Tìm hiểu Tranh dân gian

108 trang ngocly 3420

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Tìm hiểu Tranh dân gian", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

tim_hieu_tranh_dan_gian.pdf

Nội dung text: Tìm hiểu Tranh dân gian

MUÏC LUÏC Lôøi noùi ñaàu 5 Phaàn daãn nhaäp 7 Phaàn I: Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø tranh daân gian Vieät Nam 9 Phaàn II: Nhaân sinh quan Laïc Vieät & tính nhaân baûn trong tranh daân gian Vieät Nam 77 Phaàn III: Tranh daân gian Vieät Nam vôùi lòch söû & huyeàn thoaïi 89 Phaàn IV: Thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa tranh daân gian Vieät Nam 99 Keát luaän 107 SAÙCH THAM KHAÛO Baùo Tia Saùng thaùng 4/2002 Nguyeãn Caåm Vaân: Tranh daân gian Vieät Nam - Nxb VHDT 1995 Nguyeãn Caåm Vaân & Chu Quang Tröù: Tranh daân gian Vieät Nam - Nxb VH 1984 Nhieàu taùc giaû: Amanach Maäu Daàn - Nxb Phuï nöõ 1998 Thieäu Vó Hoa: Chu dòch vaø döï ñoaùn hoïc - Nxb VHTT 1995 Vöông Ngoïc Ñöùc, Dieâu Vó Quaân, Trònh Vónh Töôøng Bí aån cuûa Baùt Quaùi - Nxb VHTT 1993 Haûi AÂn bieân soaïn: Kinh Dòch vaø ñôøi soáng - Nxb VHDT 1996 Kieàu Lieân bieân soaïn: Tranh Caùt töôøng Trung Hoa - Nxb VHTT 2002 4
LÔØI NOÙI ÑAÀU eàn vaên minh cuûa nöôùc Vieät Nam hieän nay laø söï keá Ntuïc moät truyeàn thoáng vaên hieán traûi gaàn naêm ngaøn naêm lòch söû. Ñaây laø nieàm töï haøo chính ñaùng cuûa daân toäc Vieät. Maëc duø traûi bao thaêng traàm trong lòch söû gioáng noøi, nhöng chính beà daøy cuûa moät truyeàn thoáng vaên hoùa ñaày töï haøo aáy ñaõ khieán ngöôøi Vieät khoâng bò ñoàng hoùa trong hôn 1000 naêm Baéc thuoäc vaø goùp phaàn quan troïng taïo neân nhöõng kyø tích lòch söû cuûa daân toäc Vieät. Lôùp buïi thôøi gian phuû daøy leân lòch söû daân toäc qua hôn 1000 naêm Baéc thuoäc, ñaõ khieán cho bao di saûn vaên hoùa bò xoùi moøn, thaát laïc. Truyeàn thoáng vaên hieán aáy chæ coøn ñoïng laïi trong taâm linh ngöôøi Vieät vôùi nhöõng di saûn vaên hoùa coøn laïi coù veû nhö mô hoà, döôøng nhö khoâng ñuû söùc chöùng minh cho moät thöïc teá bò khuaát laáp haøng thieân nieân kyû. Nhöõng yeâu caàu do söï nhaän thöùc cuûa khoa hoïc hieän ñaïi ñaõ ñaët laïi vaán ñeà veà coäi nguoàn lòch söû daân toäc. Haàu heát nhöõng nhaø nghieân cöùu hieän nay, caû trong vaø ngoaøi nöôùc ñeàu cho raèng: Thôøi ñaïi Huøng Vöông – coäi nguoàn cuûa neàn vaên hieán Vieät Nam – chæ toàn taïi töø khoaûng nöûa thieân nieân kyû thöù nhaát vaø laø moät lieân minh boä laïc laïc haäu hoaëc chæ laø moät nhaø nöôùc sô khai. Seõ laø moät söï thaát voïng cho nhöõng giaù trò truyeàn thoáng, neáu nhö khoâng theå minh chöùng ñöôïc coäi nguoàn ñaày töï haøo cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät. Nhöng may maén thay, chính töø beà daøy cuûa neàn vaên hieán aáy, cho neân chæ nhöõng maûnh vuïn ít oûi coøn laïi cuõng ñuû söùc chöùng toû moät neàn vaên minh kyø vó ñaõ toàn taïi treân thöïc teá: Ñoù laø neàn vaên minh Vaên Lang döôùi trieàu ñaïi cuûa caùc vua Huøng. Nhöõng di saûn vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa daân toäc Vieät vaø coäng ñoàng caùc daân toäc anh em nhö: ca dao, tuïc ngöõ, truyeàn thuyeát, coå tích huyeàn thoaïi vv ñeàu coù khaû naêng chöùng toû tính thuyeát phuïc treân cô sôû nhöõng tieâu chí khoa hoïc hieän ñaïi, 5
