Giáo trình Tâm lý học đại cương (Phần 2) - Hoàng Đức Lâm

Nội dung text: Giáo trình Tâm lý học đại cương (Phần 2) - Hoàng Đức Lâm

1. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 44 - CHÖÔNG II : CAÛM XUÙC VAØ YÙ CHÍ I. CAÛM XUÙC 1. Khaùi nieäm chung Caûm xuùc laø söï rung ñoäng veà phía baûn thaân con ngöôøi ñoái vôùi hieän thöïc cuõng nhö söï rung ñoäng cuûa traïng thaùi chuû quan naûy sinh trong quaù trình taùc ñoäng töông hoã vôùi moâi tröôøng xung quanh vaø trong quaù trình thoûa maõn caùc mình. Caûm xuùc cuõng nhö taát caû caùc quaù trình taâm lyù khaùc, xuaát hieän coù tính chaát phaûn xaï. Vì vaäy, noù laø söï phaûn aùnh cuûa theá giôùi hieän thöïc taùc ñoäng vaøo con ngöôøi. Söï xuaát hieän cuûa caûm xuùc ñöôïc xaùc ñònh bôûi söï taùc ñoäng cuûa caùc hieän töôïng khaùch quan leân caùc heä thoáng thaàn kinh. Söï rung ñoäng caûm xuùc laø söï phaûn aùnh chuû quan hieän thöùc khaùch quan. Khaùc vôùi caùc quaù trình trí tueä nhö caûm giaùc, tri giacù, bieåu töôïng, tö duy laø caùc quaù trình maø theá giôùi khaùch quan cuûa söï vaät hieän töôïng ñöôïc phaûn aùnh cuøng vôùi caùc tính chaát vaø quy luaät cuûa mình. Trong caûm xuùc chæ phaûn aùnh nhöõng maët hieän thöïc khaùch quan noåi baät leân nhö moät quaù trình thöïc teá taùc ñoäng laãn nhau giöõa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng luùc caùc nhu caàu cuûa mình ñöôïc thoûa maõn. 2. Nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa söï rung ñoäng caûm xuùc Caûm xuùc nhö laø söï rung ñoäng veà moät maët nhaát ñònh cuûa con ngöôøi ñoái vôùi caùc hieän töôïng naøo ñoù cuûa hieän thöïc. Caûm xuùc coù ñaëc ñieåm laø mang tính chaát chuû quan. Caûm xuùc laø chuû quan theo yù nghóa laø noù luoân hay xaáu cuûa caù nhaân con ngöôøi ñoái vôùi hieän thöùc khaùch quan. Ñoàng thôøi, caûm xuùc cuõng bieåu hieän traïng thaùi beân trong cuûa con ngöôøi, do ngöôøi ñoù rung caûm khi taùc ñoäng töông hoã vôùi moâi tröôøng chung quanh. Ngay töø theá kyû XIX, nhaø taâm lyù hoïc Ñöùc xuaát saéc V. Vuntô (“Cô sôû taâm lyù hoïc”, 1873) ñaõ ñöa ra luaän ñieåm cho raèng caûm xuùc coù ba möùc ñoä cô baûn. Caùc ñaëc ñieåm ñoù laø: - Thoûa maõn hay khoâng thoûa maõn, moãi caûm xuùc ñeàu coù möùc ñoä thoûa maõn hay khoâng thoûa maõn cuûa rieâng mình. - Kích thích hay laøm dòu, theå hieän vôùi möùc ñoä khaùc nhau ôû baát kyø caûm xuùc naøo. - Caêng thaúng hay giaûi quyeát ñöôïc caêng thaúng. Thuyeát ba möùc cuûa V.Vuntô theå hieän nhaän thöùc maùy moùc veà caáu truùc phöùc taïp cuûa caùc rung ñoäng caûm xuùc vaø ñaõ ñöa ra söï ña daïng cuûa chuùng ñeán choã thay ñoåi theo soá löôïng caùc möùc ñoä bieåu hieän caùc toá chaát noùi treân. Nhöng, coáng hieán to lôùn cuûa oâng laø ôû choã, khi coá gaéng chöùng minh baèng thöïc nghieäm luaän ñieåm cuûa mình, oâng ñaõ chæ roõ khaû naêng nghieân cöùu moät caùch khaùch quan caùc bieåu hieän caûm xuùc thoâng qua caùc chæ soá sinh lyù hoïc nhö thay ñoåi nhòp tim, nhòp thôû vaø caùc phaûn öùng khaùc cuûa cô theå. Ngaøy nay, khi nghieân cöùu caûm xuùc, ngöôøi ta chuù ñeán caû ba daáu hieäu laø caùi coù yù nghóa thöïc tieån khi tính toaùnñeán aûnh höôûng cuûa caùc rung ñoäng caûm xuùc ñoái vôùi haønh vi vaø hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. 1). Caùc rung ñoäng caûm xuùc theå hieän tieâu bieåu laø rung ñoäng caûm xuùc toát hoaëc xaáu, töùc laø mang saéc thaùi thoaûi maùi hoaëc khoâng thoaûi maùi. 2). Caùc caûm xuùc khaùc nhau ngoaøi vieäc mang saéc thaùi thoaûi maùi hay khoâng thoaûi maùi coøn theå hieän möùc ñoä kích thích hay laøm dòu. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
2. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 45 - 3). Trong tình huoáng phaûi chôø ñôïi, phaûi laøm caùc ñoäng taùc trì hoaûn tröùôc luùc xaûy ra nhöõng söï kieän quan troïng, coù yù nghóa lôùn thì thöôøng xaûy ra caùc rung ñoäng caûm xuùc theå hieän traïng thaùi caêng thaúng vaø traïng thaùi giaûm bôùt caêng thaúng tieáp theo sau ñoù. 3. Phaân loaïi caûm xuùc Caùc rung ñoäng caûm xuùc laø moät nhoùm nhöõng hieän töôïng taâm lyù raát phöùc taïp vaø ña daïng neân raát khoù phaân tích chung. Vì vaäy, trong taâm lyù hoïc, cho ñeán ngaøy nay vaãn chöa coù ñöôïc moät söï phaân loaïi caûm xuùc ñöôïc coâng nhaän roäng raûi. Song caùc caûm xuùc coù theå ñöôïc phaân chia thaønh caùc daïng. Caên cöù vaøo daáu hieäu ñaëc tröng ñoái vôùi chuùng veà ñoä keùo daøi vaø ñoä maûnh lieät cuûa rung ñoäng taâm lyù, ngöôøi ta phaân bieät ra: a. Taâm traïng. Laø moät trong nhöõng daïng phoå bieán nhaát cuûa caùc traïng thaùi caûm xuùc con ngöôøi. Taâm traïng coù nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät sau ñaây: - Cöôøng ñoä yeáu. - Thôøi gian keùo daøi ñaùng keå. - Khoâng roû raøng, khoâng coù yù thöùc. - Mang tính chaát phaân taùn ñaëc bieät. Nguyeân nhaân gaây neân taâm traïng: - Do caùc quaù trình vaø caùc traïng thaùi khaùc nhau cuûa cô theå. - Do caùc ñaëc ñieåm cuûa moâi tröôøng beân ngoaøi nôi ngöôøi ñoù soáng vaø laøm vieäc. - Do caùc ñaëc ñieåm taùc ñoäng laãn nhau giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. - Do nhöõng yù nghæ vaø bieåu töôïng ñöôïm maøu saéc caûm xuùc cuûa caù nhaân . b. Xuùc ñoäng Khi caùc rung ñoäng caûm xuùc xaåy ra vôùi cöôøng ñoä lôùn vaø bieåu hieän ñoät ngoät thì goïi laø xuùc ñoäng. Xuùc ñoäng coù nhöõng ñaëc ñieûm noåi baät sau ñaây: - Rung ñoäng caûm xuùc bieåu hieän beân ngoaøi maõnh lieät. - Rung ñoäng caûm xuùc xaåy ra trong thôøi gian ngaén vôùi nhöõng ñaëc ñieåm rieâng. - Rung ñoäng caûm xuùc mang tính chaát khoâng coù yù thöùc ôû möùc ñaùng keå. - Rung ñoäng caûm xuùc theå hieän tính chaát lan toûa raát roõ raøng. c. Tình caûm Tình caûm coù moät soá ñaëc ñieåm noåi baät sau ñaây: - Rung ñoäng caûm xuùc mang tính chaát xaùc ñònh, coù yù thöùc. - Khoaûng thôøi gian khoâng keùo daøi laém. - Tính chaát coù theå nhaän thöùc ñöôïc. - Mang tính ñoái töôïng. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
3. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 46 - Caên cöù vaøo noäi dung vaø nguyeân nhaân phaùt sinh ra chuùng maø ngöôøi ta phaân thaønh caùc daïng tình caûm caáp thaáp vaø caáp cao. Tình caûm caáp thaáp coù lieân quan chuû yeáu ñeán caùc quùa trình sinh vaät hoïc trong cô theå, ñeán söï thoûa maõn hay khoâng thoûa maõn caùc nhu caàu töï nhieân cuûa con ngöôøi. Coø tình caûm caáp cao xuaát hieän lieân quan ñeán söï thoûa maõn hay khoâng thoûa maõn caùc nhu caàu xaû hoäi cuûa con ngöôøi. Ngöôøi ta phaân bieät ba nhoùm tình caûm caáp cao. Ñoù laø tình caûm ñaïo ñöùc, tình caûm trí tueä vaø tình caûm thaåm myõ. * Tình caûm ñaïo ñöùc: laø nhöõng tình caûm caáp cao phaûn aùnh thaùi ñoä cuûa con ngöôøi ñoái vôùi caùc yeâu caàu cuûa ñaïo ñöùc xaõ hoäi. * Tình caûm trí tueä: laø tình caûm gaén boù vôùi hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. Chuùng naûy sinh trong quaù trình hoaït ñoäng hoïc taäp vaø hoaït ñoäng khoa hoïc cuõng nhö trong hoaït ñoäng saùng taïo ôû caùc moân ngheä thuaät, khoa hoïc kyõ thuaät. Tình caûm trí tueä raát ña daïng. Ngöôøi ta coù theå ghi nhaän caùc daïng tình caûm sau ñaây: + Tình caûm veà yù nghó roõ raøng hay mô hoà. + Tình caûm ngaïc nhieân khi gaëp caùi môùi, baát thöôøng, chöa bieát. + Tình caûm khoâng hieåu. + Tình caûm döï ñoaùn. + Tình caûm vöõng tin + Tình caûm nghi ngôø. * Tình caûm thaåm myõõ. Laø tình caûm caáp cao. Do veû ñeïp hay söï xaáu xí cuûa ñoái töôïng ñöôïc tri giaùc nhö caùc hieän töôïng töï nhieân, caùc taùc phaåm ngheä thuaät hay hình daùng con ngöôøi vaø caû nhöõng haønh vi vaø hoaït ñoäng cuûa hoï. Cô sôû cuûa tình caûm thaåm myõ laø nhu caàu ñaëc bieät ñaëc tröng cho con ngöôøi ñoái vôùi söï rung ñoäng thaåm myõ. Trong quaù trình phaùt trieån lòch söû cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, nhu caàu thaåm myõ ñoù ñaõ ñöôïc phaùt trieån raát maïnh meõ vaø ñöôïc phaûn aùnh qua caùc hình thöùc ngheä thuaät khaùc nhau do con ngöôøi saùng taïo neân nhö aâm nhaïc, hoäi hoïa, thi ca, kieán truùc v.v 4. Ñôøi soáng tình caûm cuûa löùa tuoåi thanh nieân. (xem trang 76,77,78 – Taâm lyù hoïc cuûa PTS. Thaùi Trí Duõng, PGS.PTS. Traàn Vaên Thieän, Tröôøng Ñaïi hoïc kinh teá TP.Hoà Chí Minh, 1994.) 5. Söï phaùt trieån cuûa caûm xuùc Nhieàu coâng trình nghieân cöùu taâm lyù xaõ hoäi ñaõ chæ roõ raèng khoâng coù vaø khoâng theå coù moät con ñöôøng thoáng nhaát ñeå phaùt trieån caûm xuùc cuûa moïi ngöôøi trong moät xaõ hoäi. Töø khi xuaát hieän nhöõng cô cheá phaûn xaï coù ñieàu kieän cuûa caùc rung ñoäng caûm xuùc trong ñôøi soáng cuûa ñöùa treû thì nhöõng caûm xuùc cuûa noù ñaõ baét ñaàu phaùt trieån khoâng phaûi töï thaân noù maø laø chòu aûnh höôûng cuûa nhöõng taùc ñoäng raát khaùc nhau cuûa moâi tröôøng beân ngoaøi. Ngöôøi ta quan saùt thaáy nhöõng quy luaät phaùt trieån caûm xuùc sau ñaây: *) AÛnh höôûng cuûa caùch sinh soáng cuûa con ngöôøi. *) AÛnh höôûng cuûa nhöõng hoaït ñoäng maø ngöôøi ta ñaõ daønh nhöõng khoaûng thôøi gian khaùc nhau trong cuoäc ñôøi mình cho hoaït ñoäng ñoù. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
4. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 47 - *) AÛnh höôûng cuûa möùc ñoä phaùt trieån trí tueä, cuûa tính caùch, cuûa ñoä saâu saéc vaø toaøn dieän cuûa ñoä phaùt trieån ñoù. *) AÛnh höôûng cuûa trình ñoä vaø tính chaát giaùo duïc thaåm myõ cuûa con ngöôøi. *) Khaû naêng rung ñoäng tröïc tieáp cuûa nhöõng caûm xuùc khaùc nhau. Caâu hoûi ø oân taäp II. YÙ CHÍ – HAØNH ÑOÄNG YÙ CHÍ 1. YÙ chí a. Ñònh nghóa YÙ chí laø tính naêng ñoäng cuûa yù thöùc, bieåu hieän ôû khaû naêng xaùc ñònh muïc tieâu cho haønh ñoäng; huy ñoäng söùc maïnh cuûa baûn thaân ñeå khaéc phuïc khoù khaên beân trong vaø beân ngoaøi nhaèm thöïc hieän ñöôïc muïc tieâu ñoù. b. Vai troø, baûn chaát vaø ñaëc ñieåm cuûa yù chí: * Vai troø: - YÙ chí laø moät yeáu toá hôïp thaønh cuûa haønh ñoäng coù yù ñoà (trong haønh ñoäng coù yù ñoà ñaõ coù yù chí). - YÙ chí ñieàu chænh naêng löïc cuûa con ngöôøi nhaèm vaøo moät haønh ñoäng cuï theå, nhaèm hoaøn thaønh nhieäm vuï ñoù. - YÙ chí coøn laøm thay ñoåi chieàu höôùng, tính chaát vaø hình thöùc cuûa hoaït ñoäng. - YÙ chí coøn cho pheùp chuùng ta haï quyeát taâm tröôùc khi haønh ñoäng. Haønh ñoäng xaûy ra döôùi söï quyeát taâm ñoù. Noù laø yeáu toá tröïc tieáp taùc ñoäng vaøo ngoaïi caûnh, baét ngoaïi caûnh phuïc tuøng con ngöôøi. * Baûn chaát: - Baát kyø caù nhaân naøo khi ñaõ hình thaønh yù thöùc baûn ngaõ ñeàu coù yù chí. - Coù caù nhaân coù yù chí trong vieäc naøy nhöng laïi khoâng coù yù chí trong vieäc khaùc. - YÙ chí theå hieän giaù trò xaõ hoäi, giaù tri ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi ñoù ñoái vôùi xaõ hoäi vaø nhöõng ngöôøi chung quanh. Giaù trò xaõ hoäi, ñaïo ñöùc ñöôïc quy ñònh bôûi nhu caàu lyù töôûng thì yù chí lieân quan ñeán nhu caàu xu höôùng lyù töôûng cuûa caù nhaân. - Trong thöïc teá coù nhöõng hoaït ñoäng luùc ñaàu khoâng phuø hôïp vôùi nhu caàu höùng thuù cuûa caù nhaân thì yù chí vaãn xuaát hieän. * Ñaëc ñieåm: - YÙ chí khoâng bao giôø ñoäc laäp ngoaøi haønh ñoäng maø luoân luoân toàn taïi trong moïi haønh ñoäng cuï theå nhaát ñònh. Laø yeáu toá taâm lyù ñieàu chænh haønh ñoäng ñoù theo chieàu höôùng muïc ñích ñaõ ñònh tröôùc. - YÙ chí khoâng taùch rôøi nhaän thöùc vaø tình caûm cuûa con ngöôøi. - YÙ chí chæ coù ôû con ngöôøi. Bôûi vì chæ ôû con ngöôøi môùi coù ngoân ngöõ, môùi coù yù thöùc maø yù chí laø maët naêng ñoäng cuûa yù thöùc con ngöôøi. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
5. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 48 - c. Nhöõng phaåm chaát cuûa yù chí: * Tính muïc ñích: Laø phaåm chaát taâm lyù cho pheùp con ngöôøi ñieàu chænh haønh vi cuûa mình theo muïc ñích ñaû ñònh.Ñaëc tröng tính muïc ñích cuûa con ngöôøi laø xaùc ñònh muïc ñích chuû ñaïo, muïc ñích chính cho cuoäc ñôøi con ngöôøi. Quùa trình hình thaønh muïc ñích cuûa con ngöôøi raát phöùc taïp. Noù tuaân theo nhöõng yeâu caàu nhaát ñònh. Tính muïc ñích laø söï theå hieän yù chí cuûa ngöôøi ñoù trong khi haønh ñoäng ñeå ñaït yeâu caàu mong muoán. * Tính ñoäc laäp: Laø moät phaåm chaát yù chí cho pheùp con ngöôøi buoäc haønh ñoäng cuûa mình phuïc tuøng nhöõng quan ñieåm vaø nieàm tin cuûa baûn thaân. * Tính kieân cöôøng: Laø moät phaåm chaát yù chí coù cöôøng ñoä maïnh. Noù cho pheùp con ngöôøi coù nhöõng quyeát ñònh beàn vöõng, coù cô sôû ñuùng ñaén trong nhöõng tröôøng hôïp khoù khaên raát lôùn. Tính kieân cöôøng bieåu hieän cuï theå: - Tính kieân trì (ñoäc laäp vôùi tính böôùng bænh), laø khaû naêng vaø thoùi quen thöïc hieän ñeán cuøng muïc ñích ñaû ñeà ra, coá gaéng khaéc phuïc khoù khaên ñeå tieán ñeán muïc ñích. - Tính duõng caûm (ñoäc laäp vôùi lieàu lænh, ngöôïc vôùi söï heøn nhaùt), laø söï saün saøng vaø khaû naêng cuûa con ngöôøi tieán tôùi muïc ñích baát chaáp hieåm nguy ñeán lôïi ích vaø tính maïng caù nhaân, - Tính töï kieàm cheá vaø töï chuû, chính laø khaû naêng thoùi quen kieåm tra haønh vi cuûa mình ñeå laøm chuû baûn thaân, laøm chuû lôøi noùi cuûa mình; kìm haûm nhöõng haønh ñoäng khoâng caàn thieát hoaëc coù haïi naøo ñoù. Ngöôøi coù phaåm chaát naøy luoân luoân bình tænh, saùng suoát trong moïi tröôøng hôïp. Caû ba phaåm chaát yù chí (tính muïc ñích, ñoäc laäp, kieân cöôøng) khoâng taùch rôøi nhau. Chuùng ñöôïc hình thaønh ñoàng thôøi vaø cuûng ñöôïc bieåu hieän ñoàng thôøi trong caùc hoaït ñoäng. Trong ñoù tính muïc ñích cuûa yù chí bao giôø cuûng chieám vai troø chuû ñaïo. 2. Haønh ñoäng yù chí a. Ñònh nghóa Haønh ñoäng yù chí laø haønh ñoäng coù chuû taâm, coù ñieàu khieån moät caùch töï giaùc, luoân luoân höôùng ñeán muïc ñích ñaõû ñaët ra gaén lieàn vôùi söï vöôït qua nhöõng khoù khaên beân trong vaø beân ngoaøi con ngöôøi. b. Ñaëc ñieåm - Bao giôø nguoàn kích thích gaây neân haønh ñoäng yù chí cuûng laø ñoäng cô. - Haønh ñoäng yù chí bao giôø cuûng coù muïc ñích roû raøng. - Haønh ñoäng coù yù chí luoân coù söï löïa choïn phöông tieän vaø bieän phaùp tieán haønh. - Luoân coù söï noå löïc yù chí ñeå ñaït tôùi muïc ñích. c. Caùc khaâu cuûa haønh ñoäng vaø yù chí * Xaùc ñònh muïc ñích vaø hình thaønh ñoäng cô: Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
6. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 49 - Muïc ñích cuûa haønh ñoäng laø nguyeän voïng muoán ñaït tôùi moät keát quûa nhaát ñònh. Nhöõng nguyeän voïng ñoù naûy sinh khi xaùc ñònh ñöôïc ñoái töôïng cuûa nhu caàu. Neáu nhu caàu ngaøy caøng ñöôïc nhaän thöùc laø taát yeáu, nguyeän voïng caøng chín muoài thì ñoái töôïng cuûa nhu caàu laø thoûa maûn vaø nhu caàu ñoù ngaøy caøng coù yù nghóa ñaày ñuû. Ñoäng cô ñöôïc xaùc ñònh bôûi chuû theå. Chuû theå xaùc ñònh ñöôïc yù nghóa cuûa muïc ñích seû phaûi ñaït tôùi vaø nhöõng phöông thöùc ñaït tôùi muïc ñích ñoù. * Ñaáu tranh ñoäng cô vaø quyeát ñònh haønh ñoäng. Do nhu caàu cuûa caù nhaân ña daïng neân toàn taïi moät heä thoáng ñoäng cô . Khi haønh ñoäng giaûi quyeát moät nhu caàu thì seõ lieân quan ñeán nhöõng nhu caàu khaùc. Nhieàu khi nhöõng nhu caàu caàn ñeán ñoäng cô laïi maâu thuaån nhau. Khi ñoù xaûy ra quùa trình ñaáu tranh ñeå caân nhaéc ñoäng cô naøo chieám öu theá. Sau khi suy nghó caân nhaéc, tính toaùn löïc choïn ñoäng cô seõ daãn tôùi vieäc quyeát ñònh haønh ñoäng. * Noå löïc thöïc hieän quyeát ñònh: Laø khaâu ñaëc tröng nhaát cuûa haønh ñoäng yù chí.Töø choå quyeát ñònh haønh ñoäng chuyeån sang thöïc hieän haønh ñoäng laø söï chuyeån bieán veà chaát. Töø giai ñoaïn ôû daïng tö töôõng tinh thaàn chuyeån sang nhöõng haønh ñoäng thöïc teá. Ñeå huy ñoäng ñöôïc yù chí vaøo thöïc hieän haønh ñoäng , tröôùc heát caù nhaân phaûi coù nieàm tin vaøo söï ñuùng ñaén cuûa vieäc mình laøm, tin vaøo söùc mình. Caû ba khaâu cuûa haønh ñoäng yù chí hoøa quyeän vaø chuyeãn hoùa cho nhau. Moåi khaâu coù taùc duïng nhaát ñònh ñeán töøng maët hoaït ñoäng nhöng ñeàu gaén boù vaø quy ñònh keát quûa haønh ñoäng. Keát luaän chung: YÙ chí, haønh ñoäng yù chí, xaùc ñònh vaø ñaáu tranh ñoäng cô laø ñoäng löïc cuûa moïi haønh ñoäng cuûa con ngöôøi. Khoâng coù moät hoaït ñoäng naøo khoâng coù söï tham gia cuûa yù chí. YÙ chí maïnh meõ chæ coù theå coù ñöôïc khi con ngöôøi coù nieàm tin ñuùng ñaén vaøo söùc mình vaø coâng vieäc mình laøm. Vieäc reøn luyeän yù chí ñöôïc tieán haønh trong moïi hoaït ñoäng töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp. Caâu hoûi vaø oân luyeän. III. NGOÂN NGÖÕ VAØ GIAO TIEÁP 1. Ngoân ngöõ a.Khaùi nieäm Phaân bieät ngöõ ngoân vaø ngoân ngöõ: Ngoân ngöõ: Laø moät heä thoáng kyù hieäu, daáu hieäu vôùi nhöõng quy taéc nhaát ñònh cuûa moät nhoùm ngöôøi (moät nöôùc, moät daân toäc ) vôùi chöùc naêng laø phöông tieän giao tieáp giöõa caùc thaønh vieân trong nhoùm, hoaëc laø coâng cuï hoaït ñoäng trí tueä cuûa con ngöôøi. Ngoân ngöõ: Laø quùa trình trong ñoù moåi caù nhaân söû duïng moät thöù ngoân ngöõ ñeå giao tieáp, ñeå truyeàn ñaït, ñeå lænh hoäi nhöõng kinh nghieäm xaû hoäi-lòch söû, hoaëc ñeå keá hoaïch hoùa hoaït ñoäng cuûa mình. Ngoân ngöõ laø moät quùa trình taâm lyù. Ngoân ngöõ cuûa caù nhaân cuûng thay ñoåi tuøy thuoäc vaøo traïng thaùi taâm lyù caù nhaân. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
7. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 50 - b. Vai troø cuûa ngoân ngöõ vôùi hoaït ñoäng nhaän thöùc. Ngoân ngöõ laø thaønh phaàn quan troïng nhaát veà maët noäi dung vaø caáu truùc taâm lyù con ngöôøi, laø thaønh toá cô baûn nhaát cuûa hoaït ñoäng nhaän thöùc töø thaáp ñeán cao. Ngoân ngöõ coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán taát caû caùc quùa trình taâm lyù cuûa con ngöôøi. Nhôø coù ngoân ngöõ vaø söï tham gia tích cöïc cuûa noù vaøo hoaït ñoäng trí nhôù vaø caùc quaù trình ghi nhôù, giöõ gìn vaø nhôù laïi cuûa con ngöôøi trôû neân coù chuû ñònh vaø coù yù nghóa. c. Caùc daïng ngoân ngöõ Thoâng thöôøng ngöôøi ta chia ngoân ngöõ ra laøm hai daïng chính: * Ngoân ngöõ beân ngoaøi: Laø höôùng vaøo ngöôøi khaùc nhaèm muïc ñích giao tieáp. Loaïi ngoân ngöõ beân ngoaøi ñöôïc chia thaønh ngoân ngöõ noùi vaø ngoân ngöõ vieát. - Ngoân ngöõ noùi: Laø ngoân ngöõ bieåu hieän baèng aâm thanh, ñöôïc ngöôøi khaùc tieáp nhaän baèng thính giaùc. Loaïi ngoân ngöõ noùi ñöôïc chia thaønh : Ñoäc thoaïi vaø ñoái thoaïi. - Ngoân ngöõ vieát: Laø ngoân ngöõ ñöôïc bieåu hieän baèng kyù hieäu, tín hieäu baèng chöû vieát vaø ñöôïc tieáp thu baèng thò giaùc laø chính. Ngoân ngöõ vieát cho pheùp con ngöôøi tieáp xuùc vôùi nhau moät caùch giaùn tieáp. Loaïi ngoân ngöõ naøy ñoøi hoûi phaûi roû raøng, maïch laïc, vieát ñuùng quy taéc ngöõ phaùp chuaån cuûa töøng loaïi ngoân ngöõ. * Ngoân ngöõ beân trong Laø daïng ngoân ngöõ ñaëc bieät, noù khoâng ñöôïc duøng laøm phöông tieän giao tieáp, chuû yeáu höôùng vaøo baûn thaân. Loaïi ngoân ngöõ naøy laø voû boïc cuûa tö duy, yù thöùc giuùp con ngöôøi chuaån bò hoaït ñoäng, töï ñieàu chænh, ñieàu khieån baûn thaân. 2. Giao tieáp a. Baûn chaát cuûa giao tieáp Moïi ngöôøi trong chuùng ta, duø ôû ñaïi vò, laøm baát cöù coâng vieäc gì cuûng phaûi tieáp xuùc, trao ñoåi, phoái hôïp vôùi nhauv.v chính nhöõng ñieàu vöøa neâu laø nhöõng nhu caàu xaõ hoâïi cuaû con ngöôøi. Nhöõng nhu caàu ñoù chæ coù theå ñöôïc thoûa maõn thoâng qua vieäc giao tieáp cuûa con ngöôøi. b. Caùc loại hình giao tieáp cô baûn Caên cöù vaøo noäi dung taâm lyù cuûa chuùng ta, ta coù theå phaân ra ba loaïi hình giao tieáp khaùc nhau: - Giao tieáp nhaèm thoâng baùo nhöõng thoâng tin môùi; - Giao tieáp nhaèm thay ñoåi heä thoáng ñoäng cô vaø giaù trò: - Giao tieáp nhaèm kích thích, ñoäng vieân haønh ñoäng. Neáu caên cöù vaøo ñoái töôïng hoaït ñoäng giao tieáp chuùng ta coù theå phaân ra: - Giao tieáp lieân nhaân caùch (giöõa hai, ba ngöôøi). - Giao tieáp xaõû hoäi (giöõa moät ngöôøi vaø moät nhoùm ngöôøi). Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
8. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 51 - - Giao tieáp nhoùm. c. Caùc phöông tieän giao tieáp * Giao tieáp phi ngoân ngöõ: Goàm neùt maët, nuï cöôøi, aùnh maét, caùc cöû chæ, tö theá, dieän maïo, caùc haønh vi giao tieáp ñaëc bieät, ñoà vaät. * Phöông tieän giao tieáp ngoân ngöõ: Noäi dung cuûa ngoân ngöõ, töùc laø yù nghóa cuûa lôøi noùi, tính chaát cuûa ngoân ngöõ nhö nhòp ñieäu, aâm ñieäu, ngöõ ñieäu hoaëc ñieäu boä khi noùi. d.Nhöõng yeáu toá taâm lyù trong giao tieáp Bao goàm: + Nhaän thöùc trong giao tieáp. + Tình caûm, caûm xuùc trong giao tieáp + Aán töôïng ban ñaàu + Traïng thaùi baûn ngaõ trong giao tieáp + Söï hoøa hôïp taâm lyù giöõa nhöõng ngöôøi giao tieáp. + Kyû xaûo giao tieáp. Caâu hoûi vaø oân luyeän Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
9. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 52 - CHÖÔNG III. CAÙ NHAÂN – NHAÂN CAÙCH – HOAÏT ÑOÄNG I. CAÙ NHAÂN 1.Khaùi nieäm chung Khaùi nieäm “caù nhaân”, “con ngöôøi” laø moät theå thoáng nhaát xaùc ñònh, chuùng khoâng theå taùch rôøi nhau nhöng chuùng khoâng gioáng nhau veà noäi dung. Ñeå hieåu roû baûn chaát khaùi nieäm caù nhaân chuùng ta caàn phaân bieät vôùi khaùi nieäm con ngöôøi. * Con ngöôøi: Laø khaùi nieäm chung nhaát ñeå chæ moät thöïc theå sinh vaät soáng coù yù thöùc, coù ngoân ngöõ, phaûn aùnh vaø caûi taïo hieän thöïc xung quanh, coù theå saùng taïo ra coâng cuï vaø söû duïng chuùng trong hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa mình, coù moät cuoäc soáng xaõ hoäi vaø tìm ra phöông tieän sinh soáng nhôø lao ñoäng. * Caù nhaân: Laø moät con ngöôøi cuï theå trong toaøn boä nhöõng ñaëc ñieåm xaõ hoäi vaø taâm lyù ña daïng cuûa mình, laø chuû theå cuûa hoaït ñoäng xaõ hoäi, cuûa caùc quan heä xaõ hoäi. Vaø, khoâng theå coù caù nhaân ngoaøi xaõû hoäi, cuõng nhö xaõ hoäi loaøi ngöôøi khoâng theå toàn taïi neáu khoâng coù caùc caù nhaân hôïp thaønh. 2. Nhöõng ñaëc ñieåm taâm lyù caù nhaân a.YÙ thöùc veà baûn thaân. Con ngöôøi nhö moät caù nhaân, luoân khaúng ñònh “caùi toâi” cuûa mình,” caùi toâi” ñöôïc taùch ra: -“Caùi toâi” veà theå xaùc, töùc laø xem xeùt mình nhö moät thöïc theå soáng coù toå chöùc cô theå töông öùng. - “ Caùi toâi” xaõ hoäi töùc laø xem xeùt nhöõng ñaëc ñieåm, nhöõng neùt taâm lyù chæ rieâng mình coù. b. YÙ thöùc veà tính lieân tục vaø tính thoáng nhaát cuûa”caùi toâi” cuûa mình. Trong suoát caû cuoäc ñôøi con ngöôøi, khoâng chæ hình theå maø caû caùc neùt taâm lyù cuûa caù nhaân cuõng ñeàu thay ñoåi raát nhieàu. Nhöng, duø coù thay ñoåi theá naøo ñi chaêng nöõa thì con ngöôøi vaãn khoâng maát “caùi toâi” cuûa mình maø vaãn tieáp tuïc yù thöùc veà tính ñoàng nhaát cuûa mình vôùi caùi maø mình coù trong caùc thôøi kyø ñaõ qua cuûa caù nhaân. c. Tính caù bieät. Ñoù laø söï khaùc nhau cuûa caùc quùa trình, traïng thaùi, caùc thuoäc tính taâm lyù cuûa rieâng moåi ngöôøi caû veà noâi dung, hình thöùc, caùch thöùc bieåu hieän cuûa chuùng. Do caùc ñaëc ñieåm caù bieät cuûa con ngöôøi laø voâ cuøng ña daïng neân khoâng theå tìm ñöôïc hai caù nhaân gioáng heät nhau, töùc laø khoâng theå tìm thaáy hai con ngöôøi laëp laïi nhau hoaøn toaøn. d. Töï ñieàu chænh. Laø khaû naêng ñieàu khieån moät caùch coù yù thöùc ñoái vôùi caùc haønh vi, caùc traïng thaùi taâm lyù cuûa mình cho töông öùng vôùi caùc yeâu caàu cuûa moâi tröôøng xaõ hoäi hay voùi caùc ñieàu kieän ñeå thöïc hieän hoaït ñoäng. e. Tính tích cực. Caù nhaân luoân luoân hoaït ñoäng, khoâng coù hoaït ñoäng thì caù nhaân khoâng theå toàn taïi trong moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi. Khi caù nhaân hoaït ñoäng luoân bieåu hieän tính tích cöïc xaõ hoäi cuûa mình vaø taâm lyù caù nhaân seõ ñöôïc hình thaønh trong hoaït ñoäng. “Baát kyø hoaït ñoäng naøo cuûa con ngöôøi cuõng xuaát phaùt töø choã noù nhö moät caù nhaân, nhö moät chuû theå cuûa hoaït ñoäng ñoù” (X. L. Rubinsteâin). Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
10. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 53 - f. Tính töông quan. Laø söï töï khaúng ñònh caù nhaân mình trong caùc quan heä xaõ hoäi phöùc taïp; ñoàng thôøi vöøa giöõ ñöôïc neùt rieâng cuûa mình, vöøa thaáy ñöôïc nhöõng neùt rieâng ñoù ñöôïc hình thaønh trong khi chính baûn thaân mình tham gia tích cöïc vaøo caùc quan heä xaõ hoäi. g. Söï thoáng nhaát veà caáu truùc. Caù nhaân laø moät hieän töôïng phöùc taïp. Noù phöùc taïp trong caùc ñaëc ñieåm, caùc ñaëc tính vaø caùc quan heä taâm lyù cuûa mình. Song caùc ñaëc ñieåm, ñaëc tính ñoù cuûa caù nhaân luoân gaén bo ùvaø phuï thuoäc vaøo nhau trong moät theå thoáng nhaát cuûa nhaân caùch toaøn veïn. Toùm laïi: Caùc ñaëc ñieåm taâm lyù noùi treân mang tính chaát lòch söû. Chuùng xuaát hieän vaø phaùt trieån trong quaù trình lao ñoäng vaø hoaït ñoäng xaõ hoäi. Vì theá chuùng bieåu hieän baûn chaát xaõ hoäi cuûacon ngöôøi, ñoàng thôøi ñoù cuõng laø nhöõng neùt ñaõ phaùt trieån cuûa con ngöôøi nhö laø moät thaønh vieân tích cöïc cuûa xaõ hoäi . Nhö Maùc ñaõ noùi: “chuùng ta caàn phaûi bieát baûn chaát con ngöôøi noùi chung nhö theá naøo vaø baûn chaát ñoù thay ñoåi ra sao trong moãi moät thôøi ñaïi lòch söû cuï theå” (Maùc vaø Aêng-ghen; toaøn taäp; xuaát baûn laàn thöù hai, taäp 23, trang 623- daãn theo Ru-ñích ; taâm lyù hoïc; nxb Mir Matxcôva, tr. S1). 3. Baûn chaát sinh vaät vaø baûn chaát xaõ hoäi cuûa caù nhaân. a. Baûn chaát sinh vaät cuûa caù nhaân. Con ngöôøi laø moät thöïc theå sinh vaät. Noù chòu söï chi phoái cuûa caùc quy luaät sinh vaät hoïc nhö ñoàng hoùa, dò hoùa, aên, nguû, soáng, cheát v.v Bieåu hieän: - Theå hieän trong caáu truùc cô theå nhö heä thaàn kinh, heä hoâ haáp, heä tuaàn hoaøn - Tính sinh vaät cuûa con ngöôøi coøn ñöôïc bieåu hieän veà söï phaùt trieån cuûa cô theå trong caùc thôøi kyø khaùc nhau. - Maët sinh vaät cuûa con ngöôøi laø keát quûa cuûa söï tieán hoaù laâu daøi cuûa vaät chaát. b. Baûn chaát xaõ hoäi cuûa caù nhaân. Thoâng qua caù nhaân con ngöôøi ta seõ thaáy ñöôïc baûn chaát xaõ hoäi cuûa caù nhaân. Vì, con ngöôøi laø moät thöïc theå cuûa xaõ hoäi nghóa laø coù söï hình thaønh vaø phaùt trieån. Baûn chaát xaõ hoäi cuûa caù nhaân chòu söï chi phoái cuûa caùc quy luaät xaõ hoäi. Bieåu hieän: - ÔÛ ñaëc tính taâm lyù cuûa caù nhaân ñoù. Thoâng qua ñaëc tính taâm lyù ñoù ñaõ phaûn aùnh ñöôïc baûn chaát cuûa xaõ hoäi; phaûn aùnh ñöôïc thaùi ñoä cuûa caù nhaân ñoái vôùi xaõ hoäi. - Khi xaõ hoäi thay ñoåi thì baûn chaát xaõ hoäi cuûa caù nhaân thay ñoåi. Taâm lyù cuûa con ngöôøi mang baûn chaát xaõ hoäi - lòch söû. c. Sự thoáng nhaát bieän chöùng giöõa baûn chaát sinh vaät vaø baûn chaát xaõ hoäi cuûa caù nhaân . -Caùc ñaëc ñieåm sinh vaät taïo neân cô sôû vaät chaát cuûa caùc ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa caù nhaân. Khoâng coù cô sôû naøy thì noùi chung, caù nhaân khoâng theå toàn taïi vaø khoâng theå theå hieän mình veà maët cuoäc soáng vaø xaõ hoäi. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
11. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 54 - -Caùc ñaëc ñieåm sinh vaät cuûa caù nhaân coù theå gaây aûnh höôûng ít nhieàu ñeán caùc neùt taâm lyù cuûa caù nhaân ñoù tuøy theo möùc ñoä noäi dung vaø möùc ñoä phöùc taïp cuûa caùc neùt taâm lyù ñoù. - Caùc ñaëc ñieåm hoaït ñoäng thaàn kinh cuõng laøm cho con ngöôøi coù nhöõng neùt taâm lyù khoâng gioáng nhau vaø taïo neân tính caùch rieâng cuûa ngöôøi ñoù. - Xeùt veà maët chuûng loaïi cuõng nhö caù theå, nhöõng tính chaát töï nhieân cuûa con ngöôøi vôùi taát caû nhöõng chöùc naêng cuûa noù chæ ñöôïc phaùt trieån vaø hoaøn thieän döôùi taùc ñoäng cuûa ñoái töôïng xaõ hoäi vaø yeâu caàu cuûa hoaït ñoäng xaõ hoäi. - Baûn chaát xaõ hoâïi cuûa caù nhaân laøm boäc loä nhöõng khaû naêng tieàm taøng cuûa caùc yeáu toá sinh vaät hoaëc ñieàu chænh laïi moät soá nhöõng yeáu toá sinh vaät khoâng phuø vôùi hoaït ñoäng thöïc tieãn. Toùm laïi: Con ngöôøi laø moät thöïc theå sinh vaät-xaõ hoäi. Hai maët ñoù coù lieân quan vôùi nhau vaø laø moät theå thoáng nhaát hoaøn chænh trong moät caù nhaân. Maët xaõ hoäi cuûa caù nhaân laøm thuùc ñaåy vaø taêng cöôøng caùc yeáu toá sinh vaät vaø laøm cho caùc yeáu toá ñoù mang yù nghóa xaõ hoäi. II. NHAÂN CAÙCH VAØ CAÁU TRUÙC NHAÂN CAÙCH 1. Nhaân caùch laø gì ? Nhaân caùch laø moät vaán ñeà voâ cuøng phöùc taïp; coù raát nhieàu quan ñieåm khaùc nhau veà nhaân caùch cuûa con ngöôøi. Nhaân caùch duøng ñeå chæ con ngöôøi, noùi tôùi ñôøi soáng tinh thaàn cuûa caù nhaân, noùi tôùi baûn chaát xaõ hoäi cuûa caù nhaân. Nhaân caùch chæ ñöôïc hình thaønh trong hoaït ñoäng, trong ñieàu kieän xaõ hoäi nhaát ñònh chöù khoâng phaûi baåm sinh. “Nhaân caùch laø boä maët taâm lyù xaõ hoäi cuûa moãi ngöôøi, ñöôïc keát hôïp bôûi toång theå nhöõng phaåm chaát, naêng löïc, vöøa bieåu thò baûn saéc rieâng cuûa ngöôøi ñoù vöøa bieåu thò nhöõng ñaëc tröng chung cuûa nhoùm ngöôøi maø ngöôøi ñoù laø ñaïi bieåu (daân toäc, giai caáp, löùa tuoåi v.v )” Phaïm Minh Haïc (chuû bieân), Taâm lyù hoïc; Nxb Giaùo duïc; 1982 tr 41. “Nhaân caùch laø toång hoøa taát caû nhöõng gì hôïp thaønh moät con ngöôøi, moät caù nhaân vôùi baûn saéc vaø caù tính roõ neùt: ñaëc ñieåm theå chaát (taïng), taøi naêng, phong caùch, yù chí, ñaïo ñöùc, vai troø xaõ hoäi. Vaø laø moät caù nhaân coù yù thöùc veà baûn thaân, ñaû töï khaúng ñònh ñöôïc, giöõ ñöôïc phaàn naøo tính nhaát quaùn trong moïi haønh vi” (Nguyeãn Khaéc Vieän; Töø ñieån taâm lyù, Nxb Ngoaïi vaên, trung taâm nghieân cöùu taâm lyù treû em; HN. 1991,tr 190). Ñeå hieåu moät con ngöôøi, caàn ñöùng veà ba maët maø phaân tích. - Maët sinh lyù: Con ngöôøi laø moät sinh vaät (kyù hieäu S). - Maët xaõ hoäi: Con ngöôøi laø “toång hoøa moïi quan heä xaõ hoäi” (kyù hieäu X). - Maët taâm lyù: Vôùi moät cô caáu vaø cô cheá ñaëc thuø (kyù hieäu T). Ba maët naøy taùc ñoäng laån nhau, thöôøng xuyeân bieán ñoäng töø luùc môùi sinh ñeán luùc giaø taïo ra nhaân caùch. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
12. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 55 - 2. Caáu truùc cuûa nhaân caùch. Vaán ñeà caáu truùc cuûa nhaân caùch cho ñeán nay vaån laø vaán ñeà khaù phöùc taïp. Phöùc taïp ôû choã coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau veà nhaân caùch. Do ñoù, caáu truùc cuûa noù cuõng coù nhieàu nhöõng quan nieäm khaùc nhau. ÔÛ ñaây, chuùng ta chæ trích daãn moät vaøi quan nieäm. + Quan nieäm cuûa nhaø taâm lyù hoïc Lieân Xoâ (cuõ) Platoânoâp. Theo oâng, caáu truùc nhaân caùch cuûa con ngöôøi bao goàm boán heä thoáng: - Heä thoáng nhöõng xu höôùng. - Heä thoáng tính caùch. - Heä thoáng nhöõng kinh nghieäm. - Heä thoáng naêng löïc. + Quan nieäm hieän nay ñöôïc ña soá caùc nhaø taâm lyù hoïc töông ñoái thoáng nhaát. Caáu truùc cuûa nhaân caùch bao goàm boán thuoäc tính: - Xu höôùng. - Tính caùch. - Khí chaát - Naêng löïc. Boán thuoäc tính naøy hoøa quyeän vaøo nhau vaø thoáng nhaát vôùi nhau taïo thaønh nhaân caùch cuûa con ngöôøi. Trong ñoù, xu höôùng ñöôïc coi laø coát loõi cuûa nhaân caùch. Chuùng ta laàn löôït phaân tích caùc thuoäc tính: xu höôùng, tính caùch, khí chaát, naêng löïc. a. Xu höôùng Trong caáu truùc nhaân caùch, xu höôùng ñöôïc xeáp ôû vò trí trung taâm. Noù quyeát ñònh chieàu höôùng ñaïo ñöùc, taøi naêng cuûa söï phaùt trieån nhaân caùch. Thaønh phaàn cuûa xu höôùng bao goàm nhu caàu, höùng thuù, nieàm tin, lyù töôûng Xu höôùng laø moät heä thoáng nhöõng ñoäng cô beàn vöõng quy ñònh tính löïa choïn cuûa caù theå ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng nhaát ñònh vaø laøm naûy sinh tính tích cöïc hoaït ñoäng cuûa caù theå nhaèm tôùi ñoái töôïng ñoù. * Nhu caàu: Laø ñoøi hoûi taát yeáu do con ngöôøi caûm thaáy caàn ñöôïc thoûa maõn. - Traïng thaùi ban ñaàu naûy sinh khi caù nhaân caûm thaáy thieáu thoán moät ñieàu gì ñoù. Vaø ñoù cuõng la ñieàu kieän beân beân trong kích thích con ngöôøi vaän ñoäng tìm toøi nhöng chöa coù phöông höôùng. - Traïng thaùi cô baûn kích thíc con ngöôøi vaän ñoäng tìm toøi coù phöông höôùng. Khi ñaû xaùc ñònh ñöôïc ñoái töôïng cuûa nhu caàu thì caù nhaân vöôn tôùi ñeå thöïc hieän. Khaû naêng ñeå thöïc hieän laø khaû naêng khaùch quan vaø chuû quan. Moãi moät caù nhaân, töïu trung laïi ñeàu coù hai nhu caàu cô baûn: - Nhu caàu töï nhieân:aên, nguû, töï veä Nhu caàu naøy ñöôïc di truyeàn laïi nhö laø baûn naêng, coù soá löôïng ít oûi, phöông thöùc thoûa maõn ngeøo naøn, hình thöùc bieåu hieän ñôn ñieäu. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
13. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 56 - - Nhu caàu xaõ hoäi: Vaên hoùa, tinh thaàn Noù laøm bieán ñoåi nhu caàu sinh vaät, ñem laïi chaát môùi cho nhu caàu baûn naêng. Nhu caàu vaên hoùa,tinh thaàn ñöôïc bieåu hieän cuï theå qua nhöõng nhu caàu trí tueä, ñaïo ñöùc,thaåm myõ,chieám lónh vaø saùng taïo * Höùng thuù: “ Laø bieåu hieän cuûa moät nhu caàu, laøm cho chuû theå tìm caùch thoûa maõn, taïo ra khoaùi caûm, thích thuù ” ( Töø ñieån taâm lyù; Nguyeãn Khaéc Vieän (chuû bieân); nxb Ngoaïi vaên, H,1991,tr.123). Laø thaùi ñoä löïa choïn ñaëc bieät cuûa caù nhaân ñoái vôùi ñoái töôïng naøo ñoù vöøa coù yù nghóa ñoái vôùi cuoäc soáng vöøa coù khaû naêng mang laïi khoùai caûm cho caù nhaân ñoù trong quùa trình hoaït ñoäng. * Lyù töôûng: Laø muïc tieâu cao ñeïp, moät hình aûnh maãu möïc töông ñoái hoaøn chænh. Noù coù söùc haáp daãn, loâi cuoán con ngöôøi vöôn tôùi noù. Lyù töôûng coù hai ñaëc ñieåm: - Gaén boù vôùi hieän thöïc: Nhöõng hình aûnh cuûa lyù töôûng bao giôø cuõng coù chaát lieäu trong hieän thöïc vaø ñöôïc naûy sinh bôûi nhöõng maãu ngöôøi thöïc trong cuoäc soáng. - Tính laõng maïn: Nhöõng hình aûnh cuûa lyù töôûng thöôøng cao hôn hieän thöïc. Ñoù laø caùi maø con ngöôøi muoán ñaït tôùi trong töông lai. Trong moät chöøng möïc naøo ñoù, noù ñi tröôùc hieän thöïc vaø phaûn aùnh xu theá phaùt trieån cuûa caù theå. * Theá giôùi quan: Laø söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi veà caùc nguyeân lyù chung nhaát vaø caùc quy luaät cuûa thieân nhieân vaø ñôøi soáng xaõ hoäi. Söï hieåu bieát ñoù coù lieân quan ñeán vieäc con ngöôøi yù thöùc ñöôïc traùch nhieäm cuûa mình ñoái vôùi xaõ hoäi. Theá giôùi quan cuõng laø cô sôû ñeå hình thaønh höùng thuù, nhu caàu, lyù töôûng, nieàm tin. Ñoù laø heä thoáng nhöõng quan nieäm, nhöõng tri thöùc veà töï nhieân, xaõ hoäi vaø con ngöôøi. * Nieàm tin: Khi theá giôùi quan ñöôïc con ngöôøi theå nghieäm vaø rung caûm veà tính ñuùng ñaén cuûa noù seõ trôû thaønh nieàm tin. Nieàm tin chæ ñaïo haønh ñoäng cuûa con ngöôøi. Noù coøn nhö laø laêng kính ñeå con ngöôøi xem xeùt, ñaùnh giaù caùc söï kieän cuûa ñôøi soáng. b. Tính caùch Tính caùch laø moät toång theå bao goàm nhöõng tính chaát töông ñoái coá ñònh vaø vöõng chaéc cuûa moät caù nhaân ñöôïc theå hieän thoâng qua thaùi ñoä cuûa caù nhaân ñoù ñoái vôùi xaõ hoäi, ñoái vôùi lao ñoäng, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi xung quanh vaø ñoái vôùi baûn thaân mình. Vaø, heä thoáng thaùi ñoä naøy chi phoái heä thoáng haønh vi, cöû chæ, cuûa con ngöôøi. Thaùi ñoä cuûa con ngöôøi ñoái vôùi xaõ hoäi tröôùc heát laø thaùi ñoä chính trò cuûa baûn thaân. Thaùi ñoä ñoái vôùi lao ñoäng ñoái vôùi lao ñoäng theå hieän ôû tinh thaàn yeâu lao ñoäng, löông taâm, traùch nhieäm, hoaëc voâ traùch nhieäm trong lao ñoäng. Thaùi ñoä ñoái vôùi ngöôøi xung quanh nhö: thoâ loå hay lòch thieäp, quan taâm hay baøng quan, bieát hay khoâng bieát caùch laøm vieäc vôùi ngöôøi khaùc Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
14. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 57 - Thaùi ñoä ñoái vôùi baûn thaân mình nhö: töï aùi, hieáu danh, töï haøo, khieâm toán v.v Phaåm chaát khieâm toán raát caàn thieát cho söï töï ñaùnh giaù baûn thaân mình. Qua thöïc nghieäm, coù theå chia keát quûa ñaùnh giaù thaønh caùc nhoùm: - Nhoùm ñaùnh giaù mình quaù cao so vôùi naêng löïc. - Nhoùm ñaùnh giaù mình quùa thaáp so vôùi naêng löïc. - Nhoùm ñaùnh giaù mình ñuùng vôùi naêng luïc cuûa hoï. Heä thoáng haønh vi ñöôïc boäc loä do söï chi phoái tröïc tieáp cuûa heä thoáng thaùi ñoä. Haønh vi, cöû chæ, noùi naêng, boäc loä toát hay xaáu phuï thuoäc hoaøn toaøn vaøo heä thoáng thaùi ñoä neâu treân. c. Naêng löïc. Laø tính chaát taâm-sinh lyù cuûa con ngöôøi chi phoái quùa trình tieáp thu caùc kieán thöùc, kyõû naêng vaø kyõ xaûo cuõng nhö hieäu quûa thöïc hieän moät hoaït ñoäng nhaát ñònh. Khi noùi tôùi naêng löïc cuûa moät con ngöôøi laø noùi tôùi naêng löïc lao ñoäng cuûa anh ta. C. Maùc ñaõ vieát: “Chuùng toâi hieåu söùc lao ñoäng hay naêng löïc lao ñoäng laø toaøn boä nhöõng naêng löïc theå chaát vaø tinh thaàn toàn taïi trong moät cô theå, trong moät con ngöôøi ñang soáng ,vaø ñöôïc ngöôøi ñoù vaän duïng moãi khi saûn xuaát ra moät giaù trò söû duïng naøo ñoù”. (C.Maùc, Tö baûn, Nxb Söï thaät, H.,1985 ). Coù theå phaân bieät caùc möùc ñoä cuûa naêng löïc nhö sau: + Naêng löïc: Chæ möùc ñoä caù nhaân hoaøn thaønh toát moät loaït hoaït ñoäng naøo ñoù. + Naêng khieáu: Laø toaøn boä nhöõng naêng löïc laøm cho con ngöôøi trong moät lænh vöïc nhaát ñònh ñaït ñöôïc keát quûa ñaëc bieät vaø laøm cho hoï noåi baät leân so vôùi nhöõng ngöôøi khaùc cuøng hoaït ñoäng trong cuøng moät ñieàu kieän nhö nhau. Naêng khieáu noùi veà baåm chaát voán coù laøm cô sôõ cho naêng löïc. Naêng khieáu thöôøng bieåu hieän ra ôû söï coù nhieàu naêng löïc khaùc nhau. + Taøi naêng: laø toaøn boä nhöõng naêng löïc cho pheùp con ngöôøi thu ñöôïc keát quûa hoaït ñoäng coù ñaëc ñieåm laø ñoäc ñaùo vaø môùi meû, coù söï hoaøn chænh cao vaø coù yù nghóa xaõ hoäi lôùn. Ñaëc ñieåm cuûa taøi naêng laø trình ñoä saùng taïo cao khi thöïc hieän moät hoaït ñoäng naøo ñoù. + Thieân taøi: Laø möùc ñoä phaùt trieån cao nhaát cuûa naêng löïc. Thieân taøi tröôùc heát laø nhöõng söï saùng taïo thuùc ñaåy nhaân loaïi tieán leân phía tröôùc. Con ngöôøi coù taøi coù theå saùng taïo coù hieäu quûa trong lónh vöïc cuûa mình. Ngöôøi thieân taøi laø ngöôøi coù khaû naêng tieân ñoaùn trong khoa hoïc, tìm ra ñöôïc nhöõng quy luaät, nhöõng caùi maø ngaøy caøng coù yù nghóa lôùn lao ñoái vôùi nhaân loaïi vaø xaõ hoäi. d. Khí chaát. Laø moät toång theå caùc ñaëc tính taâm lyù caù nhaân theå hieän roõ dieãn bieán cuûa hoaït ñoäng taâm lyù cuûa con ngöôøi. Khí chaát caù nhaân laø vöõng chaéc vaø oån ñònh, chuùng theå hieän ôû ngöôøi ta trong caùc ñieàu kieän hoaït ñoäng raát khaùc nhau vaø laøm cho haønh vi cuûa con ngöôøi mang maøu saéc caûm xuùc. Khi xem xeùt töøng caù nhaân, tröôùc tieân caàn chuù yùñeán maët dieãn bieán cuûa haønh vi con ngöôøi laø caùi veà cô baûn do caùc ñaëc tính cuûa hoaït ñoäng thaàn kinh caáp cao xaùc ñònh. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
15. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 58 - I.P.Paùp-loáp ñaõ xaây ñöïng neân hoïc thuyeát khoa hoïc chaân chính veà caùc loaïi khí chaát-moät boä phaän trong hoïc thuyeát hoaït ñoäng thaàn kinh cao caáp cuûa oâng. Theo oâng, khí chaát laø ñaëc ñieåm chung nhaát cuûa töøng con ngöôøi rieâng reõ, laø ñaëc ñieåm cô baûn nhaát cuûa heä thaàn kinh cuûa ngöôøi ñoù, vaø ñaëc ñieåm naøy ghi daáu aán cuûa noù leân toaøn boä hoaït ñoäng cuûa moãi caù theå. Baèng thöïc nghieäm, I.Paùp-loáp ñaõ xaùc nhaän raèng khí chaát phuï thuoäc vaøo ñaëc ñieåm cô baûn cuûa hoaït ñoäng thaàn kinh caáp cao, caùc quùa trình cô baûn laø höng phaán vaø öùc cheá, vaø vaøo moái quan heä giöõa caùc quùa trình ñoù, oâng ñaû chuù yù ñeán boán kieåu hoaït ñoäng thaàn kinh caáp cao maø bieåu hieän taâm lyù cuûa chuùng laø boán loaïi khí chaát coå ñieån: Boán kieåu thaàn kinh cô baûn Boáùn kieåu khí chaát (töông öùng) Caân baèng, linh hoaït, maïnh Hoaït baùt (linh hoaït) Caân baèng, khoâng linh hoaït, maïnh Bình thaûn (ñieàm tónh) Khoâng caân baèng, maïnh Khoâng caân baèng, yeáu Noùng naûy (soâi noåi). Öu tö * Kieåu hoaït baùt (linh hoaït). Ngöôøi coù kieåu khí chaát naøy deã thích nghi vôùi nhöõng ñieàu kieän soáng thay ñoåi, nhanh choùng thích öùng vôùi ñieàu kieän xung quanh, nhaän thöùc nhanh, tình caûm deã xuaát hieän, deã vui vaø cuõng deã buoàn. Quan heä, giao thieäp roäng raõi vôùi moïi ngöôøi, khoâng coù phaûn öùng xaáu ñoät ngoät vôùi ngöôøi khaùc, thích haøi höôùc, laøm vieäc ñoøi hoûi tính saùng taïo. Nhöng coù nhöôïc ñieåm laø thieáu saâu saéc, tình caûm deã bò thay ñoåi, thieáu kieân ñònh, laøm vieäc tuyø höùng, deã naûn chí. Neáu khoâng coù neàn taûng ñaïo ñöùc, anh ta seõ trôû thaønh ngöôøi hôøi hôït, suy nghó noâng noåi. Caàn reøn luyeän tính kieân trì, töï kieàm cheá vaø phaûi ñoân ñoác khi ñöôïc giao nhieäm vuï. * Kieåu noùng naûy (soâi noåi). Ngöôøi coù khí chaát naøy thöôøng coù kieåu phaûn öùng nhanh, maïnh, nhaän thöùc nhanh, tình caûm boäc loä maõnh lieät, hoaït ñoäng soâi noåi, tröôùc hieåm nguy raát duõng caûm, quyeát ñoaùn nhanh khi xöû lyù, hay noùi thaúng, khoâng nham hieåm, haêng haùi trong coâng vieäc. Coù nhöôïc ñieåm laø do say meâ coâng vieäc neân deã maát caân baèng, deã coù thay ñoåi ñoät ngoät trong taâm traïng (deã vui vaø cuõng deã buoàn); thieáu giaùo duïc seõ laø ngöôøi thoâ baïo, deã phaùt khuøng, voäi vaøng boäp choäp, hay phung phí söùc löïc, thích ra meänh leänh. * Kieåu bình thaûn (ñieàm tónh). Ngöôøi coù kieåu khí chaát naøy traùi vôùi kieåu noùng naûy. Thöôøng bình thaûn, thaêng baèng, thong thaû, coù thaùi ñoä bình tónh, kieân trì, chín chaén, chu ñaùo, thaän troïng; taùc phong ñieàm ñaïm, ung dung, coù naêng löïc kieàm cheá vaø xaõ giao ñuùng möùc, khoâng haáp taáp, ít bò kích ñoäng caûm xuùc vaø traïng thaùi tình caûm ít bieåu loä roõ reät. Nhöng hoï khoâng coù tính saùng kieán, ít thay ñoåi tính neát vaø thoùi quen, ít thaùo vaùt, hay do döï boû lôõ thôøi cô, trong hoaït ñoäng caàn coù söï höôùng daãn. * Kieåu öu tö. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
16. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 59 - Ngöôøi coù kieåu khí chaát naøy suy nghó saâu saéc, tình caûm beàn vöõng, chín chaén, hieàn dòu. Nhöng hoï thöôøng hay nghó ngôïi moät caùch oám yeáu vaø phaûn öùng moät caùch beänh taät tröôùc nhöõng xuùc phaïm nhoû; ít côûi môû, traàm laëng ít noùi, ruït reø vaø hay coù tính ña nghi. Vieäc phaân chia khí chaát thaønh boán nhoùm nhö treân chæ mang tính chaát quy öôùc. Baûn thaân nhöõng khí chaát naøy khoâng mang noäi dung xaõ hoäi naøo neân khoâng theå coi ngöôøi coù khí chaát naøy laø toát, ngöôøi coù khí chaát kia laø xaáu. Khí chaát töï baûn thaân noù khoâng toàn taïi moät caùch ñoäc laäp maø bao giôø cuõng bieåu hieän ra moät caùch cuï theå trong caù nhaân con ngöôøi, gaén boù moät caùch höõu cô vôùi phaåm chaát ñaïo ñöùc vaø nhöõng thuoäc tính khaùc cuûa ngöôøi ñoù. Chaúng haïn, moät ngöôøi thuoäc kieåu soâi noåi ñöôïc giaùo duïc toát seõ tích cöïc ñaáu tranh cho chaân lyù, coøn neáu khoâng ñöôïc giaùo duïc toát coù theå trôû thaønh moät ngöôøi hung haõn taøn aùc hay gaây goå, thích “ñeø ñaàu cöôõi coã” ngöôøi khaùc. Moät ngöôøi thuoäc kieåu öu tö coù theå laø ngöôøi thieáu kieân trì hoaëc deã ñoàng caûm vôùi ngöôøi khaùc, hay moät ngöôøi coù tính ñoàng boùng. Do ñoù, khoâng coù ngöôøi naøo coù kieåu khí chaát xaáu caû, nhöõng con ngöôøi thuoäc baát cöù kieåu naøo ñeàu coù theå coù ích cho xaõ hoäi. Chæ neân ñaùnh giaù con ngöôøi khi kieåu khí chaát ñoù keát hôïp vôùi nhöõng ñaëc ñieåm khaùc cuûa caù nhaân con ngöôøi. III. MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ VEÀ TAÂM LYÙ HOÏC HOAÏT ÑOÄNG 1. Khaùi nieäm chung veà hoaït ñoäng vaø nhöõng ñaëc ñieåm taâm lyù cuûa con ngöôøi a. Hoạt ñoäng. Laø toång hôïp nhöõng haønh ñoäng cuûa con ngöôøi nhaèm ñeå thoûa maõn moïi nhu caàu vaø lôïi ích cuûa caù nhaân vaø xaõ hoäi. Coù nhieàu ñaïi dieän vaø quan nieäm khaùc nhau cuûa caùc xu höôùng taâm lyù hoïc, ôû ñaây chuùng ta xin neâu daãn duï veà quan nieäm cuûa Vögoátxki. Quan nieäm naøy noùi raèng baèng hoaït ñoäng lao ñoäng cuûa mình, con ngöôøi taïo ra loaïi hình thích nghi môùi veà chaát vôùi moâi tröôøng, loaïi hình naøy hoaøn toaøn khaùc vôùi caùc daïng haønh vi maø ñoäng vaät coù, loaïi hình naøy bao haøm söï taùc ñoäng tích cöïc vaøo theá giôùi beân ngoaøi, vaøo nhöõng ngöôøi xung quanh, vaø do ñoù, taùc ñoäng tích cöïc leân chính baûn thaân mình. Quan heä ñoù do Vögoátxki phaùc hoïa. Sô ñoà sau laø chìa khoaù giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc taâm lyù hoïc hoaït ñoäng. C D A B1 B2 Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm B3
17. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 60 - Trong ñoù: A – Con ngöôøi B1 – Coâng cuï lao ñoäng B2 – Ñoái töôïng lao ñoäng B3 – Saûn phaåm lao ñoäng C – Vaên hoùa (ngoïn löûa) D – Ngoân ngöõ, taâm lyù Nhö vaäy, qua sô ñoà chuùng ta nhaän thaáy hoaït ñoäng lao ñoäng (B1, B2, B3) quan heä vôùi vaên hoùa, vôùi ngoân ngöõ vaø vôùi con ngöôøi (trung taâm cuûa caùc moái quan heä) Xem theâm: Haønh vi vaø hoaït ñoäng cuûa Phaïm minh Haïc, Nxb Giaùo duïc, 1989, tr 207-206. b. Ñaëc ñieåm. - Tính xaõ hoäi cuûa hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi: Baát kyø moät loaïi hình hoaït ñoäng naøo ñöôïc xem xeùt veà noäi dung cuõng nhö caùch thöùc tieán haønh chuùng ñeàu laø saûn phaåm cuûa söï phaùt trieån lòch söû-xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. - Tính muïc ñích: Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi bao giôø cuûng laø hoaït ñoäng coù yù thöùc. Nghóa laø luoân luoân ñaët ra muïc ñích cuûa hoaït ñoäng, hình dung ra keát quûa cuûa hoaït ñoäng. - Tính keá hoaïch: Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi khoâng phaûi laø toång soá nhöõng cöû ñoäng rieâng reõ. Trong baát cöù hoaït ñoäng naøo caùc cöû ñoäng, ñoäng taùc ñöôïc saép xeáp theo moät trình töï nhaát ñònh lieân quan vaø thoáng nhaát vôùi nhau, ñöôïc xaây döïng theo moät keá hoaïch roû raøng. Keá hoaïch ñoù noùi leân trình töï tieán haønh caùc hoaït ñoäng ñeå ñaït muïc ñích haønh ñoäng. -Tính heä thoáng trong hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñöôïc hieåu nhö laø söï phoái hôïp nhòp nhaøng caùc ñoäng taùc rieâng leû cuûa hoaït ñoäng theo moät muïc ñích nhaát ñònh. 2. Ñoäng cô cuûa hoaït ñoäng. Laø nhöõng yù nghó vaø caûm xuùc cuûa con ngöôøi kích thích con ngöôøi thöïc hieän moät hoaït ñoäng naøo ñoù. Trong hoaït ñoäng, Con ngöôøi coù moät soá daïng ñoäng cô sau: - Ñoäng cô theo tình huoáng rieâng: Ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng haønh vi rieâng hay nhöõng hoaït ñoäng cuûa caù nhaân trong moät thôøi gian nhaát ñònh hoaëc suoát caû cuoäc ñôøi gaén vôùi moät hoaït ñoäng cuï theå. - Caùc ñoäng cô caù nhaân vaø ñoäng cô coù yù nghóa xaõ hoäi. a. Đoäng cô caù nhaân Ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùc haønh vi nhaèm ñaït tôùi lôïi ích caù nhaân vaø phuø hôïp öu theá caù nhaân cuûa hoï. Neáu hoaït ñoäng naøo khoâng coù lieân quan ñeán öu theá caù nhaân thì hoaït ñoäng ñoù khoâng coù höùng thuù ñoái vôùi caù nhaân ñoù. b. Ñoäng cô coù yù nghóa xaõ hoäi Ñaây laø loaïi ñoäng cô ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû nhöõng haønh vi coù yù nghóa xaõ hoäi, laø söï kích thích ñaïo ñöùc cao thöôïng nhö traùch nhieäm, nghóa vuï xaõ hoäi v.v Ngoaøi ra coøn coù loaïi ñoäng cô khaùt voïng, ñaây laø loaïi ñoäng cô khoâng coù lieân quan gì ñeán nhöõng haønh ñoäng maø chæ nhôø noù coù theå ñaït ñöôïc keát quûa cuûa hoaït ñoäng. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
18. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 61 - Toùm laïi, ñoäng cô hoaït ñoäng laø caùi kích thích con ngöôøi say meâ vôùi caùc hoaït ñoäng töông öùng. YÙ nghóa cuûa caùc loaïi ñoäng cô hoaït ñoäng ñöôïc quy ñònh bôõi muïc ñích cuûa hoaït ñoäng ñoù. 3. Hoạt ñoäng vaø taâm lyù Toaøn boä ñôøi soáng noäi taâm cuûa caù nhaân ñöôïc hình thaønh thoâng qua nhöõng hoaït ñoäng thöïc tieån. Vaø ñôøi soáng noäi taâm cuõng ñöôïc boäc loä, quan heä maät thieát vôùi chính quùa trình hoaït ñoäng ñoù. Tính chaát cuûa hoaït ñoäng caøng khoù khaên phöùc taïp bao nhieâu thì theá giôùi chuû quan cuûa con ngöôøi caøng boäc loä roõ neùt baáy nhieâu. Moái quan heä giöõa hoaït ñoäng vaø taâm lyù: - Thoâng qua hoaït ñoäng thì nhöõng phaåm chaát vaø naêng löïc cuûa con ngöôøi seõ ñöôïc hình thaønh vaø hoaøn thieän. - Thoâng qua hoaït ñoäng, noäi dung vaø cô cheá taâm lyù caù nhaân ñöôïc boäc loä. - Tuøy theo möùc ñoä phaûn aùnh, taâm lyù tham gia ñieàu chænh hoaït ñoäng. - Trong moåi hoaït ñoäng, keát quûa cuûa noù thöôøng ñöôïc bieåu hieän ôû hai möùc ñoä: + Ñaït ñöôïc muïc ñích