Văn hóa đô thị giản yếu (Phần 2) - Trần Ngọc Khánh

Nội dung text: Văn hóa đô thị giản yếu (Phần 2) - Trần Ngọc Khánh

1. PH N TH T Ư Không gian v ăn hóa ñô th Jacques Rigaud: “ Văn hóa không ph i m t l ĩnh v c mà là m t ph m vi ”. “Không gian” không hn là kho ng không vô t n, c ũng không gi n ñơn là m t c t ñ ng ñ i c a các th i k ỳ v ăn minh. Gi ng nh ư th i gian, không gian bi n ñ i liên t c theo các hi n tưng t nhiên, các chu k ỳ th i ti t, sinh quy n, ña m o và ñc bi t do các tác ñng c a con ng ưi. Không gian không nguyên v n, ñ ng im, mà luôn v n ñ ng, chuy n hóa. T nhiên ban tng cho con ng ưi khung c nh s ng. ðó là môi tr ưng t nhiên, g m ñt ñai, khí hu, các loài th c v t và ñng v t. ð t ñai là b m t di n tích mà trên ñó con ng ưi chi m dng b ng nhi u cách th c khác nhau, t o nên c nh quan, môi tr ưng sng. Con ng ưi không ch phân b ña lý trên các ña bàn dân c ư, mà luôn chuy n ñ ng trong các ph m vi không gian nh t ñ nh. Các ho t ñ ng ca con ng ưi là tác nhân làm bi n ñi cnh quan t nhiên. Ng ưi ta g i ñó là không gian xã h i, không gian v ăn hóa, không gian kinh t , v.v. Không gian không ch là m t vùng mi n, m t h th ng t ch c, c u trúc ho c mô hình. ðó là m t không gian s ng, không hoàn toàn gi ng nhau gi a mi ng ưi, mà khác nhau tùy theo giai c p xã h i, ngh nghi p ho c b n s c v ăn hóa. ði v i các nhà ña lý, không gian là m t c ơ c u ba t ng gm có: không gian cu trúc ho c khách quan; không gian s ng (không gian chuy n ñ ng, ch quan, g n v i ñ i sng h ng ngày) và không gian v ăn hóa vi các bi u tr ưng ña lý [Bonnemaison, 2000:56-57]. Jean Gallais [1976], nhà ña v ăn hóa ñ i h c Rouen, phân bi t ba ph m vi c a không gian s ng 77 : không gian c u trúc, không gian sinh thái nhân v ăn và không gian cm xúc. Chính mi quan h gi a không gian và xã h i làm phát sinh các hình thái ña lý mang tính ña ph ươ ng (h ươ ng tr n), vùng mi n và qu c gia, da trên các nhân t ñ a lý, kinh t và chính tr . Tuy nhiên, Augustin Bercque trong công trình Sng không gian Nh t B n [Vivre l’espace au Japon , 1982] cho r ng: th c th hành chính và chính tr ca m t vùng không che khu t quan h ch y u c a xã h i v i không gian, ñ i v i c ư dân là không gian s ng ca mình. Theo Joël Bonnemaison [1981], không gian v ăn hóa khác v i không gian s ng, k c có th mâu thu n ho c tách bi t. Tuy nhiên, khi không gian v ăn hóa trùng kh p vi không gian c m xúc và không gian s ng, con ng ưi c m th y h nh phúc v quá kh , có th gi i thích s g n bó vi ña ph ươ ng, tình yêu quê h ươ ng x s , s c m nh c a lòng yêu n ưc ñi v i lãnh th . Không gian v ăn hóa c a con ng ưi bi u hi n ba ti m n ăng: ti m n ăng sinh l i, ch yu do t n d ng môi tr ưng t nhiên; ti m n ăng ci t o làm bi n ñ i môi tr ưng, nh 77 J. Gallais nghiên c u các nhóm c ư dân châu th sông Niger làm ngh ñánh cá, ch ăn nuôi và nông nghi p. Sau m ưi l ăm n ăm nghiên c u (t 1967), ông ñ c p ñ n không gian s ng l n ñ u tiên trong m t bu i t a ñàm ngày 8-5-1973 t i Bénouville, Pháp. Theo ông, không gian s ng bi u hi n quan h gi a các cá nhân ñi v i không gian ñ a lý c a mình. ðó là nh n th c v s khác bi t ca m t dân t c ñi vi các dân t c khác trong vùng, mi n v không gian sinh s ng c a mình (“Espace vécu et sociétés tropicales, de quelques aspects de l’espace vécu dans les civilisations du monde tropical”, L’Espace Géographique, N°1, 1976, Doin, tr. 5–10). Quan ni m v không gian s ng, vào nh ng n ăm 1970-80, ñưc các nhà ña lý ñô th Paris nh ư Alain Metton, Michel-Jean Bertrand, Armand Frémont v n d ng nghiên c u dân c ư các khu ph các ñ i ñô th . Tr n Ng c Khánh - 123 - Văn hóa ñô th gi n y u
2. vào kh n ăng k thu t, quy ho ch, khai thác và ti m n ăng tăng c ưng (intensification) bao g m các cách th c, quy t c, l i s ng ñ duy trì và phát tri n các ti m n ăng y. Không gian ñô th là kho ng không gian do con ng ưi s d ng, thích ng, qu n lý, bi n ñ i và hưng d ng theo kh n ăng, nhu c u ho c mc ñích ca mình. Bi n ñi không gian t nhiên th ưng kèm theo bi n ñ i không gian xã h i, t o nên các không gian ñô th khác nhau qua các th i k ỳ. Ng ưc l i, b n thân con ng ưi c ũng bi n ñ i theo môi tr ưng và khung cnh s ng c a mình. Cho nên, ñó không ph i là không gian t ĩnh mà s ng ñ ng, là không gian ñưc s n sinh (espace produit). Mi xã h i ñ u t o l p nên các ph m vi không gian, tùy theo ñiu ki n và hoàn c nh s ng ca h. Khung c nh s ng y ca con ng ưi, qua các th i ñ i khác nhau, ñưc g i là không gian v ăn hóa ñô th . Aldo ROSSI [1966] quan ni m thành th là m t s ki n v ăn hóa: “N u s ki n ñô th ch là t ch c m t ch c n ăng, s không mang tính liên t c và không có tính ch t riêng; các di tích l ch s và ki n trúc không có lý do t n t i, không có gì ñ nói” 78 . Do ñó, cnh quan ñô th (townscape), các hình thái ñô th , ñưng sá, ki n trúc ph i ñưc quan ni m cách khác, không ch là phiên b n v t ch t c a quá trình kinh t - xã h i ho c chính tr [Allain, 2004:5]. Cho nên, có th nói bên c nh không gian t nhiên do con ngưi chi m h u, khai thác ho c chinh ph c, còn có các tác nhân khác là không gian v t ch t k thu t và ñc bi t là không gian nhân v ăn là các ñiu ki n ñáp ng các nhu c u ngày càng ña d ng ca con ng ưi, hình thành nên môi tr ưng s ng, môi tr ưng nhân v ăn hay môi tr ưng văn hóa ñô th trong quá trình phát tri n c a xã h i loài ng ưi. 78 Dn theo Rémy Allain, Morphologie urbaine, géographie, aménagement et architecture de la ville , Armand Colin, Paris 2004, tr. 24 Tr n Ng c Khánh - 124 - Văn hóa ñô th gi n y u
3. CH ƯƠ NG 11 Không gian t nhiên T nhiên là b ph n không tách r i, cu thành không gian ñô th , ñnh d ng hình thái ñô th . ðó không ch là các ñiu ki n ñ a hình, ña lý, khí h u thu c cu trúc khách quan, tác ñng t bên ngoài, mà quan tr ng hơn là các y u t ch quan, do mong mu n, kh n ăng và nhu c u c a con ng ưi tác ñ ng vào t nhiên. Trong my th p niên gn ñây, th gi i ngày càng quan tâm nhi u hơn v môi tr ưng sinh thái, quan ni m “tr v v i t nhiên”, ñt ra v n ñ t nhiên trong ñô th . ðô th càng phát tri n, con ng ưi càng chi m h u nhi u không gian t nhiên, mt m t to ra hi n t ưng ti n hóa ñ a hình, hòa nh p không gian t nhiên vào không gian ñô th ; m t khác, không gian ñô th không ng ng ti n hóa, ch y u nh phát tri n các ph ươ ng ti n giao thông v n chuy n. Theo N. Loraux [1996], các n n v ăn minh tr ưc ñây không phân bi t gi a t nhiên và v ăn hóa. ðn thi ti n Socrates c Hy L p, con ng ưi m i ý th c v phusis , mà sau này ng ưi La Mã g i là natura (t nhiên). Mc dù v y, “t nhiên” không hi n di n trong các hình thái phát tri n xã h i. Nói ñúng h ơn, t nhiên th ưng xu t hi n nh ư mt th gi i thù ngh ch ho c d ưi khuôn m t ca các v th n linh. Nhà n ưc cng hòa La Mã không quan tâm ñn không gian xanh, nh ưng trong mt s tr ưng h p, “m ng xanh” ñưc gi gìn c n th n, là b ph n thu c tính ca ñô th [Yvette Veyret, 2006]. TI N HÓA ð A HÌNH Theo Pierre Lavedan [1959], “Thành th càng lúc càng n m ngoài t nhiên, th m chí ch ng l i t nhiên” 79 . ða hình ban ñu c a ñô th ñã tr i qua nhi u bi n ñ i, trong không gian và th i gian. Tr ưc h t, c n phân bi t ñ a hình khác ña l i. ða hình (site ) là v trí ñ a lý ban ñu do con ng ưi l a ch n ñ thi t l p ñô th. Khác v i ña th (position), ña hình có th bi n ñi tùy theo các nhu c u và ho t ñ ng ca con ng ưi các th i k ỳ khác nhau [P. George, 1952:19-20]. Ch ng h n, th i k ỳ ñu, con ng ưi th ưng la ch n ñ a hình nơi cao ráo ñ c ư trú, hơn là các vùng ñt b i phù sa m ưt ho c vùng ñng b ng nhi u ñ m l y, tránh l t l i và ñ ñưc bo v ða li (tm d ch situation ) là các ñiu ki n chung v môi tr ưng t nhiên thu n l i ñ l p ra thành th (ngã t ư, c ng bi n ), to nên các tr c l giao thông d dàng lưu thông hàng hóa nh có các ph ươ ng ti n v n chuy n; ngay c k thu t vi n thông phi v t th cũng cn có các trang thi t b thông tin ñin t (v tinh, tr m). ða hình th ưng có giá tr l ch s , do vi c l a ch n không gian t nhiên phù h p v i nhu c u tr ưc m t c a th i ñ i; trong khi ña l i có giá tr th ưng xuyên h ơn do ñô th tr i qua nhi u th k không ng ng chuy n ñ ng, bi n ñ i, m r ng. ða l i g n v i kh năng d dàng thông th ươ ng, khai thác ( ñô th th ươ ng m i, ñô th hành chánh ) ho c ñ khng ch ( ñô th phòng th , pháo ñài), gn v i các ñiu ki n ph ươ ng ti n v n chuy n ca mt th i k ỳ ho c c a n n v ăn minh. Thành ph Lyon có ñ a l i là ngã t ư thu n l i thông th ươ ng, nên năm 43 tr ưc Công nguyên ng ưi La Mã ch n làm th ñô c a ba vùng x Gaules. Tuy nhiên, ña th ch n la ban ñu ñ xây d ng thành th n m trên ng n ñ i d c ñ ng Fourvières, ñ có ñ a hình d dàng b o v vùng ñng b ng sông Saône m ưt. Ho c các thành ph phía ðông n ưc M phát tri n m nh nh có ñ a l i c ng bi n, ñưc coi là tm b n l c a l c ñ a m ra ñi d ươ ng ñi di n vi châu Âu; nh ưng ña 79 Dn theo Jacqueline Beaujeu-Garnier, sñd., tr. 57. Tr n Ng c Khánh - 125 - Văn hóa ñô th gi n y u
4. hình ban ñu là ñt ñai vùng c a sông, khai thác m i l i t các dòng thác các vùng ði H và thung l ũng Mississippi. Trong hai th k qua, ñiu ki n ñ a hình ca không gian ñô th có nhi u thay ñi, do nhu cu xây d ng thành th gn các ngu n tài nguyên mi c a t nhiên, do xây d ng các c ơ s công nghi p ngày càng tr i r ng, còn các khu ph công nhân ho c các thành ph -ng gn v i các ph ươ ng ti n v n chuy n công c ng. S ti n hóa ca ña hình ch y u là do vi c c i thi n các ph ươ ng ti n k thu t v quân s , c u, c ng và ph ươ ng ti n v n chuy n. Các ñô th công s (ki u Vauban ) thay th ñ a hình b o v t nhiên nh m ki m soát ho c b o v các con ñưng thông th ươ ng; ho c nh ñưng st phát tri n, các khu ph m i hình thành nơi có không gian b ng ph ng h ơn; các tr c ñ i l nh n nh p nh ho t ñ ng th ươ ng m i và v n chuy n ñô th ni các khu dân c ư vi trung tâm. Ngoài ra, do bin ñ i các ñiu ki n lao ñ ng công nghi p (kênh ñào, ñưng s t, ôtô), k c phù sa bi ñ p còn cho phép m r ng ñô th xu ng ña hình th p vùng ñng bng. Nhi u con ñưng ch y ra cng bi n, bên c nh các công trình m i xây d ng hưng ra ñi d ươ ng. Hu nh ư ch có các ñ a hình thu n l i cho vi c l ưu thông và buôn bán ñưc gìn gi qua nhi u th k th ăng tr m ca quá trình ñô th hóa. Nhi u ñô th n m dc b bi n ho c b sông. Thông th ươ ng ñưng th y luôn hp d n ñi v i con ng ưi, vì không c n nhi u công trình xây d ng ban ñu và nh t là có th ti n sâu vào l c ña. Các thành ph ca sông nh ư Londres vi sông Tamise, Rouen v i sông Seine, Bordeaux v i sông Garonne; và nh t là n ơi ngã ba sông nh ư Grenoble núi Alpes n ưc Pháp n m ngã ba sông Isère và Drac, ho c Lyon, Paris, Saint-Louis (M ), Belgrade ðưng b c ũng khá thu hút ñi v i con ng ưi, vi các ñoàn l hành buôn bán băng qua các c ñ o trên sa m c, ho c con ñưng t ơ l a n i ti ng c a Trung Qu c th i c ñ i ti n v vùng v nh ð a Trung H i. Rio, nhi u ñưng cao t c và công viên ven bi n hình thành nh phù sa b v nh, thành th kéo dài thêm n ăm ch c cây s t B c xu ng Nam, t o nên vi n c nh xây d ng mt trung tâm ñô th th hai, nơi mà ba m ươ i n ăm tr ưc ñó còn là vùng ñm l y. New York, khu v c Manhattan H là cái nôi ñô th v i ho t ñ ng c a các trung tâm tài chính, có Trung tâm Th ươ ng m i Qu c t tr thành s ki n th gi i ñ u th k XXI (11/9/2001); tuy nhiên, các ngân hàng và ho t ñ ng giao d ch tp trung khu v c Manhattan Th ưng ñang dn d n cnh tranh m nh m . các n ưc thu c ñ a, hin t ưng tách ñôi ña hình, hình thành các ñô th m i chi m ưu th , th ưng n m g n h th ng c ng sông, c ng bi n; trong khi các trung tâm ñô th cũ bi n mt ho c suy tàn. Hu h t các thành th B c Phi còn b o t n các médinas (ñô th c R p), v i ñ c tr ưng là các ñưng ph r t ch t h p. n ð , New Delhi là tr ưng hp ñin hình, ñưc hình thành t các th p niên ñu th k XX trong th ph Delhi c ũ. Singapore s d ng các hòn ño trong qu n ñ o ñ l p các khu công nghi p v i dân s ca 7 ñô th m i theo K ho ch n ăm 2000, trong ñó ño Jurong là ñô th công nghi p dân c ư ñu tiên do chính ph b o tr TI N HÓA KHÔNG GIAN ðÔ TH ðô th không ñng nh t v cơ ch mà khác nhau v hình thái, do tình hình chi m dng ña hình (site) ban ñu và ñc ñim các ph ươ ng tin v n chuy n. ð án xây d ng h th ng ñưng giao thông; kh i lưng, kích c , b trí các tòa nhà; và ph m vi, mt ñ xây d ng không theo cùng cách th c. Theo Carlo AYMONINO (1926-2010), nhà ki n trúc và quy ho ch ng ưi Ý, phát tri n hình thái ñô th là m t “quá trình liên t c”. Tùy theo tính ch t, ch c n ăng ñô th Tr n Ng c Khánh - 126 - Văn hóa ñô th gi n y u
