Giáo trình Phong trào nông dân thế kỷ XVIII và phong trào Tây Sơn (Phần 2)

Nội dung text: Giáo trình Phong trào nông dân thế kỷ XVIII và phong trào Tây Sơn (Phần 2)

1. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 26 – CHÖÔNG II : PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN TAÂY SÔN (1771 - 1789) I.ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH. 1. Khaùi quaùt lòch söû phaàn ñaát Ñaøng Trong a.Quaù trình saùt nhaäp laõnh thoå Chieâm Thaønh Chieâm Thaønh (Chaêm Pa, Laâm Aáp) laø moät nöôùc ñöôïc thaønh laäp töø nhaø nöôùc phoâi thai theá kyû I tröôùc Coâng nguyeân. Naêm 111 TCN, nhaø Taây Haùn cai trò mieàn ñaát nöôùc ta, laäp ra quaän Nhaät Nam. Huyeän Töôïng Laâm thuoäc quaän Nhaät Nam ôû phía Nam nöôùc ta, cö daân ôû ñaây chuû yeáu laø ñoàng baøo Chaêm. Naêm 190, thuû lónh Khu Lieân phaùt ñoäng nhaân daân khôûi nghóa. Ñeán naêm 192, khôûi nghóa thaønh coâng, Khu Lieân leân laøm vua hieäu laø Hoaøn Vöông, ñaët teân nöôùc laø Laâm AÁp hay coøn goïi laøø Chaêm Pa hoaëc Chieâm Thaønh. Trong suoát thôøi kyø Baéc thuoäc, Chieâm Thaønh phaàn lôùn töï chuû. Cö daân Chaêm ñaõ xaây döïng ñöôïc moät quoác gia ñoäc laäp, neàn kinh teá, vaên hoaù phaùt trieån röïc rôõ. Daáu tích coøn laïi laø nhöõng ñeàn thaùp Chaêm huyeàn bí. Naêm 982, Leâ Hoaøn ñem binh ñaùnh chieám kinh ñoâ Ñoàng Döông (Quaûng Nam) roài ruùt quaân veà nöôùc ñeå laïi moät boä phaän quaân ñoäi chieám giöõ Ñeøo Ngang. Ñeán naêm 992, Leâ Hoaøn laïi cho môû ñöôøng boä töø cöûa bieån Nam Giaùo (Ngheä An) ñeán Chaâu Ñòa Lyù (nay thuoäc Quaûng Bình). Naêm1044, Lyù Thaùi Toâng (Phaät Maõ) keùo quaân ñaùnh chieám kinh ñoâ Chieâm Thaønh laø Chaø Baøn (Vijaya – Bình Ñònh), gieát vua Saï Ñaåu, baét 30 voi, 5000 ngöôøi vaø gia quyeán vua Saï Ñaåu, gieát hôn 3 vaïn ngöôøi. Naêm 1069, vua Lyù Thaùnh Toâng laïi caát quaân tieán ñaùnh Chieâm Thaønh, sai Lyù Thöôøng Kieät laøm tieân phong kieâm chöùc Nguyeân soaùi. Ñaïi Vieät toaøn thaéng, chieám ñöôïc kinh ñoâ, baét ñöôïc vua Chieâm Thaønh laø Cheá Cuû (Rudravarman III) vaø gia quyeán mang veà nöôùc. Vua Chieâm Thaønh phaûi daâng 3 chaâu Ñòa Lyù, Ñoá Chaùnh, Ma Linh (vuøng ñaát thuoäc Quaûng Bình vaø Baéc Quaûng Trò) ñeå ñöôïc tha veà. Naêm 1075, Lyù Thöôøng Kieät ñi kinh lyù, ñoåi Chaâu Ñòa lyù laøm Laâm Bình, Ma Linh laøm Minh Linh vaø moä daân ñeán ôû. Naêm 1307, nhaø Traàn gaû coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua Chieâm Thaønh laø Cheá Maân. Vua Chieâm Thaønh daâng 2 chaâu OÂ, Lyù ñeå taï ôn. Nhaø Traàn nhaân ñoù laäp 2 chaâu Thuaän, Hoaù (thuoäc Quaûng Bình, Quaûng Trò, Thöøa Thieân Hueá ngaøy nay). Naêm 1402, nhaø Hoà sai Ñoã Maãn mang quaân ñaùnh Chieâm Thaønh, chieám ñöôïc ñaát Chieâm Ñoäng vaø Coå Luyõ (Baéc Quaûng Ngaõi) roài chia laøm 4 chaâu Thaêng, Hoa, Tö , Nghóa thuoäc an phuû söù loä Thaêng Hoa. Sau ñoù, nhaø Hoà sai quan laïi moä daân ñeán khai khaån. Naêm1471, Leâ Thaùnh Toâng thaân chinh chæ huy 26 vaïn quaân tieán ñaùnh Chieâm Thaønh. Leâ Thaùnh Toâng töï mình ñoác suaát quaân ñoäi bao vaây thaønh Chaø Baøn (Baéc Quy Nhôn, Bình Ñònh), baét soáng vua Chieâm Thaønh laø Traø Toaøn. Sau khi chieám ñöôïc Chieâm Thaønh, Leâ Thaùnh Toâng laáy moät phaàn phía Baéc (töø ñeøo Cuø Moâng trôû ra) ñaët laøm thöøa tuyeân Quaûng Nam vaø veä Thaêng Hoa vaø veà tính chaát cuõng gioáng nhö caùc traán xöù khaùc. Naêm1498, nhaø Leâ laïi ñaët theâm 3 veä Thaêng Hoa, Tö Nghóa, Hoaøi Nhaân thuoäc ñoâ ty Quaûng Nam. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
2. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 27 – Phaàn coøn laïi, nhaø Leâ chia laøm 2 nöôùc. Hoa Anh laø phaàn ñaát thuoäc quyeàn cai quaûn cuûa quyù toäc Chaêm (laø vuøng duyeân haûi töø Phuù Yeân trôû vaøo ñeán Bình Thuaän). Nam Baøn laø ñòa baøn cö truù cuûa caùc toäc ngöôøi Tröôøng Sôn - Taây Nguyeân. Nhöng caû 2 nöôùc naøy ñeàu chòu söï kieåm soaùt chaët cheõ cuûa nhaø Leâ. Naêm 1474, em vua Traø Toaøn laø Traø Toaïi khôûi binh ñònh khoâi phuïc ñaát ñai bò maát. Töôùng Leâ Nieäm ñaõ daãn quaân ñeán ñaøn aùp, baét ñöôïc Traø Toaïi ñem veà Thaêng Long trò toäi. Nhaân daân Chaêm cuõng nhieàu laàn khôûi nghóa nhöng ñeàu bò daäp taét. Thaùng 11 naêm 1558, Nguyeãn Hoaøng ñöôïc phong laø Ñoan Quaän Coâng xin vaøo traán thuû Thuaän Hoùa, Buøi Taù Haùn traán thuû Quaûng Nam (Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh, Gia Lai vaø Coâng Tum). Ñeán naêm 1568, traán thuû Quaûng Nam laø Buøi Taù Haùn cheát. Nguyeãn Baù Quyùnh ñöôïc cöû thay theá. Naêm 1570, quaân Maïc taán coâng maïnh vaøo vuøng Thanh Hoaù, Ngheä An, Trònh Kieåm trieäu hoài Nguyeãn Baù Quyùnh veà Ngheä An vaø giao cho Nguyeãn Hoaøng kieâm luoân traán thuû Quaûng Nam. Beà ngoaøi, Nguyeãn Hoaøng vaãn phaûi thaàn phuïc Nam trieàu nhöng beân trong thì lo xaây döïng cô sôû caùt cöù laâu daøi vaø thöïc teá ñaõ thoaùt khoûi söï kieåm soaùt cuûa chính quyeàn hoï Trònh. ÔÛ ñaây ñang hình thaønh moät khu vöïc caùt cöù cuûa taäp ñoaøn phong kieán hoï Nguyeãn. Vuøng naøy ñaõ ñöôïc tieán haønh khai khaån töø laâu nhöng veà cô baûn vaãn coøn hoang vu. Nhaân luùc hoï Trònh ñang baän ñoái phoù vôùi nhaø Maïc ôû phía Baéc, Nguyeãn Hoaøng ñaõ tieán haønh khai khaån ñaát ñai ñeå taïo ra moät cô sôû kinh teá vöõng chaéc cho vieäc caùt cöù. Thuaän – Quaûng trôû thaønh moät vuøng kinh teá phaùt trieån, chính trò oån ñònh. Naêm 1593, Nguyeãn Hoaøng ra Thaêng Long daâng noäp soå saùch quaân daân kho taøng 2 xöù Thuaän – Quaûng. Nguyeãn Hoaøng ñem theo thuyû quaân Thuaän – Quaûng ra giuùp Trònh Tuøng traán aùp taøn quaân nhaø Maïc. Nhaân dòp naøy, Trònh Tuøng giöõ Nguyeãn Hoaøng ôû laïi Baéc Haø ñeå kieàm cheá vaø tìm caùch thu hoài vuøng ñaát Thuaän – Quaûng. Naêm 1600, laáy côù phaûi mang quaân ñi ñaùnh deïp cuoäc noåi daäy cuûa moät nhoùm quan laïi ôû cöûa bieån Ñaïi An, Nguyeãn Hoaøng ñem quaân vöôït bieån troán vaøo Thuaän Hoaù baét ñaàu choáng laïi trieàu ñình Leâ - Trònh Naêm 1602, Nguyeãn Hoaøng cho con laø Nguyeãn Phuùc Nguyeân traán thuû Quaûng Nam. Tröôùc khi cheát, oâng daën laïi Nguyeãn Phuùc Nguyeân: “Ñaát Thuaän Quaûng, phía Baéc coù Hoaønh sôn vaø Linh giang, phía Nam coù nuùi Haûi Vaân vaø Thaïch Bi, ñòa theá hieåm coá, thaät laø moät nôi ñeå cho ngöôøi anh huøng duïng voõ. Neân bieát daïy baûo nhaân daân, luyeän taäp binh só, khaùng cöï laïi hoï Trònh thì gaây döïng ñöôïc cô nghieäp muoân ñôøi” Naêm 1611, Nguyeãn Hoaøng sai töôùng Vaên Phong mang quaân taán coâng Hoa Anh, laáy ñaát Chieâm Thaønh laäp ra phuû Phuù Yeân, goàm 2 huyeän Ñoàng Xuaân vaø Tuy Hoaø. Vua Chieâm Thaønh laø Baø Taám (Po Romeâ) nhieàu laàn ra ñaùnh mong ñoøi laïi ñaát nhöng ñeàu thaát baïi. Naêm 1629, traán thuû Phuù Yeân laø Vaên Phong choáng laïi hoï Nguyeãn, Nguyeãn Phuùc Nguyeân sai nguyeãn Phuùc Vinh mang quaân ñeán tieâu dieät vaø laäp ra dinh Traán Bieân (traán saùt bieân). Naêm 1653, laáy côù quaân Chieâm Thaønh hay quaáy roái Phuù Yeân, Nguyeãn Phuùc Taàn sai Cai cô Huøng Loäc vaø Minh Vuõø mang 3000 quaân, vöôït qua daõy nuùi Thaïch Bi vaø Hoå Döông (nay laø khu vöïc ñeøo Caû, giaùp giôùi Phuù Yeân vaø Khaùnh Hoaø) ñaùnh baïi quaân Chieâm Thaønh roài tieán ñeán soâng Phan Rang. Vua Baø Baät (Po Phiktirai) xin haøng. Chuùa Nguyeãn saùt nhaäp theâm 2 phuû Thaùi Khang (goàm Quaûng Phuùc, Taân An thuoäc Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
3. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 28 – Khaùnh Hoaø) vaø Dieân Ninh (sau ñoåi laø Dieân Khaùnh goàm 3 huyeän Phuùc Ñieàn, Vónh Xöông, Hoa Chaâu) laäp thaønh dinh Thaùi Khang do Huøng Loäc laøm traán thuû. Thaùng 4 naêm1693, laáy côù vua Baø Tranh (Po Thop) boû trieàu coáng vaø xaâm phaïm ñaát Dieân Ninh, Nguyeãn Phuùc Chu sai töôùng Nguyeãn Höõu Kính (Nguyeãn Höõu Caûnh) mang quaân tieán ñaùnh, baét ñöôïc Baø Tranh (vua cuoái cuûa Chieâm Thaønh) vaø gia thuoäc ñem veà AÙi Töû (Quaûng Trò) saùt nhaäp phaàn coøn laïi cuûa Chieâm Thaønh vaøo ñaát ñaøng Trong cuûa hoï Nguyeãn, laäp ra traán Thuaän Thaønh (cuøng naêm ñoù ñoåi laø Bình Thuaän). Sau khi chieám ñöôïc toaøn boä ñaát ñai Chieâm Thaønh, chuùa Nguyeãn thi haønh chính saùch thoáng trò daõ man. Caùc cuoäc khôûi nghóa cuûa quyù toäc vaø nhaân daân Chaêm khoâng ngöøng dieãn ra. thaùng 12 naêm1693, nhaân daân Chaêm ñaõ noåi daäy khôûi nghóa döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ngoâ Laõng (A Ban) vaø OÁc Nha Thaùt. Cuoäc khôûi nghóa ñaõ khoâi phuïc laïi cho ngöôøi Chaêm haàu heát ñaát ñai Bình Thuaän nhöng ñeán thaùng 4 naêm1694, cuoäc khôûi nghóa bò quaân Nguyeãn ñaøn aùp. Maëc duø cuoäc khôûi nghóa bò thaát baïi nhöng Chuùa Nguyeãn phaûi ban haønh moät soá nhöôïng boä: thaùng 9/1694, ñoåi phuû Bình Thuaän laïi laø traán Thuaän Thaønh, phong Keá Baø Töû (doøng doõi vua Chaêm cuõ) laøm Phieân Vöông. Maët khaùc Chuùa Nguyeãn laïi ñaåy maïnh di daân ngöôøi Vieät vaøo khaån hoang vaø ñoàng hoaù saâu saéc hôn ñoái vôùi ngöôøi Chaêm. Ñeán naêm 1697, hoï Nguyeãn laïi ñoåi traán Thuaän Thaønh thaønh phuû Bình Thuaän vaø bieán nhöõng chöùc vò cuûa ngöôøi Chaêm thaønh buø nhìn. Nhö vaäy traûi qua hôn 15 theá kyû toàn taïi (190 - 1693), nöôùc Chieâm Thaønh chính thöùc bò xoaù boû, saùt nhaäp vaøo baûn ñoà Ñaïi Vieät. Söï tan raõ ñoù laø keát quaû taát yeáu cuûa moät quaù trình suy vong töø theá kyû XV cuûa phong kieán Chieâm Thaønh. Sau khi chieám ñöôïc toaøn boä Chieâm Thaønh, hoï Nguyeãn thi haønh chính saùch chia reõ vaø ñoàng hoaù trieät ñeå: Taøn saùt nhöõng thuû lónh vaø nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc Chieâm Thaønh. Lôïi duïng moät boä phaän quyù toäc Chieâm Thaønh ñeå noâ dònh nhaân daân Chieâm Thaønh. Baét nhaân daân Chieâm Thaønh phaûi theo phong tuïc, taäp quaùn, y phuïc nhö ngöôøi Vieät, ngoaøi ra giai caáp quyù toäc ñòa chuû ngöôøi Vieät coøn baét ngöôøi Chaêm laøm noâ tì khai hoang môû roäng dieän tích canh taùc. Ñoái vôùi vuøng ñaát Thuaän Thaønh, hoï Nguyeãn cöû caùc voõ quan nhö: Nguyeãn Tri Thaéng, Nguyeãn Phan Leã, Chu Kieám Thaéng, thay nhau traán thuû. Haäu quaû: Nhaân daân Chieâm Thaønh moät phaàn bò ñoàng hoaù noâ dòch hoaëc bò tieâu dieät, phaàn coøn laïi luøi daàn vaøo röøng nuùi giaùp giôùi Chaân Laïp, Lan Xaïng vaø ñoàng hoaù vôùi caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân. Moät boä phaän khaùc di cö sang caùc nöôùc laùng gieàng trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Haäu quaû taát yeáu laø ngöôøi Chaêm trôû thaønh moät boä phaän cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Vaäy giaûi thích vaán ñeà naøy theá naøo? Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
4. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 29 – Quoác gia Chieâm Thaønh khoâng coøn ñeán ngaøy nay cuõng nhö nhieàu quoác gia khaùc trong thôøi kyø phong kieán. Ñoù laø keát quaû lòch söû cuûa söï xaâm laán laãn nhau giöõa caùc quoác gia phong kieán. Nhöng theo quan ñieåm lòch söû chaân chính thì lòch söû Vieät Nam laø lòch söû cuûa taát caû caùc daân toäc soáng treân laõnh thoå Vieät Nam. Do vaäy, chuùng ta phaûi coi daân toäc Chaêm laø moät boä phaän khoâng theå taùch rôøi cuûa daân toäc Vieät Nam, cuõng nhö daân toäc Chaêm laø moät trong nhöõng chuû nhaân cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam. Nhieäm vuï cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu lòch söû laø phaûi nghieân cöùu chính xaùc, toaøn dieän veà ngöôøi Chaêm ñeå laøm saùng toû vaán ñeà daân toäc Vieät Nam. Moái quan heä giöõa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm laø chuû ñaïo chöù khoâng phaûi laø quaù trình xaâm löôïc cuûa giai caáp phong kieán ngöôøi Vieät ñoù laø vaên hoaù Sa Huyønh vaø vaên hoùa Ñoâng Sôn coù nhöõng moái lieân heä lôùn, töø ñoù vaên hoùa Ñaïi Vieät vaø vaên hoùa Chieâm Thaønh coù aûnh höôûng qua laïi laãn nhau. Nhö vaäy, ta phaûi coi vaên hoaù Chaêm laø di saûn cuûa vaên hoùa Vieät Nam. b. Quaù trình saùt nhaäp moät phaàn laõnh thoå Chaân Laïp Chaân Laïp (Bhavapura) voán laø moät boä phaän cuûa vöông quoác Phuø Nam. Vöông quoác naøy coù moät thôøi kyø phaùt trieån khaù maïnh meõ (töø theá kyû thöù II ñeán theá kyû thöù VII). Ñòa baøn cuûa vöông quoác Phuø Nam bao goàm caû laõnh thoå Chaân Laïp. Töø theá kyû thöù VI, ngöôøi Khmer ñaõ thieát laäp vöông quoác Chaân Laïp vaø baét ñaàu taán coâng vöông quoác Phuø Nam. Töø theá kyû thöù IX ñeán theá kyû thöù XII, vöông quoác Chaân Laïp phaùt trieån ñeán giai ñoaïn thònh ñaït nhaát (thôøi kyø vaên minh AÊngco). Vöông quoác naøy phaùt trieån thaønh moät ñeá quoác maø ñòa baøn cai trò bao goàm caû vuøng ñaát Nam boä (Vieät Nam ngaøy nay) vaø thaäm chí coøn bieán Chieâm Thaønh thaønh moät tænh cuûa noù. Töø theá kyû thöù XIII, ngöôøi Thaùi baét ñaàu xaây döïng ñöôïc caùc vöông quoác cuûa mình ôû löu vöïc soâng Meânam vaø baønh tröôùng sang Chaân Laïp. Vöông quoác Chaân Laïp suy yeáu nhanh vaø ñeán theá kyû XVII thì phuï thuoäc haún vaøo phong kieán Thaùi. Cuõng töø ñaây vöông quoác Chaân Laïp ñöôïc chia laøm 2 phaàn: Luïc Chaân Laïp goàm phaàn lôùn mieàn nuùi vaø cao nguyeân, Thuyû Chaân Laïp goàm trung vaø haï löu soâng Meâ Koâng (ñoàng baèng Campuchia vaø Nam boä - Vieät Nam ngaøy nay). Treân danh nghóa, ñoàng baèng Nam boä Vieät Nam thuoäc Chaân Laïp, song thöïc chaát ñaây laø vuøng ñaát hoang vu, chæ thöïc söï phaùt trieån phoàn vinh töø khi ngöôøi Vieät ñeán khai khaån. Tröôùc ñaây, moät soá noâng daân ñaøng trong ñaõ töï ñoäng di cö vaøo laøm aên raûi raùc treân vuøng ñaát Thuyû Chaân Laïp. ÔÛ vuøng Moãi Xoaøi (Bieân Hoaø, Ñoàng Nai) ñaõ coù nhieàu nhoùm di daân ngöôøi Vieät nhö vaäy. Song song vôùi quaù trình thoân tính ñaát ñai Chieâm Thaønh, caùc chuùa Nguyeãn cuõng nhoøm ngoù ñaát ñai Chaân Laïp. Naêm 1620, Chuùa Saõi (Nguyeãn Phuùc Nguyeân) ñaõ gaû coâng chuùa cho Vua Xaâyxetta (Chaân Laïp) ñeå raøng buoäc phong kieán Chaân Laïp leä thuoäc vaøo phong kieán Nguyeãn ñoàng thôøi töøng böôùc loaïi daàn aûnh höôûng cuûa phong kieán Thaùi. Ñoåi laïi, chuùa Nguyeãn yeâu caàu vua Chaân Laïp phaûi cho pheùp cö daân Vieät ñöôïc khai khaån vaø buoân baùn ôû vuøng ñaát Thuyû Chaân Laïp. Do ñoù, nhieàu xoùm laøng cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc hình thaønh moät caùch hôïp phaùp ôû vuøng ñaát Moãi Xoaøi (Baø Ròa, Ñoàng Nai). Naêm 1623, quaân Nguyeãn giuùp Vua Xaâyxetta ñaùnh baïi 2 cuoäc taán coâng cuûa phong kieán Thaùi. Töø ñoù caøng cuûng coá vai troø cuûa phong kieán Nguyeãn. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
5. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 30 – Thaùng 9 naêm 1658, phoù töôùng dinh Traán Bieân (Phuù Yeân) ñem 3000 quaân haï thaønh Moãi Xoaøi (Ñoàng Nai), baét ñöôïc vua Chaân Laïp laø Naëc OÂng Chaân ñem veà nöôùc. Vua Chaân Laïp cam keát laø Phieân thaàn cuûa hoï Nguyeãn vaø coù traùch nhieäm baûo veä di daân ngöôøi Vieät laøm aên ôû Thuyû Chaân Laïp. Thaùng 5 naêm 1674, chuùa Nguyeãn laïi nhaân söï xích mích trong trieàu ñình Chaân Laïp, cho quaân tieán vaøo Saøi Goøn, Goø Bích, Nam Vang (Phnompeânh) roài phong cho Naëc OÂng Thu laøm Chính Quoác Vöông ñoùng ñoâ ôû U Ñoâng, Naëc OÂng Noän laøm Phoù Quoác Vöông ñoùng ñoâ ôû Saøi Goøn. Nhö vaäy, keå töø ñaây Chaân Laïp chính thöùc bò chia laøm 2 nöôùc vaø ñeàu thaàn thuoäc hoï Nguyeãn. Ñoù chính laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho hoï Nguyeãn hoaøn thaønh quaù trình xaâm chieám moät phaàn ñaát ñai Chaân Laïp. Naêm 1679, caùc töôùng taù, quan laïi cuõ cuûa trieàu Minh (Trung Quoác) khoâng chòu khuaát phuïc nhaø Thanh ñaõ chaïy vaøo Nam boä xin vôùi chuùa Nguyeãn cho pheùp ñöôïc khai khaån vuøng ñaát ñai Ñoâng Phoá (Ñoàng Nai, thaønh phoá Hoà Chí Minh), Myõ Tho, Bieân Hoøa. Qua moät quaù trình khai khaån, nhoùm di daân ngöôøi Hoa ( ban ñaàu goàm khoaûng 5000 ngöôøi vôùi 50 thuyeàn) do Döông Ngaïn Ñòch, Hoaøng Tieán, Traàn Thöôïng Xuyeân daãn ñaàu, ñaõ töøng böôùc bieán nhöõng vuøng ñaát naøy trôû thaønh truø phuù. Naêm 1682, moät cuoäc xung ñoät lôùn giöõa hai vöông trieàu nhaèm thoáng nhaát quyeàn löïc ôû Chaân Laïp ñaõ xaûy ra. Naêm 1688, Hoaøng Tieán gieát chuû töôùng Döông Ngaïn Ñònh vaø coù yù ñoà thoaùt ly chính quyeàn hoï Nguyeãn vaø choáng laïi Chaân Laïp. Naêm 1689, chuùa Nguyeãn laïi sai Mai Vaïn Long, Nguyeãn Thaéng Long mang quaân ñaùnh baïi Hoaøng Tieán vaø giao toaøn boä ñaát ñai cho Traàn Thöôïng Xuyeân quaûn lyù vaø sai tieán ñaùnh U Ñoâng. Caùc töôùng Nguyeãn ñeàu bò Naëc OÂng Thu mua chuoäc neân keá hoaïch thoán tính ñaát ñai Chaân Laïp khoâng thaønh. Naêm 1698, chuùa Nguyeãn phaùi Nguyeãn Höõu Kính (Caûnh) ñi kinh löôïc Saøi Goøn, Gia Ñònh vaø saùt nhaäp haún phaàn ñaát phía Ñoâng Chaân Laïp roäng hôn 1 ngaøn daëm vaø coù treân 4 vaïn noùc nhaø vaøo baûn ñoà ñaøng Trong, laáy Ñoàng Nai laäp thaønh huyeän Phuùc Long, Saøi Goøn laäp thaønh huyeän Taân Bình, vaø ñaët hai dinh laø Traán Bieân (Bieân Hoøa – Ñoàng Nai), Phieân Traán (Thaønh Phoá Hoà Chí Minh) roài saép ñaët quan chöùc nhö nhöõng dinh traán khaùc. ÔÛ Haø Tieân, töø naêm 1680, Maïc Cöûu (ngöôøi Hoa) ñaõ tieán haønh khai khaån vuøng ñaát Saøi Maït vaø laäp ra 7 xaõ thoân. Naêm 1704, Maïc Cöûu thaàn phuïc hoï Nguyeãn laøm cho caû vuøng ñaát Haø Tieân cuûa Chaân Laïp cuõng bò saùt nhaäp vaøo laõnh thoå ñaøng Trong. Thaùng 11 naêm 1699, nhaân cô hoäi luïc ñuïc trong trieàu U Ñoâng, töôùng Nguyeãn Höõu Kính cuøng vôùi Traàn Thöôïng Xuyeân mang quaân taán coâng Goø Bích, Nam Vang baét vua Chaân Laïp phaûi thaàn phuïc. Thaùng 11 naêm 1714, Naëc OÂng Thaâm (con Naëc OÂng Thu) döïa vaøo phong kieán Thaùi mang quaân bao vaây Naëc Yeåm (con Naëc OÂng Noän). Naëc Yeåm caàu cöùu Traàn Thöôïng Xuyeân (Ñoâ ñoác Phieân Traán) vaø Nguyeãn Cöûu Phuù (Phoù töôùng Traán Bieân). Caû hai ñöôïc leänh chuùa Nguyeãn mang quaân phoø taù Naëc Yeåm leân ngoâi quoác vöông Chaân Laïp. Naêm 1732, laáy côù uûng hoä kieàu daân Vieät, quaân Nguyeãn hai laàn taán coâng Chaân Laïp ñaët ra chaâu Ñònh Vieãn vaø dinh Long Hoà (Vónh Long). Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
6. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 31 – Naêm 1735, Maïc Thieân Töù ñöôïc cöû thay cha laøm ñoâ ñoác Haø Tieân. Naêm 1739, oâng ñaùnh baïi lieân quaân Chaân Laïp – Ayuthay. Töø naêm 1747 ñeán 1756, quaân Nguyeãn 3 laàn tieán ñaùnh Chaân Laïp buoäc Naëc OÂng Nguyeân phaûi caét hai phuû Taàm Boân vaø Loâi Laïp cho chuùa Nguyeãn saùt nhaäp vaøo chaâu Ñònh Vieãn. Naêm 1758, chuùa Nguyeãn sai Maïc Thieân Töù ñem quaân hoä toáng Naëc OÂng Toân veà nöôùc vaø chieám ñöôïc moät vuøng ñaát roäng lôùn goàm Sa Ñeùc (Ñoàng Thaùp), Taân Chaâu (Tieàn Giang), Chaâu Ñoác (Kieân Giang) saùt nhaäp vaøo dinh Long Hoà. Ngoaøi ra Naëc OÂng Toân coøn daâng ñaát Höông UÙc (Kongpongxom), Caàn Boät (Campot), Chaân Saâm, Saøi Quyønh ñeå taï ôn. Maïc Thieân Töù saùt nhaäp vaøo Haø Tieân bao goàm Long Xuyeân, Caø Mau, Raïch Giaù, Kieân Giang vaø moät phaàn nhoû thuoäc Campuchia ngaøy nay. Nhö vaäy, cho tôùi giöõa theá kyû XVIII, toaøn boä ñaát Thuyû Chaân Laïp ñaõ bò saùt nhaäp vaøo laõnh thoå ñaøng Trong, goàm Phieân Traán (Saøi Goøn, Gia Ñònh), Traán Bieân (Bieân Hoaø – Ñoàng Nai), Long Hoà, Haø Tieân. Ñoù laø moät quaù trình lieân tuïc, hoï Nguyeãn töø duøng aùp löïc ñeán vuõ löïc, töø di daân khai khaån ñeán duøng bieän phaùp quaân söï. Quaù trình ñoù gaëp thuaän lôïi lôùn laø phong kieán Thaùi coøn ñang phaûi ñoái phoù vôùi phong kieán Mianma. Nhöng quaù trình ñoù phaûi döøng laïi vaøo giöõa theá kyû XVIII ñeå oån ñònh boä maùy thoáng trò vaø ñoái phoù vôùi phong traøo noâng daân. c. Moät vaøi yù kieán veà vaán ñeà môû roäâng cöông giôùi nöôùc ta cuûa hoï Nguyeãn Caùc söû gia thôøi Nguyeãn heát lôøi ca ngôïi söï nghieäp môû mang bôø coõi cuûa caùc chuùa Nguyeãn, thaäm chí hoï coøn xuyeân taïc lòch söû (Trònh Hoaøi Ñöùc coi ñaát Thuûy Chaân Laïp laø ñaát ñai cuûa hoï Nguyeãn chöa kòp khai phaù neân taïm giao cho ngöôøi Cao Mieân ôû). Caùc söû gia thôøi Phaùp thuoäc coi vieäc ñoù laø quy luaät cuûa taïo hoaù (khoeû coøn yeáu cheát) ñeå caét nghóa tính dieät vong taát yeáu cuûa Chieâm Thaønh, ñieàu naøy theå hieän quan ñieåm khuaát phuïc tröôùc thöïc daân Phaùp. Caùc söû gia hieän nay coù ngöôøi thì cho ñoù laø cuoäc Nam tieán cuûa daân toäc Vieät Nam, coù ngöôøi laïi cho raèng veà khaùch quan noù coù taùc duïng tích cöïc ñöa hai nöôùc bò chinh phuïc tieán leân cheá ñoä phong kieán. Qua ñieàu naøy theå hieän tö töôûng khai hoaù vaên minh, ñaïi toäc chuû nghóa. Phuû nhaän caùc quan ñieåm treân, caùc nhaø söû hoïc chaân chính cho raèng: ñoù chæ laø nhöõng cuoäc chieán tranh xaâm löôïc, khoâng xuaát phaùt töø yeâu caàu phaùt trieån xaõ hoäi Vieät Nam, töø quyeàn lôïi cuûa nhaân daân Vieät Nam vaø söï hình thaønh daân toäc Vieät Nam maø chæ vì nhu caàu caùt cöù vaø quyeàn lôïi cuûa hoï Nguyeãn, laøm toån haïi söùc ngöôøi, söùc cuûa cuûa nhaân daân Vieät Nam. Khaùi nieäm “cuoäc Nam tieán cuûa daân toäc Vieät Nam” laø khoâng chính xaùc vì noù che laáp muïc ñích xaâm löôïc cuûa phong kieán Nguyeãn vaø xoùa nhoaø nhöõng toån haïi ñau thöông cuûa nhaân daân Vieät Nam. Quaù trình xaâm löôïc ñoù chæ coù taùc haïi kìm haõm chöù khoâng theå coù taùc duïng tích cöïc ñoái vôùi hai nöôùc bò chinh phuïc (taøn saùt ngöôøi Chaêm, Khmer, phaù hoaïi söùc saûn xuaát vaø neàn vaên hoùa laâu ñôøi, ñôøi soáng cuûa nhaân daân 2 nöôùc heát söùc cöïc khoå). Tuy nhieân, haäu quaû khaùch quan laø laõnh thoå Vieät Nam ñöôïc môû roäng nhö ngaøy nay. d. Chính saùch khai thaùc nhöõng vuøng ñaát môùi cuûa hoï Nguyeãn * Noâng daân töï di cö khai khaån Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
7. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 32 – Trong thôøi kyø ñaàu xaây döïng cô sôû caùt cöù, vuøng ñaát Thuaän Quaûng vaãn coøn thöa thôùt ngöôøi Vieät. Ñaây laø ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå daân ngheøo töï di cö khai khaån. Hoï bao goàm caû löïc löôïng daân löu vong ñaøng Ngoaøi troán traùnh chính saùch thueá khoaù naëng neà cuûa chính quyeàn phong kieán vaøo ñaây tìm keá sinh nhai. Hoï Nguyeãn taïo ñieàu kieän cho hoï laøm aên sinh soáng neân ñaõ taïo ra boä maët truø phuù cho vuøng naøy. Töø nöûa ñaàu theá kyû XVII, nhieàu nhoùm di daân ngöôøi Vieät laïi töø Thuaän – Quaûng töï ñoäng keùo vaøo Moãi Xoaøi (Ñoàng Nai) ñeå khai khaån ñaát ñai. Thôøi ñieåm naøy xaûy ra tröôùc khi nöôùc Chieâm Thaønh vaø Chaân Laïp bò xaâm laán. Hieän töôïng naøy naèm ngoaøi yù thöùc cuûa giai caáp ñòa chuû vaø chính quyeàn phong kieán hoï Nguyeãn maø hoaøn toaøn laø yù thöùc töï phaùt cuûa noâng daân ñeå möu caàu cuoäc soáng. Töùc laø nhöõng maâu thuaãn xaõ hoäi ñaõ naûy sinh vaø phaùt trieån khaù gay gaét ôû vuøng Thuaän Quaûng. Hoï hình thaønh nhöõng quaàn cö hoãn hôïp goàm cö daân Vieät, Chaêm, Khmer vaø caû caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân cuøng khai khaån ruoäng ñaát laøm aên. Cheá ñoä phong kieán ñaøng Trong cuõng nhö ñaøng Ngoaøi khuûng hoaûng traàm troïng ñaõ taïo ra haäu quaû laø hình thaønh moät taàng lôùp noâng daân bò baàn cuøng, phaù saûn ngaøy caøng taêng veà soá löôïng. Hoï phaûi löu vong tha phöông caàu thöïc laøm cho quaù trình di thöïc ngaøy caøng taêng. Ôû ñaøng Trong, coøn moät phaàn ñaát raát roäng lôùn vaø maàu môõ vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, phong kieán Chaân Laïp laïi suy yeáu phuï thuoäc vaøo phong kieán Nguyeãn vaø phong kieán Thaùi, ñoù laø ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå phong kieán Nguyeãn duøng aùp löïc buoäc phong kieán Chaân Laïp phaûi coù yù thöùc baûo veä di daân Vieät, thuùc ñaåy quaù trình töï di cö khai hoang. Sau khi chieám ñöôïc vuøng ñaát Thuyû Chaân Laïp, hoï Nguyeãn caøng ñaåy maïnh vieäc di daân döôùi nhieàu hình thöùc. Nhöõng di daân töï giaùc ngöôùi Vieät ñaõ trôû thaønh löïc löôïng quyeát ñònh trong vieäc caûi taïo ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø thaønh laäp nhöõng thoân xaõ ngöôøi Vieät. Nhöng caøng veà sau, thaønh quaû lao ñoäng cuûa hoï caøng bò giai caáp ñòa chuû phong kieán chieám ñoaït. Ngöôøi noâng daân bò phaù saûn laàn thöù 2. Ví duï, naêm 1711, chuùa Nguyeãn ñaõ phaûi cöû ngöôøi vaøo Phieân Traán vaø Traán Bieân chieâu taäp daân ly taùn vaø ra leänh tha toâ thueá cho daân khaån hoang 3 naêm ñeå hoï yeân taâm laøm aên. * Giai caáp ñòa chuû phong kieán toå chöùc khai hoang Löïc löôïng khai hoang vaãn laø nhöõng noâng daân ngheøo khoå ngöôøi Vieät coäng vôùi noâ tì ngöôøi Chaêm, Khmer vaø caùc daân toäc thieåu soá khaùc. Ñieàu khaùc bieät lôùn laø giai caáp ñòa chuû phong kieán ñoùng vai troø laø ngöôøi toå chöùc vaø laø ngöôøi sôû höõu ruoäng ñaát khai khaån. Thôøi ñieåm phaùt trieån maïnh nhaát laø cuoái theá kyû XVII ñaàu theá kyû XVIII khi hoï Nguyeãn ñaõ hoaøn thaønh vieäc xaâm löôïc Chieâm Thaønh vaø ñaïi boä phaän ñaát ñai Thuyû Chaân Laïp. Hoï Nguyeãn giao cho nhöõng ñòa chuû giaøu coù ôû Thuaän – Quaûng ñem toâi tôù vaø chieâu taäp nhöõng noâng daân löu vong vaøo khaån hoang vaø khai khaån ñeán ñaâu cho ñöôïc höông quyeàn chieám laøm ruoäng ñaát tö höõu ñeán ñoù. Luùc baáy giôø, vieäc mua baùn noâ tyø coøn khaù phoå bieán. Boïn ñòa chuû naøy coøn cöôõng böùc vaø mua haøng loaït ngöôøi ngheøo, tuø binh laøm noâ tyø ñeå söû duïng vaøo coâng vieäc khai khaån. Ruoäng ñaát khai khaån ñöôïc thuoäc daïng naøy chính laø nguoàn goác cuûa cheá ñoä ñaïi sôû höõu cuûa ñòa chuû Nam Boä (goàm ruoäng ñaát khaån hoang coäng vôùi ruoäng ñaát chieám ñoaït ñöôïc cuûa ngöôøi Chaêm vaø Khmer, theâm vaøo ñoù laø ruoäng ñaát chieám ñoaït ñöôïc cuûa noâng daân ngöôøi Vieät). Nhö vaäy laø treân thöïc teá, hoï Nguyeãn ñaõ trao toaøn quyeàn khai khaån vuøng ñaát môùi chieám ñöôïc cho giai caáp ñòa chuû. Hoï Nguyeãn uûng hoä taàng lôùp ñaïi ñòa chuû giaøu coù nhaèm taïo ra choã döïa vöõng chaéc cho hoï Nguyeãn nhaát laø trong thôøi kyø choáng Taây Sôn. Hieän nay coøn moät soá ñòa danh, chaúng haïn nhö Thò Ngheø (ruoäng ñaát cuûa Nguyeãn Thò Khaùnh con Nguyeãn Cöûu Vaân) ôû phía Baêùc Saøi Goøn. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
8. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 33 – Moät boä phaän khaùc khoâng keùm phaàn quan troïng laø cheá ñoä ñaïi ñoàn ñieàn cuûa ngöôøi Hoa. Khi hoï vaøo Nam Boä xin ñöôïc laøm beà toâi hoï Nguyeãn, hoï ñöôïc boá trí khai khaån ôû moät soá nôi. Döông Ngaïn Ñòch khai khaån vuøng Myõ Tho, Traàn Thöôïng Xuyeân khai khaån Bieân Hoaø, Maïc Cöûu khai khaån vuøng Haø Tieân. Hoï Nguyeãn cuõng uûng hoä löïc löôïng naøy nhaèm muïc ñích khai khaån ruoäng ñaát, taïo cô sôû cho vieäc xaâm laán Chaân Laïp. Naêm 1698, hoï Nguyeãn laäp 2 xaõ Thanh Haø (ôû Traán Bieân) vaø Minh Höông (ôû Phieân Traán) ñeå thu phuïc löïc löôïng Hoa Kieàu. Töø ñoù, nhöõng laøng xaõ cuûa ngöôøi Hoa laäp ôû ñaøng Trong ñeàu mang teân laø Thanh Haø hay Minh Höông. Löïc löôïng khai hoang haàu heát laø ngöôøi Hoa goàm coù binh lính, noâ tì, coù caû daân ngheøo ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Khmer. Ñaây cuõng laø choã döïa cô baûn cuûa phong kieán hoï Nguyeãn veà maët xaõ hoäi vaø kinh teá. Do nhöõng phöông thöùc khai khaån treân, töø Phuù Yeân trôû vaøo ruoäng ñaát tö höõu chieám tyû leä cao hôn vuøng Thuaän – Quaûng vaø coù nôi haàu nhö toaøn boä ruoäng ñaát ñeàu thuoäc quyeàn sôû höõu tö nhaân. Ruoäng ñaát tö höõu aáy laïi taäp trung khaù cao vaøo tay moät soá ñaïi ñòa chuû giaøu coù. Ñoù laø ñaëc tröng cuûa cheá ñoä sôû höõu ruoäng ñaát ôû vuøng ñaát phía nam cuûa ñaøng Trong. * Nhaø nöôùc phong kieán Nguyeãn tröïc tieáp toå chöùc khai hoang ÔÛ mieàn Thuaän – Quaûng, töø giöõa theá kyû XVI, hoï Nguyeãn ñaõ thi haønh chính saùch khaån hoang, laäp laøng quy moâ. Tröôùc heát hoï Nguyeãn chieâu taäp nhöõng ngöôøi noâng daân löu vong töø phía baéc di cö vaøo khai khaån nhöõng vuøng ñaát hoang, laäp thaønh nhöõng laøng xoùm môùi. Trong cuoäc chieán tranh vôùi hoï Trònh, quaân Nguyeãn baét ñöôïc khaù nhieàu tuø binh vaø moät soá noâng daân ôû baéc soâng Gianh. Hoï Nguyeãn cuõng söû duïng löïc löôïng naøy vaøo coâng cuoäc khai khaån vuøng Thuaän – Quaûng. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi naøy, hoï Nguyeãn caáp cho nöûa naêm löông thöïc, roài cöù 50 ngöôøi laäp thaønh moät aáp, chia nhau ñi khai khaån vuøng ñaát phía nam Quaûng Nam. Nhöõng coâng cuoäc khai khaån ñoù coù taùc duïng thuùc ñaåy maïnh meõ söï phaùt trieån kinh teá ôû vuøng Thuaän – Quaûng maø cho ñeá ñaàu theá kyû XVI vaãn bò coi nhö laø moät vuøng ñaát hoang vu, laïc haäu. Taïi ñaây, beân caïnh nhöõng ñoàn ñieàn, ñoàng ruoäng, thoân xoùm cuõ ñaõ xuaát hieän nhieàu caùnh ñoàng, laøng aáp môùi. Theo quy ñònh cuûa hoï Nguyeãn thì ruoäng ñaát môùi khai khaån ñöôïc ñeàu bieán thaønh ruoäng ñaát coâng laøng xaõ. Boä phaän ruoäng ñaát coâng naøy thuoäc quyeàn sôû höõu toái cao cuûa Nhaø nöôùc vaø gioa cho laøng xaõ quaûn lyù, chia cho noâng daân caøy caáy. Naêm 1669, Chuùa Nguyeãn tieán haønh ño ñaïc vaø phaân loaïi ruoäng ñaát coâng ñeå ñònh toâ thueá vaø töø ñoù môùi cho daân ñöôïc pheùp khai khaån theâm ñaát ñai ñeå laøm ruoäng ñaát tö höõu. Chính saùch ñoù giaûi thích söï toàn taïi ruoäng ñaát coâng ôû vuøng Thuaän - Quaûng vôùi tyû leä raát cao. Trong quaù trình thoân tính ñaát ñai Thuyû Chaân Laïp, hoï Nguyeãn coøn söû duïng löïc löôïng khai hoang laø binh lính trong quaân ñoäi thöôøng truù nhaèm giaûi quyeát löông thöïc taïi choã. Boä phaän naøy thuoäc quyeàn sôû höõu tröïc tieáp cuûa nhaø nöôùc phong kieán. Moät phaàn khoâng nhoû ruoäng ñaát cuûa quyù toäc phong kieán Chieâm Thaønh vaø Chaân Laïp bò Nhaø nöôùc quoác höõu hoaù. Ruoäng ñaát khai khaån ñöôïc laäp thaønh nhöõng ñoàn ñieàn, ñieàn trang cuûa Nhaø nöôùc. Ñoù chính laø ruoäng ñaát coâng do nhaø nöôùc quaûn lyù. Hoï Nguyeãn ñaõ duøng soá ruoäng ñaát naøy ñeå ban caáp vaø thöôûng coâng cho moät soá quan laïi töôùng lónh coù coâng lao vôùi trieàu ñình. Do ñoù töø ruoäng ñaát coâng ñaõ chuyeån thaønh ruoäng ñaát tö vaø ñoù chính laø nguyeân nhaân cô baûn laøm cho ruoäng ñaát tö toàn taïi phoå bieán ôû ñaøng trong. Naêm 1715, chuùa Nguyeãn ñem moät soá ruoäng ñaát thuoäc toång Bình Caùch (Gia Ñònh) caáp cho Nguyeãn Cöûu Chieâm ñeå ghi nhôù coâng lao cuûa cha oâng laø Nguyeãn Cöûu Vaân. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
9. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 34 – Vôùi nhöõng chính saùch khai thaùc treân cuûa hoï Nguyeãn vaø tinh thaàn lao ñoäng saùng taïo, caàn cuø cuûa nhaân daân Vieät, Chaêm, Khmer caû moät vuøng ñaát roäng lôùn töø Phuù Yeân ñeán Haø Tieân ñaõ ñöôïc khai khaån veà cô baûn. Tuy nhieân, cho tôùi theá kyû thöù XVIII, vuøng ñaát ñai maàu môõ ôû Nam Boä vaãn coøn chöa ñöôïc khai thaùc trieät ñeå. Nhöng nhöõng thaønh quaû lao ñoäng aáy haàu heát laïi rôi vaøo tay taàng lôùp ñòa chuû vaø Nhaø nöôùc phong kieán. Nhaân daân vaãn laø ñoái töôïng boùc loät cô baûn cuûa chuùng. 2. Söï khuûng hoaûng veà chính trò – xaõ hoäi. a. Söï thoái naùt cuûa chính quyeàn phong kieán hoï Nguyeãn Vaøo nöûa ñaàu theá kyû XVIII, trong khi cheá ñoä phong kieán ñaøng Ngoaøi ñaõ boäc loä roõ böôùc ñöôøng suy vong cuûa noù, thì ôû ñaøng Trong, cheá ñoä phong kieán hoï Nguyeãn môùi böôùc vaøo quaù trình suy vong. Sau khi chieán tranh Trònh - Nguyeãn chaám döùt (1672), neàn thoáng trò cuûa hoï Nguyeãn ñaøng Trong ñöôïc cuûng coá: ñòa vöïc caùt cöù, quyeàn löïc chính trò, theá löïc kinh teá oån ñònh Giai caáp thoáng trò hoï Nguyeãn taêng cöôøng cöôùp boùc nhaân daân, tieán haønh caùc cuoäc chieán tranh xaâm löôïc. Chính saùch khaån hoang cuûa hoï Nguyeãn moät phaàn môû roäng ñöôïc cô sôû caùt cöù, phaàn khaùc giaûi quyeát ñöôïc tình traïng daân löu vong, laøm dòu ñi maâu thuaãn xaõ hoäi. Sau khi ñòa vò thoáng trò ñaõ ñöôïc cuûng coá vöõng chaéc, giai caáp thoáng trò ñaøng Trong ngaøy caøng soáng xa hoa truî laïc. Treân cô sôû boùc loät nhaân daân trong nöôùc vaø gaây nhöõng cuoäc chieán tranh cöôùp boùc caùc nöôùc laùng gieàng phöông Nam, giai caáp thoáng trò ñaøng Trong tích luyõ ñöôïc raát nhieàu cuûa caûi vaø trôû neân raát giaøu coù. Töø Chuùa Nguyeãn ñeán taàng lôùp quyù toäc, quan lieâu, ñòa chuû ôû khaép nôi ñeàu ñua nhau aên chôi raát xa xæ treân moà hoâi vaø nöôùc maét cuûa quaàn chuùng lao ñoäng ngheøo khoå. Caùc chuùa Nguyeãn khoâng ngöøng taêng cöôøng xaây döïng caùc laâu ñaøi ôû kinh ñoâ môùi. Töø naêm 1687, Chuùa Nguyeãn Phuùc Traên cho rôøi kinh ñoâ töø AÙi Töû (Quaûng Trò) veà Phuù Xuaân (Hueá). Kinh ñoâ Hueá ñöôïc xaây döïng khoâng chæ lôùn maïnh veà quy moâ maø coøn coù nhieàu coâng trình chuøa chieàn, mieáu maïo. Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (1691 - 1725) töï cho mình laø ngöôøi suøng ñaïo Phaät, laáy hieäu laø Thieân Tuùng ñaïo nhaân ñeå xaây döïng raát nhieàu chuøa thaùp. Naêm 1714, Nguyeãn Phuùc Chu sai truøng tu vaø môû roäng chuøa Thieân Muï, baét haøng ngaøn ngöôøi phuïc vuï trong caû naêm trôøi. Y coøn sai ngöôøi sang Trieát Giang (Trung Quoác) mua kinh Ñaïi Taïng cuøng vôùi caùc thöù luaät leä treân 1000 boä veà ñaët trong chuøa. Nhöng ñôøi soáng rieâng cuûa oâng ta thì raát xa hoa, truî laïc, moät mình coù ñeán 146 ngöôøi con. Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738 - 1765) tieáp tuïc xaây döïng nhieàu laâu ñaøi, cung ñieän theo quy moâ cuûa moät ñeá ñoâ. Naêm 1744, OÂng xöng Vöông, toå chöùc boä maùy nhaø nöôùc theo moâ hình phong kieán Trung Quoác. Chuùa Nguyeãn ñoåi 3 ty laø Caù sai, Töôùng thaàn, Leänh söû thaønh 6 boä. Treân 6 boä coù “Töù truï ñaïi thaàn” laø Taû noäi, Höõu noäi, Taû ngoaïi, Höõu ngoaïi do nhöõng ngöôøi thaân thuoäc cuûa Chuùa Nguyeãn naém giöõ. Thaønh Phuù Xuaân ñoåi goïi laø Ñoâ thaønh. Trieàu ñình hoï Nguyeãn thi nhau ñaép nuùi giaû, ñaøo hoà laäp thuûy taï. nhöõng coâng vieäc naøy ñoøi hoûi nhieàu söùc ngöôøi, söùc cuûa laøm cho ñôøi soáng cuûa nhaân daân heát söùc cöïc khoå. Hoï Nguyeãn coøn baét nhaân daân ñaøng Trong phaûi thay ñoåi phong tuïc taäp quaùn, phaûi aên maëc theo loái nhaø Thanh. Ñaây laø moät vieäc laøm cöïc kyø phaûn daân toäc, gaây taâm lyù chia reõ, ñang taâm huyû boû phong tuïc taäp quaùn laâu ñôøi cuûa nhaân daân ta, phaù hoaïi tính thoáng nhaát veà taâm lyù, ñeå phuïc vuï cho möu ñoà caùt cöù laâu daøi cuûa hoï Nguyeãn. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
10. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 35 – Ñeán ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1765 - 1777), chính quyeàn hoï Nguyeãn caøng theâm thoái naùt. Maëc duø luùc leân ngoâi môùi coù 12 tuoåi nhöng cuõng raát hoang daâm toán keùm, Nguyeãn Phuùc Thuaàn töï xöng laø “Khaùnh phuû ñaïo nhaân”, ngaøy ñeâm baøy troø ca haùt, khoâng lo gì ñeán vieäc trieàu chính. Quyeàn haønh taäp trung trong tay Tröông Phuùc Loan, Y töï xöng laø “Quoác phoù”, loâi keùo beø caùnh, aùm haïi phe caùnh uûng hoä hoaøng toân Nguyeãn Phuùc Döông nhö Tröông Vaên Haïnh, Leâ Cao Kyû. Ngoaøi ra chuùng coøn laäp ra caùc ñoäi haùt tuoàng hay nhöõng ban nhaïc phuïc vuï cho nhöõng buoåi yeán tieäc, ca haùt thaâu ñeâm suoát saùng. Nhaân daân ñaøng Trong löu truyeàn caâu ca dao: Ai ôi ngaãm laïi maø coi, Ngoïc vaøng con haùt, toâi ñoøi thaèng daân Tröông Phuùc Loan moät mình aên 5 nguoàn loäc lôùn, haønh naêm thu treân 200 laïng baïc, tham oâ töø 3 ñeán 4 vaïn quan tieàn. Trong nhaø Tröông Phuùc Loan, vaøng baïc, chaâu baùu, gaám voùc chöùa ñaày nhaø. Töông truyeàn, haøng naêm y baét quan laïi quaân lính noäp 5 gaùnh daây maây duøng ñeå saâu tieàn. Nhöng Tröông Phuùc Loan laïi laø keû tham lam buûn xæn, moãi ngaøy chæ phaùt cho ñaàu beáp 3 quan tieàn ñi chôï ñeå mua ñoà naáu 3 böõa côm thònh soaïn, neân boïn toâi tôù nhaø y thöôøng phaûi cöôùp boùc ôû chôï. Naêm 1775, con chaùu y ñaõ hoái loä cho quaân Trònh 800 laïng vaøng vaø 2000 laïng baïc ñeå chuoäc y veà. Ngöôøi ñöông thôøi goïi y laø Tröông Taàn Coái. Beân caïnh Tröông Phuùc Loan laø nhöõng trieàu thaàn xu nònh, nhu nhöôïc nhö Chöôûng thuyû cô Nguyeãn Hoaõn suoát ngaøy chæ say röôïu, Nguyeãn Nghieãn troâng coi Höõu trung cô thì raát truî laïc, y coù tôùi 120 ngöôøi thieáp Giai caáp phong kieán töø trung öông ñeán ñòa phöông laïi caøng xa ñoaï, chuùng ñua nhau aên chôi xa xæ vô veùt ñuïc khoeùt cuûa nhaân daân, taïo ra nhöõng teä naïn xaõ hoäi nghieâm troïng. Heä thoáng quan laïi coàng keành aên baùm thoái naùt. Boïn quan laïi ñòa phöông thöôøng khoâng ñöôïc nhaø nöôùc caáp boång loäc neân chuùng baét nhaân daân phaûi ñoùng goùp raát naëng neà. Quan tröôøng trôû thaønh nôi boùc loät, laøm giaøu cuûa boïn quan laïi vaø cuõng xaûy ra naïn mua baùn quan töôùc nghieâm troïng. Boä maùy nhaø nöôùc phong kieán ngaøy caøng phình to thoái naùt ngu doát. Naêm 1751, Tuaàn phuû Quaûng Nam Nguyeãn Cö Trinh ñaõ taâu leân chuùa Nguyeãn ví nhö 10 con deâ coù tôùi 9 keû chaên, moät xaõ coù tôùi 16 – 17 Töôùng thaàn vaø 20 Xaõ tröôûng. Nhaø baùc hoïc ñaøng Ngoaøi Leâ Quyù Ñoân cuõng nhaän xeùt: “Thuaän Hoaù thöøa höôûng thaùi bình ñaõ laâu ngaøy, coâng tö ñeàu giaøu coù, ñoà duøng vaø aên maëc xa hoa. Traûi qua ñôøi Voõ vöông (Nguyeãn Phuùc Khoaùt, 1738 - 1765) haøo phoùng, keû döôùi baét chöôùc thaønh thoùi quen. Töø quan to ñeán quan nhoû, nhaø cöûa chaïm troå, töôøng xaây baèng gaïch ñaù, tröôùng voùc maøn the, ñoà duøng toaøn baèng ñoàng, baèng söù, baøn gheá baèng goã ñaøn, goã traéc, aám cheùn baèng söù, yeân ngöïa, daây cöông ñeàu naïm vaøng baïc, aùo quaàn löôït laø, neäm hoa chieáu maây, laáy söï phuù quyù phong löu ñeå khoe khoang laãn nhau Hoï coi vaøng nhö caùt, thoùc gaïo nhö buøn, hoang phí voâ cuøng”1 Giai caáp ñiaï chuû taêng cöôøng chieám ñoaït ruoäng ñaát cuûa nhaân daân laøm cho ñôøi soáng ngöôøi noâng daân ngaøy caøng bò baàn cuøng, phaù saûn. b. Maâu thuaãn xaõ hoäi vaø nhöõng cuoäc khôûi nghóa cuûa nhaân daân Do söï thoái naùt cuûa chính quyeàn phong kieán vaø söï tham nhuõng cuûa giai caáp ñòa chuû phong kieán, maâu thuaãn xaõ hoäi ngaøy caøng phaùt trieån gay gaét vaø buøng noå thaønh caùc cuoäc baïo ñoäng vuõ trang. Ngoaøi maâu 1 Leâ Quyù Ñoân, Toaøn taäp, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1977, TI, Tr. 222. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
11. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 36 – thuaãn chuû yeáu giöõa giai caáp noâng daân vôùi ñòa chuû phong kieán, coøn coù maâu thuaãn giöõa caùc taàng lôùp nhaân daân bò aùp böùc, boùc loät khaùc nhö thöông nhaân, thôï thuû coâng, nhaân daân caùc daân toäc thieåu soá vôùi chính quyeàn phaûn ñoäng cuûa hoï Nguyeãn. Maâu thuaãn trong noäi boä giai caáp phong kieán veà quyeàn lôïi. Nhöng coù moät ñaëc ñieåm caàn chuù yù laø trong cuoäc khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä phong kieán ñaøng Trong khoâng thaáy xuaát hieän moät taàng lôùp noâng daân löu vong ñoâng ñaûo nhö ôû ñaøng Ngoaøi. Tuy nhieân, hieän töôïng naøy ñaõ xaûy ra töø raát sôùm vaø keùo daøi trong suoát chieàu daøi lòch söû ñaøng Trong. Ngay töø cuoái theá kyû XVII, noâng daân löu vong vuøng Thuaän – Quaûng ñaõ phaûi tha höông vaøo saâu phía Nam. sang theá kyû XVIII, hieän töông naøy caøng traàm troïng hôn. Nhöng nhöõng ngöôøi noâng daân löu vong aáy ñaõ tìm ñöôïc maûnh ñaát truø phuù hôn ñeå khai khaån laøm aên. Hoï laïi bò giai caáp ñòa chuû phong kieán hay Nhaø nöôùc phong kieán cöôùp ñoaït thaønh quaø lao ñoäng vaø bieán hoï thaønh taù ñieàn ngheøo khoå. Moät soá ñoâng bò giai caáp ñòa chuû phong kieán vaø Nhaø nöôùc phong kieán chieâu duïng ñeå khaån hoang. Vì vaäy, hieän töôïng baàn cuøng phaù saûn cuûa noâng daân ñaøng Trong cuõng xaûy ra traàm troïng nhöng khoâng taïo ra moät ñoäi nguõ noâng daân löu vong nhö ôû ñaøng Ngoaøi. Maâu thuaãn ñoái khaùng giai caáp cuõng coù phaàn keùm quyeát lieät hôn so vôùi ôû ñaøng Ngoaøi. Töø cuoái theá kyû XVII, ñaàu theá kyû XVIII, caùc giai taàng trong xaõ hoäi ñaõ lieân tuïc noåi daäy ñaáu tranh choáng cheá ñoä phong kieán ñaøng Trong, nhö söû cuõ ñaõ cheùp : “Traêm hoï cô caän, troäm cöôùp noåi leân boán phöông”. Thaùng 10 naêm 1695, ôû Quaûng Ngaõi, Quy Nhôn buøng noå cuoäc ñaáu tranh ñaàu tieân cuûa thöông nhaân. Thuû lónh cuoäc khôûi nghóa laø Linh (khoâng roõ hoï) töï xöng laø Linh Vöông. Linh Vöông laïi lieân keát vôùi Quaûng Phuù (cuõng khoâng roõ hoï) ñeå taïo theâm söùc maïnh. Quan laïi ñòa phöông khoâng choáng noåi, hoï Nguyeãn phaûi ñieàu quaân töø dinh Quaûng Nam ñeán môùi ñaøn aùp noåi. Naêm 1747, ôû Gia Ñònh laïi buøng leân moät cuoäc khôûi nghóa cuûa thöông nhaân Hoa kieàu do thuû lónh Lyù Vaên Quang laõnh ñaïo. Baát maõn tröôùc chính saùch öùc thöông cuûa hoï Nguyeãn, Lyù Vaên Quang ñaõ taäp hôïp ñöôïc hôn 300 ngöôøi , chieám laáy baõi Ñoâng Phoá ñeå choáng laïi hoï Nguyeãn. Lyù Vaên Quang töï xöng laø Ñoâng Phoá ñaïi vöông, cöû Haø Huy laøm quaân sö, Taû Tam laøm taû Ñoâ ñoác, Taû Töù laøm höõu Ñoâ ñoác. Nghóa quaân ñaõ taäp kích gieát cheát teân khaâm sai Nguyeãn Cö Caän vaø ñònh chieám laáy dinh Traán Bieân. Cuoäc taán coâng bò thaát baïi, Lyù Vaên Quang cuøng vôùi 52 nghóa binh töû traän. Nhöõng cuoäc khôûi nghóa cuûa thöông nhaân tuy thaát baïi nhöng cuõng chöùng toû chính saùch öùc thöông phaûn ñoäng cuûa hoï Nguyeãn. Phaûn aùnh moät trình ñoä phaùt trieån nhaát ñònh cuûa taàng lôùp thöông nhaân gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá haøng hoaù. Caùc cuoäc ñaáu tranh cuûa ngöôøi Chaêm cuõng dieãn ra maïnh meõ. Lôùn nhaát laø cuoäc khôûi nghóa cuûa thuû lónh Döông Bao Lai, Ñieäp Maõ Laêng ôû traán Thuaän Thaønh vaøo naêm 1746. Cuoäc khôûi nghóa tuy bò thaát baïi nhöng cuõng giaùng vaøo neàn thoáng trò cuûa hoï Nguyeãn moät ñoøn maõnh lieät. Naêm 1770, ngöôøi Chaêmreâ ôû mieàn nuùi Quaûng Ngaõi ñaõ noåi daäy khôûi nghóa. Hoï tieán xuoáng ñoàng baèng buoäc hoï Nguyeãn phaûi ñieàu quaân töø 2 phuû Quy Nhôn vaø Phuù Yeân vaøo môùi ñaøn aùp noåi. Naêm 1714, nhaân daân caùc daân toäc thieåu soá ôû Cam Loä (Quaûng Trò) cuõng noåi daäy khôûi nghóa gaây cho hoï Nguyeãn nhieàu luùng tuùng. ÔÛ mieàn xuoâi, noâng daân cuõng khoâng ngöøng noåi daäy ñaáu tranh. Cuoäc khôûi nghóa lôùn nhaát ñöôïc nhaân daân truyeàn tuïng laø cuoäc khôûi nghóa cuûa chaøng Lía ôû Quy Nhôn (Bình Ñònh). Chaøng Lía coù teân laø Doan, laø Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
12. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 37 – moät noâng daân ngheøo, töø beù ñaõ phaûi ñi aên xin, aên troäm, ñi ôû cho ñòa chuû vaø thöôøng bò boïn cöôøng haøo ñòa phöông haønh haï, ñaùnh ñaäp raát taøn nhaãn. Nuoâi trong loøng yù chí caêm thuø, laïi laø ngöôøi coù söùc khoeû, raát gioûi voõ ngheä neân chaøng Lía ñaõ troán vaøo röøng, tuï taäp daân ngheøo noåi daäy khôûi nghóa. Töø caên cöù Truoâng Maây, chaøng Lía ñaõ nhieàu laàn tieán ñaùnh boïn ñòa chuû cöôøng haøo laáy cuûa caûi mang phaân phaùt cho ngöôøi ngheøo. Nhaân daân Quaûng Ngaõi, quy Nhôn coøn löu truyeàn caâu haùt: Ai veà Bình ñònh maø nghe Noùi thô chaøng Lía, haùt veø Quaûng Nam hay nhö: Chieàu chieàu eùn lieäng Truoâng Maây Caûm thöông chuù Lía bò vaây trong thaønh 3. Söï khuûng hoaûng veà kinh teá. a. Neàn kinh teá noâng nghieäp bò khuûng hoaûng nghieâm troïng Cuõng nhö ôû ñaøng Ngoaøi, neàn kinh teá ñaøng Trong laø neàn kinh teá töï nhieân döïa treân cô sôû cuûa neàn kinh teá tieåu noâng vaø tieåu thuû coâng nghieäp, thöông nghieäp. Neàn kinh teá tieàu noâng bò uy hieáp nghieâm troïng. Giai caáp ñòa chuû phong kieán khoâng ngöøng chieám ñoaït ruoäng ñaát coâng cuûa laøng xaõ vaø roäng ñaát tö cuûa noâng daân. Maëc duø chuùa Nguyeãn ñaõ nhieàu laàn quy ñònh vaø ño ñaïc laïi ruoäng ñaát nhöng giai caáp ñòa chuû vaãn taêng cöôøng chaáp chieám vaø troán laäu thueá laøm cho haøng ngaøn noâng daân Thuaän - Quaûng bò phaù saûn phaûi chaïy vaøo phía Nam ñeå khai hoang. Noâng daân phieâu taùn, ruoäng ñaát boû hoang. Theo söû cuõ, naêm 1769, hoï Nguyeãn thoáng keâ ñaát ñai ôû Thuaän Hoaù coù 265.507 maãu ruoäng ñaát canh taùc nhöng chæ caày caáy ñöôïc 153.181 maãu. Giaù thueâ ruoäng ñaát ôû Thuaän Hoaù ñaõ taêng leân raát cao, nhö ôû leä Thuyû, Khang Loäc giaù thueâ ruoäng coâng moãi maãu töø 3, 4 quan taêng leân treân 6 quan tieàn ñoàng. ÔÛ Nam Boä, ñoàng baèng roäng meânh moâng, ñaát ñai chöa ñöôïc khai khaån maáy, neân vaán ñeà roäng ñaát noùi chung khoâng ñaët ra gay gaét nhö ôû Thuaän – Quaûng. Nhöng tình hình taäp trung ruoäng ñaát laïi raát cao, phaàn lôùn ruoäng ñaát ñeàu taäp trung trong tay giai caáp ñòa chuû giaøu coù. Do ñoù, quaù trình kieâm tính ruoäng ñaát cuûa giai caáp ñòa chuû phong kieán caøng quyeát lieät hôn. Giai caáp ñòa chuû chieám ñoaït ruoäng ñaát cuûa noâng daân vaø bieán hoï thaønh taù ñieàn. Ñôøi soáng cuûa noâng daân ôû ñaây cuõng cöïc khoå, cuõng bò ñeø naëng döôùi cheá ñoä boùc loät ñòa toâ cuûa ñòa chuû vaø maâu thuaãn giai caáp cuõng ngaøy caøng saâu saéc. Ngoaøi söï cöôùp ñoaït ruoäng ñaát cuûa giai caáp ñòa chuû, noâng daân coøn phaûi chòu gaùnh naëng thueáu khoùa raát naëng neà. Vaøo cuoái theá kyû XVIII, hoï Nguyeãn taêng theâm moät soá ngaïch thueá cuõ vaø ñaët theâm nhieàu thöù thueá khaùc. Rieâng thueá ñoø, thueá chôï thì taêng leân gaáp boäi, thueáu thoå saûn thì coù ñeán haøng traêm, haøng ngaøn thöù. Moãi khi caàn saûn phaåm gì thì Nhaø nöôùc laïi ñaët theâm thöù thueá aáy. Naêm 1769, hoï Nguyeãn ñaët theâm thueá môõ lôïn (heo) ñeå thu môõ lau chuøi suùng ñaïi baùc. Hay coù loaïi thueá voâ lyù nhö naêm 1679, hoï Nguyeãn ñaët ra thueá “ñoäi du xuaân” cho caùc chaâu, huyeän laäp ra caùc ñoäi du xuaân, moãi ñoäi 15 ngöôøi, noäp thueá 1 quan. Nhaân daân ñaøng trong coøn phaûi noäp nguï loäc cho boïn quan laïi ñeå mieãn thueá nhaân ñinh. Theo Leâ Quyù Ñoân: “Haøng naêm coù traêm thöù thueá, maø tröng thu thì phieàn phöùc, gia laän, nhaân daân khoán khoå veà noãi moät coå hai troøng” vaø “Thueá khoaù ôû Thuaän Hoaù, phaùp leänh raát phieàn, nhaân vieân tröng thu ñoác thuùc raát nhieàu, neân Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
13. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 38 – daân ngheøo thöôøng khoå veà noãi phaûi ñoùng goùp gaáp boäi, maø trong thì ty laïi, ngoaøi thì quan baûn ñöôøng bôùt xeùn laøm cho maát taêm tích, khoâng theå naøo keâ cöùu ñöôïc”1 Noâng daân bò cöôùp ñoaït ruoäng ñaát, bò boùc loät baèng toâ thueá, lao dòch neân phaàn lôùn bò phaù saûn. Tình traïng nôï toâ thueá trieàn mieân khoâng traû ñöôïc, naêm 1765, Nguyeãn Phuùc Thuaàn ra leänh truy thu thueá thieáu töø 10 naêm tröôùc. Naïn maát muøa do haùn haùn luït loäi lieân tieáp xaûy ra laøm cho tình traïng ñoùi keùm dieãn ra moät caùch thöôøng xuyeân. Nhöõng naêm 1706, 1712, 1735, 1738 ñeàu coù naïn luït lôùn, nhaát laø Quaûng Nam. Naêm 1752, naïn ñoùi lôùn xaûy ra ôû ñaøng trong, moät phöông gaïo giaù ñeán 3 quan tieàn. Naêm 1774, caû xöù Thuaän Hoaù laâm vaøo naïn ñoùi lôùn: “ngöôøi ta phaûi aên thòt laãn nhau”. Tình traïng ñoù khoâng ñöôïc chính quyeàn phong kieán vaø giai caáp ñòa chuû chaêm lo giaûi quyeát caøng laøm cho neân kinh teá tieåu noâng bò suy suïp. Noâng daân khoâng coøn con ñöôøng naøo khaùc laø phaûi noåi daäy khôûi nghóa. b. Naïn tieàn hoang vaø neàn kinh teá haøng hoaù bò caûn trôû Neàn kinh teá haøng hoaù ôû ñaøng Trong cuõng coù nhöõng böôùc phaùt trieån lôùn nhö ôû ñaøng Ngoaøi, hình thaønh neân nhöõng trung taâm thöông nghieäp nhö Hoäi An (Quaûng Nam), Thanh Haø (Quaûng Trò), Nöôùc Maën (Bình Ñònh), Ñoâng Phoá (Gia Ñònh), vaø nhieàu laøng ngheà thuû coâng nghieäp. Thò tröôøng trong nöôùc ñöôïc môû roäng vaø phaùt trieån quan heä ngoaïi thöông vôùi thuyeàn buoân vaø thöông nhaân nöôùc ngoaøi. Vieäc buoân baùn luùa gaïo töø Gia Ñònh ra vuøng Thuaän – Quaûng vaø mua saûn phaåm thuû coâng töø Thuaän – Quaûng vaøo Gia Ñònh giöõ moät vai troø quan troïng vaø ngaøy caøng phaùt trieån. Moät ñoäi nguõ thöông nhaân chuyeân soáng baèng ngheà buoân thuyeàn hay chôû haøng thueâ xuaát hieän. Chính quyeàn hoï Nguyeãn caên cöù vaøo chieàu roäng cuûa thuyeàn ñeå ñaùnh thueá. Ví duï: thuyeàn roäng 11 thöôùc noäp 11 quan, thuyeàn roäng 9 thöôùc noäp 9 quan. Maëc duø soâng Gianh caùch trôû nhöng haøng hoaù 2 mieàn vaãn ñöôïc löu thoâng. Theo caùc thöông nhaân nöôùc ngoaøi, tô taèm ôû ñaøng Ngoaøi vaãn ñöôïc leùn luùt chôû vaøo Hoäi An vaø tieàn ñoàng cuûa ñaøng Trong vaãn ñöôïc tìm thaáy ôû Thanh Hoaù, Ngheä An, Sôn Nam. Tuy nhieân, chính quyeàn phong kieán hoï Nguyeãn cuõng thi haønh chính saùch öùc thöông laøm caûn trôû söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá haøng hoaù. Hoï Nguyeãn ñaõ laäp ra 51 sôû tuaàn ty ñeå thu thueá treân caùc con ñöôøng giao thoâng chính. ÔÛ caùc vuøng thöông du vaø trung du, hoï Nguyeãn coøn laäp ra caùc cô quan ñaùnh thueá beân caïnh caùc ñoàn lính ñeå trieät ñeå thu thueá. Quan heä buoân baùn vôùi nöôùc ngoaøi cuõng raát phaùt trieån. Hoäi An, Ñoâng Phoá laø nhöõng trung thaâm thöông nghieäp lôùn. ÔÛ nhöõng nôi naøy, taøu buoân vaø thöông nhaân nöôùc ngoaøi ra vaøo taáp naäp. Hoï coøn laäp ra nhöõng thöông ñieám ñeå toå chöùc buoân baùn. Nhöõng thöông nhaân caùc nöôùc nhö Trung quoác, Nhaät Baûn, Aán Ñoä vaø caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ coi ñaây laø thò tröôøng quen thuoäc thì baét ñaàu xuaát hieän nhöõng thuyeàn buoân phöông Taây nhö Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha vaø sau naøy laø Anh, Phaùp. 1 Leâ Quyù Ñoân, Toaøn taäp, Sñd, tr.158. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
14. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 39 – Neàn kinh teá thuû coâng nghieäp cuõng phaùt trieån, Hoï Nguyeãn laäp ra caùc tröôøng khai moû vaø sai quan laïi ñeán quaûn lyù. Nhöõng moû lôùn nhö môû vaøng ôû Boá Chính, Phuù Vang, Quaûng Nam. Caùc ngaønh ngheà thuû coâng nghieäp nhö deät vaûi, laøm goám. ñan naùt cuõng raát phaùt trieån, hình thaønh nhöõng laøng ngheà khaép ñaøng Trong. Nhöng cuõng nhö trong lónh vöïc thöông nghieäp, hoï Nguyeãn cuõng kieåm soaùt gaét gao ñeå thu thueá. Naïn tieàn hoang lan traøn, chính quyeàn phong kieán khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc. ÔÛ ñaøng Trong voán khoâng coù moû ñoàng neân thöôøng thieáu ñoàng ñeå ñuùc tieàn vaø ñoà duøng. Trong buoåi ñaàu xaây döïng cô sôû caùt cöù, hoï Nguyeãn coøn coù theå khaéc phuïc ñöôïc tình traïng thieáu ñoàng vaø giaûi quyeát ñöôïc yeâu caàu tieàn teä cuûa thò tröôøng. Hoï Nguyeãn cho nhaäp khaåu ñoàng ñeå ñuùc tieàn vaø löu haønh tieàn ñoàng cuûa Trung Quoác. Nhöng caøng veà sau, khi kinh teá haøng hoaù phaùt trieån, yeâu caàu tieàn teä taêng leân, hoï Nguyeãn khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc nöõa. Naêm 1746, Nguyeãn Phuùc Khoaùt cho môû xöôûng ñuùc tieàn keõm. Tuy nhieân, Nhaø nöôùc chæ giöõ ñöôïc ñoäc quyeàn ñuùc tieàn trong 3 naêm vaø chæ ñuùc ñöôïc 72.396 quan. Nhöõng laïi tieàn löu haønh chuû yeáu nhö : caùc loaïi tieàn cuûa Trung Quoác töø thôøi Ñöôøng, Toáng ñeán ñôøi Thanh cuõng khoâng ñuû cho yeâu caàu tieàn teä cuûa ñaøng Trong. Nhaø nguyeãn ñoäc quyeàn thu mua ñoàng, keõm vaø ñuùc tieàn nhöng vaãn khoâng ñuû ñeå löu haønh. Moät soá nhaø giaàu cuõng ñua nhau laäp caùc xöôûng ñuùc tieàn keõm moâ phoûng theo ñoàng tieàn cuûa caùc trieàu ñaïi Trung Quoác, cöù 3 ñoàng tieàn kieãm aên moät ñoàng tieàn ñoàng. Naïn ñuùc troäm tieàn ñoàng vaø tieàn keõm lan traøn khaép ñaøng Trong. Coù khoaûng hôn 100 xöôûng ñuùc tieàn, ñoàng tieàn bò maát giaù trò vì tieàn moûng laïi pha nhieàu keõn xaáu. Nhaân ñoù, boïn nhaø giaøu tích tröõ ñaàu tö haøng hoaù nhaát laø luùa gaïo laøm cho thò tröôøng ñaøng Trong bò roái loaïn caøng ñaåy nhanh söï khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä phong kieán. II. PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN TAÂY SÔN. 1. Anh em Taây Sôn vaø vaø caên cöù Taây Sôn Thöôïng Ñaïo. a. Anh em Taây Sôn Toå 4 ñôøi cuûa 3 anh em Taây Sôn voán goác ôû Höng Nguyeân (Ngheä An) thuoäc ñaát ñaøng Ngoaøi. Trong cuoäc chieán tranh Trònh – Nguyeãn, vaøo naêm 1655, khi quaân Nguyeãn vöôït qua soâng Gianh ñaùnh chieám ñaøng Ngoaøi ñaõ baét ñöôïc moät soá tuø binh vaø noâng daân vaøo ñaøng Trong. Toå 4 ñôøi cuûa anh em Taây Sôn coù teân laø Hoà Phi Khang bò quaân cuûa chuùa Nguyeãn baét laøm tuø binh cuøng vôùi moät soá noâng daân vaø ñöôïc hoï Nguyeãn ñöa vaøo khai khaån vuøng ñaát thuoäc aáp Taây Sôn. Sau moät quaù trình lao ñoäng caàn cuø chòu khoù, toå tieân cuûa anh em Taây Sôn ñaõ taïo döïng ñöôïc moät cô ngôi khaù giaû. OÂng thaân sinh cuûa ba ngöôøi laø Hoà Phi Phuùc ñaõ laáy baø Nguyeãn Thò Ñoàng vaø chuyeån veà sinh soáng taïi laøng Kieân Thaønh (Taây Sôn Haï Ñaïo). Do ñoù, 3 anh em coù ñieàu kieän tieáp xuùc vaø thaåu hieåu noãi khoå cöïc cuûa noâng daân trong vuøng. Ngay töø thuôû nhoû, 3 anh em Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Löõ ñaõ ñöôïc theo hoïc thaày giaùo Nguyeãn Vaên Hieán. Thaày giaùo Nguyeãn Vaên Hieán voán laø moät moân khaùch cuûa Ngoaïi höõu Tröông Vaên Haïnh. Naêm 1765, Tröông Phuùc Loan cuøng vôùi moät soá quan ñaïi thaàn trong trieàu laøm giaû di meänh cuûa Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt boû Hoaøng toân Nguyeãn Phuùc Döông laäp Nguyeãn Phuùc Thuaàn leân ngoâi. Tröông Phuùc Loan loaïi tröø moät soá quan laïi khoâng aên caùnh vôùi y, Tröông Vaên Haïnh bò gieát, Nguyeãn Vaên Hieán phaûi troán khoûi söï truy saùt cuûa Tröông Phuùc Loan chaïy vaøo Quy Nhôn. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
15. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 40 – Vaøo ñeán Quy Nhôn, oâng löu laïc tôùi laøng Kieân Thaønh vaø ñöôïc oâng Hoà Phi Phuùc cöu mang, che daáu. Caûm kích tröôùc nghóa cöû cao ñeïp cuûa Hoà Phi Phuùc, oâng ñoàng yù ôû laïi daïy vaên voõ cho anh em Taây Sôn. Ngoaøi vieäc truyeàn thuï kieán thöùc, thaày giaùo Nguyeãn Vaên Hieán coøn truyeàn daïy cho anh em Taây Sôn caû söï baát coâng ngang traùi ôû trieàu ñình vaø choán quan tröôøng cuõng nhö noãi khoå cuûa nhaân daân. Laø naïn nhaân cuûa cheá ñoä phong kieán, ñaõ töøng phaûi chòu ñöïng nhieàu noãi aùp böùc, ñeø neùn, laïi thaám nhuaàn tö töôûng cuûa thaày daïy, thoâng caûm vôùi noãi khoå cuûa noâng daân, anh em Taây Sôn sôùm baát bình vôùi cheá ñoä thoáng trò cuûa chuùa Nguyeãn vaø oaùn gheùt boïn quan laïi, cöôøng haøo. Anh em Taây Sôn laïi sinh tröôûng ôû vuøng Quaûng Nam laø nôi maâu thuaãn giai caáp phaùt trieån gay gaét nhaát ôû ñaøng Trong luùc baáy giôø neân hoï nuoâi chí lôùn ñaáu tranh choáng laïi söï baát coâng, laät ñoå chính quyeàn phong kieán hoï Nguyeãn thoái naùt. Nguyeãn Nhaïc (anh caû, coøn goïi laø anh Hai Traàu, bieän Nhaïc) laø moät ngöôøi cô möu, oâng ñaõ töøng ñi buoàn traàu hay qua laïi mieàn thöôïng (chuû yeáu laø quan heä vôùi ngöôøi Bana ôû vuøng Taây Sôn Thöôïng ñaïo) neân coù ñieàu kieïân tieáp xuùc vaø tranh thuû ñöôïc söï uûng hoä cuûa ngöôøi Bana. OÂng laïi coù thôøi gian laøm Bieän laïi (vieân quan thu thueá) ôû tuaàn Vaân Ñoàn neân caøng thaáy ñöôïc söï boùc loät naëng neà cuûa quan laïi phong kieán vaø hieåu ñöôïc khaùt voïng cuûa noâng daân. Trong thôøi gian laøm Bieän laïi, oâng bò Ñoác tröng Ñaèng ñeø neùn vaø haïch saùch neân caøng quyeát taâm khôûi nghóa. Nguyeãn Hueä (em thöù hai, coøn coù teân laø Nguyeãn Vaên Bình, anh Ba Bình) laø ngöôøi thoâng minh vaø coù nhieàu khaû naêng veà quaân söï, chính trò ñaõ cuøng vôùi anh toå chöùc vaø laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa. Trong thôøi gian xaây döïng löïc löôïng, oâng ñaõ ñi nhieàu vuøng vaø thuyeát phuïc ñöôïc nhöõng haøo kieät nhö Voõ Vaên Duõng, Traàn Quang Dieäu, Buøi Thò Xuaân, Ngoâ Vaên Sôû, oâng coøn ñoùng goùp söùc mình trong vieäc xaây döïng caên cöù Taây Sôn Thöôïng ñaïo. Ñaøo Nguyeân Phoå nhaän xeùt veà Nguyeãn Hueä: “Nguyeãn Vaên Hueä sinh ra tieáng sang saûng nhö chuoâng keâu, maét laáp laùnh nhö chôùp choaùng, tính tình giaûo hoaït, duïng binh ñaùnh traän raát gioûi, ngöôøi ta ai cuõng ñeàu sôï”1 Nguyeãn Löõ (em thöù ba, coøn goïi laø thaày Tö Löõ), oâng cuõng coù nhöõng ñoùng goùp lôùn trong vieäc huaán luyeän nghóa quaân nhö : saùng taùc baøi voõ Huøng keâ quyeàn vaø tröïc tieáp tham gia cuoäc khôûi nghóa töø nhöõng ngaøy ñaàu. Söû trieàu Nguyeãn cheùp veà thaân theá cuûa anh em Taäy Sôn nhö sau: “Nguyeãn Vaên Nhaïc laø ngöôøi huyeän Phuø Ly thuoäc Quy Nhôn. Toå tieân voán laø ngöôøi ôû huyeän Höng Nguyeân thuoäc Ngheä An. OÂng toå boán ñôøi, vaøo khoaûng nieân hieäu Thònh Ñöùc trieàu Leâ (1653 - 1687) bò quaân ta baét ñöôïc ñem veà an trí ôû aáp Taây Sôn Nhaát thuoäc Quy Ninh. Cha Nhaïc laø Phuùc dôøi sang ôû aáp Kieân Thaønh thuoäc huyeän Tuy Vieãn, Phuùc sinh ñöôïc ba trai: tröôûng laø Nhaïc, thöù laø Löõ, cuoái laø Hueä. Nhaïc laøm ngheà baùn laù traàu vaøo buoân baùn vôùi ngöôøi Man, khi ñi ñöôøng, qua nuùi An Döông baét ñöôïc moät thanh kieám, töï baûo laø vaät thaàn, mang ñeå loeø ñoái vôùi ngöôøi, ñöôïc nhieàu ngöôøi tin. Nhaïc laïi theo hoïc giaùo Hieán (soùt hoï), (Hieán laø moân khaùch cuûa Ngoaïi höõu Tröông Vaên Haïnh. Haïnh bò Tröông Phuùc Loan gieát, Hieán chaïy troán vaøo Quy Nhôn, nguï ôû aáp An Thaùi, môû tröôøng daïy vaên voõ. Anh em Nhaïc ñeàu ñeán theo hoïc). Hieán thaáy taøi cuûa Nhaïc thì laáy laøm laï. Sau Nhaïc laøm chöùc bieän laïi ôû tuaàn Vaân Ñoàn tieâu maát tieàn thueá. Ñoác tröng laø Ñaèng Thöùc ñoøi rieát laém, beøn troán vaøo 1 Ñaøo Nguyeân Phoå, Taây Sôn thuyû maït khaûo Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
16. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 41 – röøng. Hieán baûo rieâng vôùi Nhaïc raèng saám coù caâu: “Taây khôûi nghóa, Baéc thu coâng, anh laø ngöôøi Taây Sôn thì neân coá ñi”. Nhaïc cho laø phaûi roài möøng thaàm”1 b. Caên cöù Taây Sôn Caên cöù Taây Sôn thuoäc aáp Taây Sôn, huyeän Phuø Ly, Phuû Quy Nhôn, dinh Quaûng Nam (goàm caùc tænh Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh, Coâng Tum vaø Gia Lai ngaøy nay). Vuøng quaûng Nam voán laø moät vuøng truø phuù. Caùc nhaø buoân nöôùc ngoaøi thöôøng coi Quaûng Nam laø moät trung taâm kinh teá giaøu coù vaøo loaïi baäc nhaát ñaøng Trong. Nhöng cuõng chính ôû Quaûng Nam, caùc chuùa Nguyeãn ñaõ thieát laäp moät cheá ñoä thueá khoaù voâ cuøng haø khaéc. Rieâng caùc thöù thueá röøng nuùi, ao ñaàm, cöûa quan, chôï buùa cuûa 2 xöù Thuaän Hoaù, Quaûng Nam, haøng naêm chuùa Nguyeãn ñaõ thu ñeán hôn 76.467 quan tieàn thueá. Trong soá naøy, rieâng Quaûng Nam ñaõ ñoùng goùp ñeán 6 phaàn, coøn Thuaän Hoaù chæ coù 1 phaàn. Rieâng phuû Quy Nhôn (goàm Bình Ñònh vaø Coâng Tum ngaøy nay), ôû 3 huyeän Boàng Sôn, Phuø Ly, Tuy Vieãn, soá ruoäng thöïc troàng coù hôn 72.600 maãu maø haøng naêm phaûi noäp treân 1.540.678 hoäc thoùc cuøng vôùi hôn 1.028 baùt gaïo ñieàn maãu coäng vôùi 528 quan tieàn cung ñoán. Ñoù laø chöa keå ñeán soá thueá cuûa 5 thuoäc mieàn nuùi. Thöông nhaân, thôï thuû coâng vaø caùc daân toäc thieåu soá mieàn nuùi cuõng phaûi ñoùng goùp haøng traêm thöù thueá. Chính saùch boùc loät taøn baïo cuûa hoï Nguyeãn ñaõ caét nghóa taïi sao mieàn Quaûng Nam laïi trôû thaønh moät trung taâm cuûa phong traøo ñaáu tranh cuûa nhaân daân ñaøng Trong. AÁp Taây Sôn goàm coù hai vuøng laø Taây Sôn Thöôïng ñaïo vaø Taây Sôn Haï ñaïo. Ñaây laø vuøng coù vò trí lôïi haïi vaø xung yeáu, töø ñaây, nghóa quaân coù theå uy hieáp ñoàng baèng vaø bao vaây phuû thaønh Quy Nhôn, caét ñoâi giang sôn cuûa hoï Nguyeãn. Vuøng naøy laïi coù nhieàu voi, ngöïa vaø caùc thöù laâm thoå saûn quyù. Cö daân ôû vuøng naøy, ngoaøi ngöôøi Vieät coøn coù nhieàu thaønh phaàn toäc ngöôøi khaùc nhö Chaêm, Bana, Xeâñaêng, Giagrai, Ban ñaàu, anh em Taây Sôn choïn Taây Sôn Thöôïng ñaïo laøm nôi xaây döïng caên cöù vaø chuaån bò löïc löôïng. Taây Sôn Thöôïng ñaïo laø moät vuøng cao nguyeân vaø röøng nuùi roäng lôùn chieám gaàn ba phaàn tö ñaát ñai phuû Quy Nhôn. Caên cöù Taây Sôn Thöôïng ñaïo naèm troïn veïn ôû thung luõng An Kheâ (Gia Lai) goàm coù 2 phaàn : Taây Sôn nhaát vaø Taây Sôn nhò. Phaàn lôùn caên cöù cuûa nghóa quaân ôû Taây Sôn nhò, nôi ñaây laø ñòa baøn cö truù chuû yeáu cuûa ngöôøi Bana vaø moät soá ít ngöôøi Vieät sinh soáng baèng ngheà noâng coù nguoàn goác töø ñaøng Ngoaøi. Tranh thuû söï uûng hoä cuûa ngöôøi Bana, Nguyeãn Nhaïc ñaõ döïng côû khôûi nghóa vaøo naêm 1771. ÔÛ ñaây, Nguyeãn Nhaïc ñaõ cho ñaép luyõ döïa vaøo ñòa theá nuùi röøng hieåm trôû. Daáu tích coøn laïi laø luyõ An Kheâ goàm coù 7 caïnh, 4 cöûa Baéc, Nam, Ñoâng, Taây vöøa kieåm soaùt ñöôïc con ñöôøng ñoäc ñaïo leân cao nguyeân Plaâyku, vöøa deã daøng ruùt lui vaøo röøng nuùi. ÔÛ ñeøo Mang (tieáng Bana nghóa laø cöûa), nghóa quaân cho ñaép luyõ noái lieàn giöõa nuùi oâng Nhaïc (cao khoaûng 600 meùt) vaø nuùi oâng Bình (cao khoaûng 800 meùt). Ngoaøi ra, ôû ñaây coøn coù caùc di tích khaùc nhö: Sa khoång loà, Hoà oâng Nhaïc laø nôi nghóa quaân duøng ñeå luyeän thuyû binh; caùnh ñoàng coâ Haàu (teân ngöôøi vôï Bana cuûa Nguyeãn Nhaïc) laø nôi nghóa quaân saûn xuaát löông thöïc; hoøn ñaù OÂng Nhaïc laø nôi Nguyeãn Nhaïc ngoài nghæ chaân; goø Kho laø nôi nghóa quaân tích tröõ löông thöïc vaøkhí giôùi; nuùi AÁn, Kieám laø nôi Nguyeãn Nhaïc nhaët ñöôïc aán, kieám coù yù nghóa nhö laø cuoäc khôûi nghóa hôïp loøng trôøi; mieáu Xaø, töông truyeàn laø nôi Nguyeãn Nhaïc cheùm raén khôûi nghóa; 1 Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän, q30, Nguî Taây lieät truyeän, tôø 1a,b Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
17. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 42 – Toaøn boä caên cöù Taây Sôn thöôïng ñaïo naèm ôû thung luõng khaù roäng, lieân heä vôùi Taây Sôn Haï ñaïo qua ñeøo Mang vaø cao nguyeân Plaâyku qua ñeøo Mang Giang (cöûa trôøi). Töø caên cöù, nghóa quaân coù theå theo ñöôøng moøn xuoáng Taây Sôn Haï ñaïo vaø vuøng ñaát Phuù Yeân. Theo ñöôøng thuyû, nghóa quaân coù theå xuoâi doøng soâng Ba tôùi Phuù Yeân, theo doøng soâng Coân tôùi Taây Sôn Haï ñaïo vaø phuû lî Quy Nhôn. Chính nhöõng con ñöôøng thuyû, boä naøy ñaõ taïo ra söï trao ñoåi, giao löu buoân baùn taáp naäp giöõa mieàn thöôïng vaø mieàn xuoâi, taïo ra khaû naêng lieân keát giöõa caùc vuøng laøm cô sôû cho anh em Taây Sôn hoâ haøo taäp hôïp löïc löôïng. Taây Sôn Haï ñaïo laø moät vuøng ñaát baèng phaúng, khaù truø phuù gaàn vôùi phuû thaønh Quy Nhôn. Ñaây cuõng laø vuøng taäp trung nhieàu maâu thuaãn, noâng daân bò boùc loät naëng neà, thôï thuû coâng vaø thöông nhaân bò chính quyeàn phong kieán hoï Nguyeãn boùc loät baèng thueá khoaù. Nhaân daân ôû ñaây laïi coù truyeàn thoáng thöôïng voõ, truyeàn thoáng naøy ñöôïc phaûn aùnh trong caâu ca dao: Ai veà Bình Ñònh maø coi Con gaùi Bình ñònh boû roi ñi quyeàn Cuoái naêm 1772, Nguyeãn Nhaïc môû roäng caên cöù, tieán quaân töø Taây Sôn Thöôïng ñaïo xuoáng Taây Sôn Haï ñaïo, thaønh laäp ñaïi baûn doanh ôû Kieân Thaønh. Taïi ñaây Nguyeãn Nhaïc cho xaây döïng nhieàu kho taøng tích tröõ löông thaûo, khí giôùi, thaønh laäp caùc vi taäp binh (nôi luyeän taäp cuûa nghóa quaân), vi caám coá (nôi giam giöõ tuø binh). Do taøi naêng laõnh ñaïo vaø toå chöùc cuûa anh em Taây Sôn, do chính quyeàn phong kieán suy yeáu khoâng ñuû söùc ñeå khoâng cheá neân Taây Sôn trôû thaønh baøn ñaïp vöõng chaéc cho nghóa quaân. Ñeå phaùt ñoâng löïc löôïng daân ngheøo ñöùng daäy ñaáu tranh, Nguyeãn Nhaïc neâu cao khaåu hieäu “Laáy cuûa ngöôøi giaàu chia cho daân ngheøo”. Khaåu hieäu ñaáu tranh thieát thöïc, cuï theå ñoù ñaùp öùng nguyeän voïng caáp thieát cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân ngheøo khoå vaø coù taùc duïng loâi cuoán maïnh meõ ñoâng ñaûo quaàn chuùng lao ñoäng vuøng daäy khôûi nghóa. Söû trieàu Nguyeãn cheùp raèng: “Nhaïc cöôùp cuûa ngöôøi giaøu giuùp ñôõ cho ngöôøi ngheøo”1. Caùc giaùo só phöông Taây coù maët ôû nöôùc ta luùc baáy giôø cuõng ñaõ töøng chöùng kieán nhöõng haønh ñoäng “laáy cuûa nhaø giaøu chia cho daân ngheøo” cuûa nghóa quaân Taây Sôn. Töø caên cöù, nghóa quaân thöôøng chia thaønh caùc toaùn nhoû khoaûng vaøi traêm ngöôøi tieán veà giaûi phoùng caùc laøng xaõ. Nghóa quaân tröøng trò boïn xaõ tröôûng, tòch thu caùc loaïi giaáy tôø, kheá öôùc phong kieán roài ñoát tröôùc maët quaàn chuùng vaø tuyeân boá baõi boû moïi thöù thueá. Vì vaäy, nhaân daân ôû moïi nôi trong phuû ñeàu tích cöïc tham gia höôûng öùng. Trong löïc löôïng khôûi nghóa ta thaáy coù raát nhieàu thoå haøo nhö: Huyeàn Kheâ Vuõ Taát Thaän, Nguyeãn Thung, keùp haùt Nhöng Huy, thaäm chí coù caû nöõ chuùa Chaêm laø Thò Hoûa Maët khaùc, lôïi duïng maâu thuaãn giöõa caùc beø phaùi phong kieán vaø ñeå coâ laäp keû thuø, Nguyeãn Nhaïc coøn khoân kheùo neâu leân khaåu hieäu “uûng hoä Hoaøng Toân Nguyeãn Phuùc Döông, dieät tröø quyeàn thaàn Tröông Phuùc Loan”. Trong baøi hòch Taây Sôn, khaåu hieäu naøy ñöôïc neâu roõ: “Giaän Quoác phoù ra loøng boäi baïc, Neân Taây Sôn xöôùng nghóa caàn vöông, 1 Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân lieät truyeän, sô taäp, q30, 1a. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
18. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 43 – Tröôùc laø ñeå ngaên coät ñaù giöõa doøng, Keûo ñaûng nghòch ñaët möu ngaám ngheù, Sau laø töôùi möa daàm khi haïn, Keùo cuøng daân ra choán laàm than. Vì loøng trôøi coøn neàn neáp Phuù Xuaân, Aét daáu cuõ laïi cô ñoà Höõu Haï ” Saùch löôïc khoân kheùo cuûa Nguyeãn Nhaïc coù taùc duïng laøm cho taäp ñoaøn Tröông Phuùc Loan bò coâ laäp, moät soá quan laïi, quyù toäc lôùp treân giöõ thaùi ñoä trung laäp, chôø ñôïi, moät soá quan laïi lôùp döôùi ngaû theo cuoäc khôûi nghóa. Nhaân daân ta coù caâu: “Binh trieàu, binh quoác phoù. Binh où, binh hoaøng toân” ñaõ theå hieän taùc duïng to lôùn ñoù. Naêm 1773, sau khi ñaõ laøm chuû ñöôïc toaøn boä Taây Sôn, Nguyeãn Nhaïc töï xöng laø Ñeä nhaát traïi chuû chæ huy 2 huyeän Phuø Ly vaø Boàng Sôn, Nguyeãn Thung laø ñeä nhò traïi chuû chæ huy huyeän Tuy Vieãn vaø Vuõ Taát Thaän laø Ñeä tam traïi chuû phuï traùch quaân löông. Treân cô sôû ñoù, löïc löôïng cuoäc khôûi nghóa lôùn maïnh nhanh choùng. Trong haøng nguõ nghóa quaân, ngoaøi ngöôøi Vieät coøn coù caû moät ñoäi quaân mieàn nuùi cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá. Söû trieàu Nguyeãn cheùp: “Naêm Taân Maõo laø naêm thöù 6 ñôøi Toân hoaøng ñeá (naêm thöù 32 nieân hieäu Caûnh Höng nhaø Leâ, naêm thöù 46 nieân hieäu Caøn Long nhaø Thanh), Nhaïc thieát laäp ñoàn traïi ôû thöôïng ñaïo aáp Taây Sôn, chieâu naïp nhöõng keû vong maïng. Nhöõng keû ngang ngaïnh, hung ngöôïc, du thuû, du thöïc theo veà nhieàu. Baáy giôø, Quoác phoù laø Tröông Phuùc Loan töï tieän pheá laäp, chueân naém chính quyeàn, nhaân tình oaùn giaän. Naêm gaëp ñoùi keùm, Nhaïc môùi noåi leân cöôùp cuûa ngöôøi giaøu, giuùp ñôõ cho ngöôøi ngheøo giaû laøm ôn nhoû ñeå mua chuoäc loøng ngöôøi. Coù ngöôøi nhaø giaøu teân laø Huyeàn Kheâ ñem cuûa ra giuùp, laïi ngöôøi thoå haøo laø Nguyeãn Thung ôû Thuaän Nghóa coå ñoäng khuyeán duï giuùp, neân ñoà ñaûng caøng ñoâng. Chuùng ñi cöôùp ñaùnh caùc höông aáp, ñeán ñaâu hoï cuõng hoø reo öùng theo. Theá Nhaïc ngaøy caøng hoaønh haønh, ñòa phöông khoâng theå choáng ngaên ñöôïc. Boïn Nhaïc môùi cuøng nhau baøn ñònh raèng: “Nay gian thaàn laø Tröông Phuùc Loan hoái loä coâng nhieân, laøm nhô nhôùp roái ren trieàu ñình. Ta cöù khôûi binh tröø boû noù. Hoaøng toân Döông con quan thaùi baûo laø ngöôøi nhaân haäu, thoâng minh, ta neân ñoùn veà laäp leân laøm vua ñeå yeân nhaø vua”. Öôùc ñònh ñaõ xong, truyeàn baù ra caùc nôi xa gaàn, thì ai ai cuõng ñeàu tin caû. Veà sau heã quan quaân ñi tieán thaûo thì ñeàu noùi ñoù laø quaân cuûa Quoác phoù; quaân giaëc ñeán ñaâu thì ñeàu noùi ñoù laø quaân cuûa Hoaøng Toân. Vì theá môùi coù caâu: “Quaân trieàu laø quaân Quoác phoù; Quaân où laø quaân Hoaøng Toân”1 2. Phong traøo Taây Sôn buøng noå vaø thaéng lôïi böôùc ñaàu. Muøa thu naêm 1773, Nguyeân Nhaïc quyeát ñònh môû moät cuoäc tieán coâng ñaùnh chieám phuû thaønh Quy Nhôn. Ñaïo quaân tieân phong cuûa nghóa quaân do Nguyeãn Thung, Nhöng Huy vaø Töù Linh chæ huy tieán leân bao vaây phuû thaønh Quy Nhôn. Nguyeãn Nhaïc giaû bò baét, cho ngöôøi ñoùng cuõi khieâng vaøo thaønh Quy Nhôn noäp cho tuaàn phuû Nguyeãn Ñaéc Tuyeân. Ñang ñeâm, Nguyeãn Nhaïc phaù cuõi duøng noäi coâng, ngoaïi kích ñaùnh 1 Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän, q30, Nguî Taây lieät truyeän Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
19. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 44 – chieám ñöôïc phuû thaønh Quy Nhôn. Tuaàn phuû Quy Nhôn laø Nguyeãn Khaéc Tuyeân vaø toaøn boä quaân Nguyeãn phaûi chaïy troán. Chieám ñöôïc phuû thaønh Quy Nhôn, nghóa quaân tieáp tuïc phaùt trieån ra phía Baéc vaø vaøo phía Nam. ÔÛ phía Nam nghóa quaân ñaùnh ñuoåi quaân Nguyeãn vaøo phiaù Nam cuûa ñeøo Cuø Moâng vaø sau ñoù chieám ñöôïc toaøn boä vuøng ñaát töø Phuù Yeân cho ñeán Bình Thuaän. Naêm 1774, Löu thuû Long Hoà laø Toáng Phuùc Hieäp mang quaân töø Gia Ñònh tieán ñaùnh nghóa quaân, chieám laïi vuøng ñaát naøy vaø ñaåy quaân Taây Sôn veà phía beân kia ñeøo Cuø Moâng. ÔÛ phía Baéc, nghóa quaân tieán ñaùnh vaø chieám ñöôïc Kieàn Döông vaø Ñaïm Thuyû (Baéc Quy Nhôn) gieát ñöôïc Ñoác tröng Ñaèng vaø Khaâm sai Löôïng . Thöøa thaéng nghóa quaân tieán ñaùnh vaø chieám ñöôïc Quaûng Ngaõi, uy hieáp Quaûng Nam. Trong löïc löôïng nghóa quaân coù theâm ñoâng ñaûo noâng daân ôû caùc vuøng naøy, ñaùng chuù yù laø 2 ñaïo quaân cuûa thöông nhaân ngöôøi Hoa laø Hoaø Nghóa quaân cuûa Lyù Taøi vaø Trung Nghóa quaân cuûa Taäp Ñình. Trieàu ñình hoï Nguyeãn hoaûng sôï voäi cöû boán töôùng lónh cao caáp laø Nguyeãn Cöûu Thoáng, Nguyeãn Cöûu Saùch, Toáng Suøng vaø Ñoã Vaên Hoaûng mang quaân choáng cöï. Nghóa quaân ruùt veà Thaïch Taân, ñaët phuïc binh ñaùnh baïi caùc caùnh quaân cuûa chuùa Nguyeãn ôû vuøng giaùp gianh hai tænh Quaûng Nam vaø Quaûng Ngaõi, gieát cheát ba töôùng Nguyeãn laø Nguyeãn Cöûu Saùch, Toáng Suøng vaø Ñoã Vaên Hoaûng. Traän ñaïi thaéng naøy ñaõ naâng cao thanh theá cuûa nghóa quaân vaø coå vuõ maïnh meõ tinh thaàn ñaáu tranh cuûa nhaân daân. Nghóa quaân ñi ñeán ñaâu cuõng ñöôïc nhaân daân noâ nöùc höôûng öùng. Nhö vaäy, sau hôn moät naêm, nghóa quaân ñaõ laøm chuû ñöôïc moät daûi ñaát roäng lôùn töø Quaûng Nam tôùi Phuù Yeân, chia caét phaïm vi thoáng trò cuûa hoï Nguyeãn laøm 2 phaàn. Theá vaø löïc cuûa hoï Nguyeãn bò phaân taùn vaø suy yeáu haún, khoâng theå thoaùt khoûi tình trang bò tieâu dieät hoaøn toaøn. Trieàu ñình Nguyeãn bò keïp vaøo giöõa hai löïc löôïng ñoái ñòch: maët Baéc laø quaân Trònh maët Nam laø quaân Taây Sôn 3. Taïm hoaø quaân Trònh. Nhaän thaáy tình hình nguy khoán cuûa chuùa Nguyeãn ôû ñaøng Trong, Traán thuû Ngheä An laø Buøi Theá Ñaït lieàn daâng thö taâu vôùi chuùa Trònh Saâm. Saün coù möu ñoà tieán ñaùnh ñaøng Trong thoáng nhaát quyeàn löïc, Trònh Saâm lieàn sai Hoaøng Nguõ Phuùc laøm Bình Nam Thöôïng töôùng quaân cuøng vôùi boïn Buøi Theá Ñaït, Hoaøng Ñình Theå, mang 3 vaïn quaân tieán vaøo ñaøng Trong, coøn töï mình mang ñaïi quaân ñoùng ôû Haø Trung (Thanh Hoaù) laøm haäu thuaãn. Quaân Trònh vöôït soâng Gianh neâu chieâu baøi ñaùnh ñoå quyeàn thaàn Tröông Phuùc Loan vaø deïp loaïn Taây Sôn giuùp baø con laø hoï Nguyeãn chöù khoâng phaûi laø xaâm löôïc ñeå phaân hoaù löïc löôïng ñoái phöông. Hoaøng Nguõ Phuùc truyeàn hòch noùi raèng: “Taû töôùng Tröông Phuùc Loan khí cuïc nhoû heïp nhö caùi thöng caùi ñaáu, taâm ñòa gian taø nhö quyû nhö ma. Vin baùm khueâ khoå tình thaân, troäm laáy trieàu ñình troïng chöùc. Tin duøng keû gian nònh, haõm haïi ngöôøi trung löông. Lyù giaùn ngöôøi cuõ ngöôøi thaân, chuyeân keá gaây beø laäp ñaûng. Chieâu naïp theâm vaây caùnh, töï tính möu lôïi rieâng mình. Gieát ngöôøi noï laäp ngöôøi kia nguy hieåm nhö lang soùi beân caïnh naùch; thaúng tay laøm khoå traêm hoï, veû muõ xieâm maø hoaù gioáng chim muoâng. Naëng thueá khoùa naïn maùu muû daân; bôùt löông quaân ñeå caét nanh vuoát. Chính söï caáp baùch nhö loâng maøy bò ñoát; hình phaït naëng neà nhöôøng con maét bò ñaâm. Chuoác oaùn vôùi daân, gaây ra moái loaïn. Ñeán noãi Taây Sôn laø boïn daân heøn, tuï taäp nhö ñaøn Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
20. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 45 – ong luõ kieán, chieám ñaát Quaûng Nam maøu môõ, nhanh choùng nhö lôïn soå lang gioâng. Quaït löûa giaëc buøng ngaát trôøi, khieán bieân laàm buïi ñaát. Vaäy nay nhaân daân chuùng ñang mong soáng laïi, keùo ñoäi quaân ñang saün söùc haêng. Tröôùc tröø ñöùa cöôøng thaàn, sau deïp phöôøng nghòch taëc. Dieät keû taøn baïo, ñeå giuùp naïn hoï haøng; noái moái giöõ gieàng, ñeå baûo toàn doøng doõi. Giuùp naïn thöïc do nghóa cöû, khoâng phaûi loøng tham thöøa nguy”1 Thaùng 11 naêm 1774, quaân Trònh chieám ñöôïc caùc dinh Boá Chính, Löu Ñoàn, dinh Traïm, dinh Caùt, ñoàn Cao Lao ôû phía Baéc Phuù Xuaân. Quaân Nguyeãn tan raõ, phaàn lôùn troán chaïy hay ñaàu haøng. Chuùa Nguyeãn moät maët baét Tröông Phuùc Loan noäp cho quaân Trònh ñeå xin baõi binh, maët khaùc trieäu hoài Toân Thaát Nghieãm töø Quaûng Nam veà ñoái phoù vôùi quaân Trònh ñeå laïi Nguyeãn Cöûu Daät choáng ñôõ vôùi quaân Taây Sôn. Thaùng 12 naêm 1774, quaân Trònh tieán chieám ñöôïc kinh ñoâ Phuù Xuaân. Tröôùc tình theá nguy ngaäp Nguyeãn Phuùc Thuaàn cuøng vôùi Nguyeãn Phuùc Döông phaûi chaïy vaøo Quaûng Nam. Nhöng ôû ñaây, quaân Taây Sôn cuõng taán coâng maïnh meõ, Nguyeãn Cöûu Daät ñaïi baïi phaûi ruùt veà Traø Sôn. Nguyeãn Phuùc Thuaàn laïi phaûi boû Quaûng Nam vaø sau ñoù vöôït bieån troán vaøo Gia Ñònh, ñeå Hoaøng toân Nguyeãn Phuùc Döông ôû laïi choáng cöï. Quaân Taây Sôn chia laøm 3 caùnh ñuoåi ñaùnh, baét ñöôïc Hoaøng toân Nguyeãn Phuùc Döông taïi Cu Ñeâ (Baéc Quaûng Nam) vaø chieám laáy Quaûng Nam. Thaùng 3 naêm 1775, quaân Trònh vöôït ñeøo Haûi Vaân tieán ñaùnh quaân Taây Sôn ôû Caåm Sa (Quaûng Nam). Quaân Taây Sôn do Nguyeãn Nhaïc, Taäp Ñình, Lyù Taøi chæ huy ñoùn ñaùnh raát quyeát lieät. Quaân Taây Sôn bò toån thaát nhieàu phaûi ruùt veà Beán Vaùn (Baûn Taân, vuøng giaùp giôùi 2 tænh Quaûng Nam vaø Quaûng Ngaõi) ñeå phoøng giöõ cho Quaûng Ngaõi vaø Quy Nhôn. Nhö vaäy, quaân Taây Sôn laïi hai maët ñoái ñòch: phía Baéc laø quaân Trònh, phía Nam laø quaân Nguyeãn. Tröôùc hoaøn caûnh nguy hieåm aáy, Nguyeãn Nhaïc ñaõ kòp thôøi thay ñoåi saùch löôïc, moät maët lo cuûng coá caên cöù, maët khaùc phaûi taïm thôøi hoaø hoaõn vôùi quaân Trònh. Thaùng 7 naêm 1775, Nguyeãn Nhaïc sai ngöôøi mang vaøng baïc chaâu baùu vaø moät böùc thö ñeán doanh traïi Hoaøng Nguõ Phuùc “xin haøng”, noäp 3 phuû Quaûng Ngaõi, Quy Nhôn, Phuù Yeân vaø xin laøm töôùng tieân phong ñi ñaùnh quaân Nguyeãn. Luùc naøy, thôøi tieát ñang noùng nöïc, quaân Trònh meät moûi, laïi bò beänh dòch hoaønh haønh cheát haïi raát nhieàu, tinh thaàn binh só hoang mang, neân Hoaøng Nguõ Phuùc baát ñaéc dó phaûi chaáp thuaän ñeà nghò cuûa Nguyeãn Nhaïc. Hoaøng Nguõ Phuùc lieàn phong cho Nguyeãn Nhaïc laøm Taây Sôn Hieäu tröôûng traùng tieát töôùng quaân vaø sai ñi ñaùnh quaân Nguyeãn. Nguyeãn Nhaïc “nhaän meänh leänh” ñem quaân ñaùnh vaøo phía Nam. Nhö vaäy, töø giöõa naêm 1775, quaân Taây Sôn ñaõ taïm yeân ñöôïc maët Baéc ñeå taäp trung löïc löôïng ñaùnh saäp chính quyeàn hoï Nguyeãn ôû phía Nam. 4. Dieät Nguyeãn choáng Xieâm thaéng lôïi. Naêm 1775, Nguyeãn Nhaïc cöû Nguyeãn Hueä ñem ñaïi quaân tieán ñaùnh Phuù Yeân. Nguyeãn Nhaïc beà ngoaøi giaû vôø lieân keát vôùi Toáng Phuùc Hieäp (ñang chæ huy quaân Nguyeãn ôû Phuù Yeân) ñeå laäp Hoaøng toân Nguyeãn Phuùc Döông leân ngoâi chuùa. Toáng Phuùc Hieäp töôûng thaät, hoäi quaân vôùi Nguyeãn Nhaïc. Maëc duø môùi 22 tuoåi, nhöng vôùi taøi naêng quaân söï kieät xuaát, Nguyeãn Hueä ñaõ ñaùnh uùp ñöôïc Phuù Yeân roài giao cho Lyù Taøi traán giöõ. 1 Ñaïi Nam thöïc luïc tieàn bieân, NXB Söû hoïc, Haø Noäi, 1962, TI, Tr.247 – 248. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
21. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 46 – Nhöng ngay sau ñoù, Lyù Taøi ñaõ phaûn boäi laïi Taây Sôn vaø ñaàu haøng chuùa Nguyeãn. Löïc löôïng nghóa quaân bò chia reõ, nghóa binh ngöôøi Hoa moät phaàn chaïy veà Trung Quoác, moät phaàn khaùc chaïy vaøo Gia Ñònh theo chuùa Nguyeãn. Luùc naøy, sau traän thua ôû Caåm Sa, Taäp Ñình bò Nguyeãn Nhaïc nghi ngôø neân ñaõ daãn ñaïo quaân “Trung Nghóa” veà Trung Quoác. Nguyeãn Nhaïc baùo tin chieán thaéng Phuù Yeân cho Hoaøng Nguõ Phuùc bieát vaø xin cho Nguyeãn Hueä laøm “Taây Sôn hieäu tieàn phong töôùng quaân”. Quaân Trònh ngaøy caøng moûi meät vì khí haäu khaéc nghieät, vieãn chinh laâu ngaøy neân hoang mang cöïc ñoä. Hoaøng Nguõ Phuùc nhaän thaáy roõ nguy cô, thöôøng noùi vôùi caùc töôùng raèng: “ Taây Sôn baây giôø nhö ngoïn löûa boác maïnh. Toâi giaø maát roài, coøn caùc töôùng, toâi e khoâng phaûi laø tay ñoái ñòch vôùi hoï”1. Vì vaäy, cuoái naêm 1775, Hoaøng Nguõ Phuùc phaûi ruùt quaân veà Phuù Xuaân roài bò beänh phaûi veà Thaêng Long vaø cheát doïc ñöôøng ñi. Toân Thaát Quyeàn vaø Toân Thaát Xuaân ñöôïc thöông nhaân Hoa kieàu giuùp ñôõ lieàn chieám laáy Quaûng Nam, nhöng quaân Taây sôn ñaõ laäp töùc ra tieâu dieät vaø thu hoài laïi Quaûng Nam. Nhö vaäy laø töø cuoái naêm 1775, quaân Taây Sôn laïi laøm chuû moät khu vöïc roäng lôùn töø Quaûng Nam vaøo ñeán Nam Phuù Yeân. Ñaàu naêm 1776, Nguyeãn Nhaïc cöû Nguyeãn Löõ mang thuyû binh ñaùnh chieám Gia Ñònh vaø caùc dinh traán ôû Nam boä. Quaân Taây Sôn chieám ñöôïc Gia Ñònh vaø caùc dinh Traán Bieân, Phieân Traán, Long Hoà. Chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø toân thaát hoï Nguyeãn phaûi chaïy troán veà phía Taây Nam boâ. Toáng Phuùc Hieäp phaûi mang quaân töø Bình Khang veà chieám laïi Traán Bieân. ÔÛ Myõ Tho, löïc löôïng thöông nhaân Hoa kieàu vaø ñaïi ñòa chuû Nam Boä ñaõ thaønh laäp ñaïo quaân Ñoâng Sôn (ñoái laäp vôùi Taây Sôn) döôùi söï chæ huy cuûa Ñoã Thaønh Nhôn vaø tieán veà Gia Ñònh. Nguyeãn Löõ phaûi ra leänh tòch thu löông thöïc, cuûa caûi roài ruùt veà Quy Nhôn. Nhö vaäy, quaân Nguyeãn maëc duø chieám laïi ñöôïc Gia Ñònh, nhöng phaûi boû maát caùc phuû Dieân Khaùnh, Bình Khang, Bình Thuaän. Thaùng 3 naêm 1777, Nguyeãn Nhaïc töï xöng laø Taây Sôn Vöông phong cho Nguyeãn Hueä laøm Phuï chính, Nguyeãn Löõ laøm Thaùi phoù, xaây döïng laïi thaønh Ñoà Baøn vaø ñoåi teân laø thaønh Hoaøng Ñeá, môû ñaàu quaù trình phong kieán hoaù. Trònh Saâm baát ñaéc dó phaûi phong cho Nguyeãn Nhaïc laøm traán thuû Quaûng Nam, töôùc Cung quoác coâng. Coøn ôû Gia Ñònh, cuoái naêm 1776, Lyù Taøi laäp Nguyeãn Phuùc Döông laøm Taân chính vöông, toân Nguyeãn Phuùc Thuaàn laøm Thaùi thöôïng hoaøng. Lyù Taøi ñöôïc phong laøm Baûo giaù ñaïi töôùng quaân, nhöng quaân “Hoaø Nghóa” cuûa Lyù Taøi raát taøn baïo, chuùng cöôùp boùc nhaân daân vaø hay xung ñoät vôùi quaân “Ñoâng Sôn” cuûa Ñoã Thaønh Nhôn. Cuoái naêm 1777, Nguyeãn Nhaïc cöû Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ mang quaân ñaùnh vaøo Gia Ñònh laàn 2. Quaân Lyù Taøi ñaïi baïi, Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø Nguyeãn Phuùc Döông troán chaïy nhöng ñeàu bò quaân Taây Sôn ñuoåi theo gieát cheát. Quaân Taây Sôn tieâu dieät phaàn lôùn löïc löôïng cuûa chuùa Nguyeãn, chæ coøn laïi moät mình Nguyeãn Phuùc AÙnh chaïy thoaùt. Sau khi chieám ñöôïc Gia Ñònh, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ laïi ruùt veà Quy Nhôn chæ ñeå laïi moät löïc löôïng nhoû traán giöõ Gia Ñònh. Boïn ñaïi ñòa chuû Gia Ñònh laïi toân Nguyeãn Phuùc AÙnh laøm chuû töôùng, töø Long Xuyeân veà ñaùnh chieám laïi thaønh Gia Ñònh. Naêm 1778, Nguyeãn Nhaïc leân ngoâi Hoaøng ñeá ñaët nieân hieäu laø Thaùi Ñöùc, phong cho Nguyeãn Hueä laøm Long nhöông töôùng quaân, Nguyeãn Löõ laøm Tieát cheá. Nguyeãn Nhaïc sai töôùng mang quaân vaøo tieán 1 Ngoâ gia vaên phaùi, Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, NXB Vaên Hoaù, Haø Noäi, 1984, TII, tr.75. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
22. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 47 – ñaùnh Gia Ñònh vaø Traán Bieân nhöng bò thaát baïi. Nguyeãn Phuùc AÙnh nhaân ñaø thaéng lôïi mang quaân tieán ra chieám laáy Bình Thuaän, uy hieáp Dieân Khaùnh. Naêm 1778, Nguyeãn Phuùc AÙnh ñöôïc töôùng só suy toân laøm Ñaïi nguyeân soaùi Nhieáp quoác chính. Naêm 1779, Nguyeãn Phuùc AÙnh xöng vöông vaø thöïc hieän chính saùch quaân ñoàn ñieàn ñeå xaây döïng vaø cuûng coá löïc löôïng. Ñaïo quaân chuû löïc cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh laø ñaïo quaân Ñoâng Sôn nhöng chuû töôùng Ñoã Thaønh Nhôn laïi loäng quyeàn neân bò Nguyeãn Phuùc AÙnh gieát cheát vaøo naêm 1782. Töø ñoù, quaân Ñoâng Sôn tan raõ vaø binh löïc cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh cuõng suy yeáu haún. Naêm 1782, quaân Taây Sôn do Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ chæ huy tieán ñaùnh Gia Ñònh laàn thöù 3. Quaân ñoäi cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh bò thaát baïi naëng neà, Nguyeãn Phuùc AÙnh cuøng vôùi taøn quaân chaïy thoaùt. Sau thaéng lôïi, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ laïi ruùt veà Quy Nhôn, chæ ñeå laïi moät ñoäi quaân ñoàn truù traán giöõ Gia Ñònh. Muøa thu naêm aáy, moät töôùng cuûa hoï Nguyeãn laø Chu Vaên Tieáp ra söùc taäp hôïp binh lính keùo veà ñaùnh baïi quaân Taây Sôn ñoàn truù vaø chieám laïi thaønh Gia Ñònh. Naêm 1783, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ laïi ñöôïc leänh mang quaân tieán ñaùng Gia Ñònh laàn thöù 4. Quaân Chu Vaên Tieáp ñaïi baïi, Nguyeãn Phuùc AÙnh cuøng vôùi taøn quaân chaïy ra ñaûo Phuù Quoác roài ra Coân Loân (Coân Ñaûo) vaø troán sang Xieâm caàu cöùu vua Xieâm. Sau thaéng lôïi laàn naøy, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ laïi trôû veà Quy Nhôn vaø giao cho phoø maõ Tröông Vaên Ña traán giöõ Gia Ñònh. Vua Xieâm laø Rama I saün nuoâi yù ñoà xaâm löôïc moät phaàn ñaát nöôùc ta vaø giaønh toaøn quyeàn khoáng cheá Chaân Laïp, neân ñaõ gaáp ruùt chuaån bò xaâm löôïc nöôùc ta. Thaùng 7 naêm 1784, vua Xieâm sai hai chaùu cuûa mình laø Chieâu Taêng, Chieâu Söông mang 2 vaïn thuyû binh vaø 300 thuyeàn chieán vöôït bieån ñoå boä leân mieàn Taây Nam Boä. Tröôùc ñoù, Rama I ñaõ sai töôùng Chieâu Thuyø Bieân mang 3 vaïn boä binh sang ñoùng ôû Chaân Laïp ñeå vöôït bieân giôùi phoái hôïp vôùi quaân thuyû tieán ñaùnh Gia Ñònh. Ñoäi quaân cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh theo sau vaø daãn ñöông cho ñaïo quaân boä. Cuoái thaùng 7 naêm 1784, hai ñaïo quaân thuyû boä cuûa Xieâm – Nguyeãn gaëp nhau ôû Kieân Giang. Sau khi chieám ñöôïc Kieân Giang, quaân Xieâm – Nguyeãn tieán ñaùnh Caàn Thô roài chieám Ba Xaéc, Traø OÂn, Sa Ñeùc, Man Thít. Töôùng Chu Vaên Tieáp bò quaân Taây Sôn gieát cheát taïi Man Thít. Ñeán cuoái naêm 1784, quaân Xieâm – Nguyeãn ñaõ chieám ñöôïc quaù nöûa ñaát ñai Nam boä nhöng chuùng chæ lo cöôùp boùc raát taøn baïo. Boïn töôùng taù Xieâm lieân tieáp cho thuyeàn chôû vaøng baïc, cuûa caûi, con gaùi baét ñöôïc veà nöôùc. Nhaân daân Nam boä voâ cuøng caêm gheùt quaân xaâm löôïc vaø nhaän roõ boä maët phaûn boäi cuûa Nguyeãn Phuùc Aùnh. Ngay caû Nguyeãn Phuùc AÙnh cuõng maát daàn loøng tin vaøo quaân Xieâm vaø cho ngöôøi ñi caàu cöùu Phaùp. Tröông Vaên Ña moät maët giöõ vöõng hai thaønh Gia Ñònh vaø Myõ Tho, maët khaùc sai ngöôøi veà Quy Nhôn xin vieän binh. Nhaän ñöôïc tin caáp baùo, Nguyeãn Nhaïc sai Nguyeãn Hueä daãn quaân thuyû tieán vaøo Gia Ñònh. Ñaàu thaùng 1 naêm 1785, quaân Taây Sôn ñoùng taïi Gia Ñònh vaø Myõ Tho chuaån bò môû moät cuoäc quyeát chieán chieán löôïc tieâu dieät quaân Xieâm - Nguyeãn. Nguyeãn Hueä ñaõ choïn khuùc soâng Raïch Gaàm – Xoaøi Muùt (treân soâng Tieàn Giang gaàn Myõ Tho) coù ñòa theá hieåm trôû laøm nôi tieâu dieät quaân Xieâm _ Nguyeãn. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
23. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 48 – Khuùc soâng Raïch Gaàm – Xoaøi Muùt daøi khoaûng 6km, loøng soâng roäng, ôû giöõa coù cuø lao Thôùi Sôn. Nguyeãn Hueä ñaõ boá trí ôû ñaây moät traän ñòa mai phuïc lôùn. Thuyû quaân Taây Sôn ñöôïc giaáu kín trong caùc con soâng nhoû, coøn boä binh vaø phaùo binh mai phuïc treân cuø lao Thôùi Sôn vaø hai beân bôø soâng. Luùc baáy giôø, quaân Xieâm – Nguyeãn ñoùng ôû Sa Ñeùc cuõng ñang chuaån bò tieán ñaùnh quaân Taây Sôn ôû thaønh Myõ Tho vaø Gia Ñònh. Môø saùng ngaøy 19 thaùng 1 naêm 1785, Nguyeãn Hueä cho quaân nhöû ñòch vaøo traän ñòa mai phuïc. Toaøn boä quaân Xieâm – Nguyeãn oà aït ñuoåi theo vaø loït vaøo traän ñòa phuïc kích cuûa quaân Taây Sôn. Baèng moät traän hoaû coâng döõ doäi, döôùi söï chæ huy tröïc tieáp cuûa Nguyeãn Hueä, quaân Taây Sôn ñaõ tieâu dieät hoaøn toaøn quaân Xieâm – Nguyeãn. Hai töôùng giaëc laø Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông cuøng vôùi taøn quaân cuûa Nguyeãn AÙnh vaø vaøi ngaøn quaân Xieâm ñaõ phaûi luoàn röøng vöôït bieân giôùi Chaân Laïp veà nöôùc. Chính söû nhaø Nguyeãn phaûi thöøa nhaïân raèng: “ngöôøi Xieâm sau traän thua naêm giaùp Thìn (1785), ngoaøi mieäng tuy noùi khoaùc nhöng trong buïng thì sôï quaân Taây Sôn nhö sôï coïp”. Chieán thaéng naøy ñaõ khaúng ñònh söùc maïnh cuûa quaân Taây Sôn vaø chuû quyeàn cuûa Taây Sôn ôû ñaøng Trong. Ñaây laø moät trong nhöõng chieán coâng oanh lieät cuûa nghóa quaân Taây Sôn vaø cuõng laø moät trong nhöõng chieán thaéng röïc rôõ nhaát cuûa daân toäc ta choáng xaâm löôïc. Chieán thaéng ñaõ neâu cao yù chí baát khuaát, kieân cöôøng vaø truyeàn thoáng choáng ngoaïi xaâm cuûa nhaân daân ta treân mieàn ñaát cöïc nam cuûa ñaát nöôùc. Chieán thaéng Raïch Gaàm – Xoaøi Muùt ñoàng thôøi keát thuùc moät giai ñoaïn phaùt trieån cuûa cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn, ñaùnh daáu söï suïp ñoå hoaøn toaøn cuûa chính quyeàn hoï Nguyeãn. 5. Dieät Trònh xoaù boû ranh giôùi soâng Gianh. Sau khi ñaùnh tan quaân Xieâm - Nguyeãn, baûo veä vöõng chaéc toå quoác, Nguyeãn Hueä laïi ruùt veà Quy Nhôn chæ ñeå laïi moät boä phaän quaân ñoäi traán giöõ Gia Ñònh. ÔÛ Quy Nhôn, Nguyeãn Hueä cuøng vôùi Nguyeãn Höõu Chænh vaø Voõ Vaên Nhaäm (hai haøng töôùng cuûa Trònh vaø Nguyeãn) baøn keá saùch tieán ñaùnh ñaøng Ngoaøi. ÔÛ ñaøng Ngoaøi, naêm 1782, Trònh Saâm cheát, Trònh Khaûi laøm cuoäc ñaûo chính gaây ra naïn kieâu binh. Trònh Khaûi tuy ñöôïc laäp laøm chuùa nhöng toû ra baát löïc trong vieäc trieàu chính. Löïc löôïng “kieâu binh” Thanh, Ngheä loäng haønh, yeâu saùch Nhaø nöôùc phong chöùc töôùc, caáp thöôûng tieàn baïc vaø keùo nhau ñi cöôùp boùc phoá phöôøng, thoân xoùm ôû kinh kyø. Tình hình chính trò, kinh teá, xaõ hoäi ngaøy caøng khuûng hoaûng nghieâm troïng. ÔÛ Phuù Xuaân, Hoaøng Nguõ Phuùc laâm troïng beänh vaø cheát treân ñöôøng veà Thaêng Long, Phaïm Ngoâ Caàu ñöôïc cöû thay theá laøm traán thuû Thuaän Hoaù. Thaùng 6 naêm 1786, quaân Taây Sôn chia laøm hai ñöôøng. Ñöôøng thuyû do Nguyeãn Höõu Chænh chæ huy vöôït bieån tieán vaøo Thuaän An, uy hieáp kinh thaønh Phuù Xuaân. Ñöôøng boä do Nguyeãn Hueä vaø Voõ Vaên Nhaäm chæ huy vöôït ñeøo Haûi Vaân tieán ñaùnh Phuù Xuaân. Quaân Taây Sôn töø hai maët laàn löôït chieám ñöôïc caùc dinh ñoàn ôû phía Nam soâng Gianh. Nguyeãn Hueä coøn duøng keá li giaùn laøm chia reõ noäi boä caùc töôùng Trònh ôû Phuù Xuaân. Quaân Taây Sôn bao vaây vaø nhanh choùng haï thaønh Phuù Xuaân. Caùc töôùng Trònh laø Hoaøng Ñình Theå, Hoaøng Nghóa Quyeàn, Vuõ Taù Lieân, ñeàu cheát traän. Traán thuû Phuù Xuaân laø Taïo quaän coâng Phaïm Ngoâ Caàu ñaàu haøng. Thöøa thaéng quaân Taây Sôn vöôït soâng Gianh chieám ñöôïc ñeøo Ngang. Nguyeãn Hueä ñeå Nguyeãn Löõ ôû laïi giöõ Thuaän Hoaù, sai ngöôøi veà Quy Nhôn baùo vôùi Nguyeãn Nhaïc, coøn töï mình cuøng caùc töôùng khaùc tieán ra Baéc Haø theo hai ñöôøng thuyû boä. Nguyeãn Hueä neâu cao danh nghóa “phuø Leâ dieät Trònh” ñeå tranh thuû söï Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
24. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 49 – uûng hoä cuûa nhaân daân ñaøng Ngoaøi. Ñaïo quaân thuyû goàm 400 thuyeàn chieán do Nguyeãn Höõu Chænh chæ huy vöôït bieån tieán ra tröôùc. Khoâng gaëp moät trôû ngaïi naøo treân ñöôøng tieán quaân, ngaøy 11 thaùng 7 naêm 1786 thì tieán vaøo soâng Vò Hoaøng (Nam Ñònh). Ñaïo quaân boä do ñích thaân Nguyeãn Hueä chæ huy laàn löôït chieám ñöôïc Ngheä An, Thanh Hoaù vaø hoäi quaân vôùi Nguyeãn Höõu Chænh ôû Vò Hoaøng. Vaøo giöõa thaùng 7 naêm 1786, quaân Taây Sôn baét ñaàu taán coâng vaøo khu vöïc ngoaïi vi Thaêng Long. ÔÛ phoá Hieán (Höng Yeân), quaân Taây Sôn ñaõ ñaùnh baïi cha con Hoaøng Phuøng Cô vaø tieán leân uy hieáp Thaêng Long. Caùc töôùng Trònh nhö Trònh Töï Quyeàn, Ñinh Tích Nhöôõng, Ñoã Theá Daân vaø caû chuùa Trònh Khaûi chæ huy “kieâu binh” choáng ñôõ cuõng ñeàu thaát baïi. Trònh Khaûi troán chaïy ñeán laøng Haï Loâi (Yeân Laõng, Vónh Phuùc) thì bò moät vieân quan ñòa phöông baét mang noäp cho quaân Taây Sôn. Ngaøy 21 thaùng 7 naêm 1786 (26 thaùng 6 naêm Bính Ngoï), Nguyeãn Hueä keùo ñaïi quaân vaøo Thaêng Long, laät ñoå chính quyeàn cuûa chuùa Trònh. Nhö vaäy laø chæ trong khoaûng 1 thaùng, quaân Taây Sôn do Nguyeãn Hueä chæ huy ñaõ ñaùnh baïi toaøn boä quaân Trònh, laät ñoå chính quyeàn thoáng trò cuûa hoï Trònh xaây döïng treân 200 naêm. Giöõ ñuùng chuû tröông “phuø Leâ dieät Trònh”, Nguyeãn Hueä trao quyeàn cho vua Leâ. Vua Leâ Hieån Toâng phong cho Nguyeãn Hueä töôùc Uy quoác coâng, gaû coâng chuùa Ngoïc Haân cho Nguyeãn Hueä, nhöôøng cho Taây Sôn ñaát Ngheä An ñeå thöôûng coâng. Nguyeãn Nhaïc nhaän ñöôïc tin baùo voäi mang quaân ra Thaêng Long, trieäu hoài Nguyeãn Hueä vaøo Nam vaø phong cho oâng laø Baéc Bình Vöông ñoùng ôû Phuù Xuaân, Nguyeãn Löõ laø Ñoâng Ñònh Vöông ñoùng ôû Gia Ñònh. Nguyeãn Nhaïc töï xöng laø Trung öông hoaøng ñeá, ñoùng ñoâ ôû Quy Nhôn. Söï phaân chia quyeàn löïc trong noäi boä anh em Taây Sôn laø nguyeân nhaân laøm naûy sinh maâu thuaãn trong phong traøo noâng daân. ÔÛ ñaøng Ngoaøi, neàn chính trò roái loaïn, vua Leâ Chieâu Thoáng keá vò Leâ Hieån Toâng toû ra baát löïc trong vieäc choáng choïi vôùi caùc theá löïc hoï Trònh do Trònh Boàng, Trònh Leä ñöùng ñaàu ñang coá söùc khoâi phuïc cô ñoà. Nguyeãn Höõu Chænh bò Nguyeãn Hueä boû rôi laïi Baéc Haø ñaõ xaây döïng ñöôïc löïc löôïng tieán veà Thaêng Long phoø taù Leâ Chieâu Thoáng ñaùnh baïi caùc theá löïc cuûa hoï Trònh. Nguyeãn Höõu Chænh cho quaân ñoát phuû chuùa vaø aâm möu xaây döïng theá löïc töông töï ñeå choáng laïi Taây Sôn. Sau ñoù, Nguyeãn Höõu Chænh cho ngöôøi vaøo Quy Nhôn ñoøi laïi vuøng ñaát Ngheä An. Cuoái naêm 1787, Nguyeãn Hueä sai Voõ Vaên Nhaäm vaø Ngoâ Vaên Sôû mang quaân ra trò toäi Nguyeãn Höõu Chænh. Nguyeãn Höõu Chænh bò thaát baïi cuøng vôùi Leâ Chieâu Thoáng, chaïy ñeán Yeân Theá (Baéc Giang) thì bò baét vaø bò gieát. Leâ Chieâu Thoáng troán thoaùt roài vöôït bieân giôùi chaïy sang ñaát Quaûng Taây (Trung Quoác). Voõ Vaên Nhaäm töï mình thu xeáp moïi vieäc, laäp Leâ Duy Caån laøm Giaùm quoác buø nhìn vaø coù yù ñoà choáng ñoái Nguyeãn Hueä. Nhaän ñöôïc tin baùo cuûa Ngoâ Vaên Sôû vaø Phan Vaên Laân veà söï loäng quyeàn cuûa Voõ Vaên Nhaäm, thaùng 5 naêm 1788, Nguyeãn Hueä voäi vaõ ra Baéc haø baét vaø gieát cheát Voõ Vaên Nhaäm, cöû Ngoâ Vaên Sôû leân thay. Trong thôøi gian naøy, Nguyeãn Hueä ñaõ toå chöùc “caàu hieàn”. Nhieàu syõ phu tieán boä Baéc Haø ñaõ theo veà vôùi quaân Taây Sôn nhö Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích, Nguyeãn Theá Lòch, Vuõ Huy Taán, Nguyeãn Thieáp, Hoï ñöôïc giao quyeàn haønh chöùc vuï vaø trôû thaønh nhöõng quaân sö trong quaù trình xaây döïng chính quyeàn phong kieán Taây Sôn. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
25. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 50 – Nhö vaäy, sau hôn 15 naêm khôûi nghóa, ñaùnh Nam deïp Baéc (1771 - 1788), quaân Taây Sôn ñaõ ngaøy caøng lôùn maïnh, laàn löôït ñaùnh ñoå caùc taäp ñoaøn phong kieán thoáng trò thoái naùt Nguyeãn, Trònh, Leâ vaø laøm chuû hoaøn toaøn ñaát nöôùc. Trieàu ñaïi Taây Sôn ñöôïc thieát laäp ñaõ vöõng vaøng, ñuû söùc hoaøn thaønh nhieäm vuï daân toäc. 6. Khaùng chieán choáng Thanh thaéng lôi a. Tình hình Trung Quoác Nhaø Maõn Thanh luùc naøy ñang ôû vaøo giai ñoaïn cöôøng thònh. Nhaø Thanh ñaõ tieán haønh xaâm löôïc caùc vuøng xung quanh nhö Ngoaïi Moâng, Taân Cöông, Thanh Haûi, Taây Taïng Vua Thanh Caøn Long ñaõ môû roäng phaïm vi thoáng trò cuûa mình treân moät laõnh thoå roäng tôùi 9 trieäu km2 vaø ñang coù aâm möu baønh tröôùng xaâm löôïc xuoáng phía Nam. Nhaø Thanh ñaõ töøng phaùt quaân xaâm löôïc Mianma. Sau khi Nguyeãn Höõu Chænh bò baét, Leâ Chieâu Thoáng troán chaïy leân traán Kinh Baéc, nöông nhôø vaøo nhöõng ñaùm quaân “caàn vöông” cuûa boïn cöïu thaàn nhaø Leâ. Nhöng quaân Taây Sôn do Ngoâ Vaên Sôû chæ huy ñaõ ñaùnh tan nhöõng ñaùm quaân yeáu ôùt aáy. Leâ Chieâu Thoáng phaûi chaïy vaøo Sôn Nam, Thanh Hoaù roài laïi trôû ra Kinh Baéc. Trong böôùc ñöôøng cuøng, Leâ Chieâu Thoáng vaø boïn quan laïi cuûa mình sau khi chaïy troán sang Quaûng Taây ñaõ caàu cöùu vua Thanh Caøn Long nhaèm khoâi phuïc laïi quyeàn lôïi cuûa doøng hoï. Toång ñoác Löôõng Quaûng laø Toân Só Nghò lieàn daâng bieåu leân vua Caøn Long trình baøy roõ tình hình roái loaïn ôû nöôùc ta vaø ñeà nghò neân lôïi duïng danh nghóa giuùp nhaø Leâ dieät Taây Sôn ñeå xaâm chieám laáy nöôùc ta. Nhaän thaáy ñaây laø cô hoäi thoân tính nöôùc ta, vua Caøn Long ñieàu ñoäng binh maõ 4 tænh Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây, Vaân Nam, Quyù Chaâu giao cho toång ñoác Löôõng Quaûng Toân Só Nghò laøm toång chæ huy chuaån bò tieán ñaùnh nöôùc ta. Vua Caøn Long coøn döï ñònh cöû moät ñaïo thuyû quaân vöôït bieån vaøo Thuaän Hoaù ñeå taïo ra hai goïng kìm tieâu dieät quaân Taây Sôn. Tröôùc khi tieán quaân, Caøn Long ñaõ vaïch roõ phöông höôùng chieán löôïc nhaèm trieät ñeå lôïi duïng maâu thuaãn ôû Ñaïi Vieät ñeå chieám nöôùc ta moät caùch ít toán keùm nhaát. b. Tình hình nöôùc ta Sau khi oån ñònh laïi tình hình Baéc Haø, Nguyeãn Hueä keùo quaân veà Phuù Xuaân vaø ñaùnh nhau vôùi Nguyeãn Nhaïc. Keát quaû hai beân ñi ñeán vieäc hoaø hoaõn vaø phaân chia phaïm vi cai trò. Töø Beán Vaùn (Baéc Quaûng Ngaõi) trôû ra Baéc laø ñòa baøn cai trò cuûa Nguyeãn Hueä. ÔÛ Baéc Haø, Ngoâ Vaên Sôû vaø caùc töôùng lónh Taây Sôn baøn keá hoaïch chaën ñaùnh quaân Thanh, noäi boä chia ra laøm hai phaùi. Moät phaùi ñöùng ñaàu laø ñoâ ñoác Phan Vaên Laân chuû tröông mang quaân chaën ñòch ôû bieân giôùi. Phaùi khaùc ñöùng ñaàu laø Ngoâ Thì Nhaäm chuû tröông ruùt lui ñeå baûo toaøn löïc löôïng vaø thieát laäp phoøng tuyeán Tam Ñieäp – Bieän Sôn chôø vieän binh cuûa Nguyeãn Hueä. Thaùng 11/1788, quaân Thanh chia laøm 4 ñaïo oà aït tieán vaøo nöôùc ta. Ñaïo thöù nhaát do Toân Só Nghò vaø Ñeà ñoác Höùa Theá Hanh chæ huy theo ñöôøng Laïng Sôn tieán vaøo Thaêng Long. Ñaïo thöù hai do Tri phuû Ñieàn Chaâu Saàm Nghi Ñoáng chæ huy theo ñöôøng Cao Baèng tieán xuoáng Thaêng Long. Ñaïo thöù 3 do Ñeà ñoác OÂ Ñaïi Kinh chæ huy theo ñöôøng Tuyeân Quang tieán xuoáng ñoùng ôû Sôn Taây. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
26. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 51 – Ñaïo thöù 4 do Ñeà ñoác Thöôïng Duy Thaêng chæ huy theo ñöôøng Quaûng Ninh tieán vaøo ñoùng ôû Haûi Döông. Tröôùc löïc löôïng lôùn cuûa quaân giaëc, töôùng Taây Sôn phoøng thuû vuøng bieân giôùi laø Nguyeãn Vaên Dieãm vaø Phan Khaûi Ñöùc khoâng choáng cöï noåi. Töôùng Taây Sôn ñoùng ôû Laïng Sôn laø Phan Khaûi Ñöùc heøn nhaùt ñaàu haøng quaân giaëc. Nguyeãn Vaên Dieãm ruùt quaân veà Kinh Baéc phoøng giöõ roài caùo caáp veà Thaêng Long. Quaân Thanh keùo vaøo ñeán soâng Caàu bò Ñoâ ñoác Phan Vaên Laân chaën ñaùnh nhöng do töông quan löïc löôïng cheânh leäch neân quaân Thanh ñaõ vöôït qua phoøng tuyeán soâng Caàu tieán ñaùnh Thaêng Long. Ngoâ Vaên Sôû moät maët sai ngöôøi ñöa thö cuûa Giaùm quoác Leâ Duy Caån cho Toân Só Nghò xin hoaõn binh, maët khaùc leänh cho taát caû binh lính Taây Sôn ruùt veà Thaêng Long vaø cuøng ñaïi quaân Taây Sôn bí maät ruùt veà phoøng tuyeán Tam Ñieäp – Bieän Sôn (giaùp gianh Ninh Bình vaø Thanh Hoaù).Nguyeãn Vaên Tuyeát ñöôïc leänh phi ngöïa veà Phuù Xuaân caùo caáp vôùi Nguyeãn Hueä. Ngaøy 17 thaùng 12 naêm1788, ñaïi quaân cuûa Toân Só Nghò keùo vaøo chieám ñoùng thaønh Thaêng Long. Beø luõ Leâ Chieâu Thoáng keùo nhau ñi ngheânh tieáp quaân giaëc ngoaïi xaâm. Quaân Thanh maëc söùc cöôùp boùc, nhuõng nhieãu nhaân daân ta. Leâ Chieâu Thoáng tuy ñöôïc nhaø Thanh phong cho laøm An Nam Quoác vöông nhöng phaûi duøng nieân hieäu vua Caøn Long vaø ngaøy ngaøy phaûi ra vaøo chaàu chöïc ñeå Toân Só Nghò sai baûo. Trong khi ñoù thì boïn vua toâi nhaø Leâ chæ coøn bieát traû thuø, baùo oaùn raát ti tieän, vô veùt, cöôùp boùc cuûa nhaân daân ñeå laøm giaøu vaø nuoâi soáng haøng vaïn quaân Thanh. Nhaân daân Baéc haø phaûi chòu ñöïng nhöõng ngaøy thaùng cô cöïc. Boïâ maët baùn nöôùc cuûa vua toâi Leâ Chieâu Thoáng ngaøy caøng loä roõ. Toân Só Nghò ñaõ ra leänh xaây döïng moät heä thoáng phoøng thuû kieân coá xung quanh Thaêng Long vaø cho quaân nghæ ngôi aên teát. Ñaïi baûn doanh cuûa Toân Só Nghò ôû cung Taây Long (caïnh caàu Long Bieân ngaøy nay), Saàm Nghi Ñoáng ñoùng ôû Khöông Thöôïng (Ñoáng Ña - Haø Noäi), OÂ Ñaïi Kinh ñoùng ôû Sôn Taây, Höùa Theá Hanh vaø Thöôïng Duy Thaêng ñoùng ôû Ngoïc Hoài. Ngoaøi ra Toân Só Nghò coøn xaây döïng nhieàu ñoàn luyõ baûo veä xung quanh nhö Thanh Quyeát, Nhaät Taûo, Haø Hoài, Vaên Ñieån, Giaùn Khaåu, Yeân Quyeát, Nam Ñoàng, Nhaân Muïc, Nhaän ñöôïc tin caáp baùo, ngaøy 22 thaùng 12 naêm 1788 (ngaøy 25 thaùng 11 naêm Maäu Thaân), Nguyeãn Hueä sai ngöôøi laäp ñaøn ôû phía Nam nuùi Ngöï Bình (Hueá), teá caùo trôøi ñaát leân ngoâi hoaøng ñeá laáy nieân hieäu laø Quang Trung roài laäp töùc xuaát quaân. Ngaøy 26/12/1788 (ngaøy 29 thaùng 11 naêm Maäu Thaân), Quang Trung ra ñeán Ngheä An. Taïi Vónh Doanh, vua Quang Trung coâng boá baøi hòch cöùu nöôùc vaø tuyeån theâm binh lính. Tröôùc caûnh ñaát nöôùc bò ngoaïi xaâm daøy xeùo, nhaân daân Ngheä An ñaõ nhieät lieät uûng hoä Quang Trung. Chæ trong maáy ngaøy, haøng vaïn thanh nieân trai traùng ñòa phöông ñaõ noâ nöùc keùo veà toøng quaân ñaùnh giaëc cöùu nöôùc. Vua Quang Trung toå chöùc moät cuoäc duyeät binh lôùn ôû traán doanh Ngheä An, töï mình cöôõi voi ra keâu goïi binh só: “Quaân Thanh sang xaâm laán nöôùc ta, hieän ôû Thaêng Long, caùc ngöôi ñaõ bieát chöa? Trong khoaûng vuõ truï, ñaát naøo vua aáy, ñeàu ñaõ phaân bieät roõ raøng phöông Nam phöông Baéc chia nhau maø cai trò. Ngöôøi phöông Baéc khoâng phaûi noøi gioáng nöôùc ta, buïng daï aét khaùc. Töø ñôøi Haùn ñeán nay, chuùng ñaõ maáy phen cöôùp nöôùc ta, gieát haïi nhaân daân, vô veùt cuûa caûi, ngöôøi mình khoâng ai chòu noåi, ai cuõng muoán ñuoåi chuùng ñi. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
27. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 52 – Ñôøi Haùn coù Tröng nöõ vöông, ñôøi Toáng coù Ñinh Tieân Hoaøng, Leâ Ñaïi Haønh, ñôøi Nguyeân coù Traàn Höng Ñaïo, ñôøi Minh coù Leâ Thaùi Toå. Caùc ngaøi khoâng nôõ ngoài nhìn chuùng laøm ñieàu taøn baïo neân ñaõ thuaän loøng ngöôøi, daáy nghóa quaân, ñeàu chæ ñaùnh moät traän laø thaéng vaø ñuoåi ñöôïc chuùng veà phöông Baéc. ÔÛ caùc thôøi aáy, Baéc Nam rieâng phaän, bôø coõi laëng yeân, caùc vua truyeàn ngoâi laâu daøi. Töø ñôøi nhaø Ñinh tôùi ñaây, ta khoâng ñeán noãi khoå nhö thôøi noäi thuoäc xöa kia. Moïi vieäc lôïi haïi, ñöôïc maát aáy ñeàu laø chuyeän cuõ raønh raønh cuûa caùc trieàu ñaïi tröôùc. Nay ngöôøi Thanh laïi möu ñoà laáy nöôùc ta ñaët laøm quaän huyeän, khoâng bieát troâng göông maáy ñôøi Toáng, Nguyeân, Minh ngaøy xöa. Vì vaäy, ta phaûi mang quaân ra ñaùnh ñuoåi chuùng. Caùc ngöôi ñeàu laø nhöõng keû coù löông tri, löông naêng haõy cuøng ta ñoàng taâm hieäp löïc ñeå döïng neân coâng lôùn. Chôù coù quen theo thoùi cuõ, aên ôû hai loøng, neáu nhö vieäc phaùt giaùc ra seõ bò gieát cheát ngay töùc khaéc, khoâng tha moät ai, chôù baûo ta laø khoâng noùi tröôùc ”1 Nguyeãn Hueä cuõng cho môøi La Sôn phu töû Nguyeãn Thieáp ñeán ñeå hoûi yù kieán. Nguyeãn Thieáp cho raèng: “Neáu ñaùnh gaáp thì khoâng ngoaøi 10 ngaøy seõ phaù tan ñöôïc”. Sau ñoù, vua Quang Trung keùo quaân ra Thanh Hoaù, duyeät binh ôû laêng Thoï Haïc vaø laøm leã theä sö. Vua Quang Trung ñaõ ñoïc vang lôøi hòch ñaùnh giaëc: Ñaùnh cho ñeå daøi toùc Ñaùnh cho ñeå ñen raêng Ñaùnh cho noù chích luaân baát phaûn Ñaùnh cho noù phieán giaùp baát hoaøn Ñaùnh cho söû tri Nam quoác anh huøng chi höõu chuû. Ngaøy 15/01/1789 (ngaøy 20 thaùng Chaïp naêm Maäu Thaân), vua Quang Trung hoäi quaân cuøng caùc töôùng Ngoâ Vaên Sôû, Ngoâ Thì Nhaäm vaø toû yù khen ngôïi keá hoaïch ruùt lui, baûo toaøn löïc löôïng cuûa Ngoâ Thì Nhaäm. OÂng cuøng vôùi caùc töôùng lónh hoaïch ñònh keá saùch ñaùnh giaëc. Vua Quang Trung cho quaân aên teát tröôùc vaø heïn ñeán ngaøy muøng 7 thaùng gieâng seõ aên teát taïi thaønh Thaêng Long. Theo keá hoaïch, quaân Taây Sôn seõ chia laøm 5 ñaïo. Ñaïo thöù nhaát laø ñaïo quaân chuû löïc do vua Quang Trung tröïc tieáp chæ huy, goàm boä binh, töôïng binh vaø kî binh, theo ñöôøng chính ñaùnh thaúng vaøo ñoàn luyõ phía Nam Thaêng Long. Trong ñaïo quaân naøy, Ñaïi Tö maõ Ngoâ Vaên Sôû laøm tieân phong, Haùm hoå haàu ñoác chieán haäu quaân. Ñaïo thöù hai do Ñoâ ñoác Long (Ñaëng Tieán Ñoâng) chæ huy, coù nhieäm vuï qua Chöông Ñöùc ra Nhaân Muïc (ngoaïi thaønh Haø Noäi) ñaùnh thaúng vaøo ñoàn Khöông Thöôïng roài qua cöûa Taây Nam tieán vaøo Thaêng Long. Ñaïo thöù ba do Ñaïi Ñoâ ñoác Baûo chæ huy, coù nhieäm vuï hoã trôï, bao vaây truy kích, tieâu dieät taøn quaân ñòch thaùo chaïy khoûi caùc ñoàn bò ñaïo thöù nhaát tieâu dieät. Ñaïo thöù tö do ñoâ ñoác Nguyeãn Vaên Tuyeát chæ huy, coù nhieäm vuï vöôït bieån chieám giöõ Haûi Döông, chaën ñaùnh vaø tieâu dieät quaân Thanh ruùt chaïy ôû maët Ñoâng. Ñaïo thöù naêm do ñoâ ñoác Loäc chæ huy, coù nhieäm vuï vöôït bieån tieán vaøo soâng Luïc Ñaàu chaën ñaùnh tieâu dieät taøn quaân ñòch ôû vuøng phöôïng Nhaõn, Yeân Theá, laïng Giang (Baéc Ninh, Baéc Giang). 1 Ngoâ gia vaên phaùi, Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, Sñd, TII, tr.102. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
28. Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 53 – Nhö vaäy, baèng keá hoaïch taùc chieán, vua Quang Trung ñaõ theå hieän quyeát taâm tieâu dieät goïn löïc löôïng quaân Thanh xaâm löôïc trong thôøi gian ngaén. Vieäc boá trí phaàn lôùn quaân lính môùi tuyeån ôû ñaïo quaân chuû löïc do vua Quang Trung tröïc tieáp chæ huy cuõng theå hieän taøi naêng quaân söï kieät xuaát cuûa Quang Trung – Nguyeãn Hueä. Nhöõng binh lính naøy, chöa quen chieán traän nhöng ñaët döôùi söï chæ huy cuûa moät vò töôùng traêm traän traêm thaéng seõ yeân taâm hôn vaø phaùt huy heát tinh thaàn vaø söùc löïc trong chieán ñaáu. c. Dieãn bieán vaø keát cuïc Raïng saùng ngaøy 25 thaùng 01 naêm1789 (ngaøy 30 thaùng Chaïp naêm Kyû Daäu), ñaïo quaân chuû löïc cuûa vua Quang Trung bí maät vöôït soâng Giaùn bao vaây haï thaønh Giaùn Khaåu (Ninh Bình). Toaøn boä quaân Nguî cuûa vua Leâ Chieâu Thoáng do traán thuû Sôn Nam Hoaøng Phuøng Nghóa chæ huy vaø quaân Thanh ñoùng ôû ñaây bò tieâu dieät vaø baét soáng. Ngaøy 28 thaùng 01 naêm 1789 (ngaøy muøng ba teát Kyû Daäu), vua Quang Trung bí maät bao vaây ñoàn Haø Hoài (Thöôøng Tín, Haø Taây) vaø baéc loa goïi haøng. Quaân Thanh ôû ñoàn Haø Hoài sôï haõi ñaàu haøng. Moät soá quaân ôû Giaùn Khaåu vaø Haø Hoài chaïy troán bò quaân Taây Sôn cuûa Ñoâ ñoác Baûo baét soáng khoâng teân naøo chaïy thoaùt. Raïng saùng ngaøy 30 thaùng 01 naêm 1789 (muøng naêm teát Kyû Daäu), ñaïo quaân chuû löïc cuûa vua Quang Trung baát ngôø bao vaây vaø coâng kích döõ doäi ñoàn Ngoïc Hoài huyeän Thöôøng Tín, Haø Taây). Cuøng thôøi gian treân ñaïo quaân cuûa ñoâ ñoác Long cuõng taán coâng ñoàn Khöông Thöôïng. Ngoïc Hoài laø ñoàn xung yeáu nhaát cuûa quaân Thanh, do Ñeà ñoác Höùa Theá Hanh chæ huy. Xung quanh ñoàn, quaân Thanh caém choâng saét, choân ñòa loâi vaø treân thaønh boá trí nhieàu ñaïi baùc. Ñoäi töôïng binh do vua Quang Trung tröïc tieáp chæ huy goàm hôn 100 voi chieán ñaõ ñaùnh cho ñoäi kò binh thieän chieán cuûa Höùa Theá Hanh tan vôõ. Hôn 1.200 chieán syõ caûm töû cuûa quaân Taây Sôn chia laøm 20 toaùn, cöù 10 ngöôøi dao ngaén giaét beân hoâng, cuøng nhau khieâng moät taám moäc lôùn, beân ngoaøi cuoán rôm öôùt xoâng leân phía tröôùc, phía sau coù 20 chieán só khaùc ñi theo, keát thaønh nhöõng böùc töôøng di ñoäng. Ñaïi baùc, cung noû, hoaû tieãn cuûa ñòch baén ra tôùi taáp nhöng caùc chieán só vaãn aùp saùt chaân luyõ xoâng vaøo chieán ñaáu döõ doäi. Vua Quang Trung töï mình ñoác xuaát quaân lính aøo aït xoâng leân tieáp chieán. Tröôùc söùc tieán coâng nhö vuõ baõo cuûa quaân Taây Sôn, quaân Thanh naùo loaïn, giaãm phaûi ñòa loâi bò cheát haïi voâ soá. Caùc töôùng giaëc laø Höùa Theá Hanh, Thöôïng Duy Thaêng cuøng haøng vaïn quaân ñòch cheát traän. Haøng vaïn quaân Thanh thaùo chaïy veà khu vöïc Ñaàm Möïc (laøng Ñaïi AÙng – Haø Taây), bò ñaïo quaân cuûa ñoâ ñoác Baûo mai phuïc tieâu dieät goïn. ÔÛ Khöông Thöôïng, moät traän “roàng löûa” ñaõ noåi leân bao vaây quaân giaëc. Töôùng chæ huy Saàm Nghi Ñoáng tuyeät voïng thaét coå töï töû. Toaøn boä quaân Thanh ôû ñaây bò tieâu dieät. Sau khi ñaõ haï xong caùc ñoàn luyõ chính laø Ngoïc Hoài vaø Khöông Thöôïng, quaân Taây Sôn thöøa thaéng haï luoân caùc ñoàn Vaên Ñieån, Yeân quyeát roài raàm roä keùo thaúng vaøo Thaêng Long. Giöõa luùc traän chieán ñaáu ñang dieãn ra aùc lieät ôû Ngoïc Hoài vaø Khöông Thöôïng, Toân Só Nghò hoát hoaûng voäi vaõ cuøng ñoaøn tuyø tuøng chaïy qua caàu phao vöôït soâng Hoàng ruùt veà phía Baéc, haøng vaïn quaân Thanh hoát hoaûng chen chuùc nhau chaïy qua caàu. Caàu gaãy, haøng vaïn quaân Thanh rôi xuoáng nöôùc cheát “ñeán noãi nöôùc soâng khoâng chaûy ñöôïc”. Taøn quaân cuûa Leâ Chieâu Thoáng cuõng noái ñuoâi chaïy theo quaân xaâm löôïc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû