Bài giảng Giáo dục hoà nhập cho trẻ khuyết tật ở Tiểu học (Phần 1)

Nội dung text: Bài giảng Giáo dục hoà nhập cho trẻ khuyết tật ở Tiểu học (Phần 1)

1. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐÀ NẴNG KHOA TÂM LÝ- GIÁO DỤC TS. HUỲNH THỊ THU HẰNG - CN.LÊ THỊ HẰNG - CN.TRẦN THỊ HOÀ GIÁO DỤC HOÀ NHẬP CHO TRẺ KHUYẾT TẬT Ở TIỂU HỌC Đà Nẵng - 2008 - 1 -
2. MỤC LỤC I. Đề cương chi tiết II. Đề cương bài giảng Chương 1 Giáo dục hoà nhập cho trẻ khuyết tật 1. Khái niệm về giáo dục hoà nhập 3 2. Bản chất của giáo dục hoà nhập 3 3. Tính tất yếu của giáo dục hoà nhập 4 4. Những mặt tích cực của giáo dục hoà nhập 7 5. Qui trình giáo dục hoà nhập 10 Chương 2 Dạy học hoà nhập cho trẻ khuyết tật 1. Những nguyên tắc cơ bản của dạy học hoà nhập 21 2. Điều chỉnh chương trình dạy học phù hợp với khả năng và nhu cầu của trẻ khuyết tật. 21 3. Học hợp tác nhóm trong dạy học hoà nhâp 28 4. Thiết kế và tiến hành bài học hoà nhập có hiệu quả 31 Chương 3 Hỗ trợ giáo dục hoà nhập 1. Nhóm bạn bè 40 2. Nhóm hỗ trợ cộng đồng 42 3. Quản lý giáo dục hoà nhập trong nhà trường 51 Chương 4 Giáo dục hoà nhập cho trẻ khiếm thị 1. Phương tiện dạy học cho học sinh khiếm thị 53 2. Phương pháp và phương tiện dạy học đặc thù các phân môn trong chương trình tiểu học 53 Chương5 Giáo dục hoà nhập cho trẻ chậm phát triển trí tuệ 1. Kỹ thuật dạy học cho trẻ CPTTT 59 2. Đánh giá kết quả giáo dục trẻ CPTTT 65 Chương 6 Giáo dục hoà nhập cho trẻ khiếm thính 1. Giao tiếp của trẻ khiếm thính 67 2. Hướng dẫn trẻ khiếm thính lĩnh hội khái niệm 71 III. Tài liệu tham khảo - 2 -
3. I. ĐỀ CƯƠNG CHI TIẾT HỌC PHẦN 1. Tên học phần: GIÁO DỤC HOÀ NHẬP CHO TRẺ KHUYẾT TẬT Ở TIỂU HỌC 2. Số tín chỉ: 3 3. Trình độ: cho sinh viên năm thứ 4 4. Phân bổ thời gian - Lý thuyết: 30 - Thảo luận, xemina: 6 - Bài tập thực hành trên lớp: 9 5. Điều kiện tiên quyết: SV học xong các học phần: - Giáo dục học tiểu học - Nhập môn Giáo dục đặc biệt - Đại cương giáo dục trẻ khiếm thị - Đại cương giáo dục trẻ khiếm thính - Đại cương giáo dục trẻ chậm phát triển trí tuệ 6. Mục tiêu của học phần - SV trình bày được các khái niệm liên quan đến học phần: giáo dục hoà nhập, trẻ khiếm thị, trẻ khiếm thính, - SV mô tả được đặc điểm khả năng và nhu cầu của từng loại trẻ: trẻ khiếm thị, trẻ khiếm thính, trẻ chậm phát triển trí tuệ. - SV hiểu sự tồn tại tất yếu của trẻ khuyết tật và trách nhiệm của cộng đồng trong việc thực hiện giáo dục hoà nhập cho trẻ khuyết tật. - SV hiểu các phương thức chăm sóc giáo dục trẻ khuyết tật và tính ưu việt của giáo dục hoà nhập. - SV biết được quy trình giáo dục hoà nhập bao gồm 4 bước: phát hiện năng lực, nhu cầu của trẻ khuyết tật; xây dựng mục tiêu và lập kế hoạch giáo dục cho trẻ khuyết tật, thực hiện và đánh giá kết quả giáo dục. - SV hình thành kĩ năng dạy học hoà nhập, gồm: thiết kế bài học hoà nhập có hiệu quả vận dụng quan điểm dạy học theo phương pháp hướng trọng tâm vào người học, dạy học dựa vào thế mạnh của học sinh vào dạy hoà nhập (đặc biệt chú trọng đến đặc điểm từng loại khuyết tật nhằm hình thành các kỹ năng đặc thù). - SV giải thích được sự khác biệt khi tiến hành giáo dục hoà nhập cho từng loại trẻ: giáo dục hoà nhập cho trẻ khiếm thị, giáo dục hoà nhập cho trẻ khiếm thính, giáo dục hoà nhập cho trẻ chậm phát triển trí tuệ. - SV hình thành được nhóm bạn bè giúp đỡ trẻ khuyết tật, xây dựng nhóm hỗ trợ cộng đồng, quản lý trường lớp hoà nhập. 7. Mô tả vắn tắt nội dung học phần Cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bản về giáo dục hòa nhập cho trẻ khuyết tật: khái niệm về giáo dục hòa nhập, bản chất của giáo dục hòa nhập, tính tất yếu của giáo dục hòa nhập,cách tiến hành giáo dục hòa nhập ở tiểu học, những nguyên tắc cơ bản của việc dạy học hoà nhập và phối hợp các lực lượng hõ trợ trong giáo dục hòa nhập cho trẻ khuyết tật nói chung. Đồng thời, học phần hình thành cho sinh viên kĩ năng dạy học hoà nhập phù hợp với đặc điểm khuyết tật của từng loại trẻ (bao gồm trẻ khiếm thị, trẻ khiếm thính, trẻ chậm phát triển trí tuệ). 8. Nhiệm vụ của sinh viên: - Dự lớp: Sinh viên đi đủ số giờ lý thuyết và thực hành theo qui định, chuẩn bị các bài đọc theo yêu cầu của giảng viên. - Tự học: SV tự học có hiệu quả những nội dung GV yêu cầu, có bài báo cáo kết quả nộp lại cho GV. - Thảo luận: Tham gia thảo luận nhóm, đóng góp ý kiến, trình bày được kết quả thảo luận của nhóm. 9. Tài liệu học tập: - 1 -
4. 1. Lê Văn Tạc (chủ biên)(2006), Giáo dục hoà nhập trẻ khuyết tật bậc tiểu học, NXB Lao động xã hội. 2. (2006), Giáo dục hoà nhập trẻ khuyết tật ở tiểu học, Tài liệu bồi dưỡng giáo viên tiểu học, NXB Giáo dục. 3. Trung tật học, (2000), Dạy học hoà nhập cho trẻ khuyết tật, NXB chính trị Quốc gia. 4. Bộ Giáo dục và Đào tạo, (2000), Kĩ năng dạy hoà nhập trẻ khuyết tật, Dự án lớp linh hoạt, HN. 10. Tiêu chuẩn đánh giá sinh viên: - Dự lớp: 80% thời lượng yêu cầu - Thực hành: 100% thời lượng yêu cầu - Bản thu hoạch: viết 01 bài thu hoạch sau khi đi thực tế. - Thảo luận: Tham gia thảo luận nhóm, đóng góp ý kiến, phản hồi, nhận xét ý kiến của các bạn, trình bày đựơc kết quả thảo luận của nhóm. - Thuyết trình: thuyết trình được quan điểm của mình trong các nhóm thảo luận, phản hồi ý kiến các bạn và bảo vệ ý kiến cá nhân mình. - Thi giữa học kỳ: Bài kiểm tra học kỳ là báo cáo kết quả báo cáo theo nhóm và điểm bài thu hoạch. - Thi cuối học kỳ: Thi viết. 11. Thang điểm: STT Nội dung đánh giá Trọng số 1 Báo cáo bài thực hành 0,2 2 Kiểm tra giữa môn/ tiểu luận 0,2 3 Thi kết môn 0,6 12. Nội dung chi tiết học phần Chương 1 GIÁO DỤC HOÀ NHẬP CHO TRẺ KHUYẾT TẬT 1. Khái niệm về giáo dục hoà nhập 2. Bản chất của giáo dục hoà nhập 3. Tính tất yếu của giáo dục hoà nhập 4. Những mặt tích cực của giáo dục hoà nhập 5. Qui trình giáo dục hoà nhập Chương 2 DẠY HỌC HOÀ NHẬP CHO TRẺ KHUYẾT TẬT 1. Những nguyên tắc cơ bản của dạy học hoà nhập 2. Điều chỉnh chương trình dạy học phù hợp với khả năng và nhu cầu của trẻ khuyết tật 3. Học hợp tác nhóm trong dạy học hoà nhập 4. Thiết kế và tiến hành bài học hoà nhập có hiệu quả Chương 3 HỖ TRỢ GIÁO DỤC HOÀ NHẬP 1. Nhóm bạn bè 2. Nhóm hỗ trợ cộng đồng 3. Quản lý giáo dục hoà nhập trong nhà trường Chương 4 GIÁO DỤC HOÀ NHẬP CHO TRẺ KHIẾM THỊ 1. Phương tiện dạy học cho học sinh khiếm thị 2. Phương pháp và phương tiện dạy học đặc thù các phân môn trong chương trình tiểu học Chương 3 GIÁO DỤC HOÀ NHẬP CHO TRẺ CPTTT 1. Kỹ thuật dạy học cho trẻ CPTTT 2. Đánh giá kết quả giáo dục trẻ CPTTT Chương 6 GIÁO DỤC HOÀ NHẬP CHO TRẺ KHIẾM THÍNH 1. Giao tiếp của trẻ khiếm thính 2. Hướng dẫn trẻ khiếm thính lĩnh hội khái niệm - 2 -
5. Chương 1 GIÁO DỤC HOÀ NHẬP TRẺ KHUYẾT TẬT 1. Khái niệm về giáo dục hoà nhập Giáo dục hoà nhập là phương thức giáo dục trong đó trẻ khuyết tật cùng học với trẻ em bình thường trong trường phổ thông ngay tại nơi trẻ sinh sống. Thuật ngữ giáo dục hoà nhập được xuất phát từ Canada và được hiểu là những trẻ ngoại lệ được hoà nhập, qui thuộc vào trường hoà nhập. Giáo dục hoà nhập là phương thức giáo dục mọi trẻ em, trong đó có trẻ khuyết tật, trong lớp học bình thường của trường phổ thông. Giáo dục hoà nhập là "Hỗ trợ mọi học sinh, trong đó có trẻ khuyết tật, cơ hội bình đẳng tiếp nhận dịch vụ giáo dục với những hỗ trợ cần thiết trong lớp học phù hợp tại trường phổ thông nơi trẻ sinh sống nhằm chuẩn bị trở thành những thành viên đầy đủ của xã hội. Hoà nhập không có nghĩa là "xếp chỗ" cho trẻ khuyết tật trong trường lớp phổ thông và không phải tất cả mọi trẻ đều đạt trình độ hoàn toàn như nhau trong mục tiêu giáo dục. Giáo dục hoà nhập đòi hỏi sự hỗ trợ cần thiết để mọi học sinh phát triển hết khả năng của mình. Sự hỗ trợ cần thiết đó được thể hiên trong việc điều chỉnh chương trình, các đồ dùng dạy học, dụng cụ hỗ trợ đặc biệt, các kỹ năng giảng dạy đặc thù, Các giáo viên và nhân viên nhà trường cần thấm nhuần tư tưởng hoà nhập để trẻ khuyết tật được phụ thuộc lẫn nhau, được chấp nhận, được có giá trị, được hỗ trợ của bạn bè Trường hoà nhập là "Tổ chức giải quyết vấn đề đa dạng nhằm chú trọng đến việc học của mọi trẻ. Mọi giáo viên, cán bộ và nhân viên nhà trường cam kết làm việc cùng nhau tạo ra và duy trì môi trường đầm ấm có hiệu quả cho việc học tập. Trách nhiệm cho mọi trẻ được chia sẻ" Giáo dục hoà nhập dựa trên quan điểm xã hội trong việc nhìn nhận đánh giá đúng trẻ khuyết tật. Nguyên nhân gây ra khuyết tật không phải chỉ do khiếm khuyết của bản thân cá thể mà còn là môi trường xã hội. Môi trường xã hội đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của trẻ khuyết tật. Trẻ khuyết tật về vận động (như liệt) sẽ là mất khả năng nếu không có các phương tiện đi lại, không được tham gia vào hoạt động xã hội và sẽ trở thành tàn phế nếu không ai chăm sóc giúp đỡ. Nhưng cũng trẻ đó, nếu được hỗ trợ, có phương tiện đi lại và xã hội có những cơ sở vật chất thích ứng không tạo ra các khó khăn (như có các đường lên xuống dễ dàng cho xe đẩy) và cùng được tham gia vào các hoạt động, trẻ sẽ được bình đẳng và phát triển như mọi trẻ khác. Giáo dục hoà nhập dựa trên quan điểm tích cực về trẻ khuyết tật. Mọi trẻ khuyết tật đều có những năng lực nhất định, chính từ sự đánh giá đó mà trẻ khuyết tật được coi là chủ thể chứ không phải là đối tượng thụ động trong quá trình tiếp nhận các tác động giáo dục. Từ đó người ta tập trung quan tâm, tìm kiếm những cái mà trẻ khuyết tật có thể làm được. Các em sẽ làm tốt những việc phù hợp với nhu cầu và năng lực của mình. Trong giáo dục, gia đình, cộng đồng, xã hội cần tạo ra sự hợp tác và hoà nhập với các em trong mọi hoạt động. Vì thế các em phải được học ngay ở trường học gần nhất, nơi các em sinh ra và lớn lên. Các em luôn luôn được gần gũi gia đình, luôn được sưởi ấm bằng tình yêu của cha, mẹ, anh, chị mình và được cả cộng đồng đùm bọc, giúp đỡ. Trẻ khuyết tật sẽ được học cùng một chương trình, cùng lớp, cùng trường với các bạn học sinh bình thường. Cũng như mọi học sinh khác, học sinh khuyết tật là trung tâm của quá trình giáo dục. Các em được tham gia đầy đủ, và bình đẳng mọi công việc trong nhà trường và cộng đồng để thực hiện lý tưởng "trường học cho mọi trẻ em, trong một xã hội cho mọi người". Chính lý tưởng đó tạo cho trẻ khuyết tật niềm tin, lòng tự trọng, ý chí vươn lên để đạt đến mức cao nhất mà năng lực của mình cho phép. Đó là giáo dục hoà nhập. 2. Bản chất của giáo dục hoà nhập Mọi trẻ em đều được học trong môi trường giáo dục, mà trong đó trẻ có điều kiện và có cơ hội để lĩnh hội những tri thức mới theo nhu cầu và khả năng của mình. Để có một môi trường học tập như vậy cho mọi trẻ em, giáo dục hoà nhập cần đề cập đến những nội dung cơ bản sau đây trong dạy và học: - Trẻ được học theo một chương trình phổ thông - 3 -
6. - Tuỳ theo năng lực và nhu cầu của từng trẻ mà giáo viên có trách nhiệm điều chỉnh nội dung cho phù hợp - Đổi mới phương pháp dạy và học, đặc biệt giáo viên cần biết cách điều chỉnh và lựa chọn những hoạt động học tập sao cho mọi trẻ đều có đủ những điều kiện thuận lợi và cơ hội để lĩnh hội kiến thức mới - Môi trường giáo dục phù hợp cho mọi đối tượng. Porter (1995) đã đề xuất các yếu tố của giáo dục hoà nhập như sau: • Học sinh khuyết tật được học ở trường thuộc khu vực sinh sống. • Học sinh khuyết tật, với tỷ lệ hợp lí, được bố trí vào lớp học phù hợp lứa tuổi. • Cung cấp các dịch vụ và giúp đỡ HS ngay trong trường hoà nhập. • Mọi học sinh đều là thành viên của tập thể. Bạn bè cùng lứa giúp đỡ lẫn nhau. • Đánh giá cao tính đa dạng của học sinh. • Điều chỉnh chương trình phổ thông cho phù hợp với năng lực nhận thức của học sinh. Phương pháp dạy học đa dạng dựa vào điểm mạnh của học sinh. Học sinh với những khả năng khác nhau được học theo nhóm. • Giáo viên phổ thông và chuyên biệt cùng chia sẻ trách nhiệm giáo dục mọi đối tượng học sinh. • Chú trọng cả lĩnh hội tri thức và kĩ năng xã hội.1 3. Tính tất yếu của giáo dục hòa nhập Giáo dục hoà nhập là một xu thế, là một sự tất yếu của thời đại. Tại Hội nghị về giáo dục cho trẻ khuyết tật tại Agra, ấn độ (3/1998) do UNESCO tổ chức đã khẳng định xu hướng: Giáo dục hoà nhập cho mọi trẻ em. Những nội dung sau đây sẽ lý giải tại sao phải tiến hành giáo dục hoà nhập cho mọi trẻ em, trong đó có trẻ khuyết tật. 3.1. Đáp ứng mục tiêu giáo dục UNESCO đã đề ra 4 mục tiêu đào tạo con người như sau: Học để làm người; Học để biết; Học để làm; Học để cùng chung sống Về thực chất, các mục tiêu trên có nhiều điểm trùng với mục tiêu giáo dục các thành viên trong cộng đồng của người da đỏ đã đưa ra cách đây hàng nghìn năm. Theo quan điểm của họ, mỗi người muốn tồn tại được trong cộng đồng cần phải phấn đấu đạt được đồng đều 4 phẩm chất sau đây: qu¶ng ®¹i Qui thuéc, ®−îc ®éc lËp chÊp nhËn Trong giáo dục hoà nhập cả bốn phẩm chất trên đều được thể hiện trong mục tiêu giáo dục cho mỗi trẻ. Xem xét từngTh«ng nội dung. ®¹t a) Tính quy thuộc Có bạn bè và giữ mối quan hệ tốt với bạn. Được chung sống và cùng làm việc với người khác trong cộng đồng. Được là thành viên của gia đình, cộng đồng. Các em được chào đón và đều được tôn trọng như nhau. Mọi người phải biết sống hoà nhập, hợp tác với nhau trong một tập thể và có ảnh hưởng đến nhau một cách tích cực. 1 Porter (1995) Gi¸o dôc hßa nh©p, gi¸o dôc chuyªn biÖt - 4 -
7. b) Thông đạt kiến thức, kỹ năng Thành đạt và có khả năng tốt trong một hoặc một vài lĩnh vực. Được phát triển toàn diện. Có tư duy linh hoạt và năng lực giải quyết các vấn đề. Có động cơ đúng đắn. Có tri thức văn hoá và có khả năng làm chủ kỹ thuật. Được tiếp tục học tập và có khả năng cao trong lĩnh vực quan tâm. Trẻ phải được tiếp thu những tri thức, kỹ năng cơ bản, cần thiết phù hợp với nhu cầu và năng lực của mỗi em. Mỗi đứa trẻ có những khả năng khác nhau trong các lĩnh vực khác nhau. Khi đã có kiến thức và kỹ năng, các em phải có thái độ đúng, ứng xử một cách linh hoạt trước mọi vấn đề đặt ra. c) Tính độc lập Mọi em đều có cơ hội chọn nghề và tin, yêu công việc đã chọn. Có trách nhiệm cá nhân cao, chịu trách nhiệm về hành động và quyết định của mình. Được độc lập trong mọi lĩnh vực. Làm thế nào để trẻ đạt được mục tiêu? Luôn luôn dạy trẻ có lòng tự trọng, tự tin, tự học hỏi, biết chấp nhận, tiếp nhận thông tin để phát triển. Có độc lập tự chủ mới có sáng tạo. Những điều này rất cần cho cuộc sống lao động, hội nhập cộng đồng trong tương lai khi trẻ đã trưởng thành . d) Tính quảng đại Được đóng góp cho gia đình và xã hội. Có lòng nhiệt tình.Yêu thương, chăm sóc, giúp đỡ người khác. Trẻ được học tập, được sự giúp đỡ của mọi người trong quá trình tiếp nhận thông tin, lĩnh hội tri thức rèn luyện kỹ năng và tiến đến trình độ làm việc độc lập, sáng tạo. Lúc này trẻ phải thể hiện giá trị của mình bằng sự cống hiến cho xã hội. Đây là mục tiêu rất quan trọng. Mục tiêu này định hướng giá trị của mỗi người trước những vấn đề của cuộc sống, thực tiễn đặt ra. Trong cuộc sống, sự giúp đỡ lẫn nhau là tất yếu. Mỗi người nhận được sự giúp đỡ lúc này và phải giúp đỡ người khác khi cần. 3.2. Thay đổi quan điểm giáo dục Chúng ta biết rằng giáo dục trong nhà trường là đào tạo ra những con người, có kỹ năng, thái độ và thiên hướng cần cho xã hội. Trước đây người ta đã quyết định rằng cần phải phân loại trẻ em càng tỉ mỉ càng tốt. Bằng thang đo trí lực cho biết chỉ số trí tuệ IQ, trẻ em đã được chẩn đoán để có thể phát hiện ra các tài năng sớm. Những trẻ em sau khi đã được phân loại cần được dạy theo một chương trình riêng, theo một phương pháp riêng. Người ta cho rằng cách đào tạo này sẽ có hiệu quả hơn. Thực tế đã chỉ ra rằng trẻ em được học kiểu này đã không phát triển hết các khả năng của mình, thậm chí có thể phát triển lệch lạc. Xu thế giáo dục đa trình độ, đa phương pháp và phát huy tính độc lập học tập hay sự tham gia tích cực của học sinh đã trở nên phổ biến. Hiện nay Việt nam đang thực hiện chương trình tiểu học mới, trong đó chú trọng đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh. Phương pháp dạy học tập trung vào hoạt động của người học trở nên ngày càng phổ biến và mang lại hiệu quả cho nhiều trẻ em. 3.3. Tính hiệu quả Được giáo dục trong môi trường hoà nhập, trẻ có những dạng khó khăn khác nhau đều có thể tiến bộ hơn, các tiềm năng của trẻ được khơi dậy và phát triển tốt hơn so với cách giáo dục trong môi trường khác. Thực tế hơn 10 năm tiến hành giáo dục hoà nhập ở Việt Nam và kinh nghiệm giáo dục trên thế giới cho thấy tính hiệu quả đối với các đối tượng trẻ khuyết tật khác nhau như sau: Trẻ chậm phát triển trí tuệ: Thông qua giao lưu với bạn bè, trẻ xoá bỏ mặc cảm, tự ti, kĩ năng giao tiếp của trẻ phát triển nhanh, phát triển tính độc lập trong sinh hoạt và trẻ học được nhiều hơn Trẻ khiếm thị: Do được học gần nhà nên trẻ khiếm thị bớt khó khăn trong việc đi lại, trẻ có nhiều bạn bè, hội nhập dễ dàng, có cơ hội tìm việc làm sau khi tốt nghiệp. - 5 -
8. Trẻ khiếm thính: Thông qua quan hệ với bạn bè trẻ học cách giao tiếp, có nhiều cơ hội để phát triển khả năng của mình, tư duy của trẻ được phát triển tốt hơn qua học tập và sinh hoạt Trẻ khó khăn vận động: Được học tập để có thể phát triển tài năng, được bạn bè giúp đỡ, xoá bỏ dần sự lệ thuộc vào người khác. 3.4. Cơ sở pháp lý Vấn đề bình đẳng trong cơ hội học tập và nhiều quyền khác đã được nêu trong Công ước Quốc tế về quyền trẻ em (điều 18, 23), trong Công ước về giáo dục cho mọi người và gần đây nhất, trong Tuyên ngôn về giáo dục đặc biệt Salamanca (Tây Ban Nha, 1994): “Giáo dục là quyền của con người và những người khuyết tật cũng có quyền được học trong các trường phổ thông và các trường đó phải được thay đổi để tất cả trẻ em đều được học”. Tuyên ngôn về quyền con người của Liên hợp quốc được bổ sung bởi tuyên ngôn về quyền của những người tàn tật trong đó đã nêu: "Những người tàn tật phải có quyền được tôn trọng phẩm giá. Những người tàn tật dù họ có nguồn gốc gì, bản chất ra sao và sự bất lợi do bệnh tật gây ra như thế nào cũng đều có quyền bình đẳng như mọi người khác". Khái niệm bình đẳng được làm sáng rõ. Những nguyên tắc về quyền bình đẳng đối với người tàn tật (không có sự ám chỉ đến tật nguyền cụ thể) là những nhu cầu của mỗi người và của mọi cá nhân trong xã hội đều có tầm quan trọng như nhau. "Những nhu cầu đó cần được tôn trọng và đáp ứng nhằm đảm bảo cho mọi cá nhân đều có cơ hội phát triển để tham gia một cách bình đẳng vào công việc trong xã hội ". Năm 1983, 120 Quốc gia thành viên của Liên hợp quốc đã chấp nhận những nguyên tắc cơ bản về quyền của người tàn tật. Đặc biệt là quyền được giáo dục. Vấn đề giáo dục trẻ khuyết tật được thực hiện trong hệ thống nhà trường chung. Những luật pháp liên quan đến nền giáo dục bắt buộc sẽ bao gồm tất cả mọi trẻ em thuộc mọi dạng khuyết tật, kể cả những em bị khuyết tật nặng. Vấn đề đã được mở rộng trong tuyên ngôn thế giới về giáo dục cho mọi người (1990). Tuyên ngôn đã khuyến nghị các quốc gia phải quan tâm đến nhu cầu giáo dục đặc biệt của trẻ em khuyết tật và tạo điều kiện bình đẳng trong giáo dục cho mọi trẻ khuyết tật như là một bộ phận thiết yếu của hệ thống giáo dục quốc dân. Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em một lần nữa nhấn mạnh đến các quyền cơ bản của trẻ khuyết tật. Khái niệm về quyền trẻ em được làm sáng tỏ trên nguyên tắc cơ bản của các quyền trẻ em là xã hội có trách nhiệm đáp những nhu cầu cơ bản của trẻ em và cung cấp các dịch vụ, sự giúp đỡ cần thiết cho sự phát triển của mỗi các nhân về mọi mặt, nhân cách, năng lực, tài năng (Biểu thị như sơ đồ sau) Những lợi ích tốt nhất của trẻ em Không phân biệt Quyền được đối xử tham gia Trong luật phổ cập giáo dục, Luật Chăm sóc và bảo vệ trẻ em, Luật Chăm sóc sức khoẻ ban đầu; Luật Giáo dục, Pháp lệnh về người tàn tật cũng đều có đề cập đến vấn đề trẻ khuyết tật được có quyền như mọi trẻ em và Nhà nước phải tạo mọi điều kiện, ưu tiên thực hiện các quyền đó. 3.5. Đáp ứng đựơc gia tăng số lượng trẻ khuyết tật Sự gia tăng dân số kéo theo số trẻ khuyết tật ngày càng tăng. Theo số liệu của Tổ chức Y tế thế giới, khi nền văn minh nhân loại càng phát triển, thì tỉ lệ trẻ khuyết tật càng tăng. Cũng theo Tổ chức này, hiện tại tỉ lệ người khuyết tật trên thế giới là 8-10% dân số, con số này sẽ tăng lên 12-15% vào năm 2020. - 6 -
9. 3.6. Tính kinh tế Mô hình giáo dục hòa nhập trẻ khuyết tật là mô hình có hiệu quả kinh tế nhất: - Chi phí đỡ tốn kém - Nhiều trẻ khuyết tật được đi học Như ta biết, kinh phí giáo dục cho một trẻ khuyết tật bao gồm các chi phí cho học sinh, đào tạo giáo viên, cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy và học, Theo số liệu tổng hợp từ các cơ sở, chi phí cho một trẻ khiếm thính trong một năm nội trú - khoảng 5 triệu, trường bán trú - khoảng 2,5 triệu trong đó chưa tính đào tạo giáo viên và máy trợ thính. Chi phí cho cơ sở vật chất ban đầu cũng là điều cần đề cập; Xây dựng cơ sở vật chất của cho các trường, trung tâm cũng rất cao. Tuy nhiên, giáo dục hoà nhập không chỉ để giải quyết vấn đề ngân sách, mà vấn đề cơ bản là làm thế nào để trẻ được hưởng lợi nhiều nhất. Cũng cần tránh tư tưởng cho rằng giáo dục hoà nhập là ít tốn kém hơn nhiều so với giáo dục chuyên biệt, nên không cần chi phí nhiều. Trên thực tế tại nhiều nước, giáo dục hoà nhập nhiều khi cần có nguồn kinh phí không kém giáo dục chuyên biệt như Niu Dilân. Còn ở bang Têchdat Hoa Kỳ do chi phí cho trẻ khuyết tật trong lớp hoà nhập chỉ bằng 1/10 so với trường chuyên biệt nên hệ quả là nhà trường không muốn nhận trẻ khuyết tật và tỷ lệ học sinh học hoà nhập là 5% trong tổng số trẻ khuyết tật, so với các bang khác là 53%. 4. Những mặt tích cực của giáo dục hòa nhập trẻ khuyết tật Giáo dục hoà nhập là mô hình giáo dục trẻ khuyết tật có hiệu quả Trong giáo dục hoà nhập, trẻ khuyết tật được học ở môi trường bình thường, học ở trường gần nhà nhất. Điều này tạo cho các em không bị tách biệt với bố, mẹ, anh, chị trong gia đình. Các em luôn gần gũi với bạn bè, người thân, người quen ở làng, xã. Sống trong môi trường như vậy ở các em sẽ yên tâm hơn. Những xúc động, vui, buồn, trong tình cảm diễn ra ở trẻ một cách bình thường. Do đó tâm lý ổn định, phát triển cân đối, hài hoà như những trẻ em khác, trong điều kiện đó các em sẽ yên tâm phấn đấu, học tập và phát triển. Các em được học cùng một chương trình với các bạn bình thường khác. Chương trình và phương pháp ở đây sẽ được điều chỉnh, đổi mới cho phù hợp với nhu cầu, năng lực của các em. Dạy học như vậy sẽ đưa đến hiệu quả cao, các em sẽ phát triển hết khả năng của mình. Giáo dục hoà nhập coi trọng sự cân đối giữa kiến thức và kỹ năng xã hội. Môi trường giáo dục thay đổi, các em được tự do giao lưu, giúp đỡ lẫn nhau làm cho các em phát triển toàn diện hơn và thích ứng tốt hơn với môi trường xã hội Giáo dục hoà nhập sẽ tạo ra cơ hội, môi trường để các lực lượng tham gia giáo dục có điều kiện hợp tác với nhau vì mục tiêu chung. Đây cũng là môi trường mà mọi người trong cộng đồng có dịp tiếp cận với trẻ khuyết tật nhiều hơn, thấy rõ hơn những nhu cầu, tiềm năng của các em, những mặt mạnh, khó khăn của các em, từ đó thấy cần phải làm những gì để hỗ trợ các em nhiều hơn. Càng có nhiều người hiểu các em, giúp đỡ các em, chắc chắn các em sẽ có sự phát triển tốt hơn. Giáo dục hoà nhập là mô hình hoàn thiện nhất trong các mô hình giáo dục trẻ khuyết tật Giáo dục hoà nhập có cơ sở lý luận vững chắc về đánh giá con người, về mối quan hệ giữa cá nhân với cộng đồng và các giải pháp thích hợp trong tổ chức cũng như trong tiến hành giáo dục. Giáo dục hoà nhập trẻ khuyết tật được áp dụng những lý luận dạy học hiện đại - lấy người học là trung tâm. Chương trình được điều chỉnh, phương pháp đựơc đổi mới thích hợp cho mọi học sinh. Giáo dục hoà nhập là mô hình giáo dục kinh tế nhất, mang tính nhân văn nhất. Mô hình này làm cho mọi trẻ em đi học đều vui, đều thấy rõ trách nhiệm của mình. Nó cũng làm cho người lớn gần gũi nhau hơn, có cơ hội hợp tác với nhau vì sự nghiệp giáo dục trẻ khuyết tật. - 7 -
10. Sự khác biệt giữa các mô hình giáo dục UNICEF và UNESCO đã giới thiệu bảng tổng hợp khái quát sự khác nhau giữa các hình thức giáo dục trong 11 tiêu chí so sánh như sau: Chuyên biệt Hội nhập Hoà nhập Trẻ Đặc biệt Được đưa tới càng gần "bình Đứa trẻ tồn tại như chính thường" càng tốt bản thân nó Trường học Chuyên biệt Lựa chọn trường "phổ Trường học ngay tại nơi trẻ thông" sống Chương trình, Đặc biệt Môn học làm trung tâm Lấy trẻ làm trung tâm phương pháp Giáo viên Chuyên biệt GV chủ nhiệm, giáo viên Giáo viên chủ nhiệm chuyên biệt, chuyên gia của các lĩnh vực liên quan Hiệu quả giảng Chuyên biệt Không thay đổi; chỉ có khả Có khả năng giúp mọi trẻ dạy của giáo viên cho nhóm trẻ năng dạy trẻ "lành " trong quá trình học cùng dạng tật Sự tự tin ở trẻ Thấp, cảm giác Có cảm giácbị cách biệt Cảm giác tự tin về bản thân mình bị khác biệt Môi trường Gần như bị Không thay đổi Giới hạn thấp nhất, mở tách biệt, từ rộng ngang bằng với những chối trẻ khác Ngân sách Rất cao Đỡ đắt hơn Hầu hết đều có hiệu quả Tính bền vững Không bền Không chứng minh được là Hoàn toàn bền vững vững bền vững Cơ hội tham gia rất hạn chế Một phần Bình đẳng như mọi trẻ Quyền học tập của Đối tượng của Được thừa nhận là có quyền Thực tế và cấp thiết được trẻ em từ thiện nhưng không triệt để thực thi hoàn toàn bình đẳng - 8 -
11. Giáo dục hội nhập ( INTEGRATED EDUCATION ) Không đáp ứng, không học được Cần giáo viên chuyên Có nhu cầu biệt đặc biệt Đứa trẻ Cần môi trường Cần thiết bị có đặc biệt đặc biệt vấn đề Khác biệt với Không theo những trẻ khác kịp các bạn Không thể tới trường - 9 -