5. mi th i k ỳ khác nhau mà hình thái ñô th ti n hóa, m r ng không gian, không ñóng khung trong các vòng thành khép kín nh ư tr ưc. Mi ñô th trên th gi i ñu xu t phát t ba ch c n ăng cơ bn: tp h p các ho t ñ ng thu c khu v c kinh t th ba (th ươ ng m i, hành chính, v n chuy n ), t p trung các c ơ s s n xu t (nhà máy, h m m , công x ưng, th công nghi p) và ki n trúc xây d ng hàng lo t các công trình, làm cho ñô th hình thành theo nhi u ki u khác nhau. Tính ña dng ca ch c n ăng có th do ng u nhiên, bi n ñ i khác nhau tùy theo mi thành th ; cũng có th có mt s ph ươ ng di n mang tính quy lu t. TIÊU DÙNG KHÔNG GIAN Tiêu dùng không gian là m t trong các v n ñ l n c a ñô th hóa ngày nay, do giá ñt ngày càng t ăng; các khu ñô th m r ng c n có cơ s h t ng và ph ươ ng ti n v n t i thu n ti n; ñt ñai nông nghi p s d ng ngày càng thu h p; làm mt cân b ng sinh thái; phát sinh hi n t ưng tách bi t xã h i; khi n cho ch c n ăng trung tâm c a thành th b xáo tr n Mt khác, tiêu dùng không gian ñô th còn to ra b ưc nh y th n k ỳ do mt ñ dân s ñô th gia t ăng, do bi n ñi nhu c u ca c ư dân, do k thu t ngày càng hoàn thi n mc dù ñiu này có th gây nh h ưng nguy h i không gian nông nghip, nh t là các nưc có m t ñ dân s cao. Các ph ươ ng ti n v n chuy n phát tri n ngày càng nhanh chóng và h u hi u, cùng vi các chính sách quy ho ch ñô th ñã làm thay ñi toàn b các ñiu ki n tiêu dùng không gian. Năm 1921, có kho ng gn 3 tri u ng ưi cư trú trên ph m vi di n tích thành ph Paris ( ñn nay v n trên 2 tri u), trong khi thành ph m i Cergy-Pontoise v i di n tích tươ ng ñươ ng d ki n ch dành cho 200.000 ng ưi; trong vòng b n m ươ i n ăm, t 1929 ñn 1970, tiêu dùng không gian ñô th trên toàn n ưc B ñã t ăng g p ñôi. Ngoài ra, con ngưi ngày càng tiêu dùng không gian nhi u hơn cho các ho t ñ ng sinh t n (n ưc, th c ph m, n ăng l ưng ), ñ có ti n ích tho i mái (c nhà, ph ươ ng ti n truy n thông ) và tranh th nhi u th i gian hơn ngoài gi làm vi c ( ñi d o, th thao, ngh hè, ho t ñ ng văn hóa ). Th dân tiêu dùng nhi u không gian h ơn khi xa khu trung tâm; thành th nh tiêu dùng nhi u không gian h ơn so v i thành th l n; nhà cá nhân tiêu dùng không gian ít nh t g p hai l n so v i các tòa nhà chung c ư cao t ng. Tiêu dùng không gian trên ng ưi dân t ăng theo t l tr i dài c a ñô th . Kho ng cách bình quân các công trình xây d ng khá n ñ nh ( vùng Île-de-France, nhà t p th cách Paris – Notre-Dame 14 km; nhà cá nhân cách 29 km). S phân bi t gi a thành th và nông thôn ngày càng tr nên vô hi u. Nhìn chung, các thành th th gi i th ba phát tri n theo mô hình ñô th ñông ñúc, làm phát sinh các v n ñ ñ y , t c ngh n, ñòi h i ph i có các chính sách ñô th phù hp, xây d ng các công trình nhà , ñưng sá và tiêu dùng không gian v phía ngo i vi, cn gi m d n c ưng ñ s d ng ñ t trung tâm. Tiêu dùng nhi u không gian không có ngh ĩa là vì c n có thêm ch . Île-de- France, nhà ch chi m 28% ñt ñai, các ho t ñ ng 6%, các trang b cơ s và ñưng sá 14%, còn l i 20% cho không gian xanh, 26% cho không gian nông nghi p xen k và 6% cho các không gian không xây d ng khác. Riêng không gian c ư trú, nhà t p th s dng 31% b m t di n tích, nh ưng tp trung 77% s l ưng dân c ư. ðn cu i th k XIX, các ñô th Anh chi m kho ng 1/6 ñ t ñai tr ng tr t; trong khi Nh t chi m h ơn 1/5 ñt ñai tr ng tr t. Tăng tr ưng m t ñ dân s làm gia tăng tiêu dùng ñt ñai, t o nên hi n tưng m t cân ñi nghiêm tr ng có khi ñn hàng ch c l n. thành ph nh nh ư Gap, s m 2 trên Tr n Ng c Khánh - 127 - Văn hóa ñô th gi n y u
6. ñu ng ưi dân t 15 n ăm 1930 ñã lên 211 n ăm 1975, t c b m t ñ t ñai s d ng ñã t ăng gp h ơn 30 l n trong khi dân s t ăng ch ưa ñn ba l n; vùng B c Pas-de-Calais, tiêu dùng không gian nhanh h ơn t ăng tr ưng dân s gn g p hai l n. Thành th các n ưc ñang phát tri n c ũng không thoát kh i vn ñ này, do nhà cá nhân là ph bi n. Tiêu dùng không gian lãng phí ho c không h p lý còn gây thêm khó kh ăn trong vi c trang b các ti n ích v ñin, h th ng c p thoát nưc, r i nh a ñưng, giao thông v n chuy n Do vy, tiêu dùng nhi u không gian là m t trong các v n ñ l n c a ñô th hóa hi n nay. Ngoài các vn ñ gn v i giá ñt có th gi i quy t cách này cách khác, còn sinh ra nhi u h u qu khác nh ư: mt ñt nông nghi p, trong lúc th gii còn ñang khó kh ăn v lươ ng th c; mt cân b ng sinh thái, ñe d a môi tr ưng; các khu ph tr i dài gây tn kém xây d ng c ơ s h t ng và trang b ph ươ ng ti n v n chuy n; d i ñô th giãn n to nên hi n t ưng cách bi t xã h i; chi phí t ch c t ăng lên và nghiêm tr ng h ơn có th làm loãng ho c làm r i t ch c c a ch c n ăng ñô th mang tính trung tâm [Beaujeu-Garnier, 1995:61]. KHUNG C NH S NG ðÔ TH Cùng v i s phát tri n các ph ươ ng ti n v n chuy n, các chính sách quy ho ch ñô th to ra quan ni m rng h ơn v không gian ñô th thu c v khung c nh s ng . Ti n hóa không gian dn ñ n ba hi n t ưng ch y u ca khung c nh s ng ñô th : 1. Hi n t ưng mt cân ñ i gi a t ăng tr ưng dân s và s d ng ñ t ñai. Thành ph Koweit t năm 1946 ñn nay có b m t di n tích r ng gp 20 l n thành th c ũ. 2. Hi n t ưng phân b dân c ư ñô th không ñu. Vùng ñô th Chicago g m 9 tri u dân, ph b m t di n tích 8.700km 2; trong khi Delhi có 11 tri u dân ch rng không quá 600km 2. S ðô th Di n tích Dân s TT (n ăm 1990) (km 2) (tri u dân) 1 Tokyo 2.423 24 2 New York – Philadelphie 14.150 23,9 3 Mexico 4.445 15,9 4 Séoul 1.596 15,3 5 Buenos Aires 6.210 11,6 6 Bombay 644 11,6 7 Détroit 6.168 4,4 8 Bagdad 734 4,3 Ngu n: Géopolis 3. Hi n t ưng d ch chuy n không gian ngo i vi, vi các ñc ñim sau: a. ða gi i hành chính không theo k p ñà t ăng tr ưng dân s ñt ra yêu c u m r ng không gian ñô th . Năm 1920, thành ph Berlin h p nh t v i 23 ñ a ph ươ ng lân c n, trong ñó có 7 thành ph ; n ăm 1948, Sydney g p chung v i 8 h ươ ng tr n công nghi p ngo i thành; năm 1960, Matxc ơva g p v i 5 thành ph bên c nh, t ăng di n tích h ơn g p ñôi, t 356,4 lên 875 km 2; n ð , k ho ch “ ði Bombay” tăng di n tích g p 4,2 l n, ñt 200 km 2; “ði Calcutta” sáp nh p các vùng ngo i ô [Falk, 1978]. b. Xu t hi n lo i hình ñô th k t n i (agglomérations). Thu t ng ñô th có ngh ĩa nưc ñôi , va ch ñ nh trung tâm c ũ, v a ch ñ nh vùng ñô th k t n i; v a là ñô th c , va là ñô th hi n ñ i. Vùng “ ði Paris” t 1967 Pháp; “ ði London” t 1931 Anh “không còn là thành th mà gi ng nh ư m t vùng ñô th ”; Melbourne, có 76.000 dân ñô th trung tâm, nh ưng 2 tri u dân ñô th k t n i. Tr n Ng c Khánh - 128 - Văn hóa ñô th gi n y u
7. c. Ph m vi ñô th tr ưc ñó b gi i hn vì ph i b o ñ m có th ñi b t n ơi ñ n n ơi làm vi c. Nay nh h th ng giao thông phát tri n làm phát sinh vùng ñô th k t n i, theo các h ưng ưu tiên bên ngoài trung tâm theo ki u ñưng th ng , d ng ngôi sao ho c hình tia , hình thành các ñi l xuyên tâm ho c ch y vòng quanh xu t phát t lõi nhân ban ñu bên trong t ưng thành. d. Các ti n b k thu t cho phép s d ng không gian m i. Tăng tr ưng không gian ngo i vi ph thu c vào ph ươ ng ti n v n chuy n, v i nh p ñ “v t d u loang” theo cách th c: ñu tiên là các ñưng xuyên tâm t trung tâm hình thành tr c giao thông chính; k ñn hình thành các ñưng c t ngang; sau cùng là chi m dng ñt nông nghi p xen k vi các công trình ñô th . TĂNG TR ƯNG KHÔNG GIAN NGO I VI Geddes [1949] quan ni m m i thành th ñ u có xu h ưng t ăng tr ưng. Tăng tr ưng theo nhi u cách, lúc ñu là xây nhà cao t ng, ch ng ch t bên trong n i thành theo ki u kt dính [Chaboot, 1963], nh i nhét [Riboud, 1965], trong ph m vi hn ch ca vòng thành ñô th ; sau ñó phát tri n ra các vùng ven ñô (faubourgs) gn c ng thành, tr i qua nhi u th k , tng b ưc chi m d ng h t không gian; ho c phóng vt ra bên ngoài, to nên cu trúc ñ ng tâm các ñô th k t n i (agglomérations), ho c các ñô th liên h p (conurbations), ngân hà ñô th (mégalopolis) mà Doxiadis t ng d báo ñó là các oekouménopolis . ðô th tăng tr ưng theo ki u k t dính không thu n túy theo hình tròn mà còn theo ki u ñưng th ng, d ng hình sao, hình l ưi tùy theo h ưng ưu tiên c a h th ng ñưng sá giao thông, ho c m r ng ki u m t l ưi khi có các ñưng c t ngang. Vùng ngo i ô theo hình sao có các tr c ñưng giao thông và các h ưng xuyên tâm nên thu n l i và d dàng h ơn trong quan h v i trung tâm thành th . Các lý thuy t v t ăng tr ưng không gian ngo i vi th ưng ñ c p là vòng ñng tâm ca Burgess, lý thuy t ch V c a Hoyt và lý thuy t ña nhân c a Harris và Ullman. * LÝ THUY T VÒNG ðNG TÂM Ernest Watson BURGESS (1886-1966), nhà xã h i h c ng ưi M ñ i h c Chicago, trong công trình Tăng tr ưng ñô th [The growth of City , 1925] ñã phân lo i s d ng ñ t ñai ñô th theo 5 vùng ñng tâm tính t trung tâm ra ngo i vi: 1. Trung tâm giao d ch, tp h p ch y u các ho t ñ ng th ươ ng m i, hành chính và vn t i; 2. Vùng chuy n ti p quanh trung tâm, tp trung ng ưi nghèo, ng ưi da màu, n ơi có các c ăn nhà l p x p bên c nh các nhà máy; 3. Khu nhà công nhân g n n ơi làm vi c; 4. Khu nhà ca tng l p trung l ưu ho c ng ưi có thu nh p cao; 5. Và ngoài cùng là vùng di chuy n con l c ñi làm vi c hàng ngày, vi các con ñưng v n chuy n xuyên tâm hi t v trung tâm ñô th . Mô hình Burgess da trên m i quan h v thu nh p kinh t to nên kho ng cách n ơi tính t trung tâm. Mô hình này còn khá ñơ n gi n, phù h p v i các ñô th công nghi p M khi xe h ơi còn ch ưa ph bi n, khác v i các ñô th ti n công nghi p châu Âu, các Tr n Ng c Khánh - 129 - Văn hóa ñô th gi n y u
8. tng l p ñiu hành qu n lý th ưng tp trung trung tâm l ch s , g n các c ơ s tôn giáo và hành chính; ñng th i khác v i các ñô th hi n ñ i, nơi các nhân t phân lo i vùng ph c t p h ơn. Các khu v c xuyên tâm có t m quan tr ng trong c u trúc tĩnh ca không gian ñô th cũng nh ư trong quá trình phát tri n l ch s . Davie [1937] cho r ng vùng ph c n c a “khu trung tâm có hình d ng không ñu, nhìn chung có hình ch nh t ho c vuông”. ðó là vùng chuyên ho t ñ ng th ươ ng m i, d c theo các tr c xuyên tâm, vi các ñim buôn bán t p trung t i ch . Madison [Conzen, 1968] chia thành ba nhóm ng ưi: nhóm s h u ñt ñai, ng ưi mua tr c ti p ( ñ t) và ng ưi mua gián ti p (nhà ) ho c ng ưi thuê là ng ưi chung cu c ñưc h ưng. Các nhóm này phát sinh c nh tranh, vì ai c ũng mu n t i ña hóa l i nhu n c a mình theo quy lu t th tr ưng. Tr ưng h p thu n l i, giá ñ t lên, ñô th hóa ti n tri n nhanh; trong tình hình kinh t suy thoái, giá ñ t gi m, th tr ưng ng ưng tr [Beaujeu-Garnier, 1995:94]. * LÝ THUY T PHÂN KHU HÌNH QU T Hi n t ưng ñưng xuyên tâm xu t hi n ph bi n các ñô th l n nh . Nhà kinh t hc Homer HOYT trong công trình Cơ c u t ăng tr ưng vùng c ư trú lân c n các ñô th M [The structure of growth of residential neighbourhood in American Cities , 1939] ñư a ra lý thuy t phân khu hình qu t, còn g i là mô hình khu v c ho c mô hình ch V. Mô hình ñưc coi là bi n thái ca mô hình vòng ñng tâm v phát tri n không gian ñô th theo các phân khu ch c n ăng ( zoning ), ch y u là v n ơi . Hoyt nghiên c u 64 ñô th nh và trung bình M , cùng v i các ñô th l n nh ư New York, Chicago, Philadelphie, Detroit và Washington ñ xây d ng cơ s lý thuy t. Hoyt xác ñnh khu v c kinh doanh trung tâm (CBD – Central Business District ); khu nhà cho t ng l p thu nh p cao d c theo h Michigan; còn tng l p thu nh p th p n m dc theo các ñưng s t, ñưng cao t c, khu công nghi p có ñc ñim ñi li t p n p, n ào và ô nhi m Theo Hoyt, các ñô th M “có xu h ưng b trí theo t ng phân khu chia theo thu nh p h ơn là các vòng tròn ñng tâm” 80 . Các h giàu có ng ưi B c Âu ho c Do Thái s ng vùng ngo i ô; trong khi nh ng ng ưi m i di dân ho c da màu có xu h ưng g n vùng trung tâm. * MÔ HÌNH ðA NHÂN C.S. Harris và S. Ullman, trong công trình Tính ch t ñô th [The nature of Cities , 1945], phân cách không gian xã h i c a c ư dân các khu v c khác nhau do s kt hp bn y u t : ñ c ñim c ơ s h t ng, t p h p các ho t ñ ng v n chuy n, tính không tươ ng thích c a m t s ho t ñ ng và giá ñt, làm cho t ch c không gian gi a các thành th ít nhi u khác nhau. Theo ñó, bt k ỳ thành th nào c ũng ñ u có m t trung tâm chính và các trung tâm khu ph (Christaller g i là các ña ñim trung tâm ), làm m t ñi t m quan tr ng c a các quan h xuyên tâm. B. Marchand [1986] ch ng minh m i liên h gi a lý thuy t vòng ñng tâm c a Burghess t trung tâm ra ngo i ô và các h t nhân ph xu t hi n theo mô hình ca Harris. Các lý thuy t này có ñim h n ch chung là xu t hi n t ñu th k XX, trong ñiu ki n vn chuy n ch y u b ng ñưng s t, cách xa khu công nghi p, ch ưa có ph ươ ng 80 Dn theo Jacqueline Beaujeu-Garnier, sñd., tr. 94. Tr n Ng c Khánh - 130 - Văn hóa ñô th gi n y u
9. ti n xe h ơi cá nhân ñ có th di chuy n t nhà g n ñưng chính bên ngoài ñô th ñ n nơi làm vi c và ng ưc l i. Sau Th chi n II, hu ht các ñô th l n m r ng ngo i vi theo nh p ñ vt d u loang , t các nút giao thông và các trung tâm d ch v . ðu tiên là t ăng tr ưng theo các tr c ñưng do l ưu thông xe h ơi chi m ưu th (ng ưi Ý g i là “mô hình thiên hà”, do bao trùm lên mt lãnh th r ng l n gm ñ lo i các nhóm ñô th ); k ñó là các ñưng c t ngang và sau cùng là xây d ng ñô th trên ñt ñai nông nghi p. Ch ng h n nh ư tr ưng hp thành ph Milan [Dalmasso, 1971 81 ], ñu tiên ñô th có ñ c ñim theo mô hình ñng tâm, phát tri n d c các ñưng xuyên tâm, d c các ñ i l vòng ñai. Ngoài không gian xây d ng liên t c, các ngôi làng và th tr n nm trên ñưng xuyên tâm t o nên các d ng nhà phân lô th ưa th t hay dày ñc, th hi n ph m vi nh h ưng tác ñ ng c a thành th . ð ng ăn ch n quá trình ñô th hóa, chính quy n c gng b o v các vùng xanh, t o nên các “vành ñai xanh” các ñô th Anh, ho c các “vùng cân b ng t nhiên” 82 vùng ñô th k t n i Paris. Nh p ñ và cách th c m r ng ngo i vi thay ñ i tùy theo các ñiu ki n ñ a ph ươ ng nh ư s n ăng ñ ng c a dân chúng, khác bi t m c s ng, kh n ăng k thu t ho c các ñiu ki n chung nh ư phát tri n các ph ươ ng ti n v n chuy n c p vùng ho c qu c gia, k ho ch hóa không gian kinh t , quy t c quy ho ch ñô th Ngoài ra còn m t s tác ñ ng khác v dân s , kinh t và xã h i. T CH C KHÔNG GIAN ðÔ TH T ch c không gian ñô th v a là k t qu bi u hi n v m t không gian tình tr ng cân bng tĩnh nh t th i các d li u v môi tr ưng, v a bi u hi n v m t th i gian s ti n hóa năng ñng c a các quan h ch c n ăng do ho t ñ ng ph c h p c a con ng ưi. Ch ng h n, các nhà máy c n ñ i ng ũ nhân công s tìm cách ñư a công nhân ñn gn nhà máy, hình thành các ñô th công nhân, khu nhà phu m ; ho c ñt nhà máy bên cnh khu dân c ư ho c trên m t tr c l giao thông thu n ti n; ho c là t ch c d ch v ñưa ñón công nhân t vùng ph c n. CÁC ð ÁN Các ñ án thành th có th coi là b n tóm l ưc l ch s qua các th i k ỳ th ăng tr m [Merlin, 1988]. các n ưc ñang phát tri n, thành th phát tri n th ưng không theo m t ñ án nào, nh ưng v n có th tìm th y ñó m t s ñ c tr ưng chung. Thông th ưng ng ưi ta k t h p nhi u hình th c khác nhau, ít khi s d ng mt mô hình duy nh t. Trong khi ña s các ñô th l n M k t h p s ơ ñ c ñam và các ñưng chéo góc, do thành th có ñc ñim n m trên b bi n; ho c mt s tr ưng h p to các con ñưng chính ñ th ng góc ra bi n (Los Angeles, Toronto). 81 Dn theo Jacqueline Beaujeu-Garnier, sñd., tr. 86. 82 Vùng cân b ng t nhiên (ZNE) t n ăm 1976 Île-de-France nh m m c tiêu ban ñu là b o t n không gian nông thôn và nông nghi p tr ưc s phát tri n c a các vùng ñô th hóa, gi ng nh ư vành ñai xanh London tr ưc ñó h ơn n a th k . Vùng cân b ng t nhiên th c ch t là khu d tr t nhiên, g m 6 khu v c ñ ng b ng và cao nguyên, ch y u là r ng bao ph kh p b n h ưng, nm trong ph m vi không gian ña lý không liên t c, có bán kính 30-50 km, ñưc s d ng cho các ho t ñ ng ti m n ăng v du l ch dã ngo i, th ư giãn và ngh d ưng. Theo th ng kê n ăm 1975 (ch ưa tính vùng Vexin m i nh p vào n ăm 1981), các vùng này có 352.471 ha, chi m 26,3% di n tích, v i h ơn 4% dân s , m t ñ 13 ng ưi/km 2, t c là ít h ơn t 1.000 ñn 10.000 l n dân c ư n i thành, ñt t l 5,4 m 2 không gian xanh/ng ưi (ít h ơn London 2 l n). Tr n Ng c Khánh - 131 - Văn hóa ñô th gi n y u
10. + ð án bàn c ho c c ñam (échiquier, damier) là ph bi n nh t. ð án này gi ng nh ư các tr i lính La Mã, t o nên hai ñưng l n th ng góc cardo và decumanus , nay v n còn du tích Turin, Florence. ð án này làm cho ñưng sá th ng hàng, r ng và giao nhau th ng góc, hình thành các khu nhà hình vuông ho c ch nh t, nên còn g i là tr c giao (orthogonal ), vuông góc (quadrillé ). Ng ưi ta còn g i ñây là s ơ ñ Hippodamos , tên c a v ki n trúc s ư ng ưi Hy L p th k V tr ưc Công nguyên, ñưc coi là ng ưi khai sáng quy ho ch ñô th ; ho c có khi còn g i là ñ án thành Milet quê h ươ ng Thành ph c ng Le ông. Havre (Pháp) ð án bàn c phù h p vi yêu c u phân lô, chia thành ph ra thành các khu v c hành chính, xây d ng nhà c a theo hình kh i ñ u ñ n và d xác ñ nh v trí. ðim b t ti n là ñưng ph th ng góc, làm ñon ñưng dài ra, t m nhìn b che ch n các ngã t ư và gió th i m nh trên ñưng ph . Các n ưc Tây Âu ti p nh n ñ án này k t sau th k XII, to thành các ñưng ô vuông ñu ñ n trong n i thành, còn bên ngoài thành có hình b u d c ho c ña giác. Các ñô th c Hy L p, La Mã ho c các thành l ũy (bastides) th i Trung ñ i ñu theo s ơ ñ bàn c , ngo i tr các ñô th vùng Vi n ðông (B c Kinh). ðó cũng là ñc ñim ca các ñô th Anglo-Saxon M , Canada ho c Úc, c ũng nh ư h u h t các ngo i ô ca các thành ph l n trên hành tinh. + ð án vòng ñng tâm (radioconcentrique), rt ph bi n trong các thành th nh th i Trung ñ i, ñng th i là c u trúc chung c a các ñô th ln Tây Âu. Ngu n g c s ơ ñ này vì ñô th th ưng ra ñi các ngã t ư và có vòng thành b o v , nh t là th i Trung ñi ( ñ n th k XIV, XV). ð án có các ñưng xuyên tâm t trung tâm ra bên ngoài, th ưng ñi qua các c ng thành, ñ t ngo i vi có th d dàng ñi vào trung tâm, làm t ăng v th kinh doanh và các dch v công ca khu trung tâm. + ð án ñưng th ng , thích ng v i thành ph -ñưng b trí theo chi u dài, các thành th nh , có các ñiu ki n ñ a hình ñc bi t. Doxiadis (1913-1975), ki n trúc s ư ng ưi Hy L p, tng ñ xu t ñ án này ñ xây thành Islamabad, nay là th ñô Pakistan, vi các khu kinh doanh, th ươ ng m i, c ư trú, công nghi p và không gian xanh chy song song d c tr c trung tâm. Các nhà quy ho ch Xô vi t c ũng ti p t c s d ng s ơ ñ này xây thành Stalingrad. Tuy nhiên, t ñ u th k XVIII, William Kent (1685-1748), ki n trúc s ư ng ưi Anh quan ni m: “T nhiên ghét tuy n ñưng th ng” 83 và mu n c t ñ t truy n th ng c ñin Anh. + ð án không ñ án ho c ñ án mm là m t sáng t o r t tinh t c a các nhà quy ho ch ñô th cho các ñô th hi n ñ i, th hi n quan ni m ñ to cm giác t nhiên. Mô hình này tri n khai ñu tiên Norris, ñô th m i thành l p n ăm 1935 thung l ũng Tennessee. ð án này còn tìm th y trong các khu nhà ngo i ô các ñô th k t n i. + ð án uy th nh m làm ni b t, gia t ăng giá tr c a mt công trình ñc bi t, nh vi c b trí ñưng sá và ki u dáng ki n trúc, làm cho m t khu v c c a ñô th ho c toàn b ñô th mang dáng v uy nghi. Versailles, tr s hoàng gia Pháp trong h ơn m t th k t o ra hình nh n ăm con ñưng h i t d n vào tòa lâu ñài; uy th c a các khu ph Tây Paris, ñc bi t là khu v c Champs-Élysées, nơi ñt h i s c a các xí nghi p tm c qu c gia ho c qu c t , làm cho giá tr ñ t ñai tăng lên mc k l c; Brasilia (Brazil) ñưc nh n di n theo ñ án máy 83 Dn theo Max Nicholson, La révolution de l’environnement , Éd. Gallimard, 1973, tr.183. Tr n Ng c Khánh - 132 - Văn hóa ñô th gi n y u
11. bay, v i hai cánh u n cong b ng m t cái h nhân t o hình tr ăng l ưi li m, trong khi tr c ki n trúc trung tâm tr i ra các tòa nhà c a chính ph (ngh vi n, pháp ñình ), ñn cu i cùng là kho ng sân r ng tr ưc các b , b ăng qua các khu nhà , trong m t khu ñ t r ng, có các bãi c và ñưng cao t c ñ góp ph n tôn giá tr c a ch c n ăng “th ñô”. PHÂN B KHÔNG GIAN ðÔ TH Phân b ña lý không ch ñ i v i dân c ư, mà còn g n v i vi c phân b , quy ho ch ñưng sá ñ vn chuy n vi kh i l ưng l n. Vn chuy n tr thành khu v c t ăng tr ưng ca ñô th . Thành th tr i r ng r t nhanh trên các ña bàn: nhà công nhân m c lên c nh nhà máy; các ho t ñ ng tài chính và th ươ ng m i chi m l ĩnh các khu dân c ư c ũ; nhân viên tìm ch trong các khu ñô th m r ng. Do ñó, các ph ươ ng ti n v n t i công c ng ngày càng tr nên c n thi t, không bao lâu v ưt qua m i gi i h n, n i v i các làng lân cn d n d n ñô th hóa và tr thành n ơi c a lao ñ ng thành th [George, 1952:47]. ðn ñu th k XIX, các nhà máy sn xu t quy mô ln nh còn nm trong các ñô th . Song ñi công nghi p có nhu c u ngày càng l n v ña ñim, nguyên li u và n ăng lưng, nên các khu công nghi p chuy n d ch dn ra ngoài các khu ñô th c ũ. Cho ñn ñu th k XX, than vn là ngu n n ăng l ưng duy nh t c a công nghi p. Các hot ñ ng phân ph i than bên c nh v n chuy n nguyên vt li u ho c các s n ph m bán gia công ñô th . Công nghi p là h qu c a các ho t ñ ng th ươ ng m i. V trí t ươ ng ng c a công nghi p và th ươ ng m i ñ o ng ưc so v i ñ c ñim theo mô hình tr ưc ñó [P. George, 1952:48]. Th ươ ng m i, nh t là ñi th ươ ng m i, cũng g n v i v n chuy n tr ng t i l n. Giao thông ñưng bi n nh n nh p làm cho các c ng bi n có v trí thu n l i phát tri n nhanh, ñáp ng các yêu c u v k thu t m i. Th ươ ng mi ngày càng m r ng h ơn so vi th ươ ng m i ñưng bi n tr ưc kia, tr thành ho t ñ ng nòng c t c a nn kinh t . Không gian ñô th t ăng tr ưng nhi u nht khi các ñô th g n ho t ñ ng s n xu t ca mình v i ho t ñ ng tài chính và th ươ ng m i, làm cho ñô th ngày càng tr i rng ra gn vi th ñô các n ưc và th ñô c a các ñ qu c. Các ñi ñô th tr thành trung tâm toàn cu nh ư London, Paris, New York, Bruxelles ho c Th ưng H i. ðc ñim c a các ñi ñô th là m r ng khu v c kinh t th ba g m các ho t ñ ng tài chính, th ươ ng m i, hành chính và chính tr , ñ i h c và v ăn hóa; xác ñnh các hình th c ñ c bi t v sn xu t công nghi p (ô tô, qu c phòng ); bên c nh th tr ưng các s n ph m sang tr ng ho c các ho t ñng tài chính, th ươ ng m i. Giá ñt cao còn lo i b các t ng l p bình dân ri kh i khu v c trung tâm, cn tr xây d ng các khu nhà xã h i trong ñiu ki n tài chính bình th ưng. M t khác, các c ơ s công nghi p l n (Simca, Citroën) tìm th y các ñiu ki n t t nh t ñ ñ t c ơ s s n xu t vùng ngo i ô xa xôi (Poissy, Aulnay) ho c các tnh. Các ñi ñô th trên th gi i (London, New York, Chicago ) ñu có chung hi n t ưng: ch n l c các ho t ñ ng thu c khu v c kinh t th ba khu trung tâm kinh doanh, di d i các ho t ñ ng công nghi p và th công ra ngo i vi. Paris, trên m t s các ñưng ph l n ch còn th y các ca hi u siêu sang ho c chi nhánh các công ty n ưc ngoài c a M ho c Nh t. Pháp, chính sách ZAD (vùng quy ho ch tri n h n) n l c duy trì giá ñt ch ng mc nào ñó và chính quy n dành quy n ưu tiên can thi p; Stockholm, qu ñ t d tr quan tr ng cho phép ti n hành chính sách b i th ưng khá linh ho t; còn các n ưc XHCN, ñt ñai thu c s h u Nhà nưc, có th tr ưng d ng t ñ ng [Beaujeu-Garnier, 1995:268]. TÍNH CH T KHÔNG ðNG ðU Tr n Ng c Khánh - 133 - Văn hóa ñô th gi n y u