chöùng minh cho giaù trò ñích thöïc cuûa neàn vaên hieán Vieät Nam. Trong cuoán saùch nhoû naøy, ngöôøi vieát xin ñöôïc tieáp tuïc trình baøy quan ñieåm cho raèng: neàn vaên minh Laïc Vieät, coäi nguoàn cuûa neàn vaên hieán traûi gaàn 5000 naêm, chính laø neàn taûng cuûa vaên hoùa Ñoâng Phöông kyø vó, qua moät maûng trong di saûn vaên hoùa Vieät Nam. Ñoù laø nhöõng böùc tranh daân gian cuûa caùc daân toäc Vieät Nam hieän nay. Noäi dung cuûa cuoán saùch naøy phaân tích noäi dung nhöõng böùc tranh daân gian caùc daân toäc Vieät Nam. Qua ñoù, so saùnh, ñoái chieáu vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan trong lòch söû vaên hoùa coå Ñoâng phöông nhaèm minh chöùng cho neàn vaên minh kyø vó cuûa daân toäc Vieät. Ñaây laø moät coâng vieäc heát söùc khoù khaên, vì söï vieäc ñaõ bò khuaát laáp haøng thieân nieân kyû, khaû naêng cuûa ngöôøi vieát chæ coù giôùi haïn, cho neân maëc duø heát söùc coá gaéng, nhöng chaéc chaén khoâng theå traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt vaø baát caäp. Cho duø nhö vaäy, ngöôøi vieát vaãn hy voïng goùp phaàn coâng söùc cuûa mình vaøo vieäc laøm saùng toû coäi nguoàn gaàn 5000 vaên hieán cuûa daân toäc. Ngöôøi vieát mong ñöôïc söï löôïng thöù tröôùc nhöõng sai soùt vaø coù nhöõng yù kieán ñoùng goùp quí baùu töø baïn ñoïc. Chaân thaønh caûm ôn söï quan taâm cuûa baïn ñoïc. 6
PHAÀN DAÃN NHAÄP göôøi vieát ñaõ haân haïnh trình baày vôùi baïn ñoïc ba Ncuoán saùch (Nxb VHTT taùi baûn 2002, coù söûa chöõa vaø boå sung) laø:”Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi”; “Thôøi Huøng Vöông vaø bí aån Luïc thaäp hoa giaùp”; “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch” theå hieän moät quan ñieåm xuyeân suoát vaø nhaát quaùn cho raèng: Thôøi ñaïi Huøng Vöông, coäi nguoàn lòch söû cuûa daân toäc Vieät Nam ñaõ toàn taïi töø thieân nieân kyû thöù III tr.CN vaø laø moät quoác gia vaên hieán, neàn taûng cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông kyø vó. Quan ñieåm ñöôïc trình baøy trong caùc saùch ñaõ xuaát baûn tröôùc, döïa treân neàn taûng caên baûn laø nhöõng di saûn vaên hoùa phi vaät theå coøn löu truyeàn trong daân gian, ñeå ñaët laïi nhöõng vaán ñeà veà coäi nguoàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Söï phaân tích, dieãn giaûi, minh chöùng treân cô sôû cuûa tieâu chí khoa hoïc hieän ñaïi laø: “Moät giaû thuyeát khoa hoïc chæ ñöôïc coi laø ñuùng, neáu noù giaûi thích haàu heát caùc vaán ñeà lieân quan ñeán noù”. Do ñoù, tranh daân gian Vieät Nam – laø di saûn cuûa neàn vaên hieán traûi gaàn 5000 naêm cuûa ngöôøi Laïc Vieät – thì tính taát yeáu theo tieâu chí khoa hoïc treân laø: phaûi coù nhöõng böùc tranh chöùng toû tính truøng khôùp hôïp lyù vaø laø söï tieáp tuïc cuûa söï minh chöùng ñaõ trình baøy tröôùc ñoù trong nhöõng saùch ñaõ xuaát baûn cuûa ngöôøi vieát. Moät hình töôïng theå hieän trong di saûn vaên hoùa (noùi