12. Giáo dục hoà nhập (INCLUSIVE EDUCATION ) Thái độ của giáo viên Giáo viên được đào Chương trình, tạo có chất lượng phương pháp chưa thấp phù hợp Môi trường Môi trường chưa giáo dục Thiếu trang thiết bị chấp nhận có vấn đề dạy học Phụ huynh chưa Nhiều học sinh bị ở tham gia vào giáo lại lớp và bỏ học dục Giáo viên và nhà trường không ủng hộ 5. Qui trình giáo dục hòa nhập trẻ khuyết tật Giáo dục hòa nhập được theo qui trình kép kín gồm bốn bước. Trong quá trình giáo dục, có thể sử dụng nhiều vòng qui trình. Mỗi vòng có những mục tiêu trọng tâm và các hoạt động đặc thù nhằm đạt mục tiêu đó. Bốn bước của qui trình được thể hiện dưới đâỵ. 5.1. Tìm hiểu nhu cầu và năng lực của trẻ khuyết tật Khái niệm chung về nhu cầu Trong cuộc sống hàng ngày của con người, xu hướng được biểu hiện ra bên ngoài qua nhu cầu, hứng thú, lý tưởng, niềm tin. Nhu cầu là sự đòi hỏi cá nhân về những cái cấn thiết để sinh sống và phát triển. Nhu cầu nào được con người nhận thức một cách đầy đủ sâu sắc, có ảnh hưởng đến sự tồn tại và phát triển của mình (không thể thiếu được) thì nhu cầu đó trở thành động cơ. Không có nhu cầu thì không có hoạt động. Phân loại nhu cầu Nhu cầu vật chất: gắn liền sự tồn tại của cơ thể như ăn mặc, nhà ở .v.v Nhu cầu tinh thần: Gắn liền với văn minh nhân loại. Thí dụ như nghệ thuật, khoa học, học tập. Bậc thang về nhu cầu căn bản của con người Những nhu cầu căn bản của con người có thể được miêu tả bằng “Bậc thang nhu cầu căn bản của con người" của nhà tâm lý học người Mỹ Abraham Maslow. - 10 -
13. Nhu cầu để phát Tự nhận thức được hết khả năng triển nhân cách của mình để đóng góp cho xã hội Được tôn trọng và sự Tự trọng và được người khác tôn quan tâm của xã hội trọng Nhu cầu xã hội (yêu thương, Nhu cầu được trở thành một thành đùm bọc, gắn bó) viên của cộng đồng Nhu cầu về an toàn Nhu cầu thiết yếu để che chở như quần áo, nhà ở Nhu cầu về vật chất để tồn tại Nhu cầu thiết yếu cho con người để sống: thức ăn, không khí, ngủ Dù sống ở đâu, mỗi cá nhân đều có một số nhu cầu cơ bản như nhau. Tuy nhiên những nhu cầu đó không thường xuyên được đáp ứng với cùng mức độ. Các nhu cầu khác nhau không thể xem xét một cách biệt lập. Không ai có thể tự mình đáp ứng được toàn bộ các nhu cầu đó. Nó chỉ có thể thực hiện được trong một cộng đồng với sự giúp đỡ của những người khác. Những nhu cầu sinh lý, thân thể Mỗi con người đều phải đảm bảo duy trì sự sống bằng những nhu cầu tối thiểu như: lương thực, thực phẩm để ăn, có nước để uống và có dưỡng khí để thở. Nếu như những nhu cầu này không được đáp ứng thì người ta không thể nghĩ đến các nhu cầu khác. Nhu cầu an toàn An toàn ở đây có thể nhìn nhận theo 2 dạng: Tinh thần và vật chất. Nhu cầu an toàn được thể hiện ngay từ khi đứa trẻ mới lọt lòng được duy trì và tồn tại trong suốt đời người. Điều đó có thể lý giải tại sao trẻ em từ lúc sinh ra đến tuổi trưởng thành vẫn luôn luôn cần có người thân bên cạnh. Khi độc lập cũng thật vô cùng khó khăn để người ta làm việc có hiệu quả, nếu như họ sống trong sự sợ hãi hoặc bất ổn định. Khi người ta sợ, điều quan trọng nhất đối với họ là có được- một môi trường an toàn. Về mặt vật chất, con người có nhu cầu về an toàn, tránh các rủi ro, tai nạn làm tổn thương đến thân thể. Nhu cầu xã hội, tình cảm Một trong những điểm quan trong nhất đối với con người là cần được yêu thương. Chỉ một số ít người cảm thấy vui với cuộc sống cô đơn không cần giao tiếp với người khác. Người ta có cảm giác rằng họ là một phần của một gia đình. Họ cần có bạn và được yêu thương. Có người nhu cầu yêu thương và kết bạn lớn hơn so với người khác. Nhu cầu tự trọng và được người khác tôn trọng Lòng tự trọng hay là lòng tự tôn là cảm giác về giá trị và sự có ích của cá nhân mình. Để yêu thương người khác, người ta trước hết phải biết yêu thương chính bản thân mình, Người ta khó mà quan tâm tới hay giúp đỡ người khác khi mà họ không vui về cuộc sống của chính bản thân họ. Tự biết được khả năng của mình Mỗi người tự đặt ra những mục đích sống cho mình và cố gắng đạt được chúng. Những mục đích này có thể rất khác nhau ở mỗi cá nhân vì nó phụ thuộc vào khả năng, vào tinh thần hay thể chất và các mối quan tâm ở mỗi cá nhân. Nó cũng thay đổi theo tiềm năng, cơ hội và môi trường thực tế của mỗi cá nhân. - 11 -
14. Những nhu cầu đặc thù của trẻ khuyết tật. Nhu cầu của trẻ em Nhu cầu của trẻ khuyết tật cần được đáp ứng 1. Nhu cầu về thể chất: * Một trẻ em bị hở hàm ếch hoặc bị bại não thường gặp khó thức ăn, nơi ở, nước uống, khăn khi nuốt thức ăn, có thể cần được giúp đỡ đăc biệt khi ăn đủ ấm uống. 2. Sự an toàn (đảm bảo) * Một em bị chứng động kinh, phong hoặc lên cơn co giật ở cơ chắc chắn. Sự ổn định quan phát âm khi nói, có thể cần có thuốc để kiểm soát các cơn chắc chắn không hề sợ hãi động kinh, co giật và ngăn ngừa chấn thương. 3. Sự thương yêu và gắn * Một số trẻ khuyết tật có thể không được gia đình chấp nhận và bó (sở hữu): Bạn bè, gia thương yêu như những trẻ em bởi vì có thể do quan niệm sai lầm đình, vợ chồng về sự sinh ra một đứa trẻ tật nguyền trong cuộc đời 4. Lòng tự trọng Những * Thái độ của gia đình và hàng xóm có thể giúp đỡ hoặc làm em điều đạt được trong học chậm tiến. Điều quan trọng là phải thấy được năng lực của trẻ, tập, được tôn trọng đánh giá được cái mà trẻ có thể đóng góp, đánh giá được vai trò của trẻ trong gia đình hơn là nhìn em như một một gánh nặng, tỏ lòng thương hại. 5. Quá trình phát triển cá * Trẻ khuyết tật cần được đi học, vì nhà trường là môi trường nhân, sự hoàn thiện, tính GDHN tốt nhất, nơi có nhiều điều kiện cần thiết để trẻ có thể sáng tạo phát triển. Một số trẻ khuyết tật có thể cần có những thiết bị hay phương tiện di chuyển đặc biệt để có thể đến trường. Nếu chăm sóc bảo vệ quá đáng và đánh giá thấp sẽ ảnh hưởng đến lòng tự trọng và sự tiến bộ ở trẻ khuyết tật . Năng lực của trẻ khuyết tật Khái niệm. Năng lực là những đặc điểm cá nhân đáp ứng được các đòi hỏi của một hoạt động nhất định nào đó và là điều kiện để đạt được kết quả cho hành động nào đó. Bất cứ hoạt động nào cũng đòi hỏi ở con người một loại năng lực và các năng lực đó liên quan với nhau. Thuyết đa năng lực (thông minh) Theo quan điểm của Gardner thì trong bản thân mỗi con người có rất nhiều khả năng trong đó có những khả năng mà chúng ta chưa bao giờ sử dụng hoặc ít sử dụng. Ông cho rằng ai cũng có năng lực nhất định và các năng lực đó phát triển ở các mức độ khác nhau. Ông đề xuất 8 dạng năng lực sau: 1. Năng lực giao tiếp/ Ngôn ngữ: Học đọc nhanh, từ vựng (Dùng từ ngữ chuẩn xác, linh hoạt), ngôn ngữ chính thức phát triển nhanh, ghi chép nhật ký, cách viết sáng tạo, biết làm thơ ca, tranh luận bằng lời lưu loát, có tính thuyết phục, ứng khẩu nhanh, dùng những câu nói hài hước, kể chuyện hấp dẫn. 2. Năng lực tư duy logic và toán học: Hiểu nhanh những ký hiệu trừu tượng/ công thức, biết vạch dàn ý, vẽ biểu đồ bằng hình vẽ, nhớ các chữ số, tính toán nhanh, hiểu mã số, nắm bắt những mối quan hệ bắt buộc nhanh, hiểu và hay sử dụng tam đoạn luận, giải quyết vấn đề logíc, sáng tác các trò chơi điển hình. 3. Năng lực tưởng tượng (Hình ảnh/ hội hoạ/ không gian): Khả năng hình tượng, tưởng tượng sống động, thể hiện bằng biểu đồ màu, trình bày các mẫu vẽ/ mẫu thiết kế, vẽ tranh và cảm nhận tranh, trí tưởng tượng trong đầu phong phú, nhập vai nhanh. 4. Năng lực âm nhạc: Biết cảm thụ âm nhạc, Biết nghe nhạc - 12 -
15. 5. Năng lực nội tâm: Phương pháp phản ánh nội tâm, Kỹ năng nhận thức, Biết cách suy ngẫm, hiểu diễn biến tâm lý, tự khám phá bản thân, biết cách suy luận, khả năng tập trung tư duy, phương pháp suy luận mang tính logic cao. 6. Năng lực quan hệ tương tác, quan hệ xã hội: Đưa ra sự phản hồi phù hợp, nhận biết cảm giác của người khác, chiến lược học nhóm, biết giao tiếp cá nhân, biết phân chia lao động trong quá trình hoạt động, có kỹ năng hợp táctrong hoạt động, nhận phản hồi từ người khác, biết lập kế hoạch hợp tác nhóm. 7. Năng lực/ Thể thao vận động: Các điệu nhảy dân tộc/ các điệu nhảy sáng tạo, đóng vai, thể dục thể thao, kịch, võ thuật, ngôn ngữ cơ thể, các bài thể dục, kịch câm, sáng tạo, trò chơi thể thao. 8. Năng lực tìm hiểu thiên nhiên: Cảm thụ cái đẹp của thiên nhiên, hiểu thiên nhiên. Nội dung tìm hiểu nhu cầu và khả năng của trẻ khuyết tật 1 - Sự phát triển về thể chất: Sự phát triển cân đối của cơ thể: hình dáng bề ngoài, khả năng vận động (Bò, ngồi, đứng. đi, chạy, nhảy ), khả năng lao động ( tự phục vụ, lao động giúp đỡ gia đình ), phát triển các giác quan. 2 - Khả năng ngôn ngữ - giao tiếp: Khả năng nghe, đọc, hiểu ngôn ngữ, ngôn ngữ diễn đạt (Khả năng diễn đạt bằng cử chỉ, điệu bộ, nét mặt, kỹ năng phát âm, vốn từ vựng, ngữ pháp), kỹ năng, viết, khả năng giao tiếp (không lời và bằng lời). 3 - Khả năng nhận thức: Khả năng tri giác (Nghe, nhìn và các giác quan khác), khả năng ghi nhớ, khả năng tư duy, suy nghĩ, phán đoán, giải quyết vấn đề. khả năng hiểu biết về: Con người, thế giới vật chất, phương tiện, công cụ khả năng học tập văn hoá, lao động, học nghề 4 - Quan hệ xã hội: Mối quan hệ của trẻ đối với mọi người, hành vi ứng xử, cảm xúc, tình cảm , khả năng thích hợp, đáp ứng những quy định của gia đình, xã hội, khả năng hội nhập với cộng đồng. 5- Môi trường phát triển của trẻ: Môi trường ăn ở, vệ sinh, chăm sóc sức khoẻ, giáo dục, văn hoá - xã hội Phương pháp tìm hiểu nhu cầu và khả năng của trẻ khuyết tật Phương pháp quan sát *Mục đích: Qua quan sát có thể thu thập được nhiều thông tin phục vụ cho nhiều mục đích khác nhau. Mục tiêu quan sát có thể là các thông tin về trẻ ở một số lĩnh vực như hành vi, nhận thức, giao tiếp, hoà nhập xã hội, Mục tiêu quan sát trẻ nhằm: - Phát hiện mặt tích cực và khó khăn của từng trẻ. - Nhận biết hành vi. - Phát hiện nhu cầu cần đáp ứng. - Đánh giá khả năng của trẻ. - Lập kế hoạch giáo dục để phát triển năng lực. * Hình thức quan sát. Có hai hình thức quan sát chính là quan sát có chủ định và quan sát không chủ định. Quan sát không chủ định là quan sát ngẫu nhiên quá trình trẻ tham gia vào các hoạt động, người quan sát không tổ chức nhưng có mục tiêu quan sát rõ ràng. Số liệu thu được qua hình thức quan sát này mang tính khách quan cao vì trẻ biểu hiện hết các năng lực và nhu cầu của mình trong môi trường hoàn toàn tự nhiên. Quan sát có chủ định là hình thức người quan sát chủ động tạo ra các hoạt động để quan sát trẻ. Sự tham gia của người quan sát có thể chia thành các mức độ sau đây: Quan sát khách quan: người quan sát không can thiệp vào quá trình tham gia các hoạt động của trẻ mà chỉ như người ngoài cuộc thu thập các thông tin theo nội dung và mục tiêu đã định sẵn Quan sát bán chủ động: người quan sát chủ yếu vẫn đóng vai trò thu động, nhưng để làm rõ những thông tin cần có người quan sát có thể tạo ra các hoạt động phụ trợ để trẻ tham gia. - 13 -
16. Quan sát chủ động: người quan sát tạo ra các tình huống, tổ chức các hoạt động cho trẻ tham gia nhằm mục đích lấy được các thông tin cụ thể, chi tiết đáp ứng mục tiêu quan sát. *Điều kiện quan sát tốt: - Xác định rõ mục đích yêu cầu và nhiệm vụ quan sát. - Chuẩn bị các mẫu ghi chép cụ thể, chi tiết, rõ ràng. - Xác định hình thức và vị trí quan sát thích hợp. - Có kế hoạch chuẩn xác: các hoạt động của trẻ diễn ra trong khoảng thời gian không dài nên cần có kế hoạch chi tiết và yêu cầu rõ ràng cho từng thời điểm. - Tránh những sai lệch trong quan sát. Trong quá trình quan sát, người quan sát thường áp đặt kinh nghiệm, trải nghiệm của mình làm cho các thông tin thu được không chính xác, mang tính chủ quan. Nhiều giáo viên quá tin vào kinh nghiệm của mình nên khi quan sát thường chỉ lấy được các thông tin phiến diện, chủ quan từ đó đánh giá sai lệch về trẻ. Thực tế cho thấy cùng một biểu hiện của trẻ nhưng đựơc nhìn nhận bằng nhiều cách khác nhau tuỳ thuộc vào người quan sát. Để tránh những sai lệch này, người quan sát cần lưu ý một số điểm sau đây: + Chỉ ghi nhận những biểu đạt của trẻ một cách khách quan. + Phân tích các kết quả thu nhận được một cách khách quan. Để có thể thu thập được các dữ liệu cần thiết qua quan sát, người quan sát cần: Cần sử dụng cả hai hình thức quan sát chủ định và không chủ định một cách linh hoạt; Quan sát trẻ trong những môi trường khác nhau và trong các hoạt động khác nhau; Quan sát trẻ trong trạng thái tâm lý, tình cảm khác nhau (vui, buồn, tức giận ); Quan sát thường xuyên mọi vấn đề xung quanh đứa trẻ. Quan sát tất cả những biểu hiện hành vi, cách cư xử, cách giao thiệp để xem xét trẻ làm gì, nói gì, hành vi ứng xử ra sao? Theo dõi những biểu hiện trên nét mặt, cử chỉ, tư thế và điệu bộ “ngôn ngữ thân thể" của trẻ; Chú ý sự khác nhau về ngôn ngữ bằng lời nói với ngôn ngữ không lời; Sau khi quan sát phải có kết luận hoàn toàn khách quan, tránh định kiến chủ quan. Phương pháp phỏng vấn Phỏng vấn là một trong các hình thức thường được sử dụng trong việc tìm kiếm các thông tin mà bằng quan sát không thể có được. Qua phỏng vấn ta có thể thu nhận những thông tin sâu kín bên trong của trẻ như ý nghĩ, tình cảm, quan điểm, thái độ, * Các hình thức phỏng vấn - Đàm thoại Hình thức “nói chuyện” có định hướng, có hiệu quả để lấy được các thông tin cần thiết trung thực. Trong quá trình “nói chuyện” sẽ xuất hiện nhiều tình huống khác nhau và chủ đề có thể sẽ rất rộng nhiều khi chệch hướng dẫn đến không thu lượm được những thông tin cần thiết. Để đàm thoại có hiệu quả, đúng mục đích, người dẫn chuyện cần phải có các kỹ năng sau đây: Nắm bắt đối tượng và hướng vào mục đích. Trong lúc đàm thoại người dẫn chuyện cần hướng vào mục đích rõ ràng và cần nắm bắt các suy nghĩ của người đối thoại. Nhạy cảm với những tình huống xuất hiện trong quá trình trao đổi. Mặt khác người dẫn chuyện cũng cần nhạy cảm với các biểu hiện về tình cảm, nắm bắt các suy nghĩ của người đối thoại. Can thiệp một cách hợp lý, tế nhị vào quá trình đàm thoại. - Phỏng vấn với câu hỏi định hướng Câu hỏi định hướng là tập hợp những câu hỏi hoặc những vấn đề cần phải tìm hiểu trong quá trình phỏng vấn. Những câu hỏi này cần được chuẩn bị trước để các điều tra viên thống nhất những thông tin cần phải có sau khi phỏng vấn. Câu hỏi định hướng là những vấn đề “khung” người tiến hành phỏng vấn có thể được tự do trong cách đặt vấn đề, thứ tự các vấn đề nhưng các thông tin cần phải đáp ứng được mục tiêu phỏng vấn. - Phỏng vấn theo các câu hỏi chuẩn bị sẵn - 14 -