12. Theo Beaujeu-Garnier, giá ñt ph n ánh quy lu t th tr ưng các n ưc t ư b n, trong ñó cân b ng gi a cung và c u t ươ ng ng v i các ph ươ ng di n không gian và th i gian [Beaujeu-Garnier, 1995:99-102]. V không gian , ph n trung tâm ñô th có nhi u ưu th vì là n ơi có nhi u tr c ñưng giao thông, rt ñông ng ưi lui t i; ñó c ũng là n ơi ñưc chi m d ng lâu ñi nh t, có trang b ñy ñ nh t. Do ñó, c u m nh nh ưng cung y u, vì không gian trung tâm nh bé và m t ñ chi m d ng cao, nên giá ñt ñ t giá tr t i ña. Càng ra xa trung tâm, mt ñ xây d ng ít h ơn, giao thông thu n ti n nh t là xuyên tâm, t o nên các tr c ñưng quan tr ng thay vì h i t dày ñc vùng trung tâm. ðiu ki n ña l i ít thu n l i h ơn nh có không gian r ng rãi; s c ép v c u ít h ơn, do ñó giá tr ñt r hơn. Các ho t ñ ng ñô th có th quy v hai tính ch t chính: kh n ăng tr ti n và nhu c u mt b ng [Beaujeu-Garnier, 1995:99-100]. Nhi u ho t ñ ng giao d ch có th ch p nh n mt b ng nh ho c chen chúc trong các tòa nhà cao t ng, v i các h i s , ngân hàng, b o hi m, d ch v kinh doanh, th ươ ng m i; trong khi sn xu t công nghi p chi m nhi u không gian h ơn, vì th ưng ñòi h i các tòa nhà th p t ng. V th i gian , ñô th càng lâu ñi thì ñô th càng b chi m d ng nhi u mt b ng và các ñiu ki n không gian bi n ñ i. Vùng trung tâm ñô th va tr i r ng ra, va t bão hòa. Giá ñt ñưc giao d ch ñu giá, nh ng ng ưi chi m d ng thu nh p kém ln l ưt ri b, nh ưng ch cho các ho t ñ ng sinh l i h ơn. Bên c nh ñó, các hi n t ưng giao thông tc ngh n, các công trình b cũ k và xu ng c p, làm cho ñt ñai khu v c trung tâm dù vn hi m nh ưng không còn h p dn, b mt giá nh ư nhi u ñô th M . Nh ư v y, không gian và th i gian k t hp vi nhau trong ti n hóa ñô th , bên c nh các tác ñng v kinh t , xã h i làm thay ñi ñ án ñô th tng th . Trong ñó, có tác ñng ca các ph ươ ng ti n v n chuy n, h th ng ñưng s t ho c ñưng cao t c, các ho t ñ ng ñu c ơ ñt ñai vùng ngo i ô ho c c i to các khu ph c ũ thành n ơi sang tr ng nh ư khu vc phía ðông th ñô Paris. Nhi u nhà ñu c ơ mua ñt ñai nông nghi p gn ho c xa nơi ñô th hóa, ri ch th i c ơ ñ bán l i ho c xây d ng, làm cho ñt ñai tr nên sôi ñng, bi n ñ i ngo i ô thành ñô th . Hi n t ưng này rt ph bi n các ñô th t ăng tr ưng nhanh nh ư São Paulo, Salvador de Bahia, Dakar, Abidjan Giá ñt bi n ñng mnh và ch u tác ñng ti n hóa theo th i gian. London, n u cho giá tr ñt trung bình là 1 thì khu trung tâm City ñt g p 15 l n, khu Westminster gp 4 l n, Greenwich g n 6 l n; Paris, trung bình giá ñt các khu ph sang tr ng g p 3-4 ln so v i qu n 15, gp 6 l n so v i các khu ph ngo i vi phía ðông và g p h ơn 10 l n so v i ngo i ô. Tính ch t không ñ u trong không gian ñưc t ăng c ưng do ti n hóa không ñ u v th i gian. Gi a Th chi n II và n ăm 1965, trung bình giá ñt t ăng g p 50 l n ñô th k t ni Paris và 600 l n qu n 16; còn ñi v i các công trình nhà cho thuê giá r (HLM), ñt ñai m c h ơn giá tr bt ñ ng s n xây trên ñó [Beaujeu-Garnier, 1995:102]. Giá tr ñ t ñai ñô th t ăng lên còn do ch t l ưng các công trình, d n ñ n ngh ch lý: các trung tâm ñô th , nh ng ng ưi thu nh p th p không th trong các tòa nhà cũ k , nên ng ưi ta phá h y ñ xây d ng nhà cao tng có kh n ăng sinh l i nhi u h ơn. ðó là nguyên t c ñ khôi ph c l i các khu trung tâm ñô th M và c i t o các khu nhà kém v sinh c a các ñô th l n châu Âu. PHÂN LO I KHÔNG GIAN ðÔ TH Không gian ñô th không ñ ng nh t, nên có th phân lo i theo nhi u cách. M , lu t pháp ñư a ra quy ch phân bi t thành th ( town # ville) ít quan tr ng h ơn so vi thành ph ( city # cité). Thành ph tp trung ít nh t 20 – 25.000 dân, song ña ph n là ñô th k t n i (corporate city). Biên gi i hành chính không theo k p t ăng tr ưng các ñô Tr n Ng c Khánh - 134 - Văn hóa ñô th gi n y u
13. th k t n i, cho nên mi n ưc có các tiêu chí ñô th khác nhau. Melbourne (bang Victoria), 76.000 dân ñưc tính là ñô th , song 2.000.000 dân thu c v ñô th k t n i. Beaujeu-Garnier [1995:79-80] ñư a ra b n tiêu chí phân lo i không gian ñô th : 1. Không gian xây d ng mang tính liên t c, m c dù các ñô th k t n i ngo i vi có nh ng khu ñô th nhà villa có v ưn bao quanh, các làng ho c th tr n cách nhau khá xa dc theo ñưng sá giao thông. 2. M t ñ dân s tươ ng ñi dày ñc, bên c nh chuy n ñ ng dân s tăng lên các ñơ n v hành chính trong quá trình ñô th hóa. 3. Tính ch t vi c làm phi nông nghi p. M c ũng nh ư n ð , tiêu chí ñô th bu c ph i có ít nh t 75% dân s ho t ñ ng trong các ngh phi nông nghi p. 4. Lao ñng di chuy n hàng ngày 84 . Tr i qua các giai ñon ti n tri n c a không gian ñô th , ngoài di n tích ñt mt, còn có b dày chi m d ng ñ t, t c là kh i l ưng xây d ng ca ñô th theo chi u cao và d ưi mt ñt. Bên c nh các tòa nhà ch c tr i sky-line n i ti ng c a ng ưi Anglo-Saxons tr thành bi u tr ưng c a ñô th , còn có các ho t ñ ng ng m d ưi lòng ñt ñ v n chuy n năng l ưng, cp thoát nưc và giao thông. ðô th bi n ñ i t chi u rng sang chi u cao, ph bi n khu v c trung tâm, cho th y tăng tr ưng ñô th nh t thit tp trung nhi u ng ưi h ơn trong m t ph m vi không gian hn ch . H qu là ñô th càng quan tr ng thì di n tích khu v c nhà ch c tr i càng r ng. Manhattan có hi n t ưng tách ñôi gi a khu v c phía Nam và Trung tâm; trong khi toàn b thành ph Rio vi các ñô th v tinh Copacabana, Ipanema và Leblond b bi n thái, do ñưng ph t o nên các di hành lang h p và t i, tr thành hàng rào ng ăn ch n gió bi n tràn vào các thung l ũng bên trong. Ngày nay, mi thành th ñ u phát tri n chi u cao. Có th ñó là h qu mang tính th i th ưng, do yêu c u cn thi t khi dân c ư ñ xô v thành th và do l c hút c a thành th ngày càng h p d n. Ngay c các n ưc XHCN tr ưc ñây cũng không tránh khi giai ñon ti n hóa này. Moscow, n ăm 1926 ch m i có kho ng 0,7% nhà cao t 8 t ng tr lên; ñn th i k ỳ tái ki n thi t sau Th chi n II, t l này ñã vưt trên 50%, m c dù x s này ñt ñai rt rng, nhà cao t ng còn tươ ng ñi ít. Ngoài chi u cao, vi c s d ng chi u sâu làm tng ng m ngày càng lan tràn, ñc bi t các ñô th ñông dân cư và hi m không gian nh ư Tokyo. Ban ñu, t ng ng m là ñ d n nưc, khí s ưi, c ng thoát n ưc, dây cáp ñin, ñin tho i và TV, sau này s d ng t ng ng m cho métro và nhi u m ng l ưi giao thông v n chuy n khác. Quy ho ch ñô th nhi u t ng d ưi lòng ñt là xu h ưng ph bi n nhi u ñô th l n. Các ti n b k thu t cho phép làm ñưng b t k ỳ ñâu, ñ m l y, lòng sông, eo bi n ho c nm ch ng lên nhau gm ñưng s t, ñưng ng d n và ñưng cao t c trên cùng l trình nh ư Nh t B n, Úc. Ngoài h th ng giao thông d ưi lòng ñt, còn có các c ơ s th ươ ng mi, ñim vui ch ơi gi i trí và bi u di n, k c các khu nhà nh ư Montréal, h th ng các nhà ga nhi u t ng nh ư Bruxelles, Paris. Moscow, nhà ga métro còn ñưc thi t k làm n ơi trú n bom h t nhân. Nh ư v y, chi m dng không gian theo b dày là xu hưng phát tri n không gian ñô th ca th k XXI. 84 “Migration quotidienne ”, hi n t ưng di chuy n ñi làm hàng ngày ñô th , do th dân (t 1945, bao gm c nông dân) không ki m s ng ñưc n ơi c ư trú, nên ph i di chuy n hàng ngày ñ ki m vi c làm nh phát tri n các ph ươ ng ti n v n chuy n. Hi n t ưng này còn g i là di chuy n luân phiên (alternante), con lc (pendulaire), ho c th k XIX là di chuy n theo mùa (migration saisonnière). Tr n Ng c Khánh - 135 - Văn hóa ñô th gi n y u
14. CH ƯƠ NG 12 Không gian k thu t K thu t là gch n i gi a con ng ưi và t nhiên. Không gian k thu t bao g m ñưng sá, ñưng s t, kênh ñào, ñô th , tàu th y, xe h ơi làm cnh quan ñô th luôn ti n hóa [Mauss, 1947]. Vi c ng d ng k thu t m i ñòi h i các ñiu ki n v t ch c xã h i và môi tr ưng ñ a lý t ươ ng ng [Akhrich, 1987]. Do ñó, xã h i, k thu t và môi tr ưng có quan h t ươ ng tác ln nhau [Roca, 1989]. P. George [1952:11] ñ cao ph ươ ng di n k thu t khi ñy quan ni m ñi xa h ơn: thành th ñ n gi a th k XIX là s n ph m văn hóa , còn ñô th ngày nay là s n ph m k thu t. “Ti n hóa v k thu t và các c u trúc kinh t -xã h i trong hai th k qua ñóng vai trò quy t ñ nh trong vi c hình thành các vùng ñô th k t n i, làm cho các ñô th c ũ b tràn ng p và bi n ñi do ph i t ch c l i các ch c n ăng, khác v i các ñô th nh tr ưc ñó th ưng gi ng nhau”. Nhi u ñ án ñô th c a các nhà quy ho ch ni ti ng nh ư Haussmann, Le Corbusier, Cerda, Hénard, Soria y Mata, Howard, Sitte và Wright ñu ñưa ra h th ng v sinh thoát nưc, ñưng sá giao thông, ñi l i v n chuy n. ðó là không gian l ưu thông con ng ưi, tài sn, các ñưng ng d n ch t l ng, n ăng l ưng, k c thông tin. Tuy nhiên, trong các h th ng này, các nhà k thu t, các k s ư th ưng ch x lý các v n ñ k thu t, mà ít quan tâm ñn ý ngh ĩa xã h i, t m quan tr ng c a không gian và lãnh th mang tính chi n lưc. M , vi c xây d ng ñô th do y ban nhà qu c gia (National Housing Agency ) ki m soát; còn mi ñô th hình thành các cơ quan dch v quy ho ch, l p ñ án tng th (master plan ) các c ơ s h t ng k thu t dành cho sinh ho t ñô th gm dch v công, c ơ s tr ưng h c, t ch c cung ng và các gi i pháp phân khu ch c n ăng, ñ các nhà máy và các khu c ư trú không phát tri n mt cách vô chính ph . Chính các ph m vi k thu t xây d ng ñưng sá, ñưng s t, kênh ñào, ñưng h m, cu, c ng, ñưng ñin, ñô th , k c các ph ươ ng ti n tàu th y, xe h ơi, tàu l a t o nên s ti n hóa cnh quan ñô th . QUY HO CH ðÔ TH Quy ho ch ñô th là m t thu t ng m i: urbanisme (Pháp), urban planning (Anh), town planning (M ), Städtebau (ðc). Năm 1867, trong công trình “ Lý thuy t t ng quát v ñô th hóa ”, ki n trúc s ư ng ưi Tây Ban Nha CERDA, là ng ưi ñ u tiên ñư a ra khái ni m quy ho ch ñô th . V sau các nhà ki n trúc mi ñư a ra nhi u quan ñim khác nhau v quy ho ch ñô th . Quy ho ch ñô th , ngoài ý ngh ĩa là ngành h c m i xu t hi n t cu i th k XIX, còn là ho t ñ ng có ý th c nh m ñ n cách th c quan ni m, t ch c, qu n lý ho c bi n ñ i thành th và không gian ñô th . Kho ng n ăm 1910, quy ho ch ñô th bt ñu khai sinh Pháp, là ngành khoa h c quy ho ch và qu n lý ñô th . Năm 1880, công trình Städtebau (Xây d ng ñô th ) c a J. Stübben, ng ưi ðc, ñưc coi là hi n ch ươ ng ñu tiên v quy ho ch ñô th . Ông quan ni m c n tôn tr ng quá kh , không nên bi n ñ i ho c di d i trung tâm ñô th cũ mà có th tách ñôi nó ra. Ai C p c ñ i, Hy L p, La Mã, Trung Qu c ho c châu M tr ưc th i Crixt p Côlông (Columbus Christopher, 1492), thành th ñưc xây d ng theo m t b c c quy cũ, ch y u theo các quy tc mang tính tôn giáo; thi Trung ñi ñưc ñánh d u bng vi c thành l p nhi u ñô th mi nh các ho t ñ ng buôn bán; ñn th i Ph c hưng châu Âu, các ñô th ñưc chú ý làm ñp h ơn. ðô th lúc b y gi ñưc quan ni m là n ơi tp hp các công trình ki n trúc dân s và tôn giáo có giá tr . Tr n Ng c Khánh - 136 - Văn hóa ñô th gi n y u
15. Năm 1755, sau tr n ñ ng ñ t, thành ph Lisbonne ñưc xây d ng l i, v i ñưng sá ñưc t ch c th b c theo ñ án k ô vuông ñ d dàng lưu thông, ñng th i có th thoát n ưc m ưa qua các ñưng c ng ng m. Sau này, m t s ñô th m i b t ñ u chú ý quy ho ch nh ư: Jaussely l p b n ñ quy ho ch Barcelone [1903]; Prost v i b n ñ quy ho ch Anvers [1910] Sau n ăm 1850, b t ñ u có s tách bi t gi a các thành th c ũ và công nghi p ñang phát tri n. Các nhà quy ho ch ñô th nh ư Cerda, Sitte, Garnier, Howard, Le Corbusier tri n khai hc thuy t quy ho ch vi các xu h ưng v nhân h c, v ăn hóa h c ho c t nhiên h c, theo phân lo i c a F. Choay. Ch ng h n, Port Sunlight [1888] là ñô th gm 800 nhà vưn nông thôn, xây d ng t 1899 ñ n 1914 theo mô hình văn hóa dành cho công nhân nhà máy xà bông Lever Brothers; ho c ñô th -vưn c a Ebenezer Howard. K t năm 1945, quy ho ch ñô th ñưc ñ y m nh do yêu c u cp thi t xây d ng l i các ñô th b chi n tranh tàn phá châu Âu và Nh t B n; làn sóng nông dân ñ xô vào thành th ; xe h ơi càng lúc càng ph bi n làm ño l n b m t và các c ơ ch vn hành ñô th ; kinh t phát tri n nhanh chóng và ñô th tr thành nơi ñt hi s các ho t ñ ng kinh doanh s n xu t và th ươ ng m i Hi n ch ươ ng Quy ho ch ñô th t nh ng n ăm 1920 yêu c u m i thành th trên 10.000 dân ñu ph i quy ho ch, làm ñp và m r ng ñô th . ðu th k XX, quy ho ch ñô th tr thành h c thuy t ph bin, v i ñ nh cao là Hi n ch ươ ng Athènes n ăm 1933. Hi n ch ươ ng Athènes [1941] lưc quy thành th trong bn ch c n ăng chính tách r i v không gian, g m có: , làm vi c, ñi l i và gi i trí. Nhi u mô hình ñô th ki u m u ho c lý t ưng xu t hi n, nh m c i thi n các ñiu ki n v sinh, gi i quy t bnh t t, ch ñ lao ñng, ch nh trang các công trình, nhà Ebenezer HOWARD (1850-1928), ng ưi Xc t-len, ñư a ra lý thuy t ðô th -Vưn (Garden-City), th c ch t thu c v trào l ưu ch ng l i thành th ; Patrick GEDDES (1854- 1932), t nhà sinh h c tr thành nhà xã h i h c v i công trình Ph ươ ng pháp kh o sát vùng (Regional Survey). Quy ho ch ñô th là bi u hi n v m t lãnh th t ch c xã h i c a con ng ưi [Bigot, 1994]. Quy ho ch ñô th nói chung bo ñ m theo ba nguyên tc: tr t t , sáng s a và ñp, qua ñó nh m gi i quy t ba vn ñ l n ca ñô th là: giao thông , v sinh và m quan . C th h ơn, theo t p chí Urbanisme [1934], ñó là các v n ñ : giao thông, v sinh và ti n nghi, xã h i và kinh t , m quan, tri th c và tinh th n Tc là, quy ho ch ñô th gn li n vi vi c t ch c môi tr ưng s ng ñô th . Theo các quan ni m quy ho ch m i, các nhà ki n trúc, nhà qu n lý, nhà s h c ñ u có th tr thành nhà quy ho ch ñô th . Quy Tr n Ng c Khánh - 137 - Văn hóa ñô th gi n y u
16. ho ch ñô th nh m mc ñích ci thi n ñiu ki n s ng c a th dân mà không phá h y khung c nh t nhiên và xã h i ñã có t tr ưc ñó. Các nhà quy ho ch ñô th th i k ỳ ñ u lưu ý m i k ho ch cân b ng vùng ph i quan tâm ñn s hòa h p ba lo i hình không gian: nông nghi p, nông thôn và ñô th , trong ñó không gian nông thôn không ñng riêng r , bi t lp, mà ñưc coi là không gian chuy n ti p ho c quá ñ. Tuy nhiên, c n phân bi t gi a m t bên là các th i k ỳ chuy n ti p phát tri n v kinh t ca nông nghi p – th ươ ng nghi p – công nghi p và dch v vi mt bên là quá trình ti n hóa lâu dài c a không gian ñô th : nông thôn – thành th và ñô th hóa nông thôn. Ho t ñ ng quy ho ch ñô th khác vi các ho t ñ ng xây d ng, m c dù ñó là hai ho t ñng mang tính thi t y u cho ñ i s ng và b tr cho nhau (con ng ưi có nhu c u v và ho t ñ ng kinh t , xã h i). Quy ho ch là ñư a vào m i ñiu ki n c n thi t, theo quan ni m và th c ti n, ñ to lp cnh quan và hình thái ñô th , bo ñ m tr t t v c ơ s h tng (quy ho ch ñ t ñai, t ch c và qu n lý cnh quan do con ng ưi t o nên) và k t c u ki n trúc (t ch c không gian xây d ng); khác vi xây d ng là các quy t c, quy ph m k thu t ñưc thi t l p trong khuôn kh các chính sách, ñáp ng các nhu c u xây d ng c a công dân và ca các tác nhân kinh t . Theo Pascal Reisset [2008:15], qu n lý quy ho ch lãnh th ch y u quan tâm v tr t t quy ho ch ñô th , ki m soát không gian công và ñiu ti t các c ơ s trang b phát sinh; trong khi ho t ñ ng xây d ng thu c v ki n trúc và ki m soát giá c , các th i h n và các quy t c kèm theo. Qu n lý quy ho ch ch y u là ho t ñ ng quy ho ch ñô th nh m thành lp các khu ph m i xen l ng vào n ơi hi n h u. Xu h ưng quy ho ch ñô th có s tham gia c a ng ưi dân bao g m vi c thay th các nguyên t c chung, ít nhi u lý thuy t, ñiu hành các ho t ñ ng quy ho ch ñô th theo thông l, bng vi c th hi n ý mu n c a các cư dân ti ch ho c c ư dân t ươ ng lai. Trong h u h t ñô th , các ñ án ñưng sá giao thông ñ u h i t v trung tâm. ðó là yu t thu n l i cho vi c g p g , mua bán và ch t l ưng các d ch v , nh ưng b t l i vì gây t c ngh n giao thông. Các trung tâm ñô th ñưc xây d ng vào th i k ỳ dân s còn ít, ph ươ ng ti n k thu t h n ch và nhu c u c n thi t di chuy n hoàn toàn khác. Tr ưc tình hình này, các ñô th ñã tr i qua hai xu h ưng ti n hóa: ho c t b cái nôi trung tâm ñ m ra các khu ph m i xa h ơn, có không gian thoáng rng h ơn; ho c tái “chinh ph c” trung tâm, m r ng ñưng sá cho l ưu thông hi n ñ i, xây nhà cao t ng cho các ho t ñng thu c khu v c kinh t th ba. Trên ph m vi th gi i, có th phân bi t hai th i k ỳ quy ho ch không gian ñô th : theo ki u châu Âu t cu i th k XIX ñ n kho ng n ăm 1930, v i các khu ph theo phong cách truy n th ng nh ư ñưng sá hình h c, có chi u r ng trung bình, qu ng tr ưng l n t ươ ng ng vi các công trình mang tính phô tr ươ ng, nhà cao t 2-6 t ng Nhi u ñô th thu c ñ a có kt h p theo phong cách châu Âu th i k ỳ này nh ư Bombay, Hong Kong; và theo ki u M hóa k t sau Th chi n II, vi các mô hình nhà cao t ng Chicago r i Manhattan; các tòa nhà nhô cao h ơn; các m t ti n không còn màu xám ñc ca ñá ho c bêtông mà sáng sa nh s d ng g ươ ng và kim lo i, r i ñ n các t m g ươ ng kh ng l . Tr n Ng c Khánh - 138 - Văn hóa ñô th gi n y u
17. Các ñô th M, châu Âu và c Liên Xô tr ưc ñây còn ñư a ra gi i pháp th ba v quy ho ch ñô th là: h n ch xe h ơi vào khu trung tâm, bng vi c tri n khai các con ñưng dành cho ng ưi ñi b , cùng lúc vi các bi n pháp xây d ng các bãi ñ xe g n ñó ho c d ưi lòng ñt và dành ñc quy n ra vào trung tâm cho các ph ươ ng ti n v n chuy n công c ng. Tr ưc hi n t ưng phát tri n xe h ơi lưu thông cá nhân t nh ng n ăm 1920 M , các nhà quy ho ch ñô th b mang ti ng thi n c n (myopie) khi h quan ni m xe h ơi là “công c gi i trí” c a ng ưi giàu. H kh ng ñ nh tramway vn s là ph ươ ng ti n ñi l i duy nh t t n ơi ñ n n ơi làm vi c c a ña s th dân. ðn năm 1935, h v n d a vào các con s th ng kê v n chuy n ñô th do các công ty tramway cung c p ñ ñt m c tiêu c i thi n v n chuy n công c ng, b ng các tuy n xe buýt và tramway s to thu n l i ho c làm ch m ti n ñ gi i trung tâm hóa [Dupuy, 1991:21-22]. Theo nh n ñ nh c a D. Turner [1922], lúc b y gi ng ưi ta quan ni m: “Trong mt ñô th hi n ñ i, tramway tr nên thi t y u gi ng nh ư nhà và c ơ s làm vi c. Trong m i ho t ñ ng xã h i và kinh t , con ng ưi ñ u ph thu c vào d ch v tramway”85 . H u qu là v n chuy n công c ng trong các ñô th M suy s p r t nhanh chóng cho ñ n t n ngày nay. GIAO THÔNG V N CHUY N GIAO THÔNG ðÔ TH Theo Le Corbusier, “giao thông (trafic) là m t dòng sông, c n tuân theo các quy lu t nh ư ñi v i các dòng sông” 86 . Gi ng nh ư cơ th con ng ưi c n có b x ươ ng ch ng ñ và các m ch máu tu n hoàn, thì các c ơ ch ñô th ñ u d a trên h th ng ñưng sá giao thông và các ph ươ ng ti n l ưu thông. Chính các ph ươ ng ti n v n chuy n qua các th h k ti p nhau ñã to nên h qu m r ng không gian ñô th , v i các hình th c ñô th hóa khác nhau: ñô th hóa theo tr c ñưng s t; ho c các ñưng cao t c to thu n l i ñô th hóa vùng ngo i vi và nông thôn xa xôi T h ơn mt th k nay, các h th ng ñi l i, n ăng l ưng và nh t là h th ng truy n thông (communication) ñã tái t o và phát tri n ñô th . Không gian ñô th da trên h th ng ñưng sá và các phươ ng ti n giao thông, liên l c Trong các hình th c giao thông, cn phân bi t hai ph ươ ng th c: v n chuy n vt th ñ di chuy n ng ưi và tài s n, phát tri n trong ph m vi không gian ñô th , và vn chuy n phi v t th cho phép truy n nh n các d ng thông tin khác nhau, mà con ng ưi không c n di chuy n. Chính hình th c sau này ñã tác ñng mnh m ñi s ng và t ch c ñô th , m ra m t k nguyên m i ca văn minh vi n thông (télécommunications). Rémy Allain [2004] khái quát 4 th i k ỳ xã h i-k thu t ñô th t ươ ng ng v i các ph ươ ng th c v n chuy n ch ñ o là: ñô th ñi b (ph n trung tâm c a các ñô th k t n i, tươ ng ng v i th i k ỳ kích c thành ph trong phm vi dành cho ng ưi ñi b ), ñô th tramway (m r ng liên t c các vùng ngo i thành), ñô th xe l a và ñô th xe h ơi. Tuy nhiên, ngày nay ñang d n hình thành b sung d ng ñô th toàn c u, nh phát tri n các ph ươ ng ti n truy n thông. ðô th k t n i càng l n, t o ra nh ng khác bi t v ch c n ăng và trình ñ xã h i gi a các khu ph , thì c n thi t ph i di chuy n ñon ñưng dài h ơn và th ưng xuyên h ơn, ñc bi t là ñi l i ñ làm vi c, t o nên các nh p ñ gi cao ñim có t n su t di chuy n không ñu. các ñô th ln c a M , m i ng ưi di chuy n 6-8 l ưt/ngày; trong khi Londres và các ñô th ca Pháp kho ng 4 l ưt; Paris là 3,5 lưt. Nguyên nhân di chuy n (Londres) 85 Turner D., “C ơ s quy ho ch v n chuy n ñô th ”, v ăn ki n H i ngh qu c gia l n th 14 v quy ho ch ñô th (Springfield, June 5-7, 1922) – dn theo Gabriel Dupuy, sñd., tr. 22. 86 Le Corbusier, The Radiant City, Faber & Faber, London, 1964 (d n theo Beaujeu-Garnier). Tr n Ng c Khánh - 139 - Văn hóa ñô th gi n y u
18. Tính ch t Lưu thông Lưu thông gi di chuy n hàng ngày (%) cao ñim (%) Nhà - ch làm 35 71 Ho t ñng kinh doanh 11 7 Vn chuy n hàng hóa 22 12 Khác 32 10 Dn theo Báo cáo Buchanan, 1962 Nh ư v y, b ph n di chuy n quan tr ng nh t là vì lý do kinh t , chi m h ơn 2/3 kh i lưng lưu thông London; và th i ñim nhi u nh t là l ưu thông gi cao ñim do di chuy n t nhà ñ n n ơi làm vi c và ng ưc l i, lên ñn hàng tri u ng ưi nh ư các ñô th k t n i London, Paris. Ch ng h n, vùng Île-de-France có kho ng 7 tri u l ưt ng ưi di chuy n hàng ngày, trong ñó m t n a nm trong ph m vi thành ph Paris, tc là tp trung 40% l ưt ng ưi di chuy n ch trên ph m vi bng 1% di n tích vùng Île-de-France; và 60% các di chuy n di n ra trong kho ng t 17 – 19 gi . Cũng Île-de-France, ch tính trong vòng m ưi n ăm, trong khi dân s t ăng kho ng 10%, thì tn su t di chuy n tăng ñn 50%; trong ñó di chuy n trong ni thành là 16,8%, di chuy n ra ngo i thành và ng ưc l i bng 80%. Các s li u ñiu tra vùng Paris c a Barbier, Merlin [1969] cho th y s l ưng di chuy n nhi u h ơn các h có thu nh p cao hơn, có mc ñ c ơ gii nhi u h ơn (ng ưi s h u xe h ơi di chuy n g p ba l n ng ưi không có xe; các h s h u hai xe có tính c ơ ñng g p ñôi), ho c tùy thu c ngh nghi p xã h i (cán b cao c p và ng ưi làm ngh t do di chuy n nhi u h ơn gp 8 l n công nhân viên). Mc ñ di chuy n còn tùy thu c vào các ñc ñim tính ch t ñô th : không gian ñô th rng l n s kích thích vi c di chuy n t ăng lên, trong khi m t ñ dân s tp trung s làm gi m di chuy n; các h có nhà cá nhân di chuy n nhi u h ơn các h khác. Ngoài các y u t này, còn có t p quán sinh s ng làm cho di chuy n gi a các n ưc không b ng nhau. Trong các ñô th l n M , ng ưi dân di chuy n 6 – 8 lưt/ngày/ng ưi; London và trong các ñô th các t nh c a Pháp kho ng 4 l ưt; Paris là 3,5 l ưt Mi thành ph ñ u có ch c n ăng “ngã t ư”, ít nhi u ph c t p và ñi l i khó kh ăn, di chuy n tr thành th m h a, nh t là ñi v i ñưng sá ch t h p trong các khu ph c . ða li c a nhi u thành ph ñ t ra các vn ñ giao thông khó kh ăn. Tr ng i l n nh t c a không gian t nhiên là các dòng nưc và ña hình nh p nhô. ð vào Manhattan n m chênh vênh gi a hai eo bi n, c n có h th ng c u treo và các ñưng h m. Sydney tr ưc kia ch có m t cây cu duy nh t gây ra nhi u tc ngh n khi lưu l ưng giao thông tăng cao. Liverpool có ca bi n Mersey rng ph i s d ng phà, mãi ñn n ăm 1934 m i thông th ươ ng d dàng nh xây ñưng h m có nhi u nhánh. ð trèo lên d c ho c ñ a hình nh p nhô, ng ưi ta ch n cách làm các con ñưng ngo n ngoèo ho c s d ng xe l a dây cáp (funiculaire), k c ph i dùng thang máy nh ư Bahia (Braxin) (hình ). Tr n Ng c Khánh - 140 - Văn hóa ñô th gi n y u