chung goàm ca dao, tuïc ngöõ, vaên chöông truyeàn mieäng, söï tích, truyeàn thuyeát, huyeàn thoaïi, tranh daân gian v.v ) coù theå coù nhieàu caùch nhìn vaø caùch hieåu khaùc nhau. Coù nhöõng böùc tranh hình töôïng theå hieän tröïc tieáp noäi dung. Cuõng coù nhöõng böùc tranh hình töôïng laø bieåu töôïng, ñoøi hoûi phaûi suy lyù vaø hoaøn toaøn mang tính chuû quan. Ñaây laø söï khoù khaên lôùn nhaát cho vieäc phaân tích vaø minh chöùng cho caùi nhìn cuûa ngöôøi vieát veà coäi nguoàn lòch söû vaø vaên hoùa daân toäc. Bôûi vaäy söï hôïp lyù trong vieäc lyù giaûi nhöõng vaán ñeà lieân quan chính laø ñieàu kieän caàn ñeå theå hieän tính khaùch quan cho vaán ñeà ñöôïc ñaët ra. 7
Vì cuoán saùch naøy laø söï tieáp tuïc theå hieän tính phaùt trieån trong söï töông quan cuûa nhöõng vaán ñeà ñaõ minh chöùng, trình baøy tröôùc ñoù. Bôûi vaäy, trong saùch naøy seõ khoâng laëp laïi nhöõng vaán ñeà ñaõ trình baøy. Do ñoù, raát mong baïn ñoïc caàn coù ít nhaát moät trong hai cuoán ñaõ xuaát baûn laø “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi” hoaëc “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch” ñeå tieän tham khaûo ñoái chieáu. Trong saùch naøy seõ khoâng phaân loaïi tranh theo töøng doøng tranh ñang löu truyeàn trong daân gian, maø phaân loaïi theo chuû ñeà noäi dung nhöõng böùc tranh ñoù theå hieän – theo caùi nhìn cuûa ngöôøi vieát. Phaàn chính vaên cuûa ngöôøi vieát ñöôïc theå hieän baèng kieåu chöõ “VNI-Centur 12”; chöõ trích daãn ñöôïc theå hieän baèng kieåu chöõ “VNI-Helve 10”. Trong cuoán saùch naøy, ngöôøi vieát chæ trình baøy moät soá tranh trong ñieàu kieän söu taàm ñöôïc. Bôûi vaäy, coøn khaù nhieàu nhöõng böùc tranh khaùc, coù theå coøn mang trong hình thöùc vaø noäi dung cuûa noù nhöõng di saûn vaên hoùa to lôùn cuûa ngöôøi Laïc Vieät. Hy voïng raèng caùc ñoäc giaû seõ quan taâm xem xeùt. Maëc duø ñaõ heát söùc coá gaéng, nhöng chaéc chaén khoâng traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt. Ngöôøi vieát raát mong söï löôïng thöù cuûa quí ñoäc giaû. 8
PHANÀÀÀ I THUYEÁT AMÂ DÖÔNG NGU Õ HANHØ & TRANH DAÂN GIAN VIETÄ NAM 9
LÖÔÕNG NGHI SINH TÖÙ TÖÔÏNG Tranh daân gian Haøng Troáng 10
LÖÔNGÕ NGHI SINH TÖ Ù TÖÔNGÏ öùc tranh naøy töï noù ñaõ khaúng ñònh noäi dung trieát Bhoïc veà söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truï qua ngay haøng chöõ ñöôïc ghi treân böùc tranh. Nhöng coù veû nhö noù chæ nhaèm noùi laïi moät caâu trong Heä töø cuûa kinh Dòch: “Thò coá Dòch höõu Thaùi Cöïc, thò sinh löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng, töù töôïng sinh baùt quaùi”.Thöïc ra böùc tranh naøy mang moät noäi dung minh trieát saâu saéc.