hoaït ñoäng (thaønh coâng). + Khoâng ñaït ñöôïc muïc ñích hoaït ñoäng (thaát baïi). Vaø, keát quûa cuûa caùc hoaït ñoäng tröôùc hoaëc keát quûa cuûa hoaït ñoäng tröïc tieáp tröôùc coù aûnh höôûng tieâu cöïc hoaëc tích cöïc tôùi hoaït ñoäng sau. Toùm laïi, trong hoaït ñoäng söï phong phuù cuûa ñôøi soáng tinh thaàn, chieàu saâu cuûa trí tueä, söï theå nghieäm söùc maïnh cuûa tình caûm, yù chí, naêng löïc, tính caùch ñöôïc khaùm phaù vaø boäc loä chính trong hoaït ñoäng ñoù. 4. Nhöõng dạng hoạt ñoäng cô baûn. Coù nhieàu caùch phaân loaïi hoaït ñoäng: *Neáu döï vaøo saûn phaåm ngöôøi ta chia hoaït ñoäng thaønh hai loaïi: +Hoaït ñoäng thöïc tieãn nhaèm taïo ra saûn phaåm chuû yeáu laø vaät chaát. +Hoaït ñoäng lyù luaän nhaèm taïo ra saûn phaåm chuû yeáu laø tinh thaàn. *Neáu döïa vaøo caùc maët hoaït ñoäng ngöôøi ta chia thaønh boán loaïi: +Hoaït ñoäng bieán ñoåi. +Hoaït ñoäng nhaän thöùc. +Hoaït ñoäng ñònh höôùng giaù trò. +Hoaït ñoäng giao löu. * Neáu xeùt treân phöông dieän caù theå ngöôøi ta chia thaønh boán loaïi: a. Vui chôi: Laø hình thöùc hieän thöïc hoùa tích cöïc cuûa con ngöôøi. Nguoàn goác cuûa troø chôi laø baét chöôùc, laø kinh nghieäm, coøn nguoàn kích thích troø chôi laø nhu caàu trong hoaït ñoäng. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
19. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 62 - Vui chôi phuï thuoäc vaøo töøng löùa tuoåi. Neáu ñoái vôùi ngöôøi lôùn, tröôûng thaønh laø hoaït ñoäng khoâng chuû ñaïo thì vôùi treû em döôùi tuoåi ñi hoïc thì vui chôi laø hoaït ñoäng chuû ñaïo. b. Học taäp. Caù nhaân nhaèm tieáp thu nhöõng kieán thöùc, nhöõng hình thöùc haønh vi, haønh ñoäng maø loaøi ngöôøi ñaõû taïo ra. Treû em ñeán tuoåi ñi hoïc thì hoaït ñoäng hoïc taäp ñoùng vai troø chuû ñaïo. Hoaït ñoäng hoïc taäp bao goàm: - Naém vöõng tri thöùc veà töï nhieân, xaõ hoäi. - Naêùm vöõng caùc thao taùc, caùc caùch thöùc vaø hình thaønh kyõ xaûo. - Naém vöõng phöông thöùc söû duïng tri thöùc. Hoïc taäp laø daïng hoaït ñoäng ñaëc tröng cuûa con ngöôøi, Laø loaïi hoaït ñoäng nhaèm chuaån bò cho con ngöôøi böôùc vaøo cuoäc soáng lao ñoäng. c. Lao ñoäng. Laø moät hoaït ñoäng cô baûn cuûa con ngöôøi, trong ñoù caù nhaân söû duïng söùc maïnh tinh thaàn (tri thöùc, tình caûm, yù chí, kyû naêng, caùc phaåm chaát taâm lyù caù nhaân noùi chung) vaø söùc maïnh theå löïc taùc ñoäng vaøo theá giôùi baèng coâng cuï lao ñoäng nhaèm taïo neân nhöõng saûn phaåm coù giaù trò veà maët xaõ hoäi ñeå thoûa maõn nhu caàu cuûa xaõ hoäi noùi chung vaø cuûa con ngöôøi noùi rieâng. Lao ñoäng cuõng laø moät hình thöùc kieåm tra nghieâm ngaët moïi tri thöùc, kyõ naêng, kyõ xaûo, theå löïc vaø caùc phaåm chaát taâm lyù khaùc maø caù nhaân coù ñöôïc. Cuõng chính qua lao ñoäng, caù nhaân töï boäc loä nhöõng ñieåm yeáu, maïnh cuûa mình. Khi xaõ hoäi phaùt trieån, töùc laø con ngöôøi ña soá tieáp xuùc vôùi lao ñoäng coâng nghieäp, loaïi lao ñoäng naøy thöôøng ít khi aûnh höôûng ñeán söùc khoûe theå chaát maø laïi gaây ra nhöõng roái loaïn taâm lyù. Vì vaäy, “taâm lyù hoïc ñöùng tröôùc nhöõng vaán ñeà: - Nhaân toá naøo laø chuû yeáu, hoaøn caûnh lao ñoäng hay laø moät baûn chaát, moät thieân höôùng saün coù cuûa caù nhaân ? - Coù nhöõng trieäu chöùng naøo ñeå phaùt hieän sôùm caùc roâí loaïn tröôùc luùc trôû neân beänh hoaïn ? - Coù nhöõng trieäu chöùng ñaëc tröng cho moät soá ngheà nghieäp ? - Coù nhöõng ñaëc tính naøo laøm cho caù nhaân naøy hay caù nhaân khaùc thích nghi hay khoâng vôùi moät ngheà nghieäp nhaát ñònh ? - YÙ nghóa cuûa moät vieäc laøm ñoái vôùi caù nhaân, vaø ñöôïc ñaùnh giaù nhö theá naøo trong xaõ hoäi. “ (Nguyeãn Khaéc Vieän, Töø ñieån taâm lyù hoïc, Nxb Ngoaïi vaên, 1991 ). d. Hoaït ñoäng ñaáu tranh xaõ hoäi. Laø hình thöùc hoaït ñoäng ñaëc tröng cuûa con ngöôøi. Hoaït ñoäng naøy xen keû vôùi caùc daïng hoaït ñoäng cô baûn ñaõ neâu ôû treân. Chöøng naøo nhöõng hoaït ñoäng cô baûn treân mang tính yù nghóa xaõ hoäi saâu saéc vaø möùc ñoä töï giaùc cao thì baûn thaân chuùng trôû thaønh hoaït ñoäng ñaáu tranh. Hoaït ñoäng naøy coøn coù hình thöùc sinh hoaït chính trò xaõ hoäi vaø ñaáu tranh giai caáp. Thoâng qua hoaït ñoäng naøy, nhöõng phaåm chaát taâm lyù môùi seõ ñöôïc hình thaønh vaø nhöõng phaåm chaát taâm lyù khaùc ñöôïc hoaøn thieän. Keát luaän chung: Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
20. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 63 - Töø nhöõng ñieàu phaân tích ôû treân chuùng ta thaáy raèng, caù nhaân vôùi tö caùch laø moät thaønh vieân cuûa xaõ hoäi vöøa laø chuû theå vöøa laø ñoái töôïng cuûa caùc quan heä xaõ hoäi. Caù nhaân tham gia vaøo hoaït ñoäng xaõ hoäi vôùi ñaày ñuû ñaëc ñieåm taâm lyù vaø laø moät nhaân caùch toaøn veïn, hoaøn chænh. Caáu truùc taâm lyù cuûa caù nhaâ laø moät theå thoáng nhaát khoâng theå taùch rôøi giöõa caùc thuoäc tính: Xu höôùng, tính caùch, naêng löïc, khí chaát. Taâm lyù caù nhaân chæ ñöôïc hình thaønh trong hoaït ñoäng vaø baèng hoaït ñoäng. Caùc daïng hoaït ñoäng cô baûn cuûa con ngöôøi laø nôi kieåm nghieäm, theå nghieäm nghieâm ngaët thaùi ñoä, söï phaùt trieån taâm lyù cuûa caù nhaân. Ñoäng löïc cuûa nhöõng hoaït ñoäng ñoù laø nhöõng ñoäng cô. Ñoäng cô coù yù nghóa xaõ hoäi chieám vai troø chuû ñaïo trong hoaït ñoäng cuûa caù nhaân. * Caâu hoûi vaø oân luyeän Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
21. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 64 - TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH 1. Phaïm Minh Haïc, Nhaäp moân taâm lyù hoïc, Nxb Giaùo duïc, 1980. 2.Phaïm Minh Haïc (chuû bieân), Phaïm Taát Dong, Phaïm Hoaøng Gia, Ñaëng Xuaân Hoaøi, Nguyeãn Ñöùc Minh, Traàn Troïng Thuûy, Taâm lyù hoïc, Nxb Giaùo duïc, 1982. 3. GS.TS Ruñích,Nxb Mir, Maùtxcôva & TDTT Haø noäi, Taâm lyù hoïc, in taïi Lieân xoâ (cuû); 1986. 4. Phaïm minh Haïc , Phaïm Hoaøng Gia, Traàn Troïng Thuûy, Nguyeãn Quang Uaån, Taâm lyù hoïc,Vuï Ñaøo taïo -Boài döôõng Boä Giaùo duïc, 1989. 5. Mai Höõu Khueâ, Nhöõng khiaù caïnh taâm lyù cuûa quaûn lyù, Nxb Lao ñoäng: H.,1986. 6. Phaïm Minh Haïc, Haønh vi vaø hoaït ñoäng, Nxb Giaùo duïc. 1989. 7. Nguyeãn Khaéc Vieän, Töø ñieån taâm lyù, Nxb Ngoaïi vaên-Trung taâm nghieân cöùu taân lyù treû em. H 1991. 8. G.S.A.V. Petrovski (chuû bieân),Taâm lyù hoïc löùa tuoåi vaø taâm lyù hoïc sö phaïm; Nxb Giaùo duïc; Taäp 1,2,3 ;1982. 9. Ñöùc Uy, Nhöõng bí aån trong taâm lyù con ngöôøi, Nxb Ñaø Naúng, 1988. 10. PGS.PTS. Traàn Vaên Thieän. PTS. Thaùi Trí Duõng, Taâm lyù hoïc, Ñaïi hoïc Kinh teá TP. Hoà Chí Minh. 1994. 11. Traàn Troïng Thuûy ( chuû bieân ), Baøi taäp thöïc haønh taâm lyù hoïc,. Nxb Giaùo duïc, 1990. 12. Nguyeãn Quang Uaån (chuû bieân), Taâm lyù hoïc ñaïi cöông, H.,1995. / * O * / Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
22. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 65 - Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm