›
›

Văn hóa phi vật thể Thăng Long - Tập 1

pdf 40 trang ngocly 2060
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Văn hóa phi vật thể Thăng Long - Tập 1", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfvan_hoa_phi_vat_the_thang_long_tap_1.pdf

Nội dung text: Văn hóa phi vật thể Thăng Long - Tập 1

  1. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Văn Hoá phi vật thể Thăng long Tp 1 Ch u trách nhi m: Đinh Ti n Hồng | Biên t p: Nguy n Th Khuyên | Hi u đính: Bùi Quang Tú 2010 1 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  2. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Hà N i luơn là m t đ a danh v ăn hĩa, kinh t , chính tr c a c n ưc. Tìm hi u các thơng tin v kinh t , v ăn hĩa, gi i trí .c a Hà N i luơn là m t nhu c u thi t y u c a nhi u t ng lp nhân dân. Bên c nh đĩ, n ăm 2010 là n ăm quan tr ng, v i r t nhi u nh ng d p l k ni m l n, đ c bi t là đi l 1000 n ăm Th ăng Long. Đây là m t c t m c v ăn hĩa, l ch s đưc quan tâm c a c trong và ngồi n ưc. Đĩ chính là lí do chúng tơi l a ch n ch đ v Hà N i đ đ nh h ưng n i dung cho d án chu i website Hà N i. D án chu i website v Hà N i mang tên Hà N i Tơi Yêu đưc cơng ty CP ĐT Hồng Đt tri n khai th c hi n t tháng 2 n ăm 2010. V i nh ng n l c, tâm huy t và tình yêu dành cho Hà N i, các thành viên ban d án đã cho ra nh ng s n ph m v ăn hĩa gây đưc n t ưng v i đ c gi yêu Hà N i. Đi L 1000 n ăm Th ăng Long đang đ n r t g n, d án c ũng đang đi vào giai đon g p rút hồn thành đ hịa chung khơng khí c a ngày Đi L . D án là m t b c tranh t ng th , đi t nh ng s ki n g n v i Đi L , c ũng nh ư nh ng gĩc sâu trong tâm h n Hà N i, nh ng n p s ng, nh ng c m xúc c a ng ưi Hà N i. Bên c nh vi c xây d ng và hồn thi n chu i website v Hà N i, Ban d án cịn cho ra mt nh ng n ph m v Hà N i. Chúng tơi đã dành nhi u tâm huy t đ xây dng T sách Hà N i v i nh ng n ph m đin t đưc t ng mi n phí cho quý b n đ c. Chúng tơi hi vng nh ng tâm huy t này s mang l i cho quý b n đ c yêu Hà N i nh ng điu thú v . Tư li u chúng tơi s d ng đ th c hi n nh ng n ph m này hồn tồn đưc s ưu t m và biên t p t các ngu n trên Internet nên khơng tránh đưc nh ng thi u sĩt. M t s t ư li u do l y các ngu n th c p, nên chúng tơi khơng th trích d n ngu n đ y đ . Chúng tơi mong nh n đưc s thơng c m t các tác gi . Xin chân thành c m ơn và mong nh n đưc nh ng gĩp ý t phía b n đ c! Ban d  án 2 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  3. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Mc L c Th ư ng 2 Hát đào xu t x t đ t Th ăng Long 3 Xm B H 6 Hát x m ch đêm Đng Xuân 10 Tranh truy n th n 14 Neo câu ca trù l i b n Th ăng Long 18 Thánh thĩt ca trù 23 Hát chèo 28 Nh ng điu múa l ng h n Hà N i 32 Hà n i v i múa r i n ưc 35 Ph ưng múa r i n ưc làng Đào Th c 38 3 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  4. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Hát đào xu t x t đ t Th ăng Long Hát đào hay cịn đưc g i là ca trù hi n nay đưc m i ng ưi bi t đ n nh ư m t th lo i nh c dân gian nh ưng dành cho các t ng l p quý t c x ưa. Tr i qua m t th i gian t m lng, thơng qua “Liên hoan âm nh c dân gian truy n th ng Châu Á – Thái Bình D ươ ng”, th gi i đã bi t đ n ngh thu t hát đào c a n ưc ta. Theo sách “ Đi Vi t s ký tồn th ư” v ngu n g c lo i nh c này cĩ vi t: “M ùa thu, tháng 7 n ăm t S u (1025) đ i Lý Thái T Đ nh l i các kho n qu n giáp. Ch con hát m i đưc g i là qu n giáp. Khi y cĩ con hát là Đào th , gi i ngh hát, th ưng đưc th ưng, ng ưi b y gi hâm m ti ng c a Đào Th , cho nên phàm con hát đu g i là đào n ươ ng”. Nh ư v y, cĩ th th y ng ưi con gái hát gi i kia là h Đào. Sau này ai làm ngh đĩ đ u đưc g i là “ Đào hát”. “ Đào n ươ ng” hay “ Đào” đu cĩ ngh ĩa ám ch ng ưi con gái l àm ngh hát x ưng. Cĩ th cĩ nhi u tên g i cho ngh thu t hát này t ng đ a ph ươ ng, tng th i đim nh ư hát ca trù cịn g i là hát đào, hát cơ đu, hay hát nh à t ơ Tuy nhiên, dù cĩ t n t i d ng tên g i nào thì s t n t i c a ca trù luơn g n li n v i các đào nươ ng “ khơng cĩ đào n ươ ng b t thành ca trù, khi nĩi đn ca trù khơng th khơng nĩi t i đào n ươ ng”. Đ tr thành m t đào n ươ ng c ũng khơng ph i là chuy n d , ph i h i đưc nhi u tiêu chu n kh t khe nh ư gi ng hát, n ăng khi u âm nh c (th m âm, g õ phách), tri th c âm nh c và v ăn th ơ, lịng đam mê và kiên trì s t n t i c a ca trù đư c quy t đnh b i chính các đào n ương. Các đào n ươ ng chính là nh ng ng ưi truy n t i và th hi n nh ng cái hay, cái đ p, cái đ c đáo c a ca trù, giúp ca trù t n t i cho đ n ngày nay. 4 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  5. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Theo s sách ghi chép l i, đưc dân gian th a nhân thì h n b mơn ngh thu t này ph i đưc nuơi d ưng t bao đ i. N u theo sách s thì ngh hát Đào xu t x t đ t Th ăng Long – n ơi h i t nh ng b c v ươ ng tơn, cơng t , khách phong l ưu v i nh ng nhu c u hưng th đ i s ng tinh th n phong phú. Kinh thành cĩ th là n ơi xu t x ho c ít nh t nơi đây c ũng là m nh đ t màu m làm cho ngh thu t hát này đưc th ăng hoa. Trong nh ng tên g i cho mơn ngh thu t hát này thì tên hát đào và hát ca trù đư c mi ng ưi bi t đn nhi u h ơn c . Cái tên đào đưc ra đ i t ban đ u v i ý ngh ĩa là g i tên nh ng ng ưi theo nghi p ca x ưng cịn tên ca trù thì cĩ th gi i thích theo l i tri t t : “ca” ngh ĩa là hát cịn “trù” ngh ĩa là tre. Ngày x ưa gi y bút ghi đim cịn hi m. Nh ng ng ưi th ưng th c đào hát mà th ưng là v ươ ng tơn, cơng t , quý t c, phú h ào cĩ trong tay m i ng ưi m t bĩ th tre do ch đồn hát mang t i. Khi đào hát t i ch hay m à ng ưi nghe tâm đ c thì tùy theo ý và s hào phĩng c a t ng ng ưi mà ném th th ưng. Sau khi tàn canh hát, đào c đem th c a mình vào n ơi t ch c cu c vui mà l ĩnh th ưng. N u quy đ nh m i th m t ti n, thì 60 th đưc l ĩnh m t quan ti n. Đĩ chính là xu t x c a ca trù và sau ngày ng ưi ta dùng luơn nĩ đ nĩi v ngh thu t hát đào nh ưng nĩ ch mang ý ngh ĩa phi m ch ch khơng đúng v i ngu n g c h ình thành ngh thu t hát này. Ngay t xa x ưa, hát đào cịn đưc dùng vào lo i hát th th n mà th ưng g i l à hát “c a đình”. Trong nh ng ngày l h i, bên trong đình, đn, các viên quan ti n hành cu c t l cịn ngồi c a đình thì các ph ưng c múa hát. Ngày x ưa các đào hát ph i bi t múa và cu c hát này khơng ch ph c v cho th n linh mà cịn ph c v cho c ng ưi xem. Cu c hát c ũng ph i cĩ bài b n đ ăn nh p v i n i dung c a cu c t , th hi n đưc s thành kính c a con ng ưi đ i v i các v th n linh thiêng. Chính v y m i th hi n đưc th n – ng ưi hịa h p, th n g n bĩ m t thi t v i con ng ưi. Ngh thu t này khơng ch s dng trong hát “c a đình” mà đã đưc v i vào hát trong cung đình, nhi u nh à giàu cĩ hi u h c ũng đĩn ph ưng hát v nhà. Đc bi t đ i v i các gi i tri th c, quý t c cĩ nhu c u th ưng th c th ơ đã đĩn ph ưng hát v nhà ho c l p ra h n m t ban hát, vi t l i cho đào hát đ bi u di n th ưng xuy ên ngay trong dinh th nh ư Chiêu V ăn V ươ ng Tr n Nh t Dut ho c Chiêu Qu c V ươ ng Tr n Ích Tc th i nhà Tr n. 5 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  6. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Xm B H Khi sân kh u hát x m xu t hi n trên khu ph đi b Hàng Đào - Đng Xuân t đ u tháng 4-2006, b ng nhiên ng ưi ta th y x m v n cịn duyên và m n mà l m. Xm là âm nh c đưng ph . Nh ưng t i sao nĩ khơng g n v i m t cái đuơi khác mà l i gn v i B H ? L i cĩ ng ưi g i “X m tàu đin”? Th c ra cách g i khác nhau nh ưng cơ s đ g i l i khơng khác: Tàu đin mu n ch y đi đâu thì c ũng b t đ u t B H v à t đâu v thì c ũng d ng B H . Ti sao nh ng ng ưi hát x m khơng ch n ga Hàng C c ũng là b n Tàu cịn đơng đúc hơn b n tàu đin? Gi n đơn là tàu đin tuy ch t i đa cĩ 3 toa, ch ít khách h ơn nh ưng liên t c chuy n đi chuy n v nên khách luơn luơn m i. Cịn tàu h a l i khơng đi v li ên tc, h ơn n a, xung tàu là ng ưi ta v nhà hay đn ngay n ơi c n đ n. Do v y, b n t àu đin là n ơi ki m ti n thu n ti n h ơn ch khác, vì th dân gian g n x m v i tàu đin. Trong nh ng ng ưi hát x m, khơng cĩ nh ng quy ưc v lãnh đa, nhĩm này ng i ch này thì nhĩm kia t bi t đi ch khác. Gi a h khơng bao gi cĩ u đ tranh giành ch hát, vì h r t hi u câu nĩi “ Đ ng c nh t ươ ng lân”. Truy n thuy t k r ng, vào th k XIII, Hồng t Tr n Qu c Đĩ nh b ng ưi em trai đâm mù m t gi a r ng xanh, đot ng c quý đ chi m ngơi vua. Trong c ơn mê s ng, Đĩ nh mơ th y mình đưc ca hát v i m t b y tiên n trong ti ng nh c t ưng b ng T nh d y, Hồng t m i bi t là mình đưc nh ng ng ưi dân quê thơn dã h t lịng ch ăm sĩc. Qua cơn ho n n n và nh l i gi c m ơ, Đĩnh đã l n mị t tay ch tác cây đàn b ng m t ng tre dài, cĩ c n m m đ n n ti ng ch nh âm, l i cĩ dây xe b ng v cây và cĩ que đ b t, gõ thành ti ng nh c. Chàng cịn so n ra c nh ng bài th ơ đ hát, k l tâm tình c a mình, c a đ i, mang ni m vui đ n v i m i ng ưi, m i nhà, tay đàn mi ng hát kh p m i nơi, t b n sơng, bãi ch , sân đình Ti ng t ăm c a chàng ca s ĩ mù vang đn t n kinh thành, Thái Th ưng hồng cho v i vào cung, m i hay đĩ chính là Hồng t m t tích năm nào T đ y, Đĩ nh ra s c d y d cho m i ng ưi đàn hát, nh t là nh ng ng ưi khi m th , v a là đ vui đ i, v a là nghi p m ưu sinh 6 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  7. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Nh ng lo i nh c c trong mơn ngh thu t hát x m Vy x m ra đ i t khi nào? Cĩ nhà nghiên c u cho r ng, cĩ th x m ra đ i tr ưc khi cĩ hát chèo, là m t trong nhi u ngu n gĩp ph n c u thành hát chèo. Ho c x m ch l à bn sao v ng v c a hát chèo trong điu ki n và hồn c nh r t ư h n ch c a l p ng ưi t t nguy n; ho c đây là m i liên quan ru t rà t t y u khơng ai ch i cãi gi a hai lo i hình, b i chính ngh nhân x m x p hát x m và chèo cùng lo i trung ca, trong khi tu ng vào lo i võ ca, ca trù vào lo i v ăn ca. Các nghiên c u v x m cho ra k t qu : Hát xm là m t th lo i khan xu t hi n Hà N i vào nh ng n ăm cu i th k XIX, đ u th k XX. Ban đu ch cĩ x m Hà N i, sau đĩ đã “loang” ra đ cĩ nh ng điu x m Ninh B ình, Nam Đnh, H ưng Yên X m cĩ r t nhi u bài, nh ưng cĩ 7 bài đc tr ưng là X m ch , Chênh bong, Ri m huê, Ba b c nh p b ng, Ph n huê, Hát v i ai và X m th p ân v i nh ng làn điu X m ch , X m th p ân, X m tàu đin Các bài x m v Hà N i th ưng nh m đ n hai đích, gi i thi u v i ng ưi quê v đơ th ph n hoa này và “n nh” ng ưi dân th thành, n ơi h ng ngày h nai l ưng ki m s ng. Trong bài “ Hà N i 36 ph ph ưng” cĩ đon: Hà N i nh ư đng tiên sa Sáu gi t t h t đèn xa đèn g n Vui nh t cĩ ch Đ ng Xuân Mùa nào th c n y xa g n xem mua . Trong bài “Vui nh t Hà Thành” cĩ câu: Bc k ỳ vui nh t Hà Thành Ph ph ưng s m u t v ăn minh r p tr i 7 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  8. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Thanh tao l ch s đ mùi Cao lâu r p hát vui ch ơi đ đ y Đâu đâu kh p h t đơng tây Th ăng Long th ng đ a x ưa nay ti ng đ n Cũ th i b ăm sáu ph ph ưng Ngày nay m r ng đ n hàng vài tr ăm Ng ưi đi xe ch y m m Đua chen th ươ ng m i b i ph n h ơn x ưa Nh t vui là c nh B H Nh ng n ăm 30 c a th k tr ưc, bãi An D ươ ng cĩ xĩm x m. S d ĩ cĩ tên nh ư v y bi xĩm cĩ ch ng 10 nĩc nhà g m tồn nh ng ng ưi hát x m. Ban ngày h đi hát, t i li v n u n ưng ng đây. Xĩm t n t i đ n n ăm 1954, sau đĩ thì m i ng ưi m t n ơi. S l ưng ng ưi hát x m đơng nh t là th i k ỳ Pháp thu c và nh ng n ăm đ u c a cu c kháng chi n ch ng Pháp. Song t ưng b ng nh t l i là n ăm 1954. Sau khi n ưc Vi t Nam Dân ch C ng hịa ra đi, x m cịn đưc “th i s hĩa”. Ch ng h n đ h ưng ng phong trào bình dân h c v , các ngh nhân x m đã sáng tác bài “Ti u tr gi c d t” (đưc trình di n chi u x m Đ ng Xuân v i l i m i “Ti u tr tham nh ũng”). Sau Hi p đnh Gi ơ-ne-vơ, Nhà n ưc v n đ ng nhi u nhĩm hát x m, c ng ưi vi t bài hát và đn di n các vùng duyên h i mi n B c nh m ch ng l i phong trào di c ư vào Nam do th c dân Pháp lơi kéo. Vài ba ch c ngh nhân hát x m H i D ươ ng, Ninh Bình, Nam Đnh, Bc Giang, Hà N i đã tham gia cu c v n đ ng này. Nhà v ăn Thanh T nh đưc giao ph trách m t nhĩm hát x m g m 23 anh ch em khi m th , v vùng Bùi Chu, Phát Di m đ hát v i m c đích trên. Hịa bình l p l i mi n B c, t i b n tàu đin B H v n cĩ khá nhi u ng ưi khi m th hát x m, cĩ m t c p v ch ng lùn t t hát r t hay và h ki m sng đây cho đ n khi M ném bom Hà N i thì d t díu nhau đi đâu khơng rõ. Nh ng năm 70, lo i hình ngh thu t này mai m t r i đi d n vào quên lãng. K t đĩ nh ng ng ưi hát x m khơng cịn đưc hành ngh n a, hát x m t ưng ch ng nh ư đã th t truy n. Khi sân kh u hát x m xu t hi n trên khu ph đi b Hàng Đào - Đng Xuân t đ u tháng 4-2006, b ng nhiên ng ưi ta th y x m v n cịn duyên và m n mà l m. Nh c s Thao Giang, ch nhi m ch ươ ng trình âm nh c dân gian “Hà N i 36 ph ph ưng” và c ũng l à ng ưi cĩ cơng s ưu t m, khơi ph c l i ngh thu t hát x m cho r ng, cách buơn bán, các ca hàng cĩ th thay đ i nh ưng h n c a bài hát v n trong tâm th c m i ng ưi khi h 8 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  9. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể nghe x m. Đ ph c v cho ch ươ ng trình này, nhĩm “X m Hà N i” đã s ưu t m đưc kho ng 20 điu. Ngồi nh ng điu đưc ph t th ơ c a Nguy n Khuy n, Á Nam Tr n Tu n Kh i, Nguy n Bính, nh ư: M c h vơ nhân, Anh khĩa, L b ưc sang ngang, Tr ăng sáng v ưn chè thì cịn nhi u điu khác, trong đĩ khá đ c s c chính là “X m t àu đin” do ngh s ĩ Mai Tuy t Hoa trình bày. “X m tàu đin” đ c s c b i đây chính là điu xm c a riêng Hà N i. N u ca trù, hát cơ đu là “ đc tr ưng” c a ph Khâm Thi ên, thì hát x m là đc tr ưng c a ch Đ ng Xuân và ph c . Nh ng ngh s ĩ yêu x m ph i k đn NS ƯT Xuân Ho ch (Nhà hát Ca múa nh c Vi t Nam), V ăn Tý (Vi n V ăn hĩa dân gian), Thanh Ngoan (Nhà hát Chèo Vi t Nam), Đồn Thanh Bình (Tr ưng Đ i h c Sân kh u - Đin nh), cơ “x m tr ” Mai Tuy t Hoa (Vi n Âm nh c) cùng các nh c s H nh Nhân, H ng Thái, Lê C ươ ng, T C ưng đã t p h p v Trung tâm Phát tri n ngh thu t âm nh c Vi t Nam c a Giáo s ư, Ti n s ĩ Ph m V ăn Khang và nh c s Thao Giang t n ăm 2003. Đĩ là nh ng tín hi u t t cho m t t ươ ng lai c a x m trong v ăn hĩa đưng ph c a Th ăng Long - Hà N i. Và ch c là s khơng b ru ng r y nh ư m t th i 9 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  10. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Hát x m ch đêm Đng Xuân Sau nh ng bi n c c a l ch s , hát x m trong ti m th c ng ưi Hà N i d ưng nh ư d n đi vào quên lãng gi a nh ng b n b c a cu c s ng. Nh ưng gi đây, x m khơng ch tr li b i d ăm ba câu hát bên đưng mà nĩ đã th c s tr thành b mơn ngh thu t v i ni m đam mê khơng d t c a nh ng ng ưi đã trĩt m t l n nghe x m. Trung tâm nghiên c u và Phát tri n Âm nh c Vi t Nam là m t trong nh ng cái nơi đào to hát x m hi n nay và đã thu hút đưc s đơng h c viên theo h c, trong đĩ ph n l n là các b n tr đ n t kh p m i mi n. Mt l p h c hát x m đ c bi t đưc khai gi ng do Trung tâm nghiên c u và Phát tri n Âm nh c Vi t Nam t ch c đã thu hút đưc m i t ng l p trong xã h i, đ c bi t l à các bn tr . H h c hát x m cĩ th vì thú vui, vì thích nh ưng điu quan tr ng h ơn c là h đã ý th c đưc vi c l ưu gi dịng nh c kén ng ưi nghe này đ khơng b mai m t. Ch Nguy n Th Hà, sinh viên tr ưng Đ i h c S ư ph m Hà N i cho bi t: “ Lúc đ u em khơng thích nghe hát x m nh ưng khi đn đây vài l n đưc các anh ch c a Trung tâm dy cho vài làn điu. Th r i, em mê hát x m t lúc nào khơng bi t”. Nh c s ĩ Thao Giang, Phĩ Giám đ c Trung tâm nghiên c u và Phát tri n Âm nh c Vi t Nam cho bi t: “Sau khi hát x m đưc khơi ph c và bi u di n vào m i t i th 7 ch đêm Đng Xuân, đã cĩ r t nhi u ng ưi đ n Trung tâm xin theo h c và chi m ph n l n là các b n tr ”. 10 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  11. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Nh ng ngày đu m l p, c Trung tâm v a m ng v a lo. M ng vì đơng ng ưi theo hc nh ưng l i lo khơng bi t h cĩ theo đưc đ n c ũng hay khơng. N u đưc đào t o t t và thêm m t chút đam mê thì đây s là nh ng h t gi ng n i ti p th h đi tr ưc gìn gi mt lo i hình âm nh c đ c đáo. Nh ưng l i lo khơng bi t h c viên cĩ th “bám tr ” đưc vi l p bao lâu. NS ƯT V ăn Ty cho bi t: “Trung tâm m l p h c hát x m mi n phí nh m thu hút m i ng ưi đ n v i x m, c ũng ch duy nh t v i m c đích l ưu truy n l i nĩ”. Tuy l p h c đưc t ch c hồn tồn mi n phí nh ưng c th y và trị đu r t nghi êm túc, do ph n l n s l ưng h c viên đu đang đi h c, đi làm nên th i gian h c ch y u th y ph i ph thu c vào trị. Nh ng h c viên l n tu i đ n Trung tâm nh ư đ tìm l i m t chút gì đĩ ngày x ưa c a H à Ni, cơ Đinh Th Hi n, Khu đơ th m i Linh Đàm cho hay: “ T nhà lên l p h c h ơi xa, nh ưng đn đây đưc h c x m, c ũng th y đ bu n nên con cháu c ũng ng h cho l ên hc”. 11 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  12. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Cịn bác H Th Th y, mãi t n T Liêm nh ng c ũng l n l i đi xe bus sang l p h c: “ Lp h c mi n phí nh ưng ch t l ưng, tơi đang đ nh r m y bà hàng xĩm cùng đi h c cho vui”. Khơng ch các cơ bác l n tu i mà cĩ nh ng em nh nh ư Nguy n Ng c Anh, 10 tu i qu ê Thái Bình nhân d p ngh hè lên nhà bác ch ơi, đưc đi ch đêm nghe hát x m c ũng nng n c địi bác cho đn h c hát. Nguy n H ng Đă ng là con gái ngh nhân x m Nguy n V ăn Gia c ũng quy t h c x m ch đơ n gi n đ “ thay đ i đ nh ki n là x ưng ca vơ lồi”. Xm cĩ 8 điu nh ưng tr ưc h t h c viên s đưc làm quen v i các điu d nh ư x m tàu đin r i đ n các điu khĩ h ơn nh ư huê tình, x m th p ân Đ hát đưc x m khơng ch địi h i n ăng khi u mà cịn c n đ n s kh luy n c a ng ưi h c, ph i n m đưc ý t c a bài hát. Hát x m ph i luy n láy, t p trung cao đ nghe nh c đ m cho chính xác. X m khĩ ch khi m i ch nghe thì th y r t d b i vì ca t m c m c đơn s ơ nh ưng điu đĩ khơng đ ng ngh ĩa v i vi c nĩ b n n ăng vơ h n, ch khi hát m i cĩ th hi u đưc cái tinh t c a các 12 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  13. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể ngh nhân nên x m ph i cĩ nh ng n t tơ đm đ nh n, b c l đ oc tình c m trong tng câu ch c a m i bài hát. “Chúng tơi khơng thu ti n h c phí l p hát x m, nh ưng c ũng khơng cĩ thù lao. L p h c do các ngh s trong Trung tâm đ ng l p truy n d y cho h c viên m t cách bài b n nh t, và ph i b ng chính ni m say mê v i x m m i cĩ th giúp chúng tơi m i làm đư c điu này”. Ngh s ĩ Thao Giang cho bi t. Sau m t th i gian đào t o, h c viên nào đáp ng đưc nhu c u và cĩ ch t gi ng t t s đưc bi u di n cùng v i các ngh s ch đêm hay các ch ươ ng tr ình mà Trung tâm tham gia. Ti ng lành đn xa, các tr ưng h c trên đa bàn thành ph c ũng g i đ n Trung tâm nh ng b n tr cĩ kh n ăng ca hát đ thành l p nhĩm hát x m. Trung tâm c ũng đ t ra các tiêu chí đ tuy n ch n và đào t o s h c viên t các tr ưng h c, các nh à v ăn hĩa ca các qu n huy n, y u t đ u tiên là ni m đam mê v i x m sau đĩ Trung tâm s đào to nh ng k ĩ n ăng khác đ các b n th c s là nhng truy n nhân cho nh ng b n tr khác. Tr ưng đ i h c FPT là m t trong s ít các tr ưng đ i h c đã thành l p đưc CLB hát xm và cĩ nh ng ho t đ ng th ưng xuyên thu hút đưc thêm nhi u b n tr tham gia. Đây là thành cơng b ưc đ u c a Trung tâm c ũng nh ư là cánh c a m ra ni m hy v ng mi cho s tr l i c a x m. 13 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  14. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Tranh truy n th n Lc gi a con ph Hàng Ngang s m u t và r c r s c màu c a các c a hàng qu n áo, cĩ m t gĩc nh thâm tr m v i hai màu đen – tr ng, đĩ là c a hi u v tranh truy n th n hi m hoi cịn sĩt l i ph c Hà Thành. Đã cĩ m t th i ngh này phát tri n m nh, t o nên m t giá tr v ăn hĩa đ c tr ưng c a đ t Hà Thành. Nh ưng v i s phát tri n nh ư v ũ bão c a khoa h c cơng ngh , gi đây nh k thu t s đã chi m ngơi tranh truy n th n, ngh v tranh truy n th n s p ch c ịn đưc k l i trong nh ng câu chuy n c a các c già Tràng An. L p h a s ĩ c ũ đa ph n đã ra đi, khơng cĩ ng ưi k th a b i ngh này khơng th làm giàu đư c khi n tranh truy n th n d n b mai m t. H a s ĩ truy n th n Nguy n B o Nguy ên (47 Hàng Ngang) là mt trong s ít nh ng h a s ĩ truy n th n hi m hoi cịn l i và ngày ngày v n say s ưa gi hn cho tranh. 14 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  15. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Th i hồng kim c a tranh truy n th n Tranh truy n th n ra đ i t th k XIX, khi mà nhi p nh cịn là mơn ngh thu t xa x , khơng ph i ai c ũng cĩ ti n đ phĩng m t b c nh. Ban đ u ng ưi h a s ĩ v theo ng ưi mu th t sau đĩ là v theo trí t ưng t ưng c a ng ưi k . Đ n th p niên 30 c a th k XX ngh thu t v truy n th n d n phát tri n theo m t h ưng m i. Ngh thu t v tran h theo tr ưng phái n t ưng Pháp nhanh chĩng phát tri n trong các phịng v c a nh ng ha s ĩ đ u tiên t t nghi p tr ưng M thu t Đơng D ươ ng, các hi u nh tân k ỳ c ũng b t đu xu t hi n các thành ph l n v i nh ng t m nh rõ nét, ngh truy n nh ra đ i. Ng ưi h a s ĩ dùng m c Tàu mài ra n ưc v l i nh ng b c nh đã ch p theo yêu c u ca khách. Nh ưng th i k ỳ c c th nh c a ngh thu t truy n th n này l i là nh ng n ăm 1960 – 1970. Nguyên nhân ch y u là do th i k ỳ chi n tranh, nhi u ng ưi ra đi khơng bao gi tr li. T t c nh ng gia đình cịn l ưu gi đưc ch là m t t m hình nh xíu cĩ khi đã b h ư h i hay ch p chung v i nhi u ng ưi khác, m t ng ưi ch to b ng h t đ . Nh ng t m nh đĩ đưc truy n th n phĩng to và đt lên bàn th c a ng ưi đã khu t. Ca hàng nh truy n th n c a h a s ĩ B o Nguyên n i ti ng đ t kinh k ỳ vào th i đĩ (t n ăm 1956). Trong ký c c a ơng, Hà N i nh ng n ăm 60-70, th nh truy n th n đơng l m, cĩ t i 15 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  16. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể hàng tr ăm ng ưi v i vài ch c c a hi u l n nh . Truy n th n lúc b y gi là m t ngh “c c th nh”. Ơng Nguyên cho bi t, đ tr thành th v truy n th n ph i m t ít nh t 3-4 năm, thành ng ưi lành ngh kho ng 5-10 n ăm, cĩ khi ph i theo đui c đ i. Đĩ là ngh địi h i lịng kiên trì, c n m n, m c đ t p trung cao, cĩ n ăng khi u h i h a và hi u bi t nh t đ nh v gi i ph u h c. Theo ơng Nguyên, v truy n th n là ph i truy n đưc cái “th n” c a b c nh. Cái “th n” y là ph n h n, cĩ th đơi m t, khoé mi ng hay chi c áo, đơi tay c a ng ưi trong nh. Ng ưi th nhìn b c nh s n cĩ, b t l y cái “th n” và th hi n d ưi m t b c v khác. Đ hồn thành m t b c nh truy n th n, ng ưi th ph i th c hi n nhi u cơng đon cơng phu. Tr ưc h t, ph i ch n đưc lo i gi y canson (c ăng-xơng) c a Pháp đ i v i th i tr ưc, và bây gi là lo i gi y x p Đ c cĩ đ dày v a ph i, “b t” thu c, t y đưc. Bút v cũng đưc ch t o m t cách r t th cơng: vĩt th t nh n m t thanh tre (ho c th ưng l à đũa), ch gi a r i c m vào m t đ u t ăm làm ngịi bút. Nghe cĩ v đơn gi n nh ưng ch ưa ai cĩ th s n xu t hàng lo t bút này. M i h a s ĩ cĩ bí quy t riêng trong vi c làm bút và ai v thì t t o l y bút riêng cho mình. Thu c v l à mu i đèn d u. Lo i thu c này cĩ ưu đim m n, lên hình nét, rõ. Đ l y đưc mu i đèn cũng khá là v t v , ng ưi h a s ĩ ph i v n đèn d u th t to, qu n gi y b n t o thành ph u hng mu i đèn, h ng đưc m t ít mu i đèn thì qu n áo, đ u tĩc c ũng l m lem h t c . Bây gi thu c v đã cĩ th mua đưc lo i b t màu c a Ti p Kh c, Trung Qu c, nh ưng ng ưi h a s ĩ v n thích dùng mu i đèn d u đưc ch th cơng h ơn c . Đ v l i m t b c nh địi h i ng ưi h a s ĩ ph i kiên trì, c n m n và t p trung cao đ , bc nh sao kho hồn t t khơng ch gi ng v i nh đưc ch p mà cịn ph i truy n đư c th n thái c a con ng ưi đĩ. Quan tr ng nh t đĩ chính là đơi m t c a ng ưi đưc v m à ng ưi h a s ĩ g i là “ đim nhãn”, đây là cơng đon khĩ nh t, ph i v sao đ truy n đưc cái h n cho b c tranh. Đĩ chính là nét đc đáo trong các b c tranh truy n th n mà khơng m t nhà nhi p nh nào th c hi n đưc. 16 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  17. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Dng c v đưc ch th cơng Nh ưng đĩ là nh ng chuy n c a m t th i xa v ng, ngh nào c ũng ph i ph thu c v ào nhu c u c a cu c s ng. N ăm 1975 khi chi n tranh k t thúc, đ t n ưc tr l i ho à bình, ri đ n th i đ i m i, kinh t khá d n, nhi p nh ph bi n h ơn thì c ũng là lúc cái ch c năng “tranh th ” c a truy n th n thu h p l i. B t đ u t đây, tranh truy n th n cĩ m t ý ngh ĩa m i, m t b ưc ngo t, c nh ng ng ưi s ng c ũng mang nh c a mình đn c a hàng truy n th n đ truy n. Lúc đ u là ng ưi n ưc ngồi. Các b c tranh truy n th n vi b c c ơng tây bà đm, m t xanh m ũi lõ bên c nh nhau, hai đ a con, m t trai m t gái gi a là ph bi n h ơn c . Các c a hàng truy n th n trên ph H àng Đào, Hàng Ngang, Hàng Đưng r t đơng khách, khách Liên Xơ, khách Th y Đin, khách Pháp đ n đt v nh ng b c truy n th n gia đình nh ư v y đ l ưu ni m. Li đi nào cho tranh truy n th n trong th i đ i m i? Cu c s ng phát tri n, cơng ngh s chi m l ĩnh th tr ưng, gi mu n ph c ch m t b c nh c ũ ch m t vài gi đ ng h , giá ti n c ũng ch t 60-150 nghìn đng trong khi mu n v m t b c tranh truy n th n ph i m t vài ngày v i giá khá cao, t 300 tr ăm đ n 1 tri u đng. Ưu th nhanh, ti n, r c a nh k thu t s đã d n khi n tranh truy n th n m t ch đ ng. Hà N i hi n nay nh ng c a hi u v tranh truy n th n ch cịn đm đưc trên đu ngĩn tay, 47 Hàng Ngang, 24 Hàng Đưng, 51 Hàng Đào. Nh ưng v i nh ng ng ưi yêu ngh thu t thì tranh truy n th n v n là m t nét đ p đáng lưu gi và trân tr ng. M i đây, vào tháng 2/2009, t i Gallery 39A – Lý Qu c S ư – Hà Ni v a di n ra tri n lãm “Truy n th n”. Tri n lãm tr ưng bày 30 tác ph m (trong đĩ cĩ 17 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  18. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể 26 b c trong b s ưu t p tranh truy n th n do ho s Lê Thi t C ươ ng s ưu t p trong kho ng 10 n ăm g n đây). Đây là tri n lãm v tranh truy n th n hi m hoi, cĩ l vài ch c năm m i cĩ. H a s ĩ Lê Thi t C ươ ng mu n gìn gi ngh thu t truy n th n b i theo ơng: “ các n ưc khác khơng th y cĩ ngh thu t truy n th n và n ưc mình thì d ưng nh ư nĩ là “ đc s n” c a mi n B c. Gi đây, khi b nh k thu t s l n át, ngh thu t truy n th n mai m t d n. N u khơng cĩ ng ưi gi l i thì th h sau khĩ cĩ th hình dung đư c v truy n th n”. Tranh truy n th n bây gi cĩ th tr ưng m i, h ưng đ n ng ưi n ưc ngo ài. Khách du lch n ưc ngồi đn Hà N i coi truy n th n là “ đc s n” c a h i ho Vi t Nam và mu n truy n th n các b c nh c a gia đình đ l ưu ni m. Vi t ki u v n ưc thích truy n th n mt s chân dung nh ư: vua B o Đ i, Nam Ph ươ ng hồng h u, ho c các cơ gái B c K ỳ t các b ưu nh c ũ. M t s ng ưi khác ch n truy n th n chân dung các tài t đin nh, ngơi sao ca nh c, th thao, nh ng ng ưi n i ti ng đươ ng th i. Th m chí, cĩ nh ng đơi uyên ươ ng cịn mang nh c ưi, nh con cái m i sinh đ n truy n th n. Ơng Nguy ên nh n đưc r t nhi u “ đơn đt hàng” c a nh ng ng ưi khách n ưc ngồi qua e-mail và h đ u bày t lịng c m kích khi đưc nh n tác ph m ngh thu t đ c đáo do h a s ĩ v . Vn bi t đ gìn gi ngh này trong th i đ i s hĩa hi n nay là r t khĩ kh ăn, song nh ng ng ưi đam mê v i ngh v tranh truy n th n c m t đ i nh ư h a s ĩ B o Nguyên thì v n lc quan l m, ơng đang truy n cái ngh đáng quý này cho con trai là anh Nguy n B o Lân và hàng ngày mi t mài v i giá v , dù bên ngồi cu c s ng ph ph ưng v n xơ b ch y qua. Neo câu ca trù l i b n Th ăng Long Đn v i ca trù nh ư cái duyên đt tr i đ nh s n, ca n ươ ng Ph m Th Hu đã dành h t ni m đam mê, v ưt qua nhi u khĩ kh ăn trong cu c s ng đ h c đàn, h c hát. Tâm nguy n c a ch là gi l i cho đ i sau câu hát c a ng ưi x ưa Dc ngang “t m s ư h c đ o” 18 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  19. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Tt nghi p Nh c vi n Hà N i, Ph m Th Hu đ ng tr ưc nh ng l a ch n l n c a cu c đi: đi làm kinh doanh, ra n ưc ngồi h c th c s , đi theo dịng nh c “th tr ưng” đ ki m s ng ? Nh ưng cu i cùng ch tr thành gi ng viên mơn đàn Tì bà t i Nh c vi n Hà N i và b t đ u chinh ph c ni m đam mê Ca trù. Ch đã bi t đ n Ca trù t th i cịn theo hoc Nh c vi n, nh ưng đn n ăm 2001 m i g p đưc ngh nhân Nguy n Th Chúc Bích Câu đ o quán (Câu l c b Ca trù Hà N i). Nh bà Chúc ch l i quen bà Kim Đc, m t đào n ươ ng c a Hà N i. Ch th ưng xuy ên đn th ăm bà và xin đưc bà truy n d y Ca trù. Nh ưng bà Kim Đc đã cĩ h c tr ị chân truy n nên khơng nh n ch n a. Ph m Th Hu kiên trì lui t i, h c “l m” trong nh ng cu c t h p hát hị. Bà Đc đã “ đng lịng” tr ưc s quy t tâm c a ch nên bà nh n dy ch hát m t bài Chèo v i nh ng k thu t thanh nh c r t g n Ca trù. “Bí quy t thanh nh c” c a bà Kim Đc chính là v n li ng ít i ban đ u c a ch . T đĩ ch càng d n thân sâu h ơn vào con đưng chinh ph c Ca trù. Sau đĩ ch đã tìm đn danh ca Ngãi C u – Nguy n Th Chúc (Hà Tây) và ti p t c dùng chiêu “ngoan c ” đ bám tr và xin theo h c. Cu i cùng bà Chúc c ũng xiêu lịng tr ưc ni m đam mê c a Ph m Th Hu và truy n ngh cho ch . Đưc h c hát r i ch l i mu n h c đàn, nên theo l i ng ưi quen, ti p t c xu ng H i 19 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  20. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Dươ ng tm s ư h c đ o. Nh cĩ t ch t ngh thu t, m i c m đàn đã bi t g y, nên ch đưc danh c m T K ỳ - Nguy n Phú Đ nh n làm h c trị. Sau nh ng n ăm tháng mi t mài nh ư con thoi đi v gi a Hà Tây – Hà N i – H i D ươ ng, ch đã h c đưc cái tinh hoa c a nh ng làn điu Ca trù. Tháng 8- 2006 ch đưc các th y t ch c l M xiêm y, đây là “l t t nghi p” cho ca n ươ ng hành ngh đ u tiên c a làng Ca trù sau g n m t th k v ng bĩng. Sau đĩ ch l i tr ăn tr làm nh ư th nào đ cĩ th đưa Ca trù đn v i nhi u ng ưi? Đ th c hi n tâm nguy n đĩ ch đã cho ra đi Câu l c b Ca trù Th ăng Long. Câu l c b Ca trù Th ăng Long t ch ch cĩ vài thành viên, đn nay đã đào t o đưc nhi u khĩa, th ưng xuyên cĩ h ơn 20 h c viên tham gia. H ơn 2 n ăm nay, Câu l c b duy trì đư c sinh ho t đu đ n v i m i tu n m t bu i ch truy n d y Ca trù cho các h c viên, m i tháng m t bu i bi u di n vào th B y tu n đ u tiên trong tháng. Ni m đam mê Ca trù c a Ph m Th Hu cĩ v r t suơn s v i nh ng th ành cơng khơng nh . Nh ưng đ đ t đưc k t qu đĩ, ch và các h c sinh c a mình đã ph i v ưt qua khơng ít nh ng khĩ kh ăn. Câu l c b v n “h c ké sân đình” và duy trì ho t đ ng bng chính ngu n l c c a mình. “ Đ b o t n v n quý này c a cha ơng, t ng cá nhân khơng đ s c làm, c n cĩ s đ u t ư c a Nhà n ưc, s giúp đ c a các M nh Th ưng Quân” ca n ươ ng Ph m Th Hu chia s . Đào kép ca trù Ngh thu t hát đào th c s đã tr thành m t mơn ngh thu t đáng t hào c a dân tc. Trong dân gian v n cịn nh c t i giai tho i m t đào hát dùng ti ng hát c a m ình đ git ch t k thù xâm l ưc. Đĩ là vào đu th k 15, v ùng H ưng Yên ngày nay cĩ mt đào hát n i ti ng. Bà m ca quán cùng t u quán. Khi gi c Minh v ào quán, bà hát cho chúng nghe, chu c r ưu cho chúng u ng say. Gi ng hát ti ng đàn quy n r ũ c ùng vi nh ng h ũ rưu ngon t m đ c đã khi n cho quân gi c g c ngã hàng lo t. B à sai 20 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  21. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể ng ưi t ng vào bao t i và v t xu ng sơng. Gi c tan, bà đưc nhà vua khen th ưng và khi m t bà đư c dân l p đ n th , tri u đình cịn ban c p ru ng đ t đ quanh n ăm h ươ ng khĩi, phong bà làm phúc th n. N ơi đĩ v n cịn tên g i là “ Đào xá” t c là làng c a bà h Đào thu c huy n Ân Thi, H ưng Yên bây gi . Hát đào đưc t ch c ch t ch thành ph ưng, giáo ph ưng, do trùm ph ưng v à qu n giáp cai qu n. Hát đào cĩ qui ch v s truy n ngh , cách h c đàn h c hát, cĩ nh ng phong t c trong s nhìn nh n đào n ươ ng rành ngh , nh ư l m xiêm áo (th y cho phép m c áo đào n ươ ng đ bi u di n chính th c ln đ u tiên trong đình làng g i là hát c a đình), cĩ nh ng qui ch v vi c ch n đào n ươ ng đi hát thi (ngồi tài n ăng và sc di n c n ph i cĩ đ c h nh t t). 21 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  22. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Nâng hát đào lên thành m t mơn ngh thu t, m t thú ch ơi tao nhã, m t lo i nh c thính phịng c a gi i quý t c, th ưng l ưu, nho s ĩ m i th c s ch b t đ u t th i Lê – Nguy n. Và ch cĩ m nh đ t kinh thành Th ăng Long, n ơi h i t nh ng con ng ưi h ào hoa m i cĩ nh ng n ca, nh ng nh c cơng tài n ăng t o nên m t ngh thu t hát đào làm đm say lịng ng ưi. Nh ng ngh s ĩ tài hoa khi y đã đưc đ i thi hào Nguy n Du t lịng tơn kính và ti c nu i trong bài “Long thành c m gi ca” trong khi xã h i coi các đào hát là “x ưng ca vơ lồi”, điu đĩ th hi n tinh th n nhân v ăn sâu s c trong con ng ưi Nguy n Du. Ngh thu t hát đào sang th k 18, 19 và đu th k 20 đã nâng t i m c đ ho àn ch nh v i nh ng nhà nho l ng danh đ t l i cho bài hát nh ư Cao Bá Quát, Chu M nh Trinh, D ươ ng Khuê, Nguy n Khuy n khi n cho lo i nh c – th ơ này tr nên h p d n ng ưi nghe vơ cùng. Ngh thu t hát đào th c s đ đưc nâng t i t m ngh thu t, th hi n đưc s t ài hoa, tinh t đáp ng đưc nhu c u th ưng th c âm nh c c a ng ưi Th ăng Long thì địi h i ph i cĩ m t th i gian dài hình thành và phát tri n trên m nh đ t ph n hoa đơ th nh ư kinh thành Th ăng Long. Tr i qua nhi u quá trình bi n đ i, ngh thu t hát đào vn cịn mang nh ng giá tr đ c đáo riêng c a nĩ và x ng đáng đưc đ xu t l ên UNESCO cơng nh n đây là “Di s n v ăn hĩa phi v t th c n đưc b o v kh n c p”. 22 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  23. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Thánh thĩt ca trù Ca trù cịn cĩ cách g i tên khác là hát th (ca - hát, trù - th , ng ưi hát x ưa khi hát đưc th ưng cho nh ng th b ng tre trên đĩ cĩ ghi s ti n th ưng). Theo tài li u Vi t Nam ca trù biên kh o c a Đ B ng Đồn- Đ Tr ng Hu thì hát ca trù cĩ ngu n g c t s k t h p c a ca v ũ Trung Hoa v i âm nh c cung đình Vi t Nam trong kho ng th i gian t 111tr.c.n đ n n ăm 938. Ngu n t ư li u cho bi t v tình hình âm nhc cung đình Vi t Nam s m nh t là th i nh à Lý (1009- 1225) v i s ki n Lý Thái T b nhi m m t ng ưi làm ch c qu n giáp trong đi nh c hồng gia. S ki n này r t quan tr ng v i s hình thành c a giáo ph ưng ca trù. Cho đn th i nhà Lê (niên đi H ng Đ c) thì đã cĩ m t s các t ư li u cho bi t v mt th lo i âm nh c mà tên g i c a m t s điu th c gi ng nh ư tên g i trong ca tr ù hi n nay: cung b c, đ i th c, hát t ng (ngày nay g i là x ưng t ng), thi t nh c, h à nam (Đ b ng Đồn- Đ Tr ng Hu . tr35). Đn giai đon cu i c a nhà Lê (th i Lê M t) ca trù đã đưc bi t đ n v i t ư cách là N Nh c (ca nh c nh do n di n xu t); hay hát c a quy n (hát trong các gia đình quý tc). V sau l i hát này phát tri n v ưt ra ngồi v i ph m vi r ng và đưc hát c tron g các d p h i hè, đám c ưi, chúc th vv. Lúc này nĩ đưc g i là Hát đào v i các điu th c bao g m phong yêu c , đan di n c (ph i v i tr ng), hay đ ch qu n (ph i v i sáo 23 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  24. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể trúc) Ngồi ra cịn m t s nh c c khác n a nh ư đàn đáy, phách, đàn c m, đàn tranh c ũng đưc s d ng đ ph i âm khi bi u di n lo i hình ca nh c này. Ng ưi hát ca tr ù nĩi chung g i là đào hay đào n ươ ng, tồn b nh ng ng ưi tham gia bi u di n âm nh c cùng đào đu g i là giáo ph ưng. Đ ng đ u giáo ph ưng là ơng Trùm, sau n a l à Qu n giáp. Các giáo ph ưng ca trù chuyên hát đình trong các ngày l t th thì đư c gi là hát c a đình, các giáo ph ưng khác chuyên hát nhà các quan l i đ ph c v các gia đình quý t c này đưc g i là hát nhà t ơ (t ơ là bi n âm c a t Ty- tên g i cơng s quan l i x ưa); b ph n giáo ph ưng Ca trù hát các nhà ti p khách (r p )thì g i l à hát nhà trị. Trong kinh thành Th ăng long x ưa cĩ nh ng thơn chuyên hát đào nh ư thơn giáo ph ưng T ng T Nghiêm sau đi là Kim Liên là đt c ũ quanh ph ưng Bùi Th Xuân thu c qu n Hai Bà, nay g m các ph Lý Thái T , Tràng Ti n, Hàng Khay. T i đây tr ưc th i kháng chi n v n cịn đình th t ca cơng c a giáo ph ưng. Ngồi ra các đa b àn khác nh ư ph ưng hát khâm Thiên, Thái Hà, Ngã T ư S c ũng đ u là nh ng trung tâm hát Ca trù x ưa. H ng n ăm nh ng n ơi này đu v d l t t t i đ n Nam Đ ng n m tr ên p Thái Hà c ũ c nh gị Đng Đa, sau này đã b phá b . T hình th c sinh ho t v ăn hố t ng th th i Lê, g m c ca, múa, nh c, đ n đ u th i Nguy n Ca trù đã chuy n d n thành l i hát Ca trù thính phịng, ph n múa b t ưc b , ph n ca nh c đưc nâng cao, càng v sau ca trù thính phịng càng đưc ưa chu ng v à tr thành thú ch ơi tao nhã c a gi i ca s ĩ kinh thành. Đi nghe hát Ca trù là v a k t h p nghe đào n ươ ng hát nh ng bài hay c a c nhân v a là d p đ t th ưng th c th ơ m ình do chính b n thân so n ra theo làn điu c đ nh. 24 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  25. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Đào n ươ ng ng i hát, hai tay gõ phách, kép đm đàn đáy, tr ng ch u đưc đ t c nh quan viên (khán gi ) đ gõ tom, chát khen th ưng cho Đào nh ng khi gi ng hay, v ăn khéo, đàn ng t Ca trù cĩ nhi u làn điu, nh ưng nh ng điu chính th ưng hát hi n nay là Thét nh c, ngâm v ng, b c ph n, nh p ba cung b c, g i th ư, đc th ơ, hãm Nh ng bài th ơ hay nh ư T ỳ bà hành, Ti n Xích Bích phú, H u Xích Bích phú là nh ng b ài ca đc s c và đưc ưa chu ng h ơn c . Đ c tr ưng c a ca trù là hát nĩi, l i hát đưc ph t th ơ, hát nĩi c u trúc phĩng khống v i th th ơ l c bát và th t ngơn. Khi hát th ưng hát m ưu tr ưc sau đĩ m i hát nĩi. S l ưng bài hát nĩi trong ca trù r t ln, trong đĩ cĩ nhi u bài khuy t danh, nh ng tác gi v th ơ hát đu là nh ng t hi nhân ni ti ng Hà Thành nh ư Nguy n Cơng tr , Cao Bá Quát, Nguy n Quý T n, Chu M nh Trinh, Phan V ăn ái, Nguy n Th ưng Hi n Đây c ũng là l i hát mà các chí s ĩ yêu n ưc hi đ u th k r t hay s d ng đ v n đ ng tuyên truy n qu ng bá t ư t ưng yêu n ưc trong qu n chúng nhân dân. Ngh thu t hát ca trù c ũng r t ph c t p địi h i ng ưi đào hát luơn luơn ph i luy n gi ng cho trịn vành rõ ch , ng ưi hát hay l i ph i hát làm sao cho đài các l ch s , nh ưng v n khơng kém ph n th m thi t, tài tình, tâm s , k thu t nh ch , buơng câu sao cho b t ch t. Trong hát ca trù s d ng h ơi trong là chính, rung gi ng ngâm ph i đ t đưc phong thái v a kín đáo v a đoan trang. Luy n đưc phách đã khĩ, luy n đưc nh ng kh phách cho l ưu lốt, sinh đng ph i m t r t nhi u cơng phu rèn luy n, đào hát khơng c n dùng điu b mà ch qua ti ng phách l n câu hát đ bi u l h t tình c m ca mình. Hát ca trù nhi u khi khơng ch là th hi n bài th ơ mà cịn g i g m c tâm s ri êng khi ct ti ng hát. Ng ưi hát đã địi h i ph i tinh vi nh ư v y cịn ng ưi c m ch u c ũng địi 25 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  26. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể hi ph i sành điu khơng kém. Tr ng c a ng ưi c m ch u khơng ph i tr ng cái to m à ch là m t tr ng nh xinh x n, nh ưng địi h i âm ph i vang và n ng. Dùi tr ng (roi ch u) bng th g d o và c ng, c m v a t m tay. Cm tr ng ch u khơng ph i ch là m t khán thính gi đơn thu n mà địi h i ng ưi c m ch u ph i cĩ m t trình đ nh t đ nh v khi u th m m th ơ v ăn (nhi u khi là chính tác gi bài th ơ), nh ưng l i ph i cĩ ki n th c v ca nh c và địi h i s t nh , nh y c m, đ m i khi gõ, ti ng gõ ph i cĩ h n và làm ph n khích ng ưi đào hát thêm say mê. Vì th khi gõ tr ng ch u, ti ng c c ra tang cịn g i là chát đưc g i v i nh ng tên r t đ p nh ư thu ỳ châu, l c nh n, h mã cùng v i ti ng tom, ti ng gõ lên m t tr ng g i là phi nh n hay th ưng mã T t c nh ng tên đĩ g n cho ti ng tr ng ch u nĩi lên t m quan tr ng ca ng ưi bi t th ưng th c, đ ng th i nĩi lên vai trị v a là khách th v a là ch th , va th ưng th c v a cùng bi u di n v i đào hát c a ng ưi c m ch u. S giao l ưu, liên k t và h tr nhau gi a ng ưi hát, ng ưi nghe và ng ưi ch ơi nh c c trong ca trù cĩ th nĩi là m t kh i th ng nh t khơng tách r i. Trong bi u di n ca tr ù cây đàn đáy c ũng đĩng m t vai trị quan tr ng khơng kém nĩ là nh c c duy nh t n i li n gi ng hát v i phách, và ăn ý m t thi t v i ti ng tom, chát c a tr ng ch u. Âm thanh c a đàn đáy thốt ra v a c ng v a m m d ưi nh ng ngĩn g y ho c rung theo ba cách nh n, nhún, l ăn, nh m làm nâng b ng ti ng hát lên. Ti ng hát hồ l n ti ng đàn réo r t nh ư ti ng su i ch y trong khe lúc ban mai v a h ng nng. V i m i liên h truy n c m và nh h ưng tr c ti p l n nhau gi a ca, nh c, tr ng ch u, ngh thu t ca trù ngày càng tr nên điêu luy n, tinh vi. Đi li n v i ngh thu t ca trù là các tác ph m v ăn th ơ tuy t v i đã đưc ngâm ca, nh ng làn điu dân ca m c mc thơn dã đn v i ngh thu t ca trù đã tr nên chau chu t điêu luy n. Chính điu n ày làm cho đi t ưng th ưng th c và bi t th ưng th c ca trù cĩ ph n ch n l c và ph m vi h p h ơn các lo i hình ngh thu t khác. Nĩ tr thành m t th th ưng th c ngh thu t riêng bi t v i khơng khí m cúng t nh hào hoa kinh k ỳ. T ch hành ngh khơng chuyên v i đ i ng ũ giáo ph ưng d n d n ca trù đã là ngh chính trong các nhà hát, đào, kép c ũng tr nên chuyên nghi p và chia thành nh ng tr ưng phái khác nhau: phái theo l l i khuơn khép t ch nh; phái đơng h ơn theo phong cách hàng huê, hát ch m rãi, nh n nhá t ng câu m t và ch i chu t bay b ưm phĩng khống. Ca trù d ưi th i thu c Pháp đã b bĩp méo, ho c ch y theo nh ng thĩi đ i tru ăn ch ơi sau ch u hát, vì th hát đào m t th i đã b xuyên t c m c c m, nh ưng nh ng ng ưi hát ca trù chân chính v n gi đưc phong cách và l l i truy n th ng x ưa đã ra s c b o v v n v ăn hố c truy n c a dân t c. 26 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  27. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Ngày nay ca trù l i đưc tr v đúng v trí là ca nh c thính phịng Vi t Nam, h ng n ăm trong các cu c vui chung t i V ăn mi u, đ n Ng c s ơn, các ch u hát ca trù l i đưc m , nh ng l i hát ca ng i quê h ươ ng đt n ưc t ươ i đp, ca ng i con ng ưi và cu c s ng mi l i ngân lên thánh thĩt hồ l n ráng chi u vàng rc trên sĩng n ưc h g ươ m! 27 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  28. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Hát chèo "B a y m ưa xuân ph ơi ph i bay Hoa xoan l p l p r ng r ơi đy Hi chèo làng Ð ng đi qua ngõ M b o thơn Đồi hát t i nay" T bao đ i nay hát chèo đã tr thành m t lo i hình sinh ho t v ăn hĩa ngh thu t quen thu c c a ng ưi dân Vi t Nam, nuơi d ưng đ i s ng tinh th n dân t c b i cái ch t tr tình đm th m sâu s c. Trong kho tàng v ăn hĩa ngh thu t dân gian dân t c ch èo là mt lo i hình sân kh u k ch hát đ m đà tính dân t c, v i s k t h p nhu n nhuy n c a hàng lo t y u t : hát, múa, nh c, k ch mang tính nguyên h p vơ cùng đc đáo. V ùng trung châu và đng b ng B c b là cái nơi c a chèo, t cái nơi y sau bao nhi êu th ăng tr m c a l ch s ngh thu t chèo ngày càng phát tri n và kh ng đ nh đưc t m quan tr ng trong n n v ăn hĩa dân gian dân t c. Cĩ th nĩi ngh thu t chèo mang đm b n s c dân t c Vi t Nam, chèo s d ng ngơn ng đa thanh, đa ngh ĩa k t h p vi cách nĩi ví von giàu tính t s tr tình. Ð c bi t h ơn là tính t ng h p c a sân kh u chèo t b n trị, đn đ t ài nhân vt v i s "pha âm cách điu" gi a âm nh c, hát v à múa.Sân kh u chèo x ưa ra đi t các làng chèo v i các múa h i hát. C m i đ xuân sang ng ưi muơn n ơi l i b i h i b i s thúc gi c c a tr ng chèo và nh ng l i ca ti ng hát c a ngh nhân làng chèo. Ng ưi x ưa cĩ câu "nh t c đ ng giai đim v ũ" điu đĩ bi u hi n nét đ c tr ưng c a ngh thu t chèo là "tính múa", nh ng di n xu t tinh t c a ngh nhân chèo đu đim này mà ra. V i đơi bàn tay khéo léo t ng c ch , đ ng tác đã tốt lên cái "th n" ca nhân v t, qua đĩ th y đưc thành cơng c a ng ưi di n. T mùa xuân r i t i mùa thu trong các h i hè đình đám kh p vùng đng b ng B c b khơng khi nào thi u v ng ti ng hát chèo. C ũng chính vì th mà chèo mang tính qu n chúng và đưc g i là lo i hình sân kh u c a h i hè. Cơng chúng đam mê chèo b i khi đn v i sân kh u chèo cĩ th t n h ưng ni m vui t nh ng ti ng c ưi châm bi m đ kích s c và tinh t . Trong m i v di n, m i tình ti t, m i l p nhân v t c a chèo đu cĩ cái hài xen k v i cái bi, ng ưi xem bao gi c ũng coi tr ng nh ng y u t đĩ. Ng ưi x ưa th ưng nĩi "cĩ tích m i nên trị" điu đĩ kh ng đ nh tích chuy n là linh h n c a v di n. Cũng chính vì v y mà chèo đưc đánh giá là lo i hình sân kh u k ch hát k chuy n dân tc. Ði u này đã làm nên đc đim c ơ b n c a ngh thu t chèo c . Khơng nh ng th 28 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  29. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể chèo cịn thu c lo i sân kh u ưc l cách điu, s khoa tr ươ ng- tơ phĩng cĩ tính ch n lc đã làm n i b t h ơn nh ng gĩc c nh đ c tr ưng c a ngh thu t chèo- nh ng m ng chèo đc s c đưc ra đ i t nhân t đĩ. th i nào ngh thu t đ u ch ng t nh ng nét tươ ng đng v i l i s ng c a xã h i th i đĩ. Th i xưa chèo mang đm d u v t c a nh ng điu múa dân gian, hàng lo t l ti t c a ph n cúng t trong các h i làng mi n b c Vi t Nam. Trong con đưng phát tri n c a ngh thu t chèo cĩ hình th c t ươ ng hp song song v i s phát tri n và sáng t o. Cá nhân các ngh s ĩ, nh ng nhà nghiên c u đã đĩng gĩp m t ph n vơ cùng quan tr ng trong b ưc đưng hồn thi n th lo i k ch hát dân t c cĩ tính bác h c. Chèo hi n đ i (chèo c i biên) đã kh ng đ nh đưc v th c a mình v i nh ng v di n và hình t ưng con ng ưi m i nh s b o t n và phát huy truy n th ng c a ngh thu t chèo c , x ng đáng tiêu bi u cho ngh thu t sân kh u dân t c. Tr i qua bi t bao th h , đ n hơm nay nh ng ng ưi con đ t Vi t - c nh ng ng ưi đang s ng trên đt n ưc Vi t Nam và nh ng ki u bào xa t qu c, luơn coi ngh thu t chèo là m t "viên ng c long lanh s c màu" trong kho tàng v ăn hố ngh thu t dân gian dân t c. B t ngu n t đĩ, CLB V ăn hố xin trân tr ng gi i thi u v ngh thu t chèo v i nh ng nét đ c đáo, tiêu bi u: quá trình hình thành và phát tri n, đ c đim c ơ b n c a chèo c -chèo hi n đ i, trong đĩ khơng th thi u m t s g ươ ng m t c a các ngh s ĩ "làng chèo". Nh ng ng ưi làm ch ươ ng trình hy v ng r ng, đây s là m t t ư li u c n thi t và b ích cho nh ng ai yêu m n ti ng hát chèo và n n v ăn hố ngh thu t dân t c Vi t Nam. Ngu c gĩc c a chèo Khi nĩi chèo b t ngu n t kho tàng dân ca c truy n B c B , l ưu ý r ng, khơng ph i lo i dân ca nào c ũng cĩ th phát tri n thành chèo, mà ch nh ng lo i hát nĩi đ m đ c ch t t s m i ti m n kh n ăng đĩ, chí ít c ũng cĩ s hình thái mang âm h ưng g i nh c đn chèo. T t nhiên, nh ng ngh nhân chèo lành ngh cĩ th "chèo - hố" khơng m y khĩ kh ăn b t c làn điu ho c bài dân ca nào. Cĩ v nh ư c x ưa, m y lo i dân ca đ ng b ng mi n B c, nh ư Hát đúm, Hát ví, Hát tr ng quân v i c u trúc giai điu ng n g n th ng đut, ph thu c vào ng điu, ti t nh p câu dân dao 6/8, thêm d ăm ba ti ng đ m lĩt vào đu, chen gi a ho c vào cu i cho thành v tr ng v mái. V sau, tu ỳ đ a ph ươ ng, tu ỳ ng ưi hát, chúng cĩ chuy n hố chút ít ho c thêm ch đ thành nh ng câu th t t , bát t , c u t ho c thêm n i dung 29 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  30. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể làm câu hát dài ra; ho c thêm đo nh p, ngh ch nh p cho câu hát thêm vui nh n; hoc gia t ăng lo i câu đ đĩ thêm l l i các lo i dân ca khác, đ t vào "gi ng v t", làm bu i hát là s t p h p s c màu cho "xơm trị" h ơn là m t cách phát tri n ngh thu t. Nh ng lo i dân ca c h ơn thì qua l thĩi sinh ho t và ti n trình th c hi n, đ nĩi s phát tri n t ng th i k ỳ v i s hi n t ưng ngh thu t khá g n g ũi v i chèo. Nh ư Hát Xoan (Phú Th ) mà các h i làng m y huy n Ph ù Ninh, Lâm Thao, Tam Nơng, Ðoan Hùng, H c Trì hàng n ăm m đ u c u th nh đ u xuân, đ u đĩn Ph ưng Xoan v đình hát th và vui chơi. Vi c Ph ưng Xoan đi hát các làng khơng ph i vì k sinh nhai, mà do ràng bu c v t p t c "n ưc ngh ĩa" v i nhau. Các bu i hát xoan th ưng b t đ u t ch p t i. Khi hát, đào th ưng đ i kh ăn nhung, xng láng, áo the thâm, th t l ưng đen, cĩ khi bao xanh ho c h ng; kép thì kh ăn l ưt ho c kh ăn x p, áo the thâm, qu n tr ng, c quàng gi i kh ăn nhi u điu. Sau h i tr ng do, Trùm ph ưng cùng ơng Ch t h i làng ra tr ưc h ươ ng án c t câu hát chúc (ki u đc s ). D t ti ng, m t kép tr đeo tr ưc b ng chi c tr ng nh , v a hát v a nhún nh y, mi ng Giáo tr ng, Giáo pháo. R i b n đào x p hàng ngang, tay càm qu t khu ỳnh ra tr ưc m t v a hát Th ơ nhang v a làm điu b câu "Ti n nhang lên, lùi nhang xu ng" và b t vào Ðĩng đám, ch m d t 4 câu "v t" m đ u, đ chính th c vào hát Qu cách (g i t t là hát cách), theo tr t t quy đ nh t qu 1 đ n qu 14 (nh ư Ki u giang cách, Nhàn ngâm cách, Tùng mai cách, Xuân th i cách, Chèo thuy n cách, T m ùa cách, ). Hát h t các qu l i chuy n sang hát các d ng "v t", (nh ư B m giá, B b , Xin hoa, B t cá, Hát phú, ). Xem ch ng đã hịm hịm, ơng Trùm và ơng Ch t c t câu hát giã k t thúc đêm hát. Trong bài Phú N ăm canh th y cĩ nh ng câu gi ng in m y câu trong v ch èo Quan Âm, nh ư: Bây gi h sang tr ng canh m t, Chim bay v chân núi L ch San, Ve g i s u nh n nh đê đàn, Sơng lai láng, bu n v gĩc b Và cịn khơng ít câu g i nh c v ăn v L ưu Bình D ươ ng L Hay nh ư Hát d m (Hà Nam c ũ) mà hàng n ăm, làng Quy n S ơn (Kim B ng) m h i đ tưng v ng cơng tích Lý Th ưng Ki t đánh gi c Chiêm thu nào, thì Ph ưng d m l i t hp nhau t p d ưt hàng tháng tr ưc. Hát d m c ũng n m trong ph m trù hát t v à vui ch ơi, cĩ nh ng hình thái di n xu t khơng m y khác Hát xoan, ch ng nh ng th , c ịn gây c m giác "c " h ơn. 30 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  31. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Nm trong các sinh ho t dân ca c , nh ư Hát c a đình, hát quan h , hát d m, th ưng th y đưa vào vơ s gi ng "v t" mang tên hát b b , t c là hát cĩ điu b , mà nhi u khi th c ch t là nh ng trị di n gi n đơn, h n nhiên, m c ho t c nh và n u th êm tích thì cịn s ơ l ưc, cĩ tính ch t minh ho. Nh ưng thú v thay, chúng l i mang nh ng gì g n gũi nhau, tr ưc h t v s hài h ưc dung t c, anh em v i h chèo. Song xét m t ca nh c, thì g n g ũi v i hát chèo h ơn c cĩ l là hát x m, lo i ngh thu t "đc bi t" c a l p ng ưi mù lồ cĩ n ăng khi u v ăn ngh , mà dân gian g i là x m. B t ch p m i điu ki n h t s c khĩ kh ăn, x m là bi t t ch c nhau l i thành Làng, Ph ưng ho c H i, cĩ ơng (bà) Trùm (do làng b u) và s ngh nhân gi i ngh cĩ uy tín, trơng coi ct đ t cơng vi c làm ngh , hàng n ăm cĩ h p bàn xem xét m i m t, b u ng ưi c m đu, gi i quy t các v vi c tranh ch p, d y d b n tr Thành ra, hát x m t yêu c u c a khách th ưng th c địi ng ưi ngh ph i th hi n n i dung ngày m t m r ng (câu hát dài h ơi h ơn, tích chuy n đi sâu h ơn, nhân v t nhi u hơn, ), nên m c d u tình c nh mù lồ, ng i m t ch v a hát v a đàn và làm điu b, nĩ c ũng đã gia t ăng làn điu v i s c thái nhi u đ n k t c u làn điu c a hát ch èo. Dĩ nhiên, cĩ th ngh ĩ, là hát x m ra đ i tr ưc khi cĩ hát chèo, là m t trong nhi u ngu n gĩp ph n c u thành hát chèo; ho c ng ưc l i, hát x m ch là b n sao v ng v c a hát chèo trong điu ki n và hồn c nh r t ư h n ch c a l p ng ưi t t nguy n; ho c đây l à mi liên quan ru t rà t t y u khơng ai ch i cãi gi a hai lo i hình, b i chính ngh n hân xm x p Hát x m và Chèo cùng lo i trung ca, trong khi Tu ng vào lo i v õ ca, Ca trù vào lo i v ăn ca. Nh ng điu v a trình bày qua th c t ngh thu t c a m t ph n kho t àng hát múa dân gian vùng trung chân và đng b ng mi n B c đã th y chúng cĩ nh ng t ch t kh d ĩ dn đ n s hình thành ho c cĩ nh h ưng qua l i đ m đ c hay nh nhõm t i ngh thu t chèo (c ). Ðã nĩi chèo b t ngu n t kho tàng dân ca, dân v ũ, dân nh c và trị di n dân gian, bao gm nh ng trị n m trong ph m trù tín ng ưng, nh ng trị trình din, trình ngh luơn th y trong các h i làng, mà nĩ c u thành ngơn ng ngh thu t, đ th hi n m t k ch b n vi v di n mang s c thái h a h n phong cách m t lo i hình cao h ơn, hay nĩi cho đúng, là t o d ng đưc s hình nh cĩ tính cách nĩi lên đc đ , v i ngh thu t th hi n ph c t p tinh t h ơn. 31 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  32. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Nhng điu múa l ng h n Hà Ni Cùng v i th i gian, nh ng điu múa c s ra đi cùng nh ng ngh nhân cao tu i. N u khơng tìm và khơi ph c l i thì m t kho tàng v ăn hố quý giá s v ĩnh vi n m t đi. Tr ăn tr đĩ đã khi n cho H i Ngh s ĩ Múa Hà N i đ t ra nhi m v tìm và ph c d ng l i nh ng điu múa c c a m nh đ t ngàn n ăm Th ăng Long. Ngh ĩ thì v y nh ưng b t tay vào làm m i th u nh ng gian nan. “B t đ u b ng vi c tra c u, s ưu t m l i s sách, bi t đưc vùng nào cĩ điu múa nào r i thì tìm đn đĩ, tìm nh ng ng ưi cao tu i, nh ng ngh nhân t i các làng đ h i, r i d n d n m i d ng đưc lên các điu múa, r i so sánh v i sách c m i xác đ nh điu múa nào c , điu nào đã đưc ch nh s a”- Ơng Nguy n V ăn Bích- Ch t ch H i Ngh s ĩ Múa Hà N i chia s v i chúng tơi h ành trình khơi ph c nh ng điu múa c c a Th ăng Long Hà N i. Múa c – linh h n Hà N i Theo tìm hi u c a nh ng ng ưi làm d án khơi ph c các điu múa c thì Hà N i cĩ đn trên 80 điu múa c chia thành các th lo i Múa dân gian, múa cung đình và múa tín ng ưng tơn giáo Tuy nhiên, th i gian và nh ng bi n đ ng l ch s đã làm m t đi rt nhi u điu múa đ c đáo, nh t là nh ng điu múa cung đình. Hi n ch cịn kho ng 30 điu múa, ch y u là múa dân gian, t n t i trong các l h i truy n th ng c a các làng c Hà N i. Trong nh ng điu múa c mang linh h n Th ăng Long, Hà N i ph i k đn múa Tr ng b ng, đây là điu múa c đ c đáo c a kinh th ành Th ăng Long x ưa. Cùng là múa Tr ng b ng nh ưng m i n ơi l i m i v . N u nh ư trong múa Tr ng b ng làng hoa Nh t Tân, các cơ gái kinh k ỳ khoan thai, duyên dáng và y u điu v i nh p tay v tr ng, linh ho t trong chuy n bi n đ i hình, đư a ng ưi xem đ n v i khơng khí r n ràng, vui t ươ i trong s c xuân, đào th m thì múa Tr ng b ng làng Tri u Khúc l i l à hình nh ng ngh ĩnh, tinh ngh ch c a các chàng trai gi trang n , trong trang ph c áo m ba m b y, áo the đen, đ u chít kh ăn m qu v i đ ng tác phĩng khống, m nh m. Bên c nh nh ng điu múa c trong các l h i, cịn cĩ r t nhi u điu múa mang đm giá tr tâm linh nh ư điu L c Cúng là sáu l n dâng v t ph m khác nhau lên Đc Ph t vi ưc nguy n c u mong cho muơn dân h nh phúc, an lành. M i l n múa k èm theo mt v t ph m tiêu bi u dâng cúng: H ươ ng – Hoa – Đă ng – Trà – Qu – Th c, đưc các v ũ cơng ch y uy n chuy n theo hình sáu ch nơm. Khi dâng h ươ ng x p theo h ình ch Nh t, khi dâng hoa thì v theo hình ch H i, khi dâng đă ng thì v theo hình ch Á, 32 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  33. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể khi dâng trà thì v theo hình ch Th y, khi dâng qu thì v theo hình ch V n v à khi dâng th c thì v theo hình ch Đin . Bên c nh đĩ cịn cĩ múa Gi i oan thích k t- điu múa nghi l c a Ph t giáo mang tính nhân v ăn cao, tái hi n vi c l p đàn trai bình đng gi i oan đ c u siêu đ, gi i tr oan kh cho t t c vong h n quá c , các b c t tiên, ơng bà đã khu t, nh ng ng ưi hi sinh cho đ o pháp, nh ng chi n s ĩ tr n vong đ gĩp ph n xây d ng Th ăng Long ngày nay đưc hồ bình, h nh phúc. Múa Th H Qu ỳnh Cân cùng đèn hoa sen do các Ph t t th hi n. Đèn hoa sen t ưng tr ưng cho nét đp tinh khi t, cao quý đưc nâng niu, trân tr ng, dâng lên đc Ph t, c u chúc năm m i an khang th nh v ưng. Các di n viên khơng chuyên này cho bi t, x ưa kia, đây là l i cung chúc tân xuân đ n b c vua chúa, nay là l i chúc Phúc – L c – Th t i muơn dân. Điu múa do đ i đ c Thích Thanh Phươ ng, tr trì chùa Đng Lim (qu n Long Biên) ph trách ngh thu t Cái khĩ c a vi c tìm hi u các điu múa này là múa tâm linh, các nhà s ư khơng tr ình di n, mà là múa trong c ũng bái nên ph i làm th t. Hành trình tìm l i v n c Th ăng Long Hà N i Ơng Bích cho bi t: “H i ngh s ĩ múa Hà N i tri n khai d án khơi ph c các điu múa c Th ăng Long, Hà N i t đ u n ăm 2006. Chúng tơi l n l i v t ng mi n quê, tìm ki m nh ng đ i múa trong dân gian, c ũng cĩ ng ưi h i sao khơng dùng m t đ i múa chuyên nghi p r i d y h nh ng điu múa c . Chúng tơi khơng làm nh ư v y, v ì các ngh s chuyên nghi p s khi n múa c khơng đưc th hi n đúng ch t v n cĩ c a múa c , vì ph n h n c a làng xã, c a m t vùng đt thì ch cĩ nh ng ng ưi con c a làng y m i th hi n đưc. Khơi ph c l i nh ng điu múa c Hà N i là mong ưc c a tt c nh ng ng ưi dân Hà N i ch khơng ch ri êng chúng tơi. Và trong quá trình dàn dng, chúng tơi đã c g ng s d ng dàn múa khơng chuyên c a làng v i mong mu n ph c h i và phát huy tính nguyên s ơ, t nhiên c a các điu múa c ”. Ơng c ũng chia s “Hà N i ngày nay v n n ào, náo nhi t, nh ưng đng sau cái v n ào y là nh ng ngơi chùa, đình làng c kính, v n là nh ng c ng làng s ng s ng v à h ơn c là nh ng ng ưi con c a Hà N i, h v n h t lịng v i v n c c a Th ăng L ong. “Khi chúng tơi tìm đn, các c m ng l m, cĩ c b o c đ i c , ch mong đưc xem l i m t ln nh ng điu múa c mà th i trai tráng các c đã đưc xem, đưc múa, đưc hát. Nh ư c Đ ng V ăn Nhai (xã V ăn Đc, Gia Lâm – Hà N i), n ăm nay đã 80 tu i – m t trong s ít ng ưi cịn bi t đ n điu múa g y đã r t n l c giúp chúng tơi ph c d ng điu múa này. C c ũng r t lo l ng vì tu i già, l i khơng cĩ c ơ h i d y l i cho con cháu điu múa này vì các cháu c a c bây gi m i lo làm kinh t , khơng thi t tha l m v i vi c gìn gi v ăn hố c truy n ”. 33 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  34. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Tìm l i v n c đã khĩ, khơi ph c và gìn gi càng khĩ h ơn nhi u. Nh t là ch trơng v ào ngu n ngân sách c a nhà n ưc. M t tín hi u vui là đồn th c hi n d án đưc s ng h nhi u tình c a ng ưi dân. Ơng Bích cho bi t: “Chúng tơi đn làng nào, bà con c ũng nhi t tình ng h đ chúng tơi cĩ th hồn thành cơng vi c H u nh ư bà con khơng địi ti n cơng, l i b c cơng vi c đ đ n tham gia nhi t tình”. D ki n trong ch ươ ng trình Đi l 1.000 n ăm Th ăng Long – Hà N i n ăm 2010, m àn múa L c Cúng d ưi chân t ưng đài Lý Thái T s đưc Hịa th ưng Thích Thanh Hy, tr trì chùa Minh Quang ( Đng Đa), cùng các “di n viên” t ăng l th hi n. Đĩ l à thành qu t cu c “v n đ ng” c a nh ng ng ưi làm d án Ph c h i múa c Th ăng Long H à Ni. Bên c nh vi c ph c d ng nh ng điu múa c , H i ngh s Múa Hà N i cho bi t s nâng cao, c i biên, g t gi ũa đ cho các ti t m c múa c phát tri n l i g n nh ư c ũ. V à ch n l c m t s điu múa c đ c s c cùng nh ng sáng tác múa m i v đ tài Hà N i, phát tri n t ch t li u múa c Th ăng Long – Hà N i đ ti n hành ghi hình, in t p sách nh, ti n hành t p lý lu n d ng t đin v múa c Th ăng Long. 34 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  35. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Hà n i v i múa r i n ưc Múa r i c n h u nh ư dân t c nào c ũng cĩ, cịn múa r i n ưc thì ch cĩ Vi t Nam. Đây là ngh thu t dân gian đ c đáo c a n ưc ra đã xu t hi n r t lâu. T m bia đá tháp S ùng Thiên Diên Linh chùa Đi S ơn (huy n Duy Tiên, t nh Hà Nam) n ăm 1121 (tri u Lý) cĩ ghi: R i n ưc đã t ng đưc di n trong l mng th nhà vua. Ngh thu t múa r i n ưc đã đư c sinh ra t đng b ng châu th sơng H ng, ph n ánh sn xu t nơng nghi p và đi s ng c a ng ưi nơng dân n ưc ta. Ngày tr ưc, nh ng ng ưi làm ngh r i n ưc th ưng t ch c thành ph ưng r i. M i ph ưng cĩ kho ng b y, tám ch c ng ưi do m t ơng trùm đng đ u đ điu h ành cơng vi c. Trong m t ph ưng ch cĩ 20 ng ưi ho t đ ng tr c ti p, s ng ưi cịn l i ph c v ho t đ ng bi u di n. Ph ưng r i v a là m t t ch c ngh thu t nghi p d ư v a là m t t ch c t ươ ng t . Hàng n ăm ph ưng r i làm l t t ngh và nh n thêm ng ưi m i. Ng ưi mi đưc k t n p vào ph ưng mang tr u cau, r ưu đ n l t , trình ph ưng, th gi bí mt nhà ngh . L quy đ nh khơng nh n ph n vào ph ưng, s khi l y ch ng xa, h mang theo bí truy n múa r i c a ph ưng. Mt v r i n ưc th ưng cĩ nhi u "nhân v t", m i nhân v t (con r i) là m t tác ph m điêu kh c dân gian, mang dáng v khác nhau th hi n tính cách c ũng khác nhau. Con ri đưc làm b ng g , bên ngồi ph s ơn ta, đ ch ng th m n ưc. Nhân v t tiêu bi u ca r i n ưc là chú T u v i thân hình trịn tr ĩnh và n c ưi hĩm h nh, l c quan. Vùng đng b ng B c B cĩ nhi u ao, h đã tr thành sâu kh u múa r i n ưc vơ c ùng sinh đng. B ao, h là n ơi khán gi quây qu n xem bi u di n vào nh ng ngày l . H i làng th ưng t ch c thu đình (nhà trị). Th i Lê cịn đ l i các di tích thu đình (nhà ca nh ng ng ưi điu khi n con r i) t i đ n Phù Đng (huy n Gia Lâm), ch ùa Nành (xã Ninh Hi p, huy n Gia Lâm) và thu đình cĩ quy mơ l n chùa Th y (xã Sài S ơn, huy n Qu c Oai), đ u thu c ngo i thành Hà N i ngày nay. Bi u di n r i n ưc b t đ u b ng vi c chú T u ra gi i thi u ch ươ ng trình. V i b m t tinh ngh ch, trang ph c ng ngh ĩnh, hai tay ch tr , mi ng hát l i "d n đám", chú T u 35 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  36. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể mang l i tràng c ưi s ng khối ngay t phút đ u. Khi bi u di n, ngh nhân ph i ngâm mình d ưi n ưc đ điu khi n con r i thơng qua máy sào, máy dây. Nh c đ m cho cu c di n là b gõ g m tr ng, mõ, thanh la Ch ươ ng trình trị di n r i n ưc khá phong phú, m i n ơi, m i ph ưng cĩ trị di n khác nhau. V đ tài lao đng s n xu t cĩ các nhĩm trị t dân, g m: "Ng ư" cĩ các tr ị câu cá, cá l i úp n ơm, b ơi thuy n, th l ưi, kéo vĩ; "Ti u" cĩ các ch t cây, gánh c i, "Canh" cĩ các trị đi c y, đ c sách. V đ tài sinh ho t v ăn hố cĩ các nhĩm trị v t, đua ng a , trích đon các tích chuy n chèo c , tu ng c , các trị l nghi, h i h è, các chuy n l ch s nh ư cu c kh i ngh ĩa c a Hai Bà Tr ưng, Bà Tri u, Lam S ơn t ngh ĩa, chi n th ng trên sơng B ch Đ ng, Ngơ Quy n đánh quân xâm l ưc Nam Hán, L ê Hồn đánh quân T ng, H ưng Đo v ươ ng Tr n Qu c Tu n đánh quân Mơng - Nguyên Kho tàng các v r i n ưc r t l n và ngày càng đưc b sung nhi u v di n m i cĩ n i dung thích h p v i cu c s ng đươ ng đi và s thích c a khán gi . Ví d : Nh à hát Múa ri Vi t Nam cĩ ch ươ ng trình bi u di n g m 16 trị c tiêu bi u nh ư b t c , vinh quy bái t, múa r ng, múa lân, múa ph ưng, múa s ư t , múa bát tiên, đánh cáo, b t v t, đánh cá, đua thuy n, ch i trâu, nhi đ ng hí thu , Lam S ơn t ngh ĩa Ti t m c múa r i n ưc th ưng ng n, g n luơn thay đ i, l i k t h p v i âm nh c, pháo hoa, l a đuc đưc ph n quang trên m t n ưc làm t ăng v l ng l y và s c h p d n. Ri n ưc là lo i hình ngh thu t sân kh u mang tính t ng h p cao c anhi u lo i h ình ngh thu t dân gian khác nh ư: ch m kh c, s ơn thi p, v màu, làm pháo, ki n trúc, th êu thùa, âm nh c, nh y múa, th ơ ca, v ăn h c Hà N i hi n nay cĩ nhi u làng xã t ch c múa r i n ưc nhân ngày h i làng và gi t ngh . T i vùng chiêm tr ũng huy n Phú Xuyên cĩ câu t c ng "L nh i, tr i Neo, ch èo Bi, r i L ưng". L ưng là tên nơm c a các thơn T Xá, An M (xã Đi Th ng), thơn Ng c Lâu (xã Quang Trung). Xã Đi Th ng hi n cĩ m t ngơi chùa cĩ tên là chùa R i. Dân làng k r ng ngày x ưa làng m h i chùa và t ch c múa r i cho dân xem đĩ. Huy n Thanh Oai cĩ xã Cao Viêncịn ngơi chùa tên ch Hán l à Phúc Lâm, nh ưng dân làng c ũng g i là chùa R i. Gi a h Long Trì chùa Th y (xã Sài S ơn, huy n Qu c Oai) cĩ nhà thu đình. Các nhà nghiên c u v ăn hố đốn đ nh thu đình này đã ra đi vào th i Lê s ơ, b i t m bia c nh đĩ cĩ niên hi u Đ i Chính th b y (1536) th i M c Đă ng Doanh. Ph ưng r i nưc làng Gia (xã Bình Phú, huy n Th ch Th t) th ưng bi u di n thu đình này vào dp l h i chùa Th y t ngày 4 đn ngày 8 tháng 3 âm l ch. Ng ưi làng Th y cĩ 3 m u ru ng giao l i cho ng ưi làng Gia h ưng hoa l i đ hàng n ăm làm ngh ĩa v k tr ên. 36 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  37. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Ng ưi làng Gia l ưu truy n r ng: Thu t c a ngh r i n ưc là T Đ o H nh, m t thi n sư n i ti ng th i Lý. Đ ghi nh cơng lao c a thi n s ư d y ngh , chùa Th y, t i gian th ưng đin cĩ t ưng th T Đ o H nh đưc c u trúc theo d ng cĩ th c đ ng đ ng lên, ng i xu ng, khi đĩng ho c m c a khám th . Hi n nay Th ch Th t, ngồi làng Gia, cịn cĩ hai ph ưng r i n ưc khác là ph ưng Chàng S ơn và ph ưng Yên Thơn v n gi đưc ngh . Ba ph ưng này ngày x ưa đu thu c T ng N a vùng đt phía Nam huy n Th ch Th t. Nhìn chung ba ph ưng r i nưc đ u gìn gi đưc bí quy t c a ngh đ t o ra nh ng trị di n đ c s c. Trong các ph ưng r i n ưc c a Th đơ hi n nay, n i ti ng h ơn c là ph ưng Đào Th c (xã Thu Lâm, huy n Đơng Anh). V i nhi u trị di n nh ư Cơ T m đi h i, Th ch Sanh, Thánh Giĩng, s tích thành C Loa Ph ưng đã đi bi u di n các t nh Ninh B ình, Khánh Hồ, H i Phịng và c n ưc ngồi. trong n ưc c ũng nh ư các n ưc b n, ph ưng đ u đưc nhi u khách đ n xem và c v ũ n ng nhi t. Trên đa bàn Hà N i, cĩ Nhà hát Múa r i Vi t Nam và Nhà hát Múa r i Th ăng L ong, hàng ngày đu cĩ đơng khách trong n ưc và qu c t đ n xem. Hai nhà hát này c ũng đã cĩ nh ng chuy n l ưu di n r i n ưc nhi u n ưc trên th gi i và đưc b n b è n ăm châu yêu thích. Bên c nh vi c bi u di n, ng ưi ta cịn làm con r i đ bán, coi nh ư m t s n ph m v ăn hố. Nhi u du khách n ưc ngồi đn Vi t Nam đã mua con r i làm v t k ni m. 37 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  38. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể Ph ưng múa r i n ưc làng Đào Th c .Múa r i n ưc Múa r i n ưc (hay cịn g i là trị r i n ưc) là m t lo i hình ngh thu t sân kh u dân gian truy n th ng lâu đi c a Vi t Nam vùng châu th sơng H ng th ưng di n v ào dp l , h i làng, ngày vui, ngày T t, dùng con r i di n trị, di n k ch trên m t n ưc. Tr ị ri n ưc c ũng đưc coi là nét v ăn hĩa phi v t th đ c s c c a dân t c Vi t Nam. Ngh thu t trị r i n ưc cĩ nh ng đ c đim khác v i múa r i thơng th ưng: dùng m t nưc làm sân kh u (g i là nhà r i hay th y đình), phía sau cĩ phơng che, xung quanh trang trí c , qu t, voi, l ng, c ng hàng mã trên "sân kh u" này là nh ng con r i ( đưc làm b ng g ) bi u di n nh s điu khi n c a nh ng ng ưi phía sau phơng thơng qua h th ng sào, dây Bi u di n r i n ưc khơng th thi u nh ng ti ng tr ng, ti ng pháo ph tr . Con r i làm b ng g đưc đ c c t, đ o v i nh ng đưng nét cách điu ri êng sau đĩ gt gi ũa, đánh bĩng và trang trí v i nhi u màu s ơn khác nhau đ làm tơn thêm đư ng nét tính cách cho t ng nhân v t. Ph n thân r i là ph n n i lên m t n ưc th hi n nhân vt, cịn ph n đ là ph n chìm d ưi m t n ưc gi cho r i n i bên trên và là n ơi l p máy điu khi n cho quân r i c đ ng. Ph ưng múa r i n ưc làng Đào Th c, xã Th y Lâm, huy n Đơng Anh, Hà N i, đưc bi t đ n là n ơi gìn gi v n v ăn hĩa c truy n, mơn ngh thu t dân gian r i n ưc, đã cĩ gn 300 n ăm nay. Theo v ăn bia ghi ti u s v ơng t truy n ngh múa r i n ưc cho làng Đào Th c l à: ơng Nguy n Đă ng Vinh t Phúc Thiêm, làm đn ch c n i giám, th i vua Lê ý Tơng (n ăm 38 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  39. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể 1735-1740). Khi làm quan "n i giám" trong tri u, ơng đã ti p thu đưc ngh thu t r i nưc c a các ph ưng r i bi u di n ph c v tri u đình. Tr v làng, ơng thành l p m t ph ưng (là n ơi t p h p nh ng ng ưi cùng ngh th ành ph ưng, đồn, h i) và tr c ti p d y cho nh ng ng ưi trong làng ngh thu t bi u di n múa r i n ưc. Hàng n ăm, vào ngày 24-2 âm l ch (ngày m t c a ơng), dân làng làm l dâng h ươ ng t ưng nh cơng đ c c a ơng t ngh . Hi n nay, ph ưng r i n ưc Đào Th c, cĩ g n 20 ng ưi, là tr ưng ph ưng; di n vi ên điu khi n con r i, nh c cơng ch ơi đàn, sáo, nh , tr ng, thanh la, tù và cùng các ca s ĩ. Các ca s ĩ hát đưc các làn điu Chèo, Tu ng, dân ca, hát v ăn, hát x m đ u là ng ưi làng Đào Th c. Ph ưng cĩ s tham gia c a các ngh nhân cao tu i l à các ơng, bà: Ti p, Nghiêm, M nh, Trúc Ph ưng múa r i n ưc làng Đào Th c khi di n cĩ th y đình-nh n ưc đ con r i ho t đng, nh n ưc gi u đi b máy và cách điu khi n, đây là sáng t o tuy t v i c a ngh sĩ dân gian. N ưc làm cho con r i sinh đ ng, làm cho chúng t ươ i t n. Các tích trị n i ti ng khi di n là: "Ba khí giáo trị", “Lên võng xu ng n ưc", "Trâu chui ng", "Phùng đánh h ", "D t c i" T con r i vơ tri vơ giác; b ng tài n ăng và nhi t huy t, các ngh nhân ph ưng r i Đào Th c th i vào đĩ thành nh ng nhân v t sinh đng cĩ h n, r t đáng yêu Các ngh nhân Đào Th c hơm nay đã sáng tác thêm các ti t m c m i ca ng i qu ê hươ ng, đt n ưc nh ư: "T ng hoa ngày h i", "R ưc nh Bác H ", "Hà N i 12 ng ày đêm" Vào Ngày h i các v ăn hĩa dân t c n ăm 1989, ph ưngr i n ưc Đào Th c đã đot huy ch ươ ng vàng tồn đồn. Tháng 8-1994 - tham gia liên hoan múa r i n ưc tồn qu c l n th nh t - ph ưng r i n ưc Đào Th c l i giành huy ch ươ ng b c và gi i th ưng cho nh ng tích trị đc s c T nh ng n ăm 2002-2004, ph ưng r i n ưc mang tên chính th c là Đồn múa r i nưc Đào Th c Hà N i và đi bi u di n t i các n ưc: Trung Qu c, Thái Lan, Hàn Qu c Ngày nay, m i tháng, các cơng ty du l ch Hà N i l i mang t i cho Đồn múa r i n ưc Đào Th c hai đ t khách-khán gi . M i đ t khách ch ng trên d ưi 40 khán gi thu c các n ưc : Italy, Pháp, Đ c, Anh, M , Nh t B n. 39 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu
  40. www.100hanoi.com Văn Hoá phi vật thể 40 www.100hanoi.com Hà Nội Tôi Yêu