Ñaây chính laø böùc tranh minh hoïa vaø lyù giaûi yù nghóa ñích thöïc noäi dung cuûa caâu treân trong Heä töø, khaùc haún söï lyù giaûi cuûa caùc nhaø lyù hoïc Ñoâng phöông töø thôøi Haùn ñeán nay. Traûi haøng ngaøn naêm qua – keå töø ñôøi Haùn – caùc nhaø lyù hoïc phöông Ñoâng ñaõ coù raát nhieàu coá gaéng lyù giaûi yù nghóa cuûa caâu “Thaùi cöïc sinh Löôõng nghi, Löôõng nghi sinh Töù töôïng, Töù töôïng sinh Baùt quaùi”. Coù ngöôøi cho raèng: Thaùi cöïc laø Thaùi nhaát, laø thaùi Hö. Coù ngöôøi cho raèng: Thaùi cöïc coù nguoàn goác töø Voâ cöïc, Thaùi cöïc ñoäng sinh Döông, Döông tònh sinh AÂm, AÂm Döông sinh ra Nguõ haønh (Chu Hy – Dòch hoïc khôûi moâng). Coù ngöôøi cho raèng: Töù töôïng töùc laø Thaùi AÂm, Thaùi Döông, thieáu AÂm, thieáu Döông Nhöng taát caû caùc caùch giaûi thích cuûa hoï ñeàu mô hoà vaø maâu thuaãn. Khieán cho ñeán nay neàn vaên hoùa coå Ñoâng phöông vaãn laø moät söï huyeàn bí, khoù hieåu ngay töø nguyeân lyù khôûi nguyeân cuûa noù (*). Treân cô sôû söï nhaän ñònh sai laàm veà baûn chaát cuûa söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truï ñöôïc ghi nhaän trong Heä töø, nhöõng nhaø nghieân cöùu Haùn Nho ñaõ ñöa ra nhöõng bieåu töôïng cho söï vaän ñoäng khôûi nguyeân cuûa vuõ truï: Thaùi cöïc – AÂm Döông – Töù töôïng vaø Baùt quaùi nhö sau: * Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn 11
Qua ñoà hình cuûa Lai Trí Ñöùc vaø Chu Ñoân Di chuùng ta thaáy roõ neùt söï phaân bieät giöõa Thaùi cöïc (bieåu töôïng baèng voøng troøn ôû giöõa) vaø AÂm Döông (caùc phaàn ñen traéng xung quanh). Ñaây laø moät sai laàm, vì AÂm Döông luùc naøy laø moät veá cuûa chính noù. Hay dieãn taû moät caùch cuï theå hôn, neáu chuùng ta laáy voøng troøn theå hieän Thaùi cöïc cuûa hai ñoà hình naøy vaø so vôùi moät trong Hình Thaùi Cöïc xöa nhaát cuûa Lai Trí Ñöùc hai phaàn AÂm hoaëc Döông thì töï chuùng seõ laø AÂm Döông, phaàn coøn laïi seõ khoâng bieát goïi laø gì. Trong bieåu töôïng AÂm Döông hieän nay tuy coù thay ñoåi vaø mang tính minh trieát hôn: Khoâng dieãn taû Thaùi cöïc nhö moät thöïc teá toàn taïi ngoaøi AÂm Döông, thay vaøo ñaáy laø moät voøng troøn bao quanh AÂm Döông. Nhöng ôû ñoà hình naøy thuaàn tuùy chæ laø moät bieåu töôïng; khoâng heà coù moät cô sôû lyù luaän hôïp lyù chöùng toû yù nghóa cuûa noù – cho ñeán taän ngaøy hoâm nay, khi baïn ñang Hình Thaùi Cöïc cuûa Chu Ñoân Di ñoïc cuoán saùch naøy. Sai laàm cuûa bieåu töôïng naøy – laø söï theå hieän tieáp tuïc nhaän thöùc sai laàm traûi haøng ngaøn naêm tröôùc ñoù trong coå thö chöõ Haùn – laø coù theâm hai voøng troøn nhoû bieåu töôïng cuûa thieáu AÂm, thieáu Döông. Nhö vaäy, giöõa Thaùi AÂm vôùi thieáu Döông (hoaëc Thaùi Döông vôùi thieáu AÂm) töï noù ñaõ coù söï phaân bieät; töùc laø ñaõ trôû thaønh AÂm Döông. Hay noùi moät caùch khaùc: Söï nhaän thöùc veà töù töôïng trong coå thö chöõ Haùn ñöôïc coi laø moät traïng Hình Thaùi Cöïc hieän ñaïi traùi toàn taïi trong söï chuyeån hoùa töø AÂm Döông ñeán Baùt quaùi. Ñaây laø söï 12
voâ lyù. Ngöôïc laïi vôùi nhöõng nhaän thöùc cuûa taát caû caùc nhaø lyù hoïc Haùn nho töø tröôùc ñeán taän ngaøy hoâm nay; böùc tranh daân gian Vieät Nam “Löôõng nghi sinh töù töôïng” mang moät noäi dung khaùc haún veà söï nhaän thöùc söï hình thaønh vuõ truï trong caâu trong Heä töø cuûa kinh Dòch: ‘Thaùi cöïc sinh löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng, töù töôïng sinh baùt quaùi”. Chuùng ta baét ñaàu töø ba hình töôïng chính cuûa böùc tranh naøy laø 1) Ñoà hình Thaùi cöïc, AÂm Döông vaø Baùt quaùi (do moät chuù beù caàm treân tay). 2) Hai chuù beù vôùi boán thaân hình gaén keát vôùi nhau: bieåu töôïng cuûa “töù töôïng”. 3) Hình con ruøa (moät chuù beù ñöùng treân löng). Nhöõng hình töôïng trong böùc tranh daân daõ Laïc Vieät naøy, laïi laø moät söï lyù giaûi raát hôïp lyù veà yù nghóa cuûa vuõ truï quan coå Ñoâng phöông theå hieän trong Heä töø cuûa kinh Dòch vôùi moïi hieän töôïng lieân quan ñeán noù. Tröôùc heát laø ñoà hình hình “Thaùi cöïc sinh löôõng nghi” Hình Thaùi Cöïc Hình Thaùi Cöïc phuïc cheá trong tranh daân gian Vieät Nam töø tranh daân gian Vieät Nam 13
cuûa böùc tranh naøy. Xin baïn ñoïc xem hình döôùi ñaây: Ñaây laø bieåu töôïng cuûa Thaùi cöïc sinh Löôõng nghi. Ñieàu naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi söï giaûi maõ caâu “Meï troøn, con vuoâng” trong tuïc ngöõ Vieät Nam (Tröôùc ñaây voán ñöôïc söû duïng nhö laø moät thaønh ngöõ). Meï troøn – caùi coù tröôùc – bieåu töôïng cuûa Thaùi cöïc, cuûa söï chí tònh, sinh con vuoâng – caùi coù sau – thuoäc AÂm ñoäng. Khi AÂm sinh thì môùi coù söï phaân bieät AÂm Döông; coøn baûn theå khôûi nguyeân cuûa vuõ truï chæ laø Thaùi cöïc. Ñoà hình naøy veà hình thöùc gioáng ñoà hình Thaùi cöïc hieän ñaïi, nhöng khaùc haún ôû choã khoâng coù bieåu töôïng töù töôïng trong ñoà hình naøy. Vaø moät ñieàu caên baûn nöõa laø bieåu töôïng trong tranh daân gian Vieät Nam coù moät cô sôû lyù luaän hôïp lyù chöùng minh cho noäi dung cuûa noù. Ñoù chính laø caâu tuïc ngöõ Vieät Nam: “Meï troøn con vuoâng”. Bieåu töôïng cuûa “Töù töôïng” trong tranh daân gian Vieät Nam, khaùc haún yù nieäm naøy trong caùc coå thö chöõ Haùn laø noù ñöôïc theå hieän taùch rôøi ñoà hình Thaùi cöïc – AÂm Döông vaø Baùt quaùi. Ñieàu naøy chöùng toû trong nhaän thöùc vuõ truï theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh cuûa ngöôøi Laïc Vieät ñaõ coi “Töù töôïng” laø moät chuû theå töông taùc trong quaù trình vaän ñoäng cuûa AÂm Döông & baùt quaùi vaø khoâng phaûi AÂm Döông & Baùt quaùi. Hai chuù beù naøy coù 4 thaân hình bieåu töôïng cuûa “Töù töôïng”.Boán thaân hình cuûa ñöùa beù keát thaønh hình vuoâng laø bieåu töôïng cuûa AÂm. Coù nghóa “Töù töôïng” laø thuoäc tính cuûa AÂm, töùc laø thuoäc tính cuûa söï vaän ñoäng. Trong “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch” (Nxb VHTT 2002) ngöôøi vieát ñaõ chöùng toû vôùi baïn ñoïc laø: Döông tònh, AÂm ñoäng vaø töù töôïng chính laø 4 traïng thaùi töông taùc coù ngay töø söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truï theo quan nieäm cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh, goàm töông sinh, töông khaéc, töông thöøa, töông vuõ. Vì söï vaän ñoäng vaø traïng thaùi töông taùc khoâng ngöøng nghæ, neân khoâng theå coù traïng thaùi phaân bieät roõ reät. Nhö khoâng theå phaân bieät giöõa “chieàu tím” vaø “hoaøng hoân”. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän baèng 4 thaân hình gaén keát vôùi nhau trong böùc tranh treân. Nhöng AÂm Döông veà nguyeân taéc vaãn laø traïng thaùi phaân bieät, nhö ban ngaøy vôùi ban ñeâm. Do ñoù, hình aûnh hai ñöùa beù (söï phaân bieät) 14