19. Vi c xây d ng m t h th ng giao thông ñi xuyên qua trung tâm và vòng quanh thành ph th ưng ti n hành không nhanh chóng b ng vi c xây d ng nhà . ð tránh ñi xuyên qua trung tâm thành ph , ña s các n ưc l n công nghi p hóa và châu Âu ñ u làm các ñưng vòng cao t c ngo i vi. Paris ph i m t 17 n ăm ñ làm con ñưng ngo i vi Périph ñu tiên (t 1956-1973) dài 37 km, có l ưu l ưng 1.200.000 xe/ngày, nh ưng khi làm xong thì b b o hòa nên ph i xây thêm ñưng A86 vòng ngoài, cùng v i ñưng cao t c Francilienne khác ñi vòng qua ñô th k t n i ñ n các ñô th m i. VN CHUY N ðÔ TH Vi c l a ch n v n chuy n công cng hay vn chuy n t ư nhân tưng ch ng gi n ñơ n là tùy theo l a ch n c a cá nhân, song thc ra ñó là v n ñ v chính sách và xã h i [Beaujeu-Garnier, 1995:106]. Vn chuy n t p th chi m ưu th và có h th ng nh t là các n ưc XHCN; trong khi các n ưc ph ươ ng Tây, m c s ng càng cao thì vn chuy n tư nhân càng ñưc s d ng nhi u. S hành khách s d ng métro Moscow nhi u g p ba l n so v i New York. Tuy nhiên, thành công c a v n chuy n công c ng còn do các khó kh ăn khác v ch ñ xe và ch ñ xe. 4/5 c ư dân Manhattan không s d ng xe h ơi cá nhân, trong khi t l này M là 21,5%; thành ph Los Angeles ñ t 22,3%, m c dù Los Angeles ñưc m nh danh là thành ph xe h ơi, d ch v xe h ơi cá nhân chi m ñ n 40% [Rougerie, 1975:223]. Trong các ñô th l n B c M nh ư New York ho c Chicago, Ý nh ư Milan, ðc, nhi u ng ưi dân ph i th c hi n 100 km m i ngày ñ ñi t nhà ñn ch làm và ng ưc l i. Di chuy n con l c t n ơi ñ n n ơi làm vi c c a dân s ho t ñ ng ñô th ñ t ra nhu c u v n chuy n. Di chuy n hàng ngày trong các ñô th k t n i có vn ñ lãng phí th i gian, s c kh e và ti n b c. Con ng ưi di chuy n hàng ngày trung bình là 1,5 gi . Paris, th i gian di chuy n trung bình là 1gi 20p/ng ưi/ngày, nh ưng ñon ñưng ñi làm ho c ñi h c trên các ph ươ ng ti n v n chuy n công c ng có th m t 2g – 2g r ưi, t c là 5g/ngày. Năm 1938, ch tính di chuy n trong 20 qu n n i thành Paris ra ngo i ô và di chuy n t ngo i ô ñ n ngo i ô, s ng ưi hàng ngày ph i di chuy n ñon ñưng m t h ơn mt ti ng ñ ng h ñã v ưt quá n a tri u ng ưi [George, 1952:58-60]. Liên Xô c ũ, giao thông các thành ph l n và vùng ngo i ô lên t i hàng t l ưt di chuy n/năm. Kho ng cách trung bình t 10-12 km ñi b ng xe buýt, 20-25 km ñi b ng xe l a. Th i gian tiêu phí cho các ñon ñưng di chuy n kho ng 1-1,5 t gi , và t 2-3 t n u k thêm th i gian ch ñ i [Kudryavtsev, 1961]. Milan, s d ng các ph ươ ng ti n v n chuy n g m có: 33,9% b ng xe l a; 30,9% bng d ch v xe h ơi; 22% b ng tramway liên th ; 12% b ng các ph ươ ng ti n cá nhân, trong ñó m t n a là xe hai bánh. Di chuy n ít h ơn 30 phút, kho ng 3/4 s d ng tramway, xe h ơi và xe hai bánh; n u nhi u h ơn 3 gi , xe la chi m ưu th v i 71,3% [Dalmasso, 1971]. Do mt s l ưng r t l n các xí nghi p nh bi n m t, t p trung công nghi p và tính không n ñ nh c a th tr ưng lao ñ ng ñã c t ñ t liên h ñ a lý gi a n ơi làm vi c và n ơi . Di chuy n g n v i vi c làm có xu h ưng gi m, trong khi ñi h c tăng trên 25% và ñi ngh tăng trên 42%. Paris, di chuy n n i ñô là 16,8%; gi a Paris v i ngo i ô và ng ưc Tr n Ng c Khánh - 141 - Văn hóa ñô th gi n y u
20. li chi m 80% và ngo i ô là 63,3%. C ũng v y, t l s d ng ph ươ ng ti n v n chuy n công c ng n i ñô là 63,3%, gi a ngo i ô và Paris là 59,3%, trong khi ngo i ô xe t ư nhân chi m ưu th v i 75%. Theo R. Clozier, t 1900 ñ n 1936, s hành khách di chuy n trong n ăm vùng Paris bng ñưng s t tăng t 16 tri u lưt lên 400 tri u và vi các ph ươ ng ti n v n chuy n ñô th khác t ăng t 67 tri u lên 2 t lưt. London, n ăm 1910 v n chuy n hành khách 1,6 t lưt/n ăm, ñn gi a th k XX con s ñó bng vn chuy n trong mt tháng. PH ƯƠ NG TI N V N CHUY N Cho ñn nh ng n ăm 1830-1840, thành th M vn ch t c ng; không gian làm vi c và cư trú l n l n. Thành th b t ñ u m r ng k t th i k ỳ ñô th công nghi p trong nh ng n ăm 1840-1880, tr ưc h t nh xe khách omnibus và tramway do ng a kéo (t c ñ 6-8 km/gi ). Kho ng n ăm 1830 ln ñu tiên xu t hi n các tuy n xe khách (omnibus ) trong thành th do ng a kéo (hippomobiles) t i Nantes (Pháp), r i Paris, London và New York. Ph n ln cư dân ñô th tìm ñưc vi c làm các c ơ s công nghi p ñt ra nhu c u di chuy n mà vi c ñi b không th ñáp ng ñưc n a. Nhi u ph ươ ng ti n v n chuy n l n l ưt xu t hi n: xe ng a kéo (Paris, 1828); xe ñp (1880), ñưng s t/tàu l a ngo i ô (Paris 1837; London 1914); tramway (Pháp 1853, M 1887); xe buýt ch y xăng (1905); métro (London 1890, Paris 1900, New York 1904). * VN CHUY N CÁ NHÂN Các h th ng k thu t vn chuy n ñô th ñưc thi t l p và v n hành ch y u do sáng ki n và l i ích tư nhân. ðó là các h th ng tramway, métro, chi u sáng công c ng, ñin, khí, ñin tho i, ñin tín. M, khu v c n ưc do chính quy n ñ a ph ươ ng qu n lý tr c ti p, mà lúc ñu là do các công ty t ư nhân. Pháp, h th ng ñưng sá giao thông cho xe hơi do các yu t t ư nhân nh ư hãng Michelin. + Xe h ơi Xe h ơi tr thành ph ươ ng ti n cá nhân ph bi n t nh ng n ăm 1920 M . S l ưng xe h ơi t ăng nhanh, t 20.000 n ăm 1920 lên 800.000 n ăm 1930. Các thành ph l n M dành 1/4 - 1/3 ñt ñô th cho xe h ơi l ưu thông, Chicago là 40,7%, Detroit là 49,5%, còn Los Angeles bng mt n a. Vào n ăm 1960, khu v c kinh doanh trung tâm (CBD), 59% di n tích dành cho ñưng sá và các bãi ñu xe. Phát tri n xe hơi còn t o ra h qu m r ng quy mô ñô th , làm gi m m t ñ dân s , nhu c u xây ñưng cao t c, phát tri n buôn bán d c các tr c l giao thông, v.v. Nh di chuy n t do, ngo i ô tăng tr ưng không còn theo dng sao bi n, mà theo ki u kt dính tr i dài (agglutination étalée), to nên hi n t ưng m r ng ñô th ra kh p bn phía và làm suy y u d n các trung tâm ñô th . Các không gian ngo i vi tr i dài trong khu v c có bán kính 100-120 km. châu Âu, hi n t ưng này tr h ơn (nh ng n ăm 1960- 1970 Anh, Pháp) và ít n t ưng hơn do xu hưng hình thành các ñô th liên h p. các ñô th nh ư Iran, Hàn Qu c, Mêhicô, Thái Lan có kho ng m t n a s lưng xe h ơi l ưu thông trong th ñô, gây nn tc ngh n giao thông, lãng phí nhiên li u và ô nhi m không khí. + Taxi Taxi cùng v i vi c s d ng các ph ươ ng ti n ñưa ñón khác ñáp ng nhu c u di chuy n b ng xe h ơi, cá nhân ho c t p th . Ngoài ra, còn ph i k ñ n vi c ñi b do thi u các ph ươ ng ti n v t ch t và c ơ s h t ng; s d ng xe hai bánh có ñng c ơ nhi u thành ph trong các n ưc nông nghi p và c ơ gi i hóa kém, k c các n ưc phát tri n trong các thành th có không gian h p, k t xe, ñ c bi t ñi vi gi i tr ; ho c phong trào khôi ph c ñi xe ñ p Hà Lan, Pháp. Tr n Ng c Khánh - 142 - Văn hóa ñô th gi n y u
21. Amsterdam, thành ph ñưc m nh danh là “bà hoàng xe ñp”, trong bán kính 12 km, m t n a s ng ưi di chuy n s d ng xe ñ p, 16,5% ñi bng xe l a; t 12-24 km tramway ñưc ưu tiên; còn ngoài 30 km m i ng ưi ñ u s d ng xe l a. ð ch ng n n ùn t c giao thông ñô th do các ph ươ ng ti n v n chuy n cá nhân, ng ưi ta s d ng nhi u bi n pháp có tính r ăn ñe nh ư: l p các ch ñ u xe bt bu c tr ti n trung tâm, gi i h n th i gian ñ u, c m hoàn toàn trong m t khu v c nào ñó; ho c bng chính sách tích c c ưu tiên cho v n chuy n công c ng, có bi u giá ưu ñãi, l ch gi ra vào thành ph các ho t ñ ng khác nhau * VN CHUY N CÔNG C NG Theo Merlin [1979, 1992]: “ Vi c l a ch n h th ng v n chuy n ch ñ o s v ưt ra ngoài ph m vi hn h p thu n túy k thu t ho c kinh t , vì có th nh h ưng ñ n c u trúc ñô th , t ch c xã h i ñô th , l i s ng hàng ngày c a th dân ”87 . Ng ưi ta tính toán trang b các ph ươ ng ti n v n chuy n tùy theo kích c ñô th . ði vi thành ph kho ng 200 – 400.000 dân, ch c n các ph ươ ng ti n vn chuy n trên b mt; nh ưng t m t tri u dân tr lên, c n s d ng b dày ñô th v i các ph ươ ng ti n v n chuy n ñưng s t, métro. Pháp, c ba ñô th k t n i trên 1 tri u dân không k th ñô Paris là Lyon, Marseille và Lille ñu có h th ng métro. Nhìn chung, v n chuy n ñô th bao gi c ũng thi u h t, chính quy n công c n h tr ho c tr c ti p b ng các kho n tr giá, ho c gián ti p b ng các chi phí xây d ng h th ng ñưng giao thông. Các ph ươ ng ti n v n t i khác nhau ñưc ch n l a da trên hai ph ươ ng di n: v tài chính ñi v i giá c ñ u t ư và kh n ăng vn hành khai thác ñ sinh li; v t ch c và ng ưi s d ng g n v i vi c gi m chi phí di chuy n [Merlin, 1991]. Mc dù trong th c t không hoàn toàn nh ư v y, vì ngoài giá c ñ u t ư và v n hành còn có giá xã h i88 , ñt ra v n ñ ưu tiên vn chuy n cá nhân hay t p th , kinh t hay xã h i. Paris, ng ưi ta tính ñưc giá xã h i c a xe h ơi là 0,38 F/km, trong ñó: 0,16 do ti ng n; 0,12 do ô nhi m và 0,10 do ùn t c. Theo Báo cáo v n chuy n qu c gia n ăm 1993, giá thành vn chuy n Île-de-France bng tramway là 2,57 F/km, bng xe buýt 2,40, bng métro 1,32; trong khi ch y 1 km b ng xe h ơi ngo i thành là 4,54 F; ngo i ô là 5,97 F và n i ô Paris là 7,23 F [Beaujeu-Garnier, 1995:108]. + Tramway T nh ng n ăm 1870, h th ng xe dây cáp (cable car, cable railway) xu t hi n thay th s c kéo loài v t c a tramway, nh ưng ph i ñ i ñ n ñ u nh ng n ăm 1890 tramway ch y ñin m i là ph ươ ng ti n v n chuy n công c ng. Tramway khá ph bi n mt s thành th M kho ng t năm 1850, còn châu Âu ch m h ơn t ñ u nh ng n ăm 1870, do ñiu ki n không thu n l i, nhu c u di chuy n ban ñu còn h n ch vì m t ñ dân s thành th ñông h ơn, nh t là các vòng thành còn t n t i 87 Dn theo Jacqueline Beaujeu-Garnier, sñd., tr. 119. 88 “Giá xã h i” do vi c di chuy n b ng xe h ơi là: ti ng n, ô nhi m không khí, t c ngh n giao thông, m t th i gian, tai n n, bên c nh s c ăng th ng, m t mõi, khó ch u v tinh th n, nh h ưng s c kh e, k c nh hưng k t qu b phi u bu v chính tr nên rt khó l ưng giá. Tr n Ng c Khánh - 143 - Văn hóa ñô th gi n y u