17. Người phỏng vấn xây dựng sẵn các câu hỏi, và tiến hành phỏng vấn theo trật tự các câu đã được sắp xếp theo một trình tự nhất định. * Kỹ năng phỏng vấn - Kỹ năng lắng nghe: + Tập trung - tập trung hoàn toàn vào người nói + Nghe nhiều hơn nói + Sử dụng tốt các kỹ năng ngôn ngữ thân thể: Nụ cười, ánh mắt biểu đạt sự đồng cảm, gật đầu, nghiêng về phía người được phỏng vấn, giọng nói nhỏ và dễ nghe. + Tỏ ra thân thiện (cởi mở và hữu ích) với thái độ tốt. + Tạo ra bầu không khí thân thiện. + Nhớ chính xác những điều đã được nói ra. + Phản ánh lại ý kiến và cảm giác để đảm bảo bạn đã hiểu chính xác. + Kiểm tra lại với người được phỏng vấn. + Tránh phân tích và giải thích quá mức. *Kỹ năng đặt câu hỏi: - Đưa ra những câu hỏi thích hợp, vào thời điểm thích hợp và đúng cách. - Bắt đầu bằng câu hỏi chung chung ngắn gọn để kích thích sự bầy tỏ cao nhất về những suy nghĩ và cảm xúc. - Sau đó dùng các câu hỏi có trọng tâm nhằm thu nhập thông tin chính xác và tập trung hơn nữa vào chủ đề. - Tránh những câu hỏi đóng như câu hỏi chỉ cần trả lời “có" hoặc “không" - Những câu hỏi tốt là: Câu đơn giản, rõ ràng, cụ thể, có liên quan với mục đích tìm hiểu . - Người phỏng vấn phải dùng các câu hỏi trực tiếp hoặc gián tiếp phụ thuộc vào hình thức nào là phù hợp với cuộc đối thoại. *Thăm dò - Người kiểm tra phải xem xét cẩn thận để phát hiện thêm. - Kỹ năng khai thác được áp dụng khi thông tin do người được khảo sát đưa ra không chính xác, không rõ ràng, không nhất quán với các thông tin đã đưa ra trước đó. *Kỹ năng chỉ đạo - Dẫn dắt và kiểm soát câu chuyện đi đúng hướng. - Đưa cuộc phỏng vấn bám vào chủ đề. - Sử dụng thời gian một cách hợp lý. Nếu như câu trả lời của người được phỏng vấn lạc đề thì người phỏng vấn cần nhắc lại hoặc nói rõ về câu hỏi. 5.2. Xây dựng mục tiêu và lập kế hoạch Trên cơ sở những thông tin thu được ta có một bức tranh tổng thể về đứa trẻ. Việc giúp đỡ trẻ như thế nào, năng lực nào của trẻ cần được phát triển trước làm cơ sở để hình thành những năng lực khác; và nhu cầu nào cần được ưu tiên đáp ứng. Trong phần này sẽ đề cập đến cách xây dựng mục tiêu và lập kế hoạch giáo dục đối với từng trẻ. Xây dựng mục tiêu giáo dục cá nhân * Các quan điểm xây dựng mục tiêu - Bình đẳng: + Quyền được giáo dục cho mọi trẻ em + Quyền bình đẳng về cơ hội: Trẻ em không giống nhau do đó không nên đánh giá cao bằng mà phải căn cứ vào nhu cầu, năng lực của từng trẻ để xây dựng mục tiêu chung. + Quyền tham gia các hoạt động xã hội Làm thế nào để trẻ không cảm thấy bị hạn chế trong khi được học tập, được tham gia mọi hoạt động bình thường trong môi trường giáo dục với mọi trẻ em. - Quan điểm phát triển: + Bất cứ trẻ khuyết tật nào cũng có khả năng phát triển + Cần căn cứ vào qui luật bù trừ chức năng của trẻ khuyết tật để xây dựng mục tiêu - 15 -
18. + Sự phát triển nhanh hay chậm phụ thuộc phần lớn vào phương pháp giáo dục của người lớn. - Quan điểm tiếp cận đối với giáo dục phổ thông: Trong giáo dục hoà nhập, trẻ khuyết tật cùng với trẻ em khác được học chung một chương trình. Giáo viên đặt mục tiêu cho từng trẻ cũng cần đảm bảo nguyên tắc tiếp cận với mục tiêu cấp học, lớp học của phổ thông. * Phương pháp xây dựng mục tiêu Mục tiêu giáo dục cá nhân trẻ khuyết tật được xây dựng dựa các cơ sở sau đây: a) Khả năng của trẻ; b) Nhu cầu cần đáp ứng; c) Mục tiêu cấp học; d) Điều kiện thực hiện (môi trường giáo dục, kinh tế, nhân lực) Những thông tin trên được rút ra từ kết quả quan sát được trong quá trình tìm hiểu nhu cầu và khả năng của trẻ. Để xây dựng mục tiêu chính xác, giáo viên chủ nhiệm cần tham khảo ý kiến của các giáo viên trong trường, ý kiến của cha mẹ học sinh và những người có liên quan. Khi xây dựng mục tiêu cho một trẻ khuyết tật cần theo 5 nội dung : - Hoà nhập xã hội - Kiến thức (các môn học) - Hành vi ứng xử, giao tiếp - Giáo dục tự phục vụ, lao động, nghề nghiệp - Phát triển các khả năng Mục tiêu giáo dục trẻ khuyết tật do giáo viên và phụ huynh học sinh cùng nhóm hỗ trợ xây dựng. Mục tiêu được xây dựng cần mang tính tổng thể để có thể được thực hiện không chỉ trong lớp học, trong trường mà trong cả gia đình và xã hội. Mục tiêu được xây dựng theo hai hình thức: mục tiêu dài hạn và mục tiêu ngắn hạn. Khái niệm ngắn và dài hạn chỉ là tương đối. Dài hạn có thể là một hoặc nhiều năm. Ngắn hạn có thể là một học kỳ vài tháng. Điều quan trọng là mục tiêu dài hạn cho thấy cái đích, mong muốn sau một giai đoạn thực hiện giáo dục, còn mục tiêu ngắn hạn cho thấy cái cụ thể hơn trong từng giai đoạn, cái cần đạt sau một thời gian cụ thể. Mục tiêu ngắn hạn là định hướng những vấn đề được cụ thể hoá trong kế hoạch giáo dục. Lập kế hoạch giáo dục Căn cứ vào mục tiêu đã đề ra để xây dựng kế hoạch giáo dục nghĩa là tìm cách đáp ứng những nhu cầu của trẻ (căn cứ vào bảng tóm tắt khả năng và khó khăn để làm kế hoạch). Trong kế hoạch cần phải nói rõ, cụ thể nội dung từng phần, biện pháp, người thực hiện, thời gian và đánh giá kết quả. Mẫu: Bản tóm tắt các mặt tích cực và khó khăn của trẻ Họ và tên học sinh: Năm sinh: Nội dung quan sát Khả năng của trẻ Khó khăn (Mặt tích cực) (Các nhu cầu cần đáp ứng) I. Thể chất: - Sự phát triển thể chất - các giác quan - Lao động tự phục vụ - Cảm giác cơ thể II. Khả năng giao tiếp - Khả năng giao tiếp - Ngôn ngữ nói + Phát âm + Từ vựng + Ngữ pháp - Khả năng đọc - Khả năng viết - 16 -
19. - Ngôn ngữ cử chỉ III. Khả năng nhận thức - Tri giác nghe nhìn - Khả năng ghi nhớ - Khả năng tư duy - Khả năng hiểu biết - Khả năng học các môn học - Khả năng LĐ IV Hoà nhập xã hội - Quan hệ với bạn bè - Quan hệ với tập thể - Khả năng ứng xử - Cảm xúc - tình cảm - Khả năng hoà nhập cộng đồng V. Môi trường giáo dục Kế hoạch giáo dục cần được xây dựng dựa vào điểm mạnh của trẻ. Thuyết Đa năng lực của Gardner cho thấy giáo dục và dạy học chỉ đạt hiệu quả khi biết dựa vào mặt mạnh của trẻ. Vì trẻ chỉ phát triển tốt khi sử dụng thế mạnh của mình. 5.3. Thực hiện kế hoạch giáo dục Sau khi kế hoạch giáo dục cá nhân được xây dựng, các hoạt động nhằm đạt được mục tiêu trong bản kế hoạch được nhà trường, học sinh, giáo viên, phụ huynh trẻ khuyết tật, cộng đồng và các nhà chuyên môn, thực hiện. 5.4. Đánh giá kết quả giáo dục hòa nhập Quy trình đánh giá Đánh giá là một việc được tiến hành theo một qui trình nhất định: Xác định nhiệm vụ, mục tiêu đánh giá. Đánh giá sự tiến bộ của trẻ so với mục tiêu đã đề ra và tìm được nguyên nhân để đạt được kết quả đó. Đồng thời đánh giá lại năng lực và nhu cầu càn được đáp ứng.Từ kết quả đánh giá để xác định phương hướng và các biện pháp giáo dục cho giai đoạn tiếp theo. Xác định đối tượng, phạm vi và lĩnh vực đánh giá. Đối tượng phạm vi và lĩnh vực đánh giá cần được mô tả kỹ để tránh nhầm lẫn, thu hẹp hoặc mở rộng việc đánh giá. Ví dụ: Đối tượng đánh giá là nhóm khuyết tật nào? (thính giác, thị giác, ngôn ngữ, vận động hay CPTTT). Đánh giá kết quả về lĩnh vực nào? (lĩnh hội kiến thức, rèn luyện kỹ năng, thái độ hành vi hay PHCN). Trong thời gian bao lâu? (1 tuần, 1 tháng, 1 học kỳ, 1 năm ) Xác định phương pháp đánh giá. Để đánh giá chính xác cần xác định hình thức đánh giá phù hợp mục tiêu, mục đích đặt ra. Đồng thời phải biết cách đánh giá (kỹ thuật đánh giá), phù hợp để thu được những thông tin trung thực, chính xác. Trong quá trình giáo dục trẻ khuyết tật cần tiến hành đánh giá theo hai cấp độ: Đánh giá sư bộ và đánh giá tổng kết. Đánh giá sơ bộ được tiến hành ngay khi trẻ nhập học và thường xuyên được sử dụng trong quá trình dạy học để xác định trình độ khả năng của trẻ. Đánh giá tổng kết được tiến hành sau một tháng, một học kỳ và cả năm nhằm xác định kết quả học tập và sự tiến bộ của trẻ. Kết quả các loại đánh giá cả về định tính và định lượng đều được ghi lại vào sổ theo dõi của học sinh. Phân tích định tính, định lượng. Những thông tin thu được qua đánh giá cần được phân tích theo định lượng, định tính, và phải phụ thuộc vào mục đích yêu cầu và mục tiêu giáo dục. Phải đảm bảo khách quan, và đáng tin cậy của số liệu thu được. Đặc biệt đối với trẻ khuyết tật cần lưu ý đến đặc điểm tật nguyền khả năng còn lại và sự tiến bộ của trẻ về giao tiếp, ứng xử, hội nhập xã hội Nhận xét và kết luận. Từ những kết quả thu được qua đánh giá cần đưa ra nhận xét và kết luận hai nội dung sau đây: - Theo mục tiêu đã đặt ra. - 17 -
20. - Hướng phát triển tiếp theo. Có thể tóm tắt qui trình đánh giá như sau: Xác định mục Mô tả đối đích đánh giá tượng đánh Xác định loại hình M« t¶ c¸c th«ng đánh giá tin cÇn thiÕt Lựa chọn phương pháp công cụ để Lựa chọn và sắp Thiết kế thu thập thông tin xếp các thông tin công cụ đã có Thu thập thông tin Phân tích và xử lý cần thiết thông tin Nhận xét, kết luận Nội dung đánh giá Nội dung đánh giá kết quả giáo dục trẻ khuyết tật được chia theo 3 phương diện cơ bản: - Đánh giá kết quả lĩnh hội kiến thức - Đánh giá rèn luyện kỹ năng - Đánh giá thái độ Đánh giá kết quả lĩnh hội kiến thức theo các mặt sau: Đánh giá kết quả rèn luyện đạo đức, lối sống. Hiện nay việc đánh giá đạo đức của trẻ khuyết tật học hòa nhập được cụ thể hóa bằng đánh giá hạnh kiểm như tính nết, cách ăn mặc và cư xử với mọi người. Đánh giá kết quả các môn học văn hóa. Trẻ khuyết tật nhẹ được đánh giá như trẻ bình thường. Còn trẻ có khuyết tật nặng, tùy theo dạng tật, mức độ tật vận động một cách linh hoạt và sáng tạo trong đánh giá sao cho động viên, khích lệ trẻ đạt kết quả ngày càng tốt hơn. Ngoài những môn học như trẻ bình thường, trẻ khuyết tật còn có những môn học riêng để phục hồi chức năng. Đánh giá những kỹ năng xã hội đã được hình thành: Trong quá trình giáo dục trẻ khuyết tật không chỉ dạy cho trẻ những kiến thức văn hóa, đạo đức, lối sống mà còn rèn luyện cho trẻ những kỹ năng trong cuộc sống để trẻ hội nhập vào xã hội. Đánh giá rèn luyện kỹ của trẻ theo các mặt: Kỹ năng giao tiếp. Giao tiếp là hoạt động rất cần cho trẻ khuyết tật phát triển. Khi giao tiếp trẻ cần có ngôn ngữ để diễn đạt ý nghĩ, tình cảm và thái độ với người khác. Vì vậy, trong quá trình giáo dục phải đánh giá vốn từ của trẻ nhiều hay ít, cách vận dụng như - 18 -
21. thế nào trong quá trình giao tiếp với mọi người. Trẻ khuyết tật ngôn ngữ phát triển rất chậm và bị hạn chế rất nhiều. Trẻ CPTTT vốn từ rất nghèo nàn và khó vận dụng trong giao tiếp nên trẻ diễn đạt việc làm, ý nghĩa của mình bằng lời nói rất khó khăn. Trẻ điếc câm thì việc giao tiếp bằng lời cực kỳ khó khăn, các em phải sử dụng ngôn ngữ cử chỉ điệu bộ, ngôn ngữ ngón tay và ngôn ngữ viết trong giao tiếp. Các kỹ năng trong lao động, học tập và sinh hoạt. Đối với trẻ khuyết tật việc hình thành thói quen trong sinh hoạt cuộc sống và lao động cũng là một trong những mục tiêu giáo dục quan trọng. Những kiến thức mà trẻ lĩnh hội được trong giáo dục cần được luyện tập trường xuyên để giúp trẻ hình thành các thói quen. Đánh giá việc rèn luyện các thói quen bao gồm thói quen tự phục vụ như biết giữ gìn vệ sinh thân thể, biết đánh răng rửa mặt, biết đi vệ sinh, biết mặc quần áo và giữ gìn sạch đẹp Những thói quen lao động đơn giản như làm được một số việc trong gia đình: quét dọn nhà cửa, các công việc nấu nướng đơn giản như nhặt rau, vo gạo, rửa rau Những thói quen trong học tập: ngồi học trật tự, chăm chú nghe giảng, tập trung học tập, tham gia các hoạt động của nhóm, của lớp, giữ gìn sách vở, sạch đẹp. Những thói quen trong sinh hoạt vui chơi với bạn bè như hợp tác với nhau, cùng chơi thân thiện, giúp đỡ lẫn nhau Đánh giá thái độ. Thái độ là tổng thể những biểu hiện ra bên ngoài bằng nét mặt, cử chỉ, lời nói, hành động của ý nghĩ, tình cảm đối với ai hoặc đối với sự việc nào đó. Đánh giá thái độ của trẻ khuyết tật thông qua các biểu hiện hành vi, cử chỉ đối với bản thân, đối với bè bạn và công việc ra sao trong ứng xử và hội nhập cộng đồng. Thái độ ứng xử. Đánh giá hành vi, thái độ của trẻ trong tiếp xúc với sự vật hiện tượng hay mọi người. Quan sát những phản ứng của trẻ: tán thành hay phản đối, nhanh hay chậm hoặc thờ ơ trước những sự vật, hiện tượng đang xảy ra, với mọi người trong giao tiếp. Ngoài việc quan sát cử chỉ, hành vi của trẻ biểu hiện khi ứng xử, chúng ta cũng có thể đưa ra những trường hợp cụ thể rồi yêu cầu trẻ phân tích, nhận xét trường hợp đó. Khả năng hội nhập cộng đồng. Một trong những mục tiêu cơ bản của giáo dục trẻ khuyết tật là rèn luyện cho trẻ khả năng hội nhập vào cộng đồng. Khi đánh giá về khả năng này ta xem xét thái độ, hành vi của trẻ trong quan hệ bè bạn: Chơi với bạn ra sao? Tiếp nhận sự giúp đỡ của bạn không? Có giúp bạn không? Xem xét thái độ với mọi người trong gia đình, thôn xóm, trong lớp học Xem xét đánh giá thái độ hành vi đối với những hoạt động tập thể So sánh đánh giá kết quả giáo dục học sinh phổ thông và học sinh khuyết tật Đánh giá học sinh phổ thông Đánh giá học sinh khuyết tật Quan + Theo chuẩn quốc gia + Theo quan điểm tổng thể. điểm + Theo trình độ kiến thức văn hóa + Theo sự tiến bộ và phát triển của bản đánh giá + Tính trung bình cộng thân trẻ + Theo mục tiêu, kế hoạch giáo dục cá nhân Nội dung + Các môn học Theo 3 lĩnh vực: đánh giá + Hạnh kiểm đạo đức 1- Kiến thức: + Về đạo đức, lối sống + Về phục hồi chức năng + Về kiến thức văn hóa 2- Kỹ năng + Giao tiếp sử dụng ngôn ngữ + Thói quen học tập, lao động + ứng xử: hành vi thai độ 3- Thái độ + Tự tin, tự khẳng định + Hội nhập cộng đồng - 19 -
22. + ý thức trách nhiệm. Phương + Bài kiểm tra các môn Đánh giá tổng thể toàn diện pháp + Các kỳ thi tuyển Phương pháp: đánh giá + Quan sát + Phỏng vấn + Đánh giá sản phẩm + Trắc nghiệm (test) và bài tập + Tự đánh giá. + Tập thể đánh giá. Kết luận Xếp loại - Xếp lại: đạt - không đạt - Văn hóa: Giỏi - khá - TB - Yếu kém - Đánh giá trẻ làm được gì, - Hạnh kiểm: Tốt - khá - TB - Yếu kém Có khó khăn gì cần giúp trẻ, Hướng dẫn trẻ phát triển tiếp theo - 20 -
23. Chương 2 DẠY HỌC HOÀ NHẬP CHO TRẺ KHUYẾT TẬT 1. Những nguyên tắc cơ bản của dạy học hòa nhập Dạy học hòa nhập trẻ khuyết tật, ngoài việc tuân theo những nguyên tắc chung của giảng dạy phổ thông còn phải tuân theo những nguyên tắc cơ bản sau đây: 1. Dạy học sao cho mỗi trẻ đều phải tìm hiểu cho mình những kiến thức mới tùy theo năng lực và nhu cầu của bản thân. Đây là một trong những nguyên tắc cơ bản của dạy hòa nhập, nó đòi hỏi người dạy cần tổ chức cho mọi trẻ đều có điều kiện và có cơ hội để lĩnh hội kiến thức mới. 2. Mỗi trẻ, kể cả trẻ khuyết tật, đều có những năng lực riêng. Trong giảng dạy hòa nhập cần tạo điều kiện để phát triển những năng lực sẵn có, đặc biệt đối với trẻ khuyết tật nó là cơ sở để trẻ có thể học tập. 3. Mỗi trẻ đều có năng lực, nhu cầu khác nhau và do đó sau bài học, kết quả học tập cũng có thể khác nhau. Cho nên việc đánh giá kết quả sau bài học cũng không thể cào bằng, nó khác nhau ở từng trẻ do điểm xuất phát khác nhau. 2. Điều chỉnh chương trình dạy học phù hợp với khả năng và nhu cầu của trẻ khuyết tật 2.1.Sự cần thiết phải điều chỉnh Điều chỉnh là gì? Điều chỉnh là sự thay đổi mục tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện dạy học nhằm giúp trẻ phát triển tốt nhất phù hợp với những năng lực và nhu cầu của trẻ. Tại sao cần điều chỉnh? Mỗi học sinh có những khả năng và có những khó khăn khác nhau về: Khả năng nhận thức được thể hiện ở mức độ và thời gian lĩnh hội kiến thức trong các môn học khác nhau, trong việc nắm bắt các khái niệm hay thực hiện một nhiệm vụ. Đối với trẻ mới đến trường không phải em nào cũng được đi học mẫu giáo, và do đó vốn hiểu biết trước khi đến trường cũng khác nhau. Trẻ em rất khác nhau về kỹ năng xã hội do môi trường sống mang lại (giầu, nghèo, gia phong, được quan tâm và ít được quan tâm, những người chăm sóc trẻ ). Những sự khác nhau này được biểu hiện ở những hành vi ứng xử khác nhau của trẻ. Trẻ em khác nhau về sở thích và thiên hướng: bé trai khác bé gái, các sở thích về mầu sắc, quần áo, âm nhạc hay hội họa, Sự lựa chọn của trẻ nếu được đáp ứng sẽ làm cho trẻ thấy thuận lợi hơn trong sinh hoạt và phát triển nhân cách của mình. Đối với trẻ khuyết tật sự khác nhau này còn thể hiện ở: thời gian, mức độ, và dạng khó khăn, được can thiệp sớm hay không được can thiệp sớm, mức độ quan tâm của gia đình và điều kiện chăm sóc Để đáp ứng và tạo điều kiện cho mọi trẻ phát triển tối đa những khả năng dựa vào những kinh nghiệm vốn có của mình, giáo viên cần điều chỉnh mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học phù hợp để đáp ứng nhu cầu của học sinh. Do có những năng lực và nhu cầu khác nhau, giáo viên cũng cần xác định các mục tiêu giáo dục cụ thể cho mỗi trẻ khuyết tật. Điều chỉnh sẽ giúp cho trẻ: Có hứng thú học tập và học tập có hiệu quả trên cơ sở sử dụng tối đa các kiến thức và kỹ năng hiện có để lĩnh hội những tri thức và kỹ năng mới; Tránh những bất cập giữa những kỹ năng hiện có của trẻ và những nội dung giáo dục phổ thông; Nâng cao tính tương hợp giữa cách học của trẻ và phương pháp giảng dạy của giáo viên; Bù trừ những lệnh lạc về tinh thần, về cảm giác và hành vi. 2.2. Các phương pháp điều chỉnh - 21 -
24. Trên cơ sở những đặc điểm khác nhau về khả năng, nhu cầu, sở thích của trẻ, căn cứ vào nội dung của môn học, bài học, có thể áp dụng một trong các cách điều chỉnh sau đây trong lớp học hoà nhập: Phương pháp đồng loạt Những học sinh cần chăm sóc cá biệt có thể tham gia vào các hoạt động học tập thường xuyên của lớp học bằng cách làm việc như mọi học sinh khác. Điều chỉnh được tiến hành cho mọi trẻ căn cứ vào mục tiêu và nội dung của bài học. Thông thường, khi xây dựng mục tiêu cho một bài dạy giáo viên thường căn cứ vào yêu cầu của bài học. Trên cơ sở những mục tiêu cụ thể này, giáo viên thiết kế các hoạt động nhằm hoàn thành mục tiêu đã đặt ra. Các thiết kế này thường mang tính chủ quan của giáo viên. Do vậy, trong quá trình tiến hành bài dạy, giáo viên sẽ gặp những tình huống như: những gì giáo viên muốn trẻ học, trẻ đã biết trước rồi, do vậy mục tiêu cung cấp kiến thức cần phải điều chỉnh sang mục tiêu nâng cao; hoặc những mục tiêu đưa ra quá cao so với trẻ trong buổi học, nên cần hạ thấp mức độ cho phù hợp. Cách điều chỉnh này dựa trên cơ sở các mức độ nhận thức của mô hình Bloom. Phương pháp đa trình độ Trẻ khuyết tật cùng trẻ bình thường tham gia vào một bài học nhưng với mục tiêu học tập khác nhau dựa trên năng lực và nhu cầu của trẻ khuyết tật. Cách điều chỉnh này dựa trên cơ sở mô hình nhận thức của Bloom. Ví dụ, yêu cầu của trẻ bình thường ở mức độ viết bài tập làm văn hoàn chỉnh (mức độ tổng hợp), trẻ khuyết tật chỉ yêu cầu trả lời các câu hỏi theo dàn ý đã định sẵn (mức độ hiểu). Phương pháp trùng lặp giáo án Điều chỉnh này dành cho những trẻ có khó khăn chưa hoàn toàn tham gia tất cả các hoạt động theo mục đích chung của lớp học. Trẻ khuyết tật và trẻ bình thường cùng tham gia những hoạt động chung của bài học nhưng theo mục tiêu riêng trên cơ sở kế hoạch giáo dục cá nhân. Ví dụ như khi dạy về số, với học sinh bình thường cần đếm và thực hiện các phép tính, trẻ có khó khăn chỉ cần nhận biết các loại tiền để mua bán; hay trong giờ đọc lớp 3, trong lúc học sinh bình thường tìm hiểu và đọc bài, trẻ khuyết tật tìm những từ có chứa một âm nhất định hay trả lời câu hỏi đơn giản về những nội dung chính của bài. Phương pháp thay thế Trẻ khuyết tật cùng ngồi chung với trẻ bình thường trong giờ học nhưng học theo hai chương trình khác nhau. Ví dụ trong giờ học toán, trẻ bình thường học làm các phép tính cộng trong phạm vi 10, trẻ có khó khăn có thể viết chữ O hoặc tập viết số 1, hay có thể đếm các hình trong tranh Đây là phương pháp được sử dụng trong lớp học có trẻ khuyết tật điển hình mà trẻ không thể theo được chương trình chung. Việc điều chỉnh cần dựa vào khả năng của từng trẻ. Không có một phương pháp nào có thể áp dụng cho mọi trẻ khuyết tật. Đồng thời cũng không áp dụng một phương pháp cho mọi tiết học, môn học cho một trẻ. Ví dụ, đối với trẻ khiếm thị nặng (mù) trong môn nghệ thuật như vẽ trẻ cần được thay thế sang nặn, nhưng với môn hát-nhạc, trẻ có thể học hoàn toàn như trẻ bình thường. Đối với trẻ khiếm thính, môn vẽ trẻ hoàn toàn có thể học như trẻ bình thường, nhưng đối với môn hát nhạc trẻ cần được thay thế sang hát bằng cử chỉ, ký hiệu. 2.3. Các hình thức điều chỉnh Thay đổi hình thức hoạt động của học sinh Căn cứ vào khả năng và sở thích của trẻ, căn cứ vào nội dung và thời điểm của bài học, giáo viên cần đưa ra các dạng hoạt động cho phù hợp với trẻ. Có thể tổ chức các hoạt động theo hình thức sau: - Hoạt động theo nhóm - Học theo từng đôi - Học qua sự giúp đỡ của bạn bè Thay đổi hình thức giảng dạy của giáo viên - 22 -
25. Nhiều khi việc ghi nhớ kiến thức của trẻ không phải chỉ thông qua việc giảng giải, hướng dẫn của giáo viên mà còn được thông qua các hoạt động khác như: - Hoạt động vui chơi, đóng kịch hoặc phân vai - Các giờ học thực hành - Các giờ học ngoài trời Thay đổi phong cách giảng dạy của giáo viên Trong dạy học giáo viên cần thay đổi cách truyền đạt hay phong cách giảng bài. Phải có giọng nói khôi hài giúp trẻ hứng thú học tập. Thay đổi nội dung và yêu cầu Như đã trình bày ở trên, mỗi trẻ đều có những năng lực và nhu cầu khác nhau do vậy khi giảng dạy giáo viên cần phải hay đổi nội dung và yêu cầu sao cho phù hợp với mọi đối tượng. Cụ thể là: Điều chỉnh về thời lượng cho từng nội dung Điều chỉnh về mức độ yêu cầu của kiến thức (có thể đơn giản hóa hoặc nâng cao) Điều chỉnh về mức độ vận dụng kiến thức Thay đổi hình thức đánh giá (phần này trình bày chi tiết ở phần đánh giá) Thay đổi các yếu tố của môi trường học Tuỳ thuộc vào phong tục, tập quán và môi trường sống của địa phương mà giáo viên có thể điều chỉnh nội dung bài dạy cho phù hợp. Cũng cần phải chú ý tới sự thay đổi của môi trường, cơ sở vật chất và sự thay đổi của xã hội để xác định bài dạy. Thay đổi cách giao nhiệm vụ và bài tập Trong khi giao nhiệm vụ hay bài tập giáo viên phải lưu ý rằng việc giao nhiệm vụ và các bài tập nhằm để đảm bảo cho học sinh có thể hoàn thành được. Cùng một nhiệm vụ, nhưng tùy thuộc vào mỗi trẻ mà giao những phần việc khác nhau. Cùng một nội dung nhưng khác nhau về thời gian, về số lượng và mức độ của kiến thức. Cách trợ giúp Đối với trẻ có nhu cầu giáo dục đặc biệt cần phải có người giúp đỡ. Việc phân công ai giúp cũng cần được quan tâm. Sau một thời gian xem xét cần điều chỉnh cho thích hợp, có thể là từ bạn bè hay thày giáo hoặc từ một người nào khác mà trẻ yêu thích. 2.4. Những nội dung cần điều chỉnh Những nội dung được coi là phù hợp và cần thiết để điều chỉnh cho mỗi trẻ Thời gian: - Tăng giảm thêm thời gian - Thường xuyên thay đổi các hoạt động - Nghỉ giải lao sau mỗi hoạt động - Giao các bài tập để học sinh về nhà chuẩn bị trước Môi trường trong lớp học - Có chỗ ngồi ưu tiên - Sắp xếp lại phòng học - Làm giảm thiểu các tác động bên ngoài gây mất tập trung như: ánh sáng, tiếng ồn - Những vấn đề khác Những vấn đề cần điều chỉnh trong các môn học. - Điều chỉnh cách học tập trong các môn học - Dạy: Ngôn ngữ, toán, âm nhạc, tự nhiên xã hội, kỹ năng giao tiếp - Các biện pháp tiến hành giảng dạy: + Áp dụng chương trình học chuyên biệt + Cho học sinh ghi chép + Minh họa bằng mô hình + Áp dụng những kỹ thuật giảng dạy để lôi cuốn học sinh + Nhấn mạnh những thông tin quan trọng + Giảm hình thức đọc bài tập - 23 -
26. - Áp dụng cách giao tiếp phù hợp + Phân công hoạt động + Sử dụng chuỗi sự kiện thấy được - Các hoạt động khác: + Hạn chế các bài tập phải dùng đến giấy bút + Chỉ dẫn qua tranh + Dùng những chi tiết để gợi ý + Phát các bài tập in sẵn Các biện pháp tự quản - Thời khóa biểu hàng ngày - Thường xuyên kiểm tra học sinh - Yêu cầu cha mẹ trẻ cùng kiểm tra - Cho học sinh nhắc lại những vấn đề đã được hướng dẫn - Dạy phương pháp học - Ôn tập và thực hành trong tình huống thực - Có kế hoạch để tổng hợp, khái quát lại kiến thức - Dạy cách ứng xử phù hợp với tình huống cụ thể Kiểm tra bằng nhiều hình thức - Kiểm tra nói, nghe băng, xem tranh ảnh - Đọc bài kiểm tra cho học sinh - Xem lại cách đặt câu hỏi kiểm tra - Kiểm tra từng bài ngắn - Gia hạn thêm thời gian Tài liệu và học liệu - Sắp xếp các tư liệu trong sách - Các bài khóa trong băng và các tài liệu khác - Các bài khoá trọng tâm - Sử dụng tài liệu bổ trợ - Các phương tiện hỗ trợ cho việc ghi chép - In chữ to - Các thiết bị đặc biệt: Máy chữ, máy tính, máy vi tính, video, thiết bị điện tử, điện thoại. Giao bài tập - Chỉ dẫn từng bước cụ thể rõ ràng - Hỗ trợ dưới dạng viết các chỉ dẫn bằng lời nói - Những bài tập không quá khó - Những bài tập ngắn - Học nhóm - Sử dụng đa phương tiện Những biện pháp kích thích, động viênhọc sinh học tập - Bằng tiếng nói - Bằng cử chỉ, điệu bộ - Động viên kịp thời trẻ trong những trường hợp cụ thể - Một loạt các hoạt động có động cơ và kế hoạch trước - Tăng cường tính sáng tạo - Cho phép trẻ lựa chọn hình thức động viên - Vận dụng điểm mạnh và sở thích của trẻ Những điểm cần lưu ý khi điều chỉnh: - Nếu trẻ có thể đáp ứng được các yêu cầu như trẻ bình thường, việc điều chỉnh thấp yêu cầu đi sẽ trở nên thừa và kìm hãm trẻ phát triển. - Chọn phương pháp dạy học cho phù hợp với trẻ trong từng môn, từng bài học. - 24 -
27. - Khi soạn bài nên lưu ý đến những trải nghiệm đã có ở trẻ, những hoạt động quen thuộc và đặc biệt là những chủ đề gần gũi với trẻ. Có như vậy trẻ mới có thể tham gia đầy đủ và có hiệu quả. - Phong cách giảng dạy của giáo viên ảnh hưởng trực tiếp tới nhu cầu của trẻ khuyết tật. Do đó việc điều chỉnh phong cách của giáo viên sẽ giúp trẻ rất nhiều trong việc lĩnh hội kiến thức mới. - Đặt mục tiêu đa dạng trong các bài dạy đối với từng trẻ là một việc làm hết sức cần thiết. 2.5. Cách tiến hành điều chỉnh Quá trình ra quyết định điều chỉnh Giáo viên là người quyết định sẽ điều chỉnh nội dung học tập của trẻ. Việc điều chỉnh chương trình học tập phải đạt được những yêu cầu: Đảm bảo tính thích ứng, đảm bảo tính hòa nhập của nội dung điều chỉnh, đồng thời thể hiện được nội dung và phương pháp dạy học. Quá trình điều chỉnh được tiến hành như sau: Xác định mục đích và mục tiêu giáo dục cho trẻ trong quá trình hoạt động giáo dục Định hướng kết quả mong muốn của trẻ trong các hoạt động giáo dục chung Xác định dạy cái gì? Xác định nội dung giáo dục phổ thông bao gồm các hoạt động, chủ đề, bài dạy Xác định phương pháp giảng dạy Xem xét: nếu không điều chỉnh liệu trẻ có thể tham gia và đạt được kết quả như các học sinh khác không. Nếu như không đạt được thì nên làm thế nào Lựa chọn và thiết kế điều chỉnh Lựa chọn Lựa Xây dựng Lựa chọn Nâng cao Thiết kế Lựa chọn cách tiến chọn chiến lươc mục tiêu cụ môi trường và điều sự giúp đỡ hành giáo bài giảng dạy thể cho từng thể chất và chỉnh lại và giám dục học bài dạy xã hội trong học liệu sát, hướng lớp học dẫn Nếu như sự điều chỉnh trên chưa có hiệu quả cần thiết kế lại Đánh giá hiệu quả của việc điều chỉnh Thực hiện điều chỉnh Điều chỉnh nội dung, chương trình dạy học cho trẻ khuyết tật được thể hiện qua: - 25 -
28. 1) Chương trình giáo dục cá nhân trước mắt mang tính tổng thể. Trong phần này cần kết hợp với việc xây dựng chương trình giáo dục cá nhân trẻ 2) Kế hoạch các hoạt động điều chỉnh trong một buổi học. Hai bảng sau đây là ví dụ về chương trình hỗ trợ trước mắt và chương trình giáo dục cá nhân cho trẻ có nhiều khó khăn trong quá trình học. Chương trình giáo dục trước mắt Học sinh: Thực trạng: Chương trình trước mắt: ® Thuộc dạng học qua ® Chia sẻ học liệu thực hành ® Lần lượt tiến hành các hoạt động ® Tự tin ® Độc lập chuyển từ hoạt động hoặc môi trường này sang hoat ® Thích hoạt động động hoặc môi trường khác theo kế hoạch được thể hiện trên hình vẽ ® Tiếp thu tốt nếu có trực quan ® Cất học liệu ® Vui vẻ ® Nhận dạng chữ in khác nhau ® Có khả năng âm ® Viết tên mình nhạc ® Viết nhật ký ® Có giọng tốt ® Nhận biết số từ 1 đến 20 ® Xác định được nhu ® Sử dụng ngôn ngữ cử chỉ hoặc biểu thị bằng hình vẽ để: cầu bản thân • giao tiếp với bạn • trả lời theo kiểu có/ không • trả lời câu hỏi "cái gì"? • Tự mặc quần áo Nhu cầu điều khiển ® Phản ứng tích cực khi buồn chán hoặc cáu gắt ® Giúp đỡ khi đi vệ sinh Chương trình giáo dục cá nhân Tên trẻ: lớp: Mục tiêu CN 1.1.1 Thời gian biểu Thời gian của buổi học Giờ Tiếng Toán Tìm hiểu Hát Vẽ Thể Giờ Giờ Giờ vào Việt TN và XH dục ra nghỉ đón lớp chơi trưa Chia sẻ học liệu Lần lượt tiến hành các hoạt động - 26 -
29. Chuyển giao độc lập từ hoạt động hoặc môi trường này sang môi trường khác theo kế hoạch được thể hiện qua các hình vẽ Cất học liệu Nhận dạng chữ in khác nhau Viết tên mình Viết nhật ký Nhận biết số từ 1 đến 20 Sử dụng ngôn ngữ cử chỉ hoặc bằng tranh để: • Giao tiếp với bạn • Trả lời theo kiểu có/ không • Trả lời câu hỏi “cái gì” Tự mặc quần áo Nhu cầu điều khiển Phản ứng tích cực khi buồn chán hoặc cáu gắt Giúp đỡ khi đi vệ sinh Một số điểm cần lưu ý khi điều chỉnh Điều chỉnh chương trình dựa trên sự tiến bộ của trẻ cho nên trước khi điều chỉnh, giáo viên cần xem xét các vấn đề dưới đây: 1. Liệu trẻ có thể tham gia tích cực vào các hoạt động của lớp học với những các nội dung của bài học không? Nếu trẻ tham gia được toàn bộ chương trình thì việc điều chỉnh sẽ không cần thiết. Giáo viên cần xác định thời gian, có mối quan tâm đặc biệt, và duy trì, các nỗ lực của trẻ. Nếu trẻ có thể đáp ứng được các yêu cầu như trẻ bình thường, việc điều chỉnh sẽ trở lên thừa và thậm chí còn kìm hãm trẻ phát triển. 2. Liệu trẻ có thể tham gia tích cực trong hoạt động học tập nếu thay đổi phương pháp giảng dạy? Giáo viên cần lựa chọn phương pháp giảng dạy cho phù hợp với trẻ và với từng bài học. Cần lựa chọn hoạt động nào cho từng bài học: hoạt động cho cả lớp, nhóm lớn, nhóm nhỏ, từng đôi, kèm cặp cá nhân, làm việc với phiếu, hợp tác nhóm vv Những hình thức hoạt động này sẽ góp phần tạo cơ hội tiếp thu bài học và mức độ tham gia hoạt động của học sinh. Theo kinh nghiệm của một số nước có nền giáo dục phát triển, hình thức hợp tác nhóm, làm việc theo nhóm nhỏ, kèm cặp cá nhân và dùng phiếu là cách làm tốt để nâng cao tính tích cực và tính hợp tác của học sinh không chỉ cho trẻ có nhu cầu đặc biệt mà cho mọi trẻ em. Hợp tác nhóm sẽ tạo cho trẻ có nhiều cơ hội giao tiếp, giữa trẻ với trẻ và trẻ với giáo viên. Hình thức “đôi bạn cùng học” là biện pháp thích hợp để hình thành các kỹ năng giao tiếp và kỹ năng xã hội, đồng thời nâng cao, tính sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập. - 27 -
30. 3. Liệu khả năng hợp tác hoạt động của trẻ có được nâng cao nếu thay đổi cách soạn giáo án ? Giáo án thể hiện toàn bộ các hoạt động của giáo viên và học sinh, cách chia sẻ những thông tin tới trẻ và cách trẻ tham gia vào quá trình học. Soạn giáo án theo phương pháp dạy truyền thống là miêu tả tỉ mỉ cách dạy như thuyết giảng/ minh hoạ/ thực hành. Theo cách đó giáo viên đóng vai trò như người diễn thuyết, giảng giải các khái niệm hoặc các vấn đề, sau đó minh hoạ hoặc mô hình hoá các điều mà mình vừa giảng. Còn học sinh tham gia vào thảo luận lớp, nhóm hoặc thực hành theo hướng dẫn. Nhiều giáo viên và học sinh cho rằng giảng dạy, thuyết trình, cách làm đó giống như nói lại sách vở, nghĩa là dạy- thực hành - kiểm tra. Để có thể tổ chức tốt giờ học, giáo viên cần cân nhắc, lựa chọn các hoạt động, dựa vào kinh nghiệm của trẻ, dựa vào nội dung chủ đề, và dựa vào đặc điểm của cộng đồng nhằm tăng cường sự tham gia của trẻ trong quá trình chuẩn bị bài. Cách làm đó sẽ giúp trẻ mở rộng nội dung bài học bằng cách vận dụng các kiến thức đã được học từ những bài trước vào trao đổi, thảo luận. Quá trình học là sự giao lưu giữa trẻ với môi trường. Đặc điểm của cách làm này là: Trẻ bị lôi cuốn và tham gia một cách tích cực vào hoạt động, tự khám phá, tự bổ xung những kiến thức cho mình. 4. Liệu sự hiểu biết của trẻ có được nâng cao, nếu thay đổi phong cách giảng dạy của giáo viên không? Một trong những chức năng của điều chỉnh chương trình là nâng cao khả năng thích ứng giữa cách học của trẻ với cách giảng dạy của giáo viên. Phong cách giảng dạy của giáo viên ảnh hưởng trực tiếp tới nhu cầu của trẻ khuyết tật. Lời nói, cử chỉ điệu bộ, gợi ý, kiểm tra sự hiểu của học sinh, cách đặt câu hỏi, cách đi lại của giáo viên vv là những phong cách cần được lưu ý, điều chỉnh. Sự điều chỉnh có thể rất hoàn hảo về: phương pháp giảng dạy, soạn giáo án, chuẩn bị học liệu vv nhưng trẻ khuyết tật vẫn có thể bị thất bại nếu như giáo viên không có phong cách phù hợp. 5. Có cần điều chỉnh mục đích và yêu cầu của bài học cho học sinh không? Trong lớp học hoà nhập gồm nhiều đối tượng khác nhau, học sinh sẽ lĩnh hội kiến thức và vận dụng ở các mức độ khác nhau. Những kiến thức cơ bản, cần thiết, trẻ sẽ lĩnh hội ở các mức độ khó, sâu và rộng. Vì vậy, yêu cầu mục tiêu trong các bài dạy đối với từng trẻ là việc làm rất cần thiết. Việc xác định mục đích và yêu cầu cho từng trẻ khuyết tật khi tiến hành soạn bài sẽ tạo điều kiện cho giáo viên có định hướng và yên tâm hơn trong giờ lên lớp. 3. Học hợp tác nhóm trong dạy học hòa nhập 3.1.Khái niệm hợp tác, học hợp tác nhóm và các yếu tố học hợp tác nhóm Phân tích các định nghĩa về hợp tác trong các từ điển và sự hợp tác trong thực tế cuộc sống, cho phép rút ra những đặc điểm của sự hợp tác gồm: - Có mục đích chung, trên cơ sở cùng có lợi - Bình đẳng, tin tưởng và tự nguyện hợp tác - Phụ thuộc, liên đới trách nhiệm trên cơ sở trách nhiệm cá nhân cao - Cùng chung sức, giúp đỡ hỗ trợ và bổ sung cho nhau. Những đặc điểm trên cho thấy học hợp tác nhóm không chỉ là việc học sinh ngồi cạnh nhau một cách cơ học, cùng nhau trao đổi, thảo luận, giúp đỡ, chia sẻ hiểu biết, kinh nghiệm với nhau, mà còn ở mức độ cao hơn, đảm bảo 5 yêú tố dưới đây: 1. Phụ thuộc lẫn nhau một cách tích cực. Trong hoạt động hợp tác nhóm, học sinh nhận thấy "cùng chìm hoặc cùng nổi". Vì vậy, các thành viên của nhóm phải gắn kết với nhau theo cách: mỗi cá nhân cũng như toàn nhóm, chỉ có thể thành công nếu cố gắng hết sức mình. Trong học hợp tác nhóm, học sinh có hai trách nhiệm: 1) thực hiện nhiệm vụ được giao và; 2) đảm bảo rằng các thành viên trong nhóm mình cũng hoàn thành nhiệm vụ được giao. Điều này chỉ có thể đạt được qua việc thiết lập mục tiêu bài dạy chung cho mọi trẻ, giao nhiệm vụ phù hợp với từng đối tượng, vai trò độc lập của từng trẻ và động viên, - 28 -
31. khích lệ đúng lúc. Để cho điều kiện học tập trở thành hợp tác gắn bó, cần cho trẻ nhận thấy mình hoàn toàn cần thiết đối với các thành viên trong nhóm hợp tác học tập. 2. Tương tác "mặt đối mặt" trong nhóm học sinh Học hợp tác nhóm đòi hỏi sự trao đổi qua lại tích cực giữa các học sinh độc lập trong nhóm. Điều đó, được thực hiện khi các thành viên nhóm nhìn thấy nhau trong trao đổi. Tương tác mặt đối mặt, có tác động tích cực đối với HS như: Tăng cường động cơ học tập, làm nảy sinh những hứng thú mới, kích thích sự GT, chia sẻ tư tưởng, nguồn lực và đáp án giải quyết vấn đề, tăng cường các kĩ năng tỏ thái độ, biểu đạt, phản hồi bằng các hình thức: lời nói, ánh mắt, cử chỉ, khích lệ mọi thành viên tham gia, phát triển mối quan hệ gắn bó, quan tâm đến nhau. 3. Trách nhiệm cá nhân cao Nhóm hợp tác được tổ chức, sao cho từng thành viên trong nhóm không thể trốn tránh công việc, hoặc trách nhiệm học tập. Mọi thành viên đều phải học, đóng góp phần mình vào công việc chung và thành công của nhóm. Mỗi thành viên thực hiện một vai trò nhất định. Các vai trò ấy được luân phiên thường xuyên trong các nội dung hoạt động khác nhau. Mỗi thành viên đều hiểu rằng không thể dựa vào công việc của người khác. 4. Sử dụng những kĩ năng giao tiếp và kĩ năng xã hội Học sinh phải thể hiện được các kĩ năng làm việc trong nhóm nhỏ. Đó là, các kĩ năng hình thành nhóm như: tham gia ngay vào hoạt động nhóm, không rời khỏi nhóm. Kĩ năng giao tiếp như: biết chờ đợi đến lượt, tóm tắt và xử lí thông điệp. Kĩ năng xây dựng niềm tin như bày tỏ sự ủng hộ qua ánh mắt, nụ cười, yêu cầu giải thích, giúp đỡ và sẵn sằng giải thích giúp bạn. Kĩ năng giải quyết mối bất đồng như: kìm chế bực tức, không làm xúc phạm khi phản đối, 5. Rút kinh nghiệm tương tác nhóm Sau mỗi hoạt động hợp tác, học sinh phải đánh giá quá trình hoạt động của mỗi thành viên nhóm như những mặt tốt trong hoạt động chung và những đóng góp cá nhân nổi bật cần được phát huy, những mặt cần thay đổi, cải thiện để hoạt động của nhóm có hiệu quả hơn. Điều này, giúp học sinh học được kĩ năng hợp tác với người khác một cách có hiệu quả. Tóm lại, dạy học theo phương thức hợp tác nhóm là giáo viên tổ chức cho học sinh đối diện nhau trong nhóm học tập, cùng trao đổi, chia sẻ, tìm tòi những kinh nghiệm, những kiến thức hay giải quyết nhiệm vụ học tập được giao. Trong khi đó, giáo viên bao quát, theo dõi hoạt động của học sinh và sẵn sàng làm cố vấn, trọng tài hay hỗ trợ các nhóm khi cần thiết. 3.2.Các kĩ năng hợp tác (xã hội) trong hoạt động học hợp tác nhóm của học sinh - Kỹ năng hình thành nhóm: di chuyển nhanh về nhóm không gây tiếng ồn, phân công mỗi thành viên một nhiệm vụ, mỗi nhóm ở một vị trí riêng và ngồi đối mặt, chỉ có thư ký ghi chép, - Kỹ năng giao tiếp nhóm: các thành viên lần lượt trình bầy, hỏi lại xem bạn đã rõ ý chưa, tai nghe mắt nhìn người đang nói, tóm tắt trong đầu hoặc viết ra ý của bạn, hỏi lại khi chưa rõ ý, diễn đạt lại ý của bạn vừa trình bầy, - Kỹ năng xây dựng và duy trì sự tin tưởng lẫn nhau trong nhóm: ủng hộ bạn khó khăn có cơ hội được trình bầy, giảng giai lại cho bạn, yêu cầu bạn giảng lại giảI lại vấn đề khi chưa hiểu, khuyến khích mọi thành viên nhóm tham gia, - Kỹ năng giải quyết mâu thuẫn: hỏi lại khi chưa hiểu rõ, ghi nhận mọi ý kiến sau xem xét và chọn lọc, nhận xét về ý kiến chứ không phải về người đưa ra ý kiến, không gạt phắt ngay ý kiến của người khác 3.3.Dạy các kĩ năng hợp tác cho HS bậc tiểu học Để dạy những kĩ năng học hợp tác nhóm, hay kĩ năng xã hội trong nhóm nhỏ, chúng tôi tiến hành theo 5 bước: Bước 1: Giúp học sinh thấy được ý nghĩa, vai trò của những kĩ năng trong học hợp tác nhóm. Để có được động cơ thúc đẩy việc học một kĩ năng, học sinh phải thấy được vai - 29 -
32. trò, ý nghĩa của kĩ năng đó đối với bản thân mình. Nếu không thấy được ý nghĩa, mục đích của những kĩ năng mình học, học sinh sẽ học không nghiêm túc hoặc không học. Tốt nhất để học sinh tự đưa ra, nếu học sinh không nêu ra được những điều cần thiết, giáo viên phải nêu ra và giải thích cho học sinh hiểu được những điều cần thiết đó. Việc này, có thể tiến hành theo cách hỏi học sinh những kĩ năng đó cần thiết như thế nào? Nếu thiếu những kĩ năng này, trẻ sẽ gặp những khó khăn gì ? Để học sinh có những thông tin này, giáo viên cần tiến hành bằng cách thức phù hợp với năng lực, sở trường nhận thức và tiếp nhận giao tiếp của trẻ khuyết tật. Có thể sử dụng các phương tiện giao tiếp khác nhau đối với trẻ khiếm thính: lời nói, ngôn ngữ kí hiệu, chữ cái ngón tay, giao tiếp tổng hợp, đóng vai thể hiện các hành vi khác nhau, Bước 2: Giúp học sinh nắm bắt tri thức về kĩ năng và những hành vi thể hiện kĩ năng. Để học được một kĩ năng, học sinh phải có khái niệm về kĩ năng đó và biết cách thể hiện ra thành những hành vi tương ứng. Trước tiên, phải chỉ ra các hành vi này và sắp xếp chúng theo một trình tự hợp lí. Cần trình diễn kĩ năng muốn hình thành cho HS, mô tả tỉ mỉ theo từng bước lặp đi lặp lại. GV cần có khả năng mô tả, thực hiện và làm mẫu được các kĩ năng đó. Đồng thời, cần chỉ ra những HS thể hiện tốt kĩ năng như một mẫu cho các HS khác. Đối với HSKT cách hiệu quả nhất là đóng vai. Bước 3: Luyện tập bằng cách tạo các tình huống, để HS thực hành và tạo cơ hội có những thành công với việc sử dụng các kĩ năng hợp tác. Sau khi học sinh hiểu đúng về một kĩ năng, cần tạo ra các tình huống để các em được thực hành cho đến khi thành thạo. Đối với học sinh tiểu học, đặc biệt trẻ khuyết tật, những hành vi thể hiện kĩ năng cần phải được thấy bằng mắt và nghe được bằng tai. Để làm được điều này, có thể sử dụng sơ đồ chữ T. Ví dụ: Kĩ năng giao tiếp vừa đủ nghe. Nhìn thấy gì Nghe thấy gì • Một bạn nói, các bạn khác • "Một tiếng nói đủ nghe trong dõi theo nhìn vào mắt bạn đang nói nhóm. • Các ý kiến khác bổ sung HS cần được trải nghiệm sự thành công trong việc phát triển các kĩ năng. Điều đó sẽ khiến các em cảm thấy mức độ thành thạo kĩ năng của mình được tăng lên và đó cũng là động lực thôi thúc các em nỗ lực học các kĩ năng phức tạp. HS sẽ tự giác luyện tập và củng cố các kĩ năng mỗi khi các em thực hiện hoạt động với mong muốn đạt hiệu quả cao hơn. Bước 4: Giúp học sinh tự đánh giá việc mình thể hiện kĩ năng. Học sinh cần nhận được phản hồi về sự thể hiện các kĩ năng của mình. Điều đó sẽ giúp trẻ điều chỉnh và sửa những sai lệch, phát hiện ra các vấn đề trong việc học kĩ năng, nhận xét được mức tiến bộ trong sử dụng kĩ năng. Trẻ cần biết so sánh sự thể hiện kĩ năng trong thực tế với chuẩn mong muốn. Sự phản hồi có thể là nhân tố quan trọng nhất, ảnh hưởng đến việc lĩnh hội các kĩ năng. Càng có nhiều sự phản hồi tức thời, cụ thể, chi tiết, nhưng không mang tính phán xét, càng giúp cho việc phát triển và hoàn thiện các kĩ năng tốt hơn. Càng hiểu và nhận thức đầy đủ về một kĩ năng, sẽ càng hữu ích cho việc phản hồi về các quy tắc hành vi có liên quan đến kĩ năng. Sự phản hồi, thường gây hứng thú cho học sinh và tăng cường động cơ lĩnh hội các kĩ năng. Một khía cạnh quan trọng khác trong quá trình phản hồi đáng được chú ý tới, là việc khen ngợi những học sinh thể hiện thuần thục các kĩ năng được học. Khi được khen vì thành thạo các kĩ năng, học sinh có xu hướng tích cực sử dụng các kĩ năng này, những HS khác sẽ bắt chước hành vi của em đó. Vì thế, cũng không cần phải đưa ra sự phản hồi đến mọi học sinh. Có thể chia học sinh thành các nhóm hợp tác, trong mỗi nhóm các em tự phản hồi cho nhau về sự thể hiện các kĩ năng. Cách này cũng thường mang lại hiệu quả tốt. giáo viên cần đưa ra nhận xét mẫu và hướng dẫn học sinh nhận xét. Bước 5: Khuyến khích HS kiên trì thực hành và thường xuyên sử dụng các kĩ năng, để các kĩ năng được hoà vào vốn hành vi của học sinh. Học các kĩ năng đòi hỏi học sinh cần kiên trì. Quá trình học kĩ năng, bao gồm thời đầu còn chậm chạp, thời gian tiếp theo tiến nhanh hơn. Sau đó, đến giai đoạn ổn định, rồi sang giai đoạn tăng tốc, và rồi lại một - 30 -
33. thời kỳ ổn định. Cứ thế tiếp diễn, sự ổn định là khá phổ biến trong việc học các kĩ năng, và sự kiên nhẫn là cần thiết để duy trì việc thực hành đến giai đoạn bắt đầu tiến bộ nhanh. Từng kĩ năng mới, đều phải được hoà vào vốn hành vi của học sinh. Đến giai đoạn này, sự thể hiện hành vi đó không đòi hỏi sự điều khiển nghiêm ngặt của ý thức mà được tự động hoá, cuối cùng thành tự nhiên. Sau khi có được các kĩ năng học hợp tác nhóm, học sinh sẽ tin rằng hành vi đó là một phản xạ tự nhiên, đi liền với cấu trúc mục tiêu tương ứng và sẽ sử dụng các kĩ năng một cách nhẹ nhàng, không đòi hỏi ý thức phải điều khiển nhiều. Thông thường, dù đã thành thạo các kĩ năng cần thiết, học sinh cũng không sử dụng những kĩ năng đó nếu chưa tin tưởng rằng việc đó là phù hợp, được ủng hộ. Do vậy, giáo viên cần khuyến khích học sinh sử dụng những kĩ năng đó bằng cách nêu gương, phần thưởng và cần đưa ra tiêu chí đánh giá hay đưa ra như một mục tiêu của lớp học. 4. Thiết kế và tiến hành bài học hoà nhập có hiệu quả Trong phần này, chúng tôi đề xuất cách thức thiết kế và tiến hành bài học theo cách nhìn nhận từ tổng thể đến chi tiết. Trước hết, tiến hành thiết kế tổng thể bài học theo quan điểm tổng thể. Tiếp đến, lựa chọn những nội dung tiết học cho hoạt động hợp tác nhóm và tiến hành thiết kế hoạt động nhóm. Sau cùng, trong hoạt động hợp tác nhóm, lựa chọn và hướng dẫn học sinh thực hiện các kĩ năng hợp tác. 4.1.Thiết kế và tiến hành giờ học hoà nhập bậc tiểu học theo tiếp cận tổng thể Tiếp cận tổng thể trong thiết kế giờ học hoà nhập có hiệu quả Trong dạy học hoà nhập, nhiệm vụ được đặt ra là: trẻ khuyết tật có thể học được cùng với các trẻ bình thường khác, mà không làm ảnh hưởng tới lớp học. Việc dạy học hoà nhập có những nét đặc thù riêng. Thứ nhất, trẻ khuyết tật phải được học chung bài học theo phân phối chương trình hay kế hoạch dạy học được qui định trong chương trình quốc gia. Chương trình phổ thông được coi là pháp lệnh của mỗi quốc gia, đòi hỏi những kiến thức, kĩ năng chuẩn mực mà HS cần phải nắm bắt được sau mỗi bậc học, năm học thậm chí mỗi bài học, giờ học và phải có thái độ nhất định. Căn cứ vào "đầu ra mong muốn" các kiến thức, kĩ năng được sắp xếp theo một trật tự nhất định, thể chế qua các tư liệu học tập: sách giáo khoa, các phiếu bài tập, các phương tiện, trong các môn học, để đạt mục tiêu chung. Thứ hai, trẻ khuyết tật cần học theo chương trình riêng, được xây dựng với những mục tiêu, kế hoạch cụ thể được thể hiện trong sổ theo dõi tiến bộ của học sinh. Như vậy, khi thiết kế kế hoạch bài học, giáo viên cùng một lúc phải lựa chọn, xem xét cả hai loại chương trình quốc gia và cá nhân. Khi xây dựng kế hoạch giờ học hoà nhập, giáo viên thiết kế chung cho cả lớp, sau đó mới tiến hành điều chỉnh các hoạt động cho phù hợp với cá nhân trẻ khuyết tật. Việc làm này, thường mất nhiều thời gian, mà nhiều khi không đáp ứng được cho cả trẻ bình thường và trẻ khuyết tật nên phải "đập đi" làm lại. Để bài học hoà nhập được thiết kế có thể sử dụng ngay, tránh làm mất thời gian, giáo viên cần sử dụng cách thiết kế bài học hoà nhập theo cách tiếp cận tổng thể. Thiết kế tổng thể là khái niệm để chỉ việc tính trước các kết quả và môi trường để khi thực hiện bài học, giáo viên đã có sẵn các giải pháp dự kiến cho từng nội dung hoạt động của cả trẻ bình thường và trẻ khuyết tật. Vận dụng mô hình Bloom vào thiết kế và tiến hành bài học Trong bài học, mỗi học sinh có thể đạt đến một mức độ nhận thức nhất định. mức độ đạt được đó biểu hiện qua những hành vi và hoạt động cụ thể. Những mức độ trải từ thấp đến cao và những hành vi điển hình tương ứng với mức độ đó được thể hiện trong mô hình nhận thức Bloom. Đây là một công cụ quan trọng giúp giáo viên biên soạn và tiến hành bài học có hiệu quả. 6 Mức độ nhận thức theo mô hình Bloom Mức độ Định nghĩa Động từ mẫu • định nghĩa • ghi lại • nhớ lại Biết Học sinh gợi lại • lên danh sách • gán • kể lại - 31 -
34. hoặc nhìn nhận • nêu tên • sắp xếp lại • sắp xếp thứ thông tin • điền vào • nhắc lại một tự • nhớ cách máy móc Học sinh chuyển • diễn đạt lại • mô tả • giải thích Hiểu thông tin sang • nhận dạng • báo cáo • kể (bằng lời hình thức biểu • thảo luận • nhìn nhận của mình) tượng • sắp xếp • nhìn lại • hợp lại với • diễn giải • diễn tả nhau • dịch • áp dụng • dùng Áp Học sinh sử dụng • sử dụng • thực hành • kịch hoá dụng kiến thức để giải • giải thích • thể hiện • lên kế hoạch quyết vấn đề • minh hoạ • hoạt động • vẽ • mô phỏng • phỏng vấn • xây dựng • phân biệt • so sánh tương • tính toán Phân Học sinh chia • thử phản • bình phẩm tích thông tin thành • tranh luận • hỏi • giải quyết các phần • phân tích • đánh giá • thử nghiệm • so sánh • lập biểu đồ • điều tra • lập danh mục • mổ xẻ • kiểm tra • phân loại • phác thảo • viết lại Học sinh giải • thiết lập • đề xuất • lập công Tổng quyết vấn đề bằng • ráp nối • xây dựng thức hợp cách kết hợp các • điều hành • lên kế hoạch • tổ chức thông tin với nhau • bố trí • tập hợp • thiết kế theo phương pháp • chuẩn bị • sáng tác • tạo lập đòi hỏi tư duy sáng • sản xuất • điều tiết tạo độc lập Học sinh đưa ra • nhận định • đánh giá • bảo vệ Đánh những đánh giá • tính điểm • lựa chọn • ước lượng giá định lượng và định • dự đoán • tranh luận • định giá tính dựa trên • đo đạc • quyết định những tiêu chuẩn • thiết lập đã đặt ra - 32 -
35. Tiến trình thiết kế và tiến hành bài học hoà nhập có hiệu quả, theo tiếp cận tổng thể Sơ đồ thiết kế bài học theo tiếp cận tổng thể HiÓu n¨ng lùc vµ nhu cÇu vµ së thÝch cña trÎ TrÎ cã ®· cã g× tr−íc bµi häc ? TrÎ cÇn cã g× sau khi kÕt thóc bµi häc ? TrÎ häc theo c¸ch nµo? Lùa chän TiÕn hµnh giê d¹y §¸nh gi¸ Môc tiªu Më bµi: kÕt qu¶ Néi dung Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò: häc tËp • biÕt vµ ph−¬ng KÕt thóc bµi häc: • hiÓu ph¸p d¹y • ¸p dung • Ph©n tÝch • tæng hîp • ®¸nh gi¸ Tìm hiểu năng lực, nhu cầu và sở thích của trẻ Mỗi giáo viên trước khi tiến hành tiết học, cần biết về những khả năng, điểm mạnh, cách thức học cũng như sở thích của HSKT. Những yếu tố này rất cần thiết để xây dựng mục tiêu, lựa chọn nội dung, và tổ chức các hoạt động tiết học. Để biết được những yếu tố này, cần xem xét kế hoạch giáo dục cá nhân của TKT trong sổ theo dõi sự tiến bộ của trẻ, xem xét cách thức dạy trước đây, trao đổi với những GV lớp trước, phụ huynh HS, tìm hiểu thông qua trẻ khác, xem xét các sản phẩm cũng như cách thức trẻ thể hiện, những điều trẻ biết, những hành vi, GT của trẻ trong các môi trường, tình huống khác nhau ở nhà, ở lớp, trường. Sở thích của trẻ là chất "xúc tác" mạnh mẽ giúp trẻ có hứng thú, tạo ra các động cơ học tập của trẻ. Sở thích của HS còn nói lên cách thức học của HS. Những yếu tố này, có thể sắp xếp theo 8 dạng năng lực do Haward Gardner đề xuất. Dựa trên những năng lực, điểm mạnh này sẽ thiết kế và tiến hành các bước tiếp theo. Xác định mục tiêu, lựa chọn nội dung và phương pháp tiến hành bài học Mục tiêu bài học hoà nhập cần được xác định dựa trên những cơ sở: Một là, mục tiêu của giờ học đã được xác định cụ thể trong từng bài học theo 3 nội dung chính: kiến thức trẻ cần lĩnh hội, kĩ năng cụ thể cần được hình thành, rèn luyện và thái độ đối với những kiến thức và kĩ năng đó. Hai là, dựa trên những thông tin về trẻ: những kiến thức nào trẻ đã biết, nếu biết thì biết ở mức độ nào? Kĩ năng nào trẻ đã có và có ở mức độ nào? Thái độ của trẻ ra sao? Thực tế cho thấy, mọi trẻ em bao gồm cả TKT đều có vốn sống nhất định. Do vậy, không phải tất cả những kiến thức, kĩ năng và thái độ trong một giờ học cụ thể đều là mới đồng đều đối với mọi trẻ. Để thiết kế một giờ học, chúng tôi liệt kê toàn bộ những kiến thức, kĩ - 33 -
36. năng và thái độ theo yêu cầu của giờ học và phân loại chúng theo các mức độ: tối thiểu, nâng cao và mở rộng. Ba là, theo thang mức độ nhận thức Bloom. Xem trong giờ học, mỗi HS có thể đạt đến một mức độ nhận thức nhất định nào? Mức độ đạt được đó, biểu hiện qua những hành vi và hoạt động cụ thể nào? Những mức độ, từ thấp đến cao đều có những hành vi tương ứng, được thể hiện trong thang mức độ nhận thức Bloom. Đây là một công cụ quan trọng giúp GV xác định mức độ nhận thức cho cả lớp nói chung và HSKT nói riêng. Vì vậy, tuy học cùng một nội dung nhưng mức độ nắm bắt các kiến thức và kĩ năng của TKT có thể giống hoặc khác với TBT trong lớp học. Những cơ sở trên có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định mục tiêu tiết học sát với HS. Đồng thời, giúp GV tránh được hiện tượng “dạy lại”, làm HS không hứng thú, kém thách thức và sẽ không có cơ hội để "khám phá". Ngược lại, nếu mục tiêu xây dựng quá cao, HS sẽ không đủ năng lực để "chiếm lĩnh" kiến thức, kĩ năng, gây buồn chán, không muốn học. Mục tiêu tiết học cho từng HSKT rất đa dạng trong phạm vi, mức độ nhuần nhuyễn trong từng giờ học so với mục tiêu chung của cả lớp. Cụ thể, trong giờ học, HSKT phải nắm bắt cùng một nội dung, nhưng ở những mục tiêu nhận thức khác nhau, đòi hỏi thời gian không giống nhau, cách thể hiện những gì nắm bắt được khác nhau. Vì vậy, trong giờ học hoà nhập cần xác định mục tiêu chung cho cả lớp và mục tiêu riêng cho TKT. Mục tiêu đó phải là mục tiêu hành vi. Mục tiêu hành vi: Thiết kế giờ học, chúng tôi xác định mục tiêu hành vi, gồm 4 thành tố sau đây: 1. Điều kiện để trẻ đạt được mục tiêu (thực hiện hành vi). 2. Xác định đối tượng HS đó là ai? 3. Xác định hành vi và cách thức thể hiện hành vi. 4. Xác định tiêu chí để đánh giá kết quả thể hiện hành vi. Ví dụ 1: Lớp 3, Môn tự nhiên và xã hội, bài 39: “Bò”2 * Mục tiêu chung cho mọi trẻ: Được quan sát, được trao đổi nhóm, được nghe giới thiệu, HS lớp 3A mô tả được bằng lời đặc điểm cấu tạo bên ngoài, điều kiện sống, ích lợi của bò, sự khác nhau giữa trâu và bò, bò thịt và bò sữa, với độ chính xác 90% trong thời gian 5 phút. 1. Điều kiện: Được quan sát (tranh, ảnh, thăm vườn thú ), được trao đổi, được giới thiệu về bò 2. HS: Toàn bộ HS lớp 3A trường tiểu học Trung Sơn, Lương Sơn, Hoà Bình. 3. Cách thức thể hiện hành vi (có thể quan sát được): diễn đạt, so sánh bằng lời đặc điểm cấu tạo bên ngoài, điều kiện sống, ích lợi của bò và sự khác nhau giữa trâu và bò, bò thịt và bò sữa 4. Đánh giá: 90% độ chính xác trong thời gian 4 phút * Mục tiêu riêng: dành cho trẻ khiếm thính: Được quan sát, được trao đổi nhóm, được nghe giới thiệu (bằng cử chỉ/ tranh vẽ, ), HSKT mô tả được bằng cử chỉ, tranh vẽ, với sự giúp đỡ của GV, đặc điểm cấu tạo bên ngoài, điều kiện sống, ích lợi của bò, sự khác nhau giữa trâu và bò, bò thịt và bò sữa với độ chính xác 70% trong thời gian 5 phút 1. Điều kiện: Được quan sát (tranh, ảnh, thăm vườn thú ), được trao đổi, được giới thiệu về bò, 2. HS: học sinh khiếm thính H. 2 SGK líp 3, Nxb Gi¸o dôc n¨m 2001, tr. - 34 -
