam trong lòch söû, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 1994. 19. Traàn Töø : Cô caáu laøng Vieät coå truyeàn ôû Baéc Boä, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1984. 20. Traàn Quoác Vöôïng : Vaên hoaù luùa nöôùc – vaên hoaù xoùm laøng xöa, baùo caùo trong hoäi thaûo Khoa hoïc veà laøng xaõ do tröôøng ÑHTHHN toå chöùc 4/1986. 21. Vieän Söû hoïc : Noâng thoân Vieät Nam trong lòch söû (Taäp 1,2), Nxb KHXH, Haø Noäi, 1977 –1978. ___ Th.S. Nguyễn Công Chất Khoa Lịch sử