22. các d ng khác nhau trong thành th châu Âu, gây khó kh ăn trong vi c thành l p các tuy n. Năm 1890, M có 6.000 d m tuy n tramway; ba n ăm sau t ăng g p ñôi (12.000 dm) và 10 n ăm sau lên 30.000 d m (tc là gp 5 l n trong 13 n ăm). So v i châu Âu, dù b nhi u ph n ng, song chi u dài các tuy n t ăng g p 10 l n trong 5 n ăm (1893-1898) H th ng tramway có th ch cùng lúc 400-500 ng ưi, t c là có th lên ñn 20.000 ng ưi/gi , trong khi các chi phí ñ u t ư ch b ng 10% métro, giá thành ch /km r h ơn xe buýt. Tramway ñưc l i th có ñưng dành riêng, tránh n n k t xe, yên t ĩnh h ơn, ch nhi u h ơn, nhanh và r h ơn, nên gi vai trò quy t ñ nh m r ng liên t c ra các vùng ngo i thành b tách bi t các ho t ñ ng kinh t và c ư trú. Tuy nhiên, vi c ch y trên các cung ñưng c ñ nh ca tramway là ñim m nh, ñng th i là ñim y u. ð n nh ng n ăm 1930, Pháp lo i b h th ng tramway, tr m t s n ơi nh ư Saint-Étienne, Marseille, Lille Còn M, tramway ch m d t các ho t ñ ng vào năm 1961, nh ưng v trí cho xe h ơi cá nhân. V sau này, nh nh ng ti n b k thu t hi n ñ i và s bi n ñ i ña d ng các nhu c u tiêu dùng không gian, tramway d n d n h i ph c nh ư Île-de-France + Xe buýt Xe buýt là m t bi n th c a v n chuy n t p th , tuy kh n ăng v n chuy n kém hơn, song rt linh ho t, không c n c ơ s h t ng dành riêng. Xe buýt là ph ươ ng ti n v n chuy n t p th ñ u tiên các ñô th nh và các ñô th k t n i c a các n ưc ñang phát tri n. Tuy nhiên, ph ươ ng ti n này ñng tr ưc nguy c ơ b k t xe, t c ñ r t y u (10 km/gi trong gi cao ñim Paris) và th ưng xuyên ph i ngh ĩ ra các gi i pháp m i, nh t th i ñ xe buýt có th l ưu thông. Theo tính toán c a Bigey và Schmider [1971], xe buýt ch 50 khách, l ưu thông cách kho ng 30 giây (trên th c t là không t ưng) có th ñ t m c ti ña 6.000 khách/gi ; trong khi giá thành ch ng i trên km cao h ơn tramway. Ngoài xe buýt và tramway ch y trên b m t còn có trolleybus (xe ñin bánh cao su) ch y r t êm và không gây ô nhi m, vn còn khá nhi u các n ưc ðông Âu, Th y S ĩ. + Métro Nh k thu t ñưng s t và ti n b trong l ĩnh v c ñin, métro ch y trong ñưng h m xu t hi n ln ñu tiên London năm 1863, New York 1867, và k t ñ u nh ng n ăm 1890 ph bi n thành h th ng th ñô l n các n ưc. Métro ch y u s d ng b dày không gian, xây d ng khá tn kém, song b o ñ m gi gi c chính xác, tc ñ an toàn, có kh n ăng ch ñưc 50-60.000 khách/gi cho ñoàn tàu 8 toa, m i toa 700 ch [Clozier, 1936]. Mng l ưi métro có th m ra vùng ñô th k t n i theo chi u r ng nh ư Tokyo, Moscow; theo chi u dài nh ư Manhattan ñ phù h p ñ a hình bán ño; xuyên tâm nh ư London, Moscow; v a xuyên tâm v a ch y vòng nh ư Paris, v i các tuy n cách trung tâm ñn 25 km. K t nh ng n ăm 1960, Paris còn k t h p v i h th ng tàu nhanh vùng (RER), làm t ăng kh n ăng k t n i v i các vùng ngo i ô xung quanh. Vi s lưng vn chuy n kho ng 15 tri u hành khách/ngày, song phân b trong không gian ñô th không ñu nhau: 3 tri u trong n i ñô Paris, 5.900.000 gi a ngo i ô và Paris, g n 6 tri u trong ph m vi ngo i ô. Bng s d ng các ph ươ ng ti n v n chuy n vùng Paris (%) Ph ươ ng ti n Ni ô Ngo i ô – Ngo i ô – Tng s Paris Paris Ngo i ô toàn vùng Tr n Ng c Khánh - 144 - Văn hóa ñô th gi n y u
23. ðưng s t - 21 6,1 10,9 Xe buýt n i ñô 11,2 3,9 - 4 Xe buýt ngo i ô - 11,7 13,5 10 Métro 51 31,3 3,4 23,8 Xe h ơi cá nhân 30,3 27,3 55,4 40,3 Ph ươ ng ti n khác 7,5 4,7 27,6 11 Ngu n: IAURP (1974) 89 + ðưng s t Trong ch c n ăng c ư trú và di chuy n t ch ñn nơi làm vi c, vai trò c a ñưng st ch hàng th y u. Song vi c di chuy n con thoi hàng ngày t ch ñ n n ơi làm vi c phát tri n nhanh, tr ưc h t t ng l p ng ưi giàu có, làm cho các tuy n ñưng s t có tác d ng quy t ñ nh ñ n c u trúc ñô th tr ưc c tramway. ðưng s t bùng n (railway boom ) ñu tiên M vào nh ng n ăm 1830-1840, kéo dài vùng ngo i thành xa ñn 20-25 km, theo d ng ch dài ngón tay, có c u trúc ña ht vành ñai nh ư tr ưng h p Chicago. Los Angeles có b khung hi n t i nh 5 tuyn ñưng st t a ra t Pueblo hình thành các th tr n ( downtown ) gi a các n ăm 1860-1910; ho c Úc hình thành các thành ph l n t sau nh ng n ăm 1880. Trong khi châu Âu có ñưng s t ngo i thành t r t s m: tuy n Saint-Germain – Paris là m t trong các tuy n ñưc xây d ng ñ u tiên trên th gi i (năm 1837); song tc ñ phát tri n ch m h ơn, ph i ñ n các n ăm 1900-1939 m i phát tri n ra ngo i thành quanh London, Berlin và Paris. ðn n ăm 1914, London có tuy n ñưng s t ra ngo i thành ñt bán kính 10-15 km; t n ăm 1919 ñã t ăng c ưng ñ u t ư ñ kéo dài các tuy n ra gn 60 km, v i các lo i ph ươ ng ti n tàu ñin. GIAO THÔNG KHÔNG D CH CHUY N Giao thông không ch v n chuy n ng ưi, tài s n, hàng hóa, n ăng l ưng (v t th ), mà còn ñáp ng các yêu c u v dch v và các ph ươ ng ti n thông tin liên l c (phi v t th , không xê d ch). Có th v n chuy n ng ưi, hàng hóa, và c ũng có th v n chuy n ý tưng, thông tin, tuyên truy n, qu ng cáo. Giao thông không d ch chuy n, hay còn g i là truy n thông ho c giao thông phi v t th , m c dù ñ có th k t n i gi a hai phía truy n và nh n c n có các ñài, tr m và các ph ươ ng ti n v t ch t khác. H qu c a s ñ i mi hình th c giao thông này là hi n tưng bùng n t ăng tr ưng v không gian, trên di n tích càng lúc càng r ng h ơn, k c xuyên không gian ho c phi không gian. Ng ưi ta có th ra kh i trung tâm thành ph ñ v nông thôn ho c vùng ngo i vi cách nhi u ch c ho c hàng tr ăm cây s , nh ưng v n không có ý th c r i b ñô th , nh ph ươ ng ti n xe h ơi, ñin tho i, internet, bo ñ m các trang b ti n ích Năm 1876, Alexander Graham Bell phát minh ñin tho i, s d ng ph bi n t n ăm 1880 cho các th ươ ng nhân, ngh t do, ch ưng kh và các d ch v c nh sát và phòng ch ng cháy các ñô th M. Mng ñin tho i (1877 New York, 1879 Paris) m ra các ñiu ki n m i, các xu hưng m i ca cu c cách m ng truy n thông ho c giao thông không d ch chuy n v t ch t. Trong l ĩnh v c vi n thông, n ăm 1840 phát minh ñin báo, s d ng ñô th trong các l ĩnh v c thông tin ch ng khoán, c p c u và c nh sát. 89 Dn theo Jacqueline Beaujeu-Garnier, sñd., tr. 111. Tr n Ng c Khánh - 145 - Văn hóa ñô th gi n y u
24. M , ñin tho i phát tri n r t nhanh ch óng, vào nh ng n ăm 1930 ñã n i m ng g n 50%; trong khi Pháp ch m h ơn, ph i ñ n sau n ăm 1975 m i b t nh p, song m c ñ tăng tr ưng r t nhanh chóng (24% n ăm 1974; 89% n ăm 1985). T năm 1977, vi c s d ng cáp quang ñánh d u bưc kh i ñ u ca m t giai ñon phát tri n m i. Thông tin toàn c u ñưc ti p nh n t các v tinh trên qu ñ o, cách trái ñt 36.000 km. Nh ñó, tc ñ ngày càng chi m ưu th , lo i b d n các kho ng cách v không gian; con ng ưi có kh n ăng làm vi c t xa, như Swissair thuê x lý ki m toán Bombay Nh ư v y, t t c các thành th , dù có t m quan tr ng nhi u ít, ñ u ph i b o ñ m s di chuy n c a c ư dân, ho c b ng ph ươ ng ti n v n chuy n công c ng, ho c xây d ng các cơ s h t ng cho các lo i ph ươ ng ti n v n chuy n cá nhân. Di chuy n v t ch t ngày càng l n cùng v i s t ăng tr ưng kích c ñô th , k c liên ñô th ; trình ñ ho t ñ ng kinh t và m c ñ giàu có, sung túc; các th hi u và nguy n v ng c a công dân. Tuy nhiên, m i ñ án c ñin ñang tan v do các th th c truy n thông hi n ñ i [Burgel, 1993]. Thành th không còn là các h t nhân ñưc phân c p theo th b c ho c ch c n ăng. T c ñ ngày càng chi m ưu th quan tr ng h ơn kho ng cách, k c tri t tiêu kho ng cách. Các ph ươ ng ti n tàu cao t c, máy bay, cùng v i s chi ph i v ñ u t ư, chuy n d ch t ư b n, c ơ c u các xí nghi p l n, nh h ưng trong l ĩnh v c nghe nhìn toàn cu và làm vi c t xa ñã và ñang làm ño l n hình nh c a th gi i. PHÂN KHU CH C N ĂNG Theo Y.M. Danan, “ không th quy ho ch không gian ñô th mà không ti n hành phân khu ch c n ăng ”. N i dung ch y u ca phân khu ch c n ăng là th hi n không gian dưi hình th c phân chia các vùng giáp nhau, xác ñnh ranh gi i, m i vùng có các ñc tr ưng riêng nh ư: ki u s d ng ñ t (công nghi p, khu v c kinh t th ba, nhà ), m t ñ chi m h u, các trang b cơ s , không gian xanh, s d ng cho hi n t i và t ươ ng lai. Trong mt cu c ñiu tra th c hi n n ăm 1986 vi 6.400 thành viên c a H i Quy ho ch M , tr l i câu h i: “Trong l ĩnh v c nào quý v ti n hành nhi u nh t?”. Câu tr li theo th t là: “phân khu ch c n ăng”, “phát tri n kinh t ”, “nhà ”, “t ch c ñô th ” và sau cùng là “v n t i”. Năm 1974, ng ưi ta tng tuyên b phân khu ch c n ăng (zoning ) Canada ñã ch t. Tuy v y, phân khu ch c n ăng v n ti p t c ñ l i d u n mnh m trong quy ho ch các ñô th Canada [Dupuy, 1991:63]. Vi c kt h p phân khu ch c n ăng trong quy ho ch ñô th Bc M khác vi châu Âu. Phân khu ch c n ăng c a M ch y u gm 3 lo i: khu ph cư trú , khu ph công nghi p và trung tâm giao d ch th ươ ng m i; trong khi ñ án quy ho ch ñô th ñ u tiên ca Pháp [1915] ñã ch ra c n thi t phân khu ch c n ăng trong m t ch ươ ng trình d ki n phát tri n v ñưng sá giao thông , v i các h th ng k thu t thu c trách nhi m c a các cơ quan công quy n. TH ƯƠ NG M I Thươ ng mi không ch là mua bán, mà ñó còn là ho t ñ ng sáng t o, ñng th i là ñng l c t ăng tr ưng ñô th . Henri Pirenne (1862-1935), s gia ng ưi B , gi thành th chính là “ ña con gái c a th ươ ng m i”. Bn thân thành th có ngu n g c t trao ñi kinh t . Dù hình thái ra ñi nh ư th nào, thành th vn là n ơi dành riêng cho các ho t ñ ng trao ñi các sn v t trong vùng v i các s n ph m ñn t n ơi xa; gi a hàng th công, các d ch v ñô th v i s n ph m nông thôn. Thành th ñưa ti n t vào nông thôn, t ñó gii phóng s nông s n th a ra kh i nông thôn; th th công thành th có lu ng khách hàng t nông thôn, qua ñó ng ưi bán hàng rong ho c th ươ ng nhân có th mang hàng v cung ng. Tr n Ng c Khánh - 146 - Văn hóa ñô th gi n y u
25. Mc dù thành th còn có các ch c n ăng v hành chánh, s n xu t công nghi p nh ưng trong m i tr ưng h p th ươ ng m i ñ u có m t, to ra nhi u nh h ưng ln. “Ch c ch n th ươ ng m i là y u t trung thành nh t vi mô th c xã h i mà nó ñư a vào” [Beaujeu-Garnier và Delobez, 1977]. Ph ươ ng ti n xe h ơi phát tri n vi ñc ñim di chuy n t do, cùng v i các ph ươ ng ti n hi n ñ i khác còn góp ph n làm bi n ñ i quy ho ch ñô th v th ươ ng m i các n ưc phát tri n. * CƠ S TH ƯƠ NG M I ðÔ TH Theo Beaujeu-Garnier, các c ơ s th ươ ng m i luôn chi m ưu th các v trí trung tâm ca ñô th , gm có năm loi: 1- Văn phòng các công ty qu c gia, qu c t ho c các t p ñoàn công nghi p ñ t chi nhánh th ươ ng m i trung tâm ñô th ñ giao d ch, trao ñi; mt s khác có kho hàng ngo i vi ho c các ñ a ph ươ ng lân c n. 2- Văn phòng kt h p vi kho bãi giá r ngo i vi. 3- Ca hàng bán buôn chuyên bi t, k t h p sn xu t ñ bán hàng (nh ư hàng may mc Paris, New York), th ưng n m các khu ph c kính, gn ngay trung tâm. 4- Sn ph m n ng, ñòi h i thu n ti n v n chuy n, cn kho bãi l n; văn phòng chi m v trí r t nh . 5- Các ñi lý trung gian mua bán các lo i th c ph m t ươ i s ng, ban ñu t p k t các ch ñ u m i nh ư Les Halles Paris, Covent Garden Londres. Các c ơ s th ươ ng m i này ch xu t hi n ñy ñ nh t các thành ph ln, và v c ơ bn ñu kt ni liên l c qua télex, ñin tho i vi các v ăn phòng trung tâm. Trong các n ưc t ư b n, th ươ ng m i ñòi h i c nh tranh, nơi ñt trú s tuân theo quy lu t li nhu n t i ña và luôn ñáp ng yêu c u t do la ch n c a các cá nhân. các nưc XHCN ho c các n ưc ñang phát tri n theo k ho ch có công th c khác: thươ ng nghi p lng trong khái ni m ph c v ; vi c la ch n mt hàng tùy theo quy t ñ nh c a các c ơ ch công ñáp ng theo các nhu c u xã h i; các m t hàng bo ñ m ph c v cho mt s lưng c ư dân nh t ñ nh, nên th ưng ñng nh t ho c kém phong phú. các n ưc TBCN t do c nh tranh, quy lu t tuy t ñ i là thu hút ti ña khách hàng, h càng giàu càng t t, làm sao ñm b o s l ưng, s c mua, thói quen tiêu dùng ñ hàng hóa bán ra th t nhi u. Các sn ph m mang tính ch t khác nhau nh ư: tiêu dùng hàng ngày (bánh mì, s a), ñ u ñ n (th t, cá), tùy lúc (áo qu n), ñc bi t (s m xe c, hàng m ngh ), theo ch t l ưng và giá c th c t tùy theo lo i khách hàng. Nh p ñ lui t i c a khách hàng thay ñi tùy theo lo i th ươ ng m i. Nghiên c u c a Everson và Fitzgerald [1972] Norwich (Anh) ñã x p 1/3 các ñim th ươ ng m i trung tâm ñưc lui t i g n nh ư hàng tu n, 10% hàng ngày và 1/5 hàng n ăm ( ñ ñ c trang b ni th t, d ng c ñin ); trái l i, các trung tâm ph , nh p ñ lui t i mua bán hàng ngày ñt trên 40%, hàng tu n và ñc bi t ch có 20%. Ngoài ra, tt c các trung tâm ñô th c ñin, có s chênh l ch gi a t l dân c ư và cưng ñ ho t ñ ng c a các cơ s th ươ ng m i: trung tâm th ươ ng m i Rome ch chi m 11,2% dân s , nh ưng t p trung 52% nhân viên toàn khu ñô th k t n i ñn làm vi c [Seronde, 1975]; khu trung tâm Le Havre gn tòa th chính chi m 6% dân s , nh ưng có 21% ñim bán hàng và 31% m t b ng th ươ ng m i c a toàn khu ñô th k t n i [Damais, 1974]; Milan g m 7% dân s , nh ưng chi m 20,5% mua bán s , 17,6% mua bán l và ch có 9% mua bán th c ph m [Bianchi và Perrucia, 1978]90 . 90 Dn theo Jacqueline Beaujeu-Garnier, sñd., tr. 143. Tr n Ng c Khánh - 147 - Văn hóa ñô th gi n y u
26. Bên c nh ñó là kh n ăng ti p c n ho c nhp ñ , tn su t lui t i các ña ñim bán hàng. Tuy nhiên, các y u t này còn ph thu c vào kích c ln nh và ñc ñim c ơ ch thành th . Không gian ñô th t ăng tr ưng làm cho c u trúc ñô th mt h t nhân không ñ ñáp ng, mà c n thêm các ht nhân ph d ti p c n ñ phát tri n th ươ ng m i, vì khách hàng tiêu dùng không ph i là các “rôbô kinh t ”, h c g n là lui t i. Ngoài các mô hình c ñin v lý thuy t phát tri n không gian ñô th theo cu trúc phân khu ch c n ăng: Burgess (trung tâm), Hoyt (phân khu, ch V) ho c Harris và Ullman ( ña nhân, nhi u trung tâm), Mac Kenzie (h t nhân ph ), Proudfoot [1937] còn phân c p th b c các trung tâm ph thành 5 lo i: khu trung tâm th ươ ng m i chính (CBD), trung tâm kinh doanh bên ngoài, các tr c ñưng th ươ ng m i chính, các ñưng buôn bán k c n và nhóm các c a hàng riêng l . Murphy [1966] phân chia các ñô th M ñơ n gi n h ơn, gm hai hình thái: h t nhân (noyau) và d i b ăng (ruban). Ngoài các lo i phân khu rt ña d ng, g n ñây còn xu t hi n các trung tâm th ươ ng m i ngo i vi, có th làm ño l n ñ c ñim phân khu ch c n ăng th ươ ng m i ñ i v i các ñô th có t vài tr ăm ngàn dân tr lên. Nghiên c u c a Carol [1962] Zurich (Th y S ĩ) chia ñô th thành ba c p trung tâm: trung tâm chính thu hút toàn vùng ñô th k t n i, v i các s n ph m sang tr ng b c nh t; trung tâm k c n chi m ñn 4/5 khách hàng ñ a ph ươ ng; trung tâm ph có 50% khách ña ph ươ ng th ưng lui t i và 30% trong bán kính 4 km. * TRUNG TÂM KINH DOANH (CBD) Trong các ñô th c ũ, khu v c trung tâm v n còn là l c hút h p d n do ti p t c g n vi ch c n ăng quan tr ng c a thành th là ht nhân th ươ ng m i, n ơi có nhi u c a hàng ni ti ng ho c sang tr ng, có nhiu l a ch n và nh t là tp trung các ñiu ki n thu n ti n cho ch c n ăng này (v n chuy n công c ng, có nhi u ho t ñ ng, nh n nh p ), mc dù ng ưi ta v n không ng ng phàn nàn ho c có ph n ng chán ghét do giao thông khó kh ăn, ô nhi m, n ào, ñông ñúc Trung tâm kinh doanh (CBD – Central Business District) bi u hi n quy n l c ñô th , ñưc ví nh ư là trái tim s ng ñ ng c a mt ñô th vì các ho t ñ ng th ươ ng m i làm bùng n ch c n ăng trung tâm. Trung tâm kinh doanh là ña ñim t p h p các ho t ñ ng ch ñ o, ñiu hành, nh m mang l i cho m i t ng l p ng ưi dân kh n ăng th a mãn ñòi h i cao nh t c a h . ðó là nơi có giá ñt k l c nên các lo i nhà không tr l i ñưc, mà ch có các ho t ñ ng sn sinh nhi u l i nhu n, cn có ña ñim ñông ng ưi lui t i m i ch u ñng ni. Các ho t ñng không gian siêu trung tâm này không ñng nh t, mà phân chia ra nhi u khu v c tùy theo các ñiu ki n th tr ưng. Khu vc h t nhân CBD, nơi có vài ca hàng ln, mt s nhà hàng ho c các ho t ñng th ươ ng m i ñ c bi t. ñó cũng có th là nơi ñt tòa nhà hành chính, công viên, nh t là các ñô th trung bình. Nm bên ngoài m t chút là các tòa nhà d ch v và tài chính, trên các t ng l u nm ngay m t ñưng ñưc s d ng làm v ăn phòng. Trong các ñô th có nhi u nhà cao t ng, các ho t ñ ng giao d ch theo chi u d c r t sôi ñng. M t s c ơ s kinh doanh l n mu n ch ng t quy n l c c a mình b ng cách s dng c tòa nhà. K ñn là các ngân hàng, công ty b o hi m và mt vài khách s n l n; ngo i vi c a CBD là các c a hàng l n bán ñ g , gian hàng tri n lãm xe c , mt vài siêu th và các bãi ñu xe quy mô ln dưi ñ t ho c trên cao. Các khu nhà hành chính hi m khi ñưc gi l i. M t s lo i d ch v c n nhi u không gian r i b khu v c trung tâm ñ Tr n Ng c Khánh - 148 - Văn hóa ñô th gi n y u
27. ra ngo i vi, làm cho ñô th l n d n lên, ñc bi t là các c ơ s ñ i h c, b nh vi n, m t s các d ch v hành chính ho c ngân hàng [Whithand, 1974] 91 . trung tâm CBD, ch c n ăng c ư trú bi n m t dn, dân s s t gi m, trong khi vi c di chuy n ñi làm vi c hàng ngày t ăng lên. Các dòng nhân viên tp n p ñn làm vi c và ra v ñng lo t, ñu ñ n vào các th i ñim bu i sáng và bu i chi u. Ngành ngân hàng t p trung CBD chi m 87,3% t i Zurich, 75 Milan, 73 New York, 67,5 Francfort 92 ; ñi v i các h i s , s li u th ng kê cho th y có 85% Londres, 80 Zurich so v i toàn vùng ñô th k t n i; bo hi m c ũng v y, 74% Zurich, 57% Francfort. Trong khi ñó, không ph i lúc nào CBD c ũng n m ngay chính gi a trung tâm ñô th , ngo i tr các thành ph l n ho c mi va xây d ng. các n ưc nh ư M , Úc, Canada, CBD là các khu nhà ch c tr i (sky-line), bao b c xung quanh là các khu nhà th p t ng dùng làm n ơi cư trú, to nên di n m o ñô th ñ c tr ưng. Nh ưng các n ưc có l ch s thành th lâu ñ i, ñưng ph trung tâm gc th ưng ch t h p và quanh qu o, CBD không h n nm các trung tâm ñô th , ñc bi t ñi v i các ñô th th ph . ði Londres, trong 5 khu trung tâm ñô th hành chính (boroughs ): Westminster, Holborn, Marylebone, Finsbuy và City thì City m i là CBD; mc dù CBD City ch chi m gi 16% t ng di n tích sàn, 35% di n tích s d ng làm v ăn phòng và 41% cho các công vi c t ươ ng ng. New York, trung tâm Manhattan có 2 CBD: ngoài Down Manhattan là trung tâm tài chính th gi i, nơi có ph Wall, còn có m t trung tâm t ăng tr ưng khác c nh tranh nh h ưng, n ơi có hai tòa tháp n i ti ng là Trung tâm Th ươ ng m i Th gi i (tr ưc khi xy ra s ki n 11/9/2001) và Midtown quanh Trung tâm Rockefeller. CÔNG NGHI P Mi ñô th không có cùng trình ñ và ñc ñim phát tri n công nghi p. Cho nên, không th d a vào công nghi p ñ ñánh giá m c ñ t ăng tr ưng ñô th , mà ph i gn v i các ch c n ăng ñô th , vai trò, tính năng ñng, kh n ăng tài chính, quy ho ch, k thu t và các ho t ñ ng giao d ch ñô th . Trong mt h th ng ñô th , có năm b ph n quan tr ng th ưng kt h p vi nhau là: không gian, lao ñng, v n, chính sách và ng x . Riêng trong l ĩnh v c công nghi p, ng ưi ta phân bi t 3 lo i ho t ñ ng: sn xu t, kho bãi và qu n lý. Tuy nhiên, ñi v i các cơ s công nghi p v a và nh , ba lo i ho t ñ ng này có th sáp nh p v i nhau trong cùng m t không gian. * CƠ S CÔNG NGHI P ðÔ TH Thông th ưng, quy mô ca các xưng sn xu t công nghi p ñô th ñưc phân bi t theo s l ưng công nhân. Costa Rica, 85% c ơ s công nghi p ñô th s d ng ít h ơn 5 công nhân; Milan, 82,3% s d ng ít h ơn 10 công nhân; Pháp, các c ơ s công nghi p ñưc coi là x ưng th công khi có d ưi 5 công nhân (g n ñây tăng lên 10). Mt s chi nhánh ngành may m c các ñô th l n ph ươ ng Tây ñu có quy mô khiêm t n ( Paris mi x ưng có kho ng 5,5 lao ñ ng). Tuy nhiên, theo Beaujeu-Garnier [1995:148], có l s ñúng ñn hơn n u d a trên tiêu chí tài chính nh ư các giá tr gia tăng, s li u kinh doanh, hi u qu ñu t ư vì hai y u t c u thành cơ b n trong s n xu t công nghi p là gi m giá thành sn xu t và t m quan tr ng c a th tr ưng tiêu th . V không gian, ñ t ñai t nhiên dành cho công nghi p th ưng là n ơi rút n ưc kém, ít màu m . Mt s n ơi vùng v nh có ñt ñai ñưc b i ñ p nh ư Rio ho c l n bi n nh ư 91 Dn theo Jacqueline Beaujeu-Garnier, sñd., tr. 249. 92 Paris, các c ơ s ngân hàng ñã th c hi n ba cú nh y ñ di chuy n t các khu ph l ch s qu n 2 ñ n vùng chung quanh ñi l Champs-Élysées, và ngày nay ñã chuy n ñ n vùng La Défense. Mi l n d ch chuy n có kho ng cách t 2 – 3 km. Tr n Ng c Khánh - 149 - Văn hóa ñô th gi n y u
28. Tokyo. Trong các th ñô l n ph ươ ng Tây, các nhà máy th ưng ñt phía ðông ñ tránh ô nhi m, vì gió th i ñn t phía Tây. V ña ñim ñt nhà máy, trong các ñô th mà công nghi p chi m ưu th , nhà máy th ưng nm xen ln v i khu cư trú c a công nhân. ðó là tr ưng h p gi a Roubaix và Tourcoing Pháp, các ñô th d t Lancashire và Yorkshire Anh, các ñô th h m m Ng ưc l i, ñ i v i ñô th t ng có quá kh ñô th , h t nhân trung tâm v n gi các ñc tr ưng truy n th ng. Lille, các nhà máy m c lên các khu ph mi, ngoài ph m vi vòng thành Vauban cũ. Cách th c này xu t hi n nhiu ñô th c ũ, nơi công nghi p hóa gây nên ít nhi u bi n ñ i. Th c ra, ngay t ñ u th k XIX, các c ơ s công nghi p ln ch y u ñ t ngo i ô, nơi ng ưi dân ñ a ph ươ ng cung c p m t ph n nhân công, bên c nh các lao ñ ng có ch t lưng t trung tâm ra và lao ñng thông th ưng ñn t các vùng nông thôn lân c n. Sau ñó, xu hưng này ti p di n vùng ngo i vi nh có: giá ñt r , không gian s d ng rng rãi, có th kt h p vi h th ng ñưng h ưng tâm, ñưng th y ho c ñưng s t. Hi n t ưng các c ơ s công nghi p xp hàng dãy theo ñưng th ng, dc các tr c l giao thông là ñc ñim d nh n th y vùng ngo i ô c a mi ñô th công nghi p. ðó là nh các ph ươ ng ti n v n chuy n hi n ñ i phát tri n song song, ñ c bi t là ñưng s t, hình thành các khu công nghi p n m l t vào gi a khu nhà công nhân. Ngoài ra, còn có các hình th c phát tri n công nghi p khác, ñ c bi t các trung tâm nghiên c u th c nghi m nh ư ñi h c Stanford gn v i các d ch v ñô th dn ñ n vi c hình thành các t p h p công ngh cao nh ư Thung l ũng Silicon 93 M , Sophia Antipolis Pháp, Tsukuba Nh t. Mt s cng bi n, cơ s công nghi p ñưc tr l i thành n ơi , m ng xanh ñô th (Philadelphie, Boston, Baltimore ) ho c bi n thành các ph c h p v ăn phòng c c k ỳ hi n ñ i (Docklands London ). * XU H ƯNG ðÔ TH HÓA CÔNG NGHI P K t nh ng n ăm 1970, công nghi p ñưc ñưa vào các ñô th th ph dưi d ng tươ ng ng vi các ñc ñim và yêu c u ca m t ñô th l n, hình thành các hi s , các trung tâm nghiên c u th c nghi m, các dch v th ươ ng m i Mt s hãng xưng ho t ñng sn xu t trong “các khách s n công nghi p” nhi u t ng nh ư nhà máy in, xưng gia công, s n xu t v t li u ñin, hàng m c Hi n t ưng ti n hóa không gian ñô th xu t hi n trong công nghi p khi các c ơ s tăng lên nh phù h p v i tính ch t ho t ñng; quy mô các xí nghi p m nh h ơn nh t p trung và phát tri n th tr ưng r ng rãi; mc dù v n tn t i các ñ c ñim gây ô nhi m (ti ng n, mùi hôi, hóa ch t ñ c h i ). Mt khác, sau khi di d i kh i không gian ñô th , các ngành công nghi p có xu hưng tp trung li, hình thành các trung tâm ho t ñ ng kinh t m i. cao nguyên Saclay nm phía tây nam Paris g m có 14 h ươ ng tr n, nơi tp trung 43% các trung tâm nghiên c u th c nghi m qu c gia v i 35.000 nhà nghiên c u và k s ư, có nhi u c ơ s tr ưng h c. ðây cũng là nút giao thông ñáng chú ý g m 2 tuy n RER, nhà ga TGV Massy, cách sân bay Orly 7 km, có 3 ñưng cao t c n i v i Paris. 93 Silicon Valley nm trong thung l ũng Santa Clara, phía Nam v nh San Francisco và phía B c bang California c a M , rng 500 km 2, n ơi t p trung hàng ngàn tp ñoàn công ngh cao. Tên g i này b t ngu n t vi c s n xu t các con chíp c a b x lý vi m ch ñin t b ng silic, và t n ăm 1971 dùng ñ ch các ngành công nghi p công ngh bán d n và công ngh vi tính. Ngày nay, Silicon Valley có 6.000 xí nghip, tên tui n i ti ng nh t v ñin t , nm trong danh sách Forbes 500, có GDP ñt 325 t ñô la. Ngoài ra, trung tâm công ngh cao Bangalore n ð c ũng ñưc g i là Silicon Valley . Tr n Ng c Khánh - 150 - Văn hóa ñô th gi n y u