37. 3. Hành vi và cách thức thể hiện hành vi (có thể quan sát được): diễn đạt, so sánh bằng cử chỉ, tranh vẽ đặc điểm cấu tạo bên ngoài, điều kiện sống, ích lợi của bò và sự khác nhau giữa trâu và bò, bò thịt và bò sữa. 4. Đánh giá: 70% độ chính xác trong thời gian 5 phút. Với cách thể hiện này, giáo viên hình dung được toàn bộ hoạt động cần tiến hành để đạt tới mục tiêu, cách thức tiến hành, kết quả mong muốn và tiêu chí đánh giá kết quả bài học cho đối tượng cụ thể. Điều đó, được thể hiện ở các điểm sau đây: 1. Đối tượng trẻ, là học sinh của lớp mình với những kinh nghiệm sống, kiến thức, kĩ năng, thái độ và sở thích cụ thể. 2. Điều kiện để đạt mục tiêu là các hoạt động và cách thức tiến hành với phương tiện cụ thể, môi trường tiến hành, giáo viên cần tạo ra để trẻ tự khám phá, lĩnh hội kiến thức và rèn luyện kĩ năng. 3. Hành vi và cách thức thể hiện hành vi có thể kiểm soát được thực chất là yêu cầu, mong muốn của bài học đối với học sinh. Những mong muốn này có thể kiểm soát được qua các giác quan: nghe, nhìn, 4. Đánh giá cho biết hành vi của trẻ biểu hiện qua các hoạt động cụ thể với số lượng, thời gian và độ chính xác Mục tiêu hành vi giúp giáo viên thực tế hơn trong giảng dạy, tránh được hiện tượng chung chung hoặc "dạy lại" nhiều lần hoặc quá "xa vời' với trẻ. Việc xây dựng mục tiêu theo kiểu hành vi, giúp giáo viên biết cách áp dụng một cách thiết thực và sáng tạo trong hướng dẫn giảng dạy chung vào điều kiện cụ thể của lớp mình. Mục tiêu hành vi giúp cho các nhà quản lí kiểm soát được sự chuẩn bị bài soạn của giáo viên, tránh được hiện tượng "sao chép" máy móc từ năm này qua năm khác, từ giáo viên này sang giáo viên khác mà không dựa vào đối tượng học sinh thực của mình đang sống trong điều kiện cụ thể, thực tế của địa phương mình. Xác định nội dung bài học Căn cứ vào những mục tiêu, giáo viên lựa chọn những nội dung cần làm rõ, cần tập trung luyện tập. Trên cơ sở nội dung chung đã được trình bày trong sách giáo khoa. Những nội dung cần làm rõ này, cũng đa dạng đối với học sinh ở các vùng miền khác nhau, học sinh trong cùng một trường, thậm chí trong cùng một lớp. Ví dụ, bài “Bò” môn tự nhiên xã hội lớp 3, đối với học sinh trong thành phố, việc phân biệt bò với trâu, bò thịt với bò sữa, là nhiệm vụ không dễ dàng thực hiện. Song, học sinh ở vùng nông thôn, do hàng ngày vẫn tiếp xúc với trâu, bò, sẽ không gặp khó khăn gì. Nên nội dung cần nhấn mạnh lại là: cách thức chăm sóc bò, Trong lớp hoà nhập, tính đa đối tượng là một đặc trưng cơ bản. Do sự khác nhau về năng lực, nhu cầu của trẻ khuyết tật so với các đối tượng trẻ bình thường trong lớp mà việc điều chỉnh chương trình và lựa chọn những nội dung, phương pháp phù hợp là hết sức cần thiết. Điều chỉnh nội dung bài học là một giải pháp hữu hiệu. Có hai hướng điều chỉnh nội dung: 1.Hạ thấp yêu cầu hoặc thay đổi hình thức thể hiện nội dung: áp dụng cho những nội dung đặc thù mà trẻ khuyết tật không thể thực hiện được (như môn Hát – nhạc, tập đọc, chính tả, kể chuyện, ). Trong những giờ học này, trẻ khiếm thính có thể múa hoặc đánh nhịp thay lời hát, làm ngôn ngữ kí hiệu thể hiện nội dung bài tập đọc hoặc đọc bằng chữ cái ngón tay một vài câu, một đoạn trong bài; chép lại bài chính tả thay cho nghe - đọc, kể chuyện thay bằng ngôn ngữ kí hiệu hay diễn đạt kịch câm, 2.Tìm nội dung thay thế: áp dụng đối với những trẻ khiếm thính có mức độ nhận thức thấp hơn nhiều so với trình độ trung bình chung, không thể theo kịp tốc độ học tập của cả lớp. Trong trường hợp này, giáo viên sẽ tìm những nội dung trẻ khiếm thính có thể thực hiện được để thay thế. Ví dụ: Học tập viết trong giờ tập đọc, học vẽ trong giờ Tự nhiên – xã hội, Những nội dung này có khi không liên hệ gì với nội dung bài mà cả lớp đang thực hiện. - 35 -
38. Xác định, sắp xếp các hoạt động dạy - học và phương pháp tiến hành. Hình thức thể hiện giờ học, là cách thức tổ chức các trải nghiệm học tập, chỉ ra cho học sinh con đường đến với tri thức và cách thức làm việc với nội dung học tập. Giáo viên có thể chọn các cách khác nhau để thể hiện giờ học, như tiếp cận chủ đề, tự tìm kiếm, điều tra, tự khám phá, đối thoại trực tiếp, trò chơi, đóng vai, dựa vào hoạt động, Những hình thức học tập này, cho phép học sinh sử dụng nhiều giác quan một lúc, tích cực, giao lưu và mở rộng giao lưu, so với các phương pháp truyền thống như giảng giải, minh hoạ, diễn giảng, thuyết trình, Để tổ chức thực hiện được giờ học kiểu này, cần dựa vào mục tiêu về kiến thức, kĩ năng và thái độ của bài học. Sắp đặt phương thức hoạt động của HS, chỉ ra khi nào HS làm việc một mình, khi nào tham gia với tư cách là một thành viên trong nhóm lớn, điều khiển nhóm nhỏ, Có hoạt động dạy học trong lớp sau: 1) Giáo viên dạy cho cả lớp; 2) Giáo viên dạy nhóm nhỏ; 3) Học sinh tự học trong nhóm nhỏ; 4) kèm cặp cá nhân; 5) học một mình; 6) học từng đôi; 7) Học hợp tác nhóm. Không có phương pháp dạy học nào đa năng, có hiệu quả cho tất cả các bài học. Căn cứ vào mục tiêu và nội dung bài học, giáo viên cần lựa chọn những phương pháp phù hợp với đối tượng học sinh. Trong các hình thức tổ chức dạy học hoà nhập có trẻ khuyết tật, thì phương thức học hợp tác nhóm có thể coi là cách thức tổ chức dạy học chủ công, cần được thực hiện nhiều hơn. Vì nó huy động tối đa sự tham gia tích cực của HS vào bài học, trong đó trẻ khuyết tật có thể tham gia được với sự hỗ trợ của các bạn trong nhóm và giáo viên. Để tổ chức hoạt động nhóm có hiệu quả, nên để trẻ khuyết tật vào nhóm có bạn thân, phân công trách nhiệm công bằng như những thành viên khác của nhóm. Tạo điều kiện để trẻ khuyết tật phát biểu ý kiến trước, chấp nhận các cách diễn đạt riêng và nên động viên khuyến khích các em trong mọi trường hợp, Thiết kế tiến trình giờ học Cấu trúc của bất kỳ giờ học nào cũng gồm các khâu: mở bài, giải quyết bài và kết thúc bài. Toàn bộ các khâu đều phải bám sát theo mục tiêu, hướng vào mục tiêu. Tuy nhiên, nhiệm vụ của mỗi khâu lại có những điểm khác nhau. Mở bài: Nhiệm vụ chủ yếu của mở bài là làm cho HS định hướng bài học và có hứng thú tham gia vào các hoạt động học tập. Đồng thời, có thái độ học tập đúng đắn. Một mở bài tốt, có thể ví như một tiếng kẻng hoặc tiếng trống báo thức làm bừng tỉnh trong học sinh hào hứng học tập. Để làm được điều này, học sinh cần được tham gia ngay vào trong quá trình mở bài. Mở bài cần đáp ứng được 3 yêu cầu: 1) Học sinh thấy được sự cần thiết của bài học; 2) Gây hứng thú cho học sinh tập trung vào bài học; 3) Nhiều học sinh tham gia được. Giải quyết bài học Các mục tiêu của tiết học, được giải quyết chủ yếu qua khâu giải quyết bài học. Đây là khâu chiếm hầu hết thời gian của một giờ học. ở đây, diễn ra các hoạt động trí tuệ phối hợp của giáo viên và học sinh thông qua các hoạt động do giáo viên tổ chức. Trong suốt quá trình giải quyết bài học, giáo viên phải duy trì thường xuyên mối quan hệ với tất cả HS, thông qua phương pháp vấn đáp, giao nhiệm vụ và giám sát theo dõi hoạt động học tập của học sinh. Dưới đây là những vấn đề giáo viên cần lưu ý để đảm bảo giải quyết bài học có hiệu quả trong giờ học hoà nhập: *Giải thích có hiệu quả: Giáo viên tổ chức chuyển tải thông tin bằng các phương tiện giao tiếp phù hợp với trẻ khuyết tật một cách lôgic, sinh động. Đưa ra ví dụ điển hình, đơn giản về vấn đề cần đề cập. Trình bày thông tin phù hợp, cô đọng, chính xác. Trình bày mẫu và ví dụ trước. Đặc điểm của ví dụ điển hình là nhấn mạnh được những đặc điểm chính, không gây ra sự nhầm lẫn hoặc tranh cãi. *Sử dụng bảng có hiệu quả: Đối với trẻ khiếm thính giải thích bằng ngôn ngữ phù hợp, có thể là ngôn ngữ nói, chữ cái ngón tay, ngôn ngữ kí hiệu, giao tiếp tổng hợp, kĩ lưỡng trước khi viết chữ lên bảng. Phải tiến hành như vậy, bởi lượng tri thức giáo viên cần truyền đạt là nhiều, phong phú mà diện tích bảng lại có hạn, việc trình bày bảng mất nhiều - 36 -
39. thời gian. Với cách làm đó, học sinh có thể nắm bắt một cách logic, nhanh, không gây ra sự phân tán hoặc khó hiểu. *Mô hình hoá các kiến thức. Để biểu diễn được mối quan hệ giữa kiến thức này với kiến thức khác, cần sử dụng mô hình một cách hợp lí. Tuy nhiên, việc tạo ra một mô hình đơn giản, nhưng hàm ý lại lớn là một việc không phải dễ dàng. giáo viên chuẩn bị kĩ các mô hình trước khi trình bày bài. Đồng thời, phải lưu ý vị trí của các mô hình trên bảng, tránh gây nhầm lẫn hoặc sự khó hiểu cho học sinh. Bên cạnh đó, việc sử dụng từ cũng là một thủ thuật quan trọng. Giáo viên cần lựa chọn từ ngữ ngắn gọn, vừa đủ nhìn. Những từ vừa gọn và vừa trọng tâm. Sau đó, ghi lên bảng với kích thước vừa phải đủ nhìn, ở vị trị thích hợp. Xoá phần cũ, không liên quan trước khi giới thiệu những thông tin mới. *Thu nhận phản hồi của học sinh. Thu nhận phản hồi của học sinh là một việc làm quan trọng và cần thiết, giúp giáo viên có thể điều chỉnh hoạt động dạy phù hợp với trình độ của học sinh. Để có những thông tin phản hồi trung thực từ phía học sinh, cần theo chỉ dẫn: (1) Lắng nghe phản ứng của học sinh; (2) Tôn trọng ý kiến của học sinh; (3) Nếu câu trả lời của học sinh chưa được như mong muốn, hãy đưa ra thêm những câu hỏi nhỏ, gợi mở phù hợp để dẫn dắt học sinh tiếp tục tìm tòi kiến thức cao hơn hay khắc sâu kiến thức để đánh giá học sinh chính xác; (4) Cung cấp những gợi ý hoặc trợ giúp khi cần thiết; (5) Đảm bảo mọi thành viên trong lớp phải có ý thức, trách nhiệm phản hồi. Đặt câu hỏi để kiểm tra mức độ lĩnh hội, là một trong những lựa chọn của giáo viên khi muốn thu được phản hồi ngay sau khi giới thiệu tri thức mới. Để có được những thông tin chính xác từ phía học sinh, cần chú ý các vấn đề khi tiến hành đặt câu hỏi: (1) Câu hỏi phải ngắn gọn, rõ ràng; (2) Cho học sinh đủ thời gian để suy nghĩ; (3) Đưa ra câu hỏi cho cả lớp trước khi yêu cầu cá nhân trả lời. Việc làm này, nhằm khuyến khích mọi học sinh có trách nhiệm với câu hỏi chứ không riêng học sinh nào; (4) quan sát các biểu hiện thông qua ngôn ngữ và phi ngôn ngữ, để đoán biết suy nghĩ của HS; (5) Đưa ra những câu hỏi gợi mở tiếp khi cần. * Khuyến khích các hành vi có thể quan sát được của học sinh: (1) Đưa ra những câu hỏi để kiểm tra mức độ lĩnh hội kiến thức của học sinh (cho học sinh đủ thời gian để suy nghĩ trước khi trả lời); (2) Yêu cầu trẻ: trao đổi với bạn trong nhóm, lấy ví dụ minh họa, làm bài tập độc lập; (3) Khuyến khích trẻ tạo ra những sản phẩm, * Giáo viên cần xem xét thông tin phản hồi: Mục tiêu đặt ra có thích hợp không? Học sinh thấy được ý nghĩa của việc học kiến thức? Tình cảm có chi phối gì đến hoạt động lĩnh hội tri thức đó? Những yếu tố cơ bản nào đã được nhấn mạnh? Dạy học có hướng vào mục tiêu không? Mục tiêu có rõ ràng không? Trẻ cần giúp đỡ gì? (chương trình, phương pháp, đánh giá ). Tài liệu cung cấp có thích hợp không? * Giáo viên ra quyết định điều chỉnh: (1) Thay đổi mức độ của mục tiêu: Nâng lên hoặc hạ thấp; (2) Nâng cao hoặc hạ thấp mức độ tập trung của học sinh (đến gần, giao nhiệm vụ, chia nhóm, tạo không khí thoải mái trong lớp học ); (3) Thay đổi kỳ vọng: tăng lên hoặc hạ thấp yêu cầu; (4) Dạy lại một phần nào đó của bài học, thêm ví dụ, mô hình hoá, dạy theo nhiều phương pháp khác nhau, ; (5) Thay đổi cách hướng dẫn thực hành: từ độc lập đến hợp tác nhóm; (6) Thay đổi trọng tâm; (7) Phát huy vai trò hướng dẫn của HS trong một số nội dung học tập; (8) Thêm nhiều ví dụ đa dạng phong phú; (9) Điều chỉnh cho cả lớp hay chỉ với một số ít học sinh * Giáo viên tạo động cơ học tập của học sinh, đặc biệt là trẻ khuyết tật: (1) Dạy những kiến thức có liên quan ít nhiều tới vấn đề trẻ đã biết và thích thú; (2) Tạo cho học sinh có được những thành công trong học tập. Điều này, không có nghĩa là giao cho HS toàn bài tập dễ rồi cho điểm cao. Nếu tạo động cơ như vậy, học sinh nhạy cảm sẽ nhận ra, và có thể cho rằng mình đang bị coi thường. Học sinh cần có những nhiệm vụ đòi hỏi sự thách thức. Học sinh phải biết rằng, có được thành công không phải là điều dễ dàng. Cần nhấn mạnh đến những cố gắng như thế nào, mới đạt được những thành công; (3) Giúp cho học sinh có trách nhiệm và mối quan tâm tới bài học; (4) Làm tăng, hoặc giảm mức độ đòi hỏi HS tuỳ thuộc từng đối tượng. Ví dụ: đối với học sinh giỏi thì yêu cầu cao, học sinh - 37 -