cho thaáy AÂm Döông chi phoái “Töù töôïng”. Böùc tranh treân coøn moät hình töôïng quan troïng, ñoù laø con ruøa. Con ruøa laø bieåu töôïng moät neàn vaên minh coù chöõ vieát cuûa ngöôøi Laïc Vieät. Baûn vaên coå chöõ Haùn ghi nhaän “Vaøo ñôøi Ñaøo Nghieâu, coù söù Vieät Thöôøng daâng con ruøa lôùn, treân mai coù vaên Khoa Ñaåu, ghi vieäc trôøi ñaát môû mang” (saùch Thoâng Chí cuûa Trònh Tieàu). Nhö vaäy, con ruøa chính laø phöông tieän ghi nhaän neàn vaên minh coù chöõ vieát cuûa ngöôøi Laïc Vieät töø thôøi coå xöa khi chöa laøm ra giaáy. Thaùi Cöïc, Löôõng nghi, töù töôïng chính laø giai ñoaïn vaän ñoäng ñaàu tieân cuûa vuõ truï; hay noùi moät caùc khaùc: Chính laø vieäc “trôøi ñaát môû mang”. Chuù beù “Töù Töôïng” daãm treân mai con ruøa laø hình töôïng saéc saûo chöùng toû noù thuoäc veà vaên minh Laïc Vieät vaø ñaõ ñöôïc ghi nhaän töø thôøi toái coå; khi maø toå tieân ngöôøi Laïc Vieät duøng mai ruøa ñeå ghi laïi nhöõng tri thöùc cuûa mình. Ñaây cuõng laø moät bieåu töôïng coù noäi dung saâu saéc cuûa böùc tranh naøy. Nhö vaäy, vôùi nhöõng hình töôïng trong böùc tranh treân theå hieän moät noäi dung veà söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truï qua caâu trong Heä töø: “Thaùi cöïc sinh löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng”, khaùc haún taát caû nhöõng quan nieäm traûi haøng ngaøn naêm nay veà caâu naøy trong caùc baûn vaên chöõ Haùn. Böùc tranh tö lieäu trình baøy trong saùch naøy coù theå chæ ñöôïc thöïc hieän khoaûng vaøi chuïc naêm trôû laïi ñaây. Nhöng qua noäi dung cuûa noù thì hoaøn toaøn coù cô sôû ñeå khaúng ñònh raèng: noù ñaõ coù töø thôøi raát xa xöa, tröôùc caû nhöõng baûn vaên chöõ Haùn coå nhaát noùi veà kinh Dòch. Bôûi vì ngay töø nhöõng baûn vaên chöõ Haùn coå nhaát cho ñeán ngaøy nay, cuõng khoâng heà dieãn ñaït moät yù nieäm veà töù töôïng nhö hình töôïng ñaõ dieãn ñaït trong böùc tranh daãn gian Vieät Nam. Veà söï hieän dieän cuûa nhöõng chöõ Haùn treân böùc tranh, coù theå daãn tôùi moät yù nieäm cho raèng noù laø saûn phaåm cuûa vaên minh Haùn. Nhöng chính noäi dung böùc tranh – qua bieåu töôïng raát cuï theå cuûa noù ñöôïc dieãn giaûi – laïi cho thaáy noù khoâng thuoäc veà neàn vaên minh Hoa Haï, nhöng ñaõ bò Haùn hoùa veà chöõ vieát. Ñieàu naøy cuõng chaúng coù gì laø laï, vì duø cho ngöôøi Vieät ñaõ coù chöõ vieát tröôùc khi bò ñoâ hoä, thì noù vaãn bò thay ñoåi do nhu caàu taát yeáu vaø caàn thieát laø söï thoáng nhaát chöõ vieát trong moät ñeá cheá. Söï ñoâ hoä cuûa ñeá cheá Haùn ñaõ traûi hôn 1000 naêm. Ñaây khoâng phaûi laø thôøi gian ñeå 15
noùi trong moät giaây. Ñieàu naøy cuõng giaûi thích raèng: maëc duø böùc tranh coù noäi dung raát coå nhö ñaõ trình baøy ôû treân; nhöng nhöõng chöõ Haùn laïi laø loaïi chöõ thaûo thuoäc veà thôøi caän ñaïi hoaëc trung coå. Böùc tranh daân gian Haøng Troáng “Löôõng nghi sinh töù töôïng” theå hieän moät caùch coâ ñoïng vaø hôïp lyù yù nghóa cuûa “Thaùi cöïc sinh Löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng”. Tính minh trieát trong böùc tranh daân gian naøy ñaõ goùp phaàn chöùng toû moät caùch saéc saûo veà coäi nguoàn cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông thuoäc veà vaên minh Laïc Vieät, khôûi nguoàn cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam traûi gaàn 5000 naêm vaên hieán. TÖÙ HYÛ HÔÏP CUÏC Tranh caùt töôøng Trung Hoa Chuù thích treân tranh: Boán chöõ Hyû hôïp laïi vôùi nhau. Boán ñieàu möøng vui cuøng keùo ñeán, thöôøng laø chuùc möøng sinh nhaät con treû; mong coù cuoäc soáng nhieàu may maén, möøng vui 16
PHUÏ BAÛN öùc tranh treân ñöôïc trích daãn töø cuoán “Tranh veõ caùt Btöôøng Trung Hoa”, Kieàu Lieân bieân soaïn vaø giôùi thieäu, Nxb VHTT III 2002. Baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy boá cuïc hai ñöùa beù trong tranh naøy gioáng heät tranh “Löôõng Nghi sinh Töù Töôïng” cuûa Vieät Nam. Neáu coù khaùc thì chæ laø vaøi chi tieát. Tính ñaëc thuø cuûa hình töôïng hai ñöùa beù trong hai tranh, cho thaáy ñaây khoâng theå coi laø söï truøng hôïp ngaãu nhieân veà yù töôûng dieãn ñaït. Vôùi noäi dung cuûa böùc tranh Trung Quoác, khoâng theå vaø khoâng caàn phaûi dieãn ñaït baèng hình töôïng raát kieâng cöû trong vaên minh Ñoâng phöông naøy (hai chuù beù thaân hình dính nhau). Ñieàu naøy chæ coù theå giaûi thích raèng chuùng coù chung moät coäi nguoàn vaên hoùa vaø xuaát xöù duy nhaát. Khoâng theå cho raèng böùc tranh daân gian Vieät Nam laø aûnh höôûng vaên hoùa Haùn, vì noäi dung cuûa noù dieãn ñaït khaùc haún taát caû baûn vaên chöõ Haùn noùi veà thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Nhö vaäy, chæ coù theå giaûi thích raèng: Böùc tranh “Löôõng Nghi sinh Töù Töôïng” ñaõ löu truyeàn töø raát laâu trong coäng ñoàng Baùch Vieät vaø qua hôn 1000 naêm Baéc thuoäc ôû Nam soâng Döông Töû. Khi nöôùc Vieät höng quoác (theá kyû thöù X sau CN), nhöõng di saûn cuûa ngöôøi Vieät ôû Nam soâng Döông Töû tieáp tuïc bò Haùn hoùa. Vôùi caùch hieåu sai leäch veà thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh, nhöng ñöôïc coi laø yù töôûng chính thoáng cuûa caùc nhaø lyù hoïc Haùn nho - ñaëc bieät phaùt trieån töø thôøi Toáng (theá kyû X, XI) - ñaõ khieán böùc tranh maát ñi noäi dung ban ñaàu cuûa noù vaø chæ coøn laø moät hình töôïng minh hoïa cho ñieàm laønh: “Töù hyû hôïp cuïc”. 17
TRANH THÔØ NGUÕ HOÅ Tranh daân gian Haøng Troáng 18
TRANH THÔØ NGUÕ HOÅ Tranh daân gian Ñoâng Hoà 19
HA Ø ÑO À LACÏ THÖ & TRANH THÔ Ø NGU Õ HOÅ öùc tranh daân gian ñöôïc trình baøy ôû trang beân chaéc Bkhoâng xa laï vôùi caùc baäc huynh tröôûng. Ñoù laø böùc tranh theå hieän tín ngöôõng cuûa ngöôøi Laïc Vieät veà moät söùc maïnh thieân nhieân huyeàn bí. Nhöõng gia ñình coù thôø “OÂng Ba möôi” thöôøng ñaët böùc tranh naøy döôùi tranh töôïng thôø thaàn thaùnh hoaëc thôø Phaät. Baûn thaân trong nhaø ngöôøi vieát, tröôùc ñaây cuõng coù moät am hai taàng: taàng treân thôø Phaät, taàng döôùi thôø Nguõ hoå. Vaøo nhöõng ngaøy raèm, muøng moät hoaëc leã chaïp, ngoaøi höông hoa, oaûn chuoái, caùc cuï coøn cuùng moät mieáng thòt heo soáng treân ban thôø “OÂng Ba möôi” moät caùch raát toân kính. Hoài coøn nhoû, ngöôøi vieát ñaõ bò baäc sinh thaønh raày la, chæ vì tröôùc ban thôø caùc ngaøi daùm phaïm huùy goïi ngaøi laø “con hoå”. Trong tuïc thôø, coù gia ñình thôø tranh Nguõ oâng; coù gia ñình chæ thôø moät oâng. Trong tröôøng hôïp naøy, tuøy theo maïng vaän cuûa gia chuû thuoäc haønh naøo trong Nguõ haønh maø thôø “OÂng Ba möôi” coù maøu saéc cuûa haønh ñoù, hoaëc haønh töông sinh vôùi baûn meänh cuûa gia chuû. Thí duï: gia chuû maïng Hoûa, coù theå thôø OÂng maàu ñoû hoaëc xanh Taát nhieân, taát caû nhöõng ngöôøi thôø phöôïng Ngaøi ñeàu tin raèng ñöôïc moät söùc maïnh sieâu nhieân phuø hoä cho gia traïch bình an, loaïi tröø tai naïn. Ñaõ coù nhieàu nhaø nghieân cöùu vaên hoùa daân gian cho raèng: tuïc thôø naøy baét nguoàn töø moät cuoäc soáng nguyeân thuûy, khi con ngöôøi coøn soáng trong ñieàu kieän saên baét, haùi löôïm hoaëc giai ñoaïn ñaàu cuûa cuoäc soáng noâng nghieäp, thì hoå chính laø söùc maïnh thieân nhieân gaàn guõi vaø laø tai hoïa ñoái vôùi con ngöôøi. Do ñoù, con ngöôøi thôø hoå. Coù ngöôøi giaûi thích töø “OÂng Ba möôi” vì phaùt hieän ra ôû moät vuøng mieàn nuùi ngaøy xöa coù hoå hay laøm haïi ngöôøi. Quan huyeän sôû taïi treo giaûi ba möôi quan tieàn cho ai gieát ñöôïc moät con hoå. Vì vaäy hoå ñöôïc goïi laø “OÂng Ba möôi”. Töø 20
nhöõng nhaän ñònh naøy, ñeå giaûi thích maøu saéc cuûa caùc “OÂng Ba möôi” ngöôøi ta cho raèng: trong thieân nhieân hoå vaøng ñoâng hôn caû neân ñöôïc veõ to vaø ôû giöõa tranh; hoå ñen vaø hoå traéng laø söï taû thöïc hai loaïi hoå hieám voán coù treân thöïc teá do bieán dò saéc toá; coøn hoå ñoû vaø xanh laù caây thì ñöôïc giaûi thích laø veõ cho ñeïp vaø caân ñoái böùc tranh (?)(*). Vôùi caùch giaûi thích nhö treân seõ khoâng lyù giaûi ñöôïc moät soá vaán ñeà lieân quan tröïc tieáp trong ngay noäi dung böùc tranh, chöa noùi ñeán nhöõng vaán ñeà lieân quan khaùc trong ñôøi soáng vaên hoùa coøn löu truyeàn trong daân gian. Thöïc ra böùc tranh thôø Nguõ hoå coù xuaát xöù töø moät neàn minh trieát coù neàn taûng laø hoïc thuyeát vuõ truï quan coå laø thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Hoå laø moät bieåu töôïng ñöôïc löïa choïn theå hieän cho söï vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh, chöù khoâng phaûi laø nguyeân nhaân cuûa tuïc thôø Nguõ hoå. Theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh thì: Nguõ haønh chính laø moät daïng toàn taïi, vaø laø söï vaän ñoäng vaät chaát töø baûn nguyeân cuûa vuõ truï sau AÂm Döông. Chính söï töông taùc vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh trong söï chi phoái cuûa AÂm Döông taïo neân söï hieän höõu cuûa vuõ truï hieän nay. Moãi haønh coù moät maøu ñaëc tröng: haønh Hoûa maøu ñoû; haønh Thuûy maøu ñen; haønh Thoå maøu Vaøng; haønh Kim maøu traéng; haønh Moäc maøu xanh laù caây. Cuõng theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh thì haønh Thoå laø söï qui taøng cuûa boán haønh kia trong chu kyø vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh. Ñoù laø nguyeân nhaân ñeå taïo maøu trong tranh thôø Nguõ hoå vaø laø nguyeân nhaân ñeå Hoå Vaøng ñöùng giöõa vaø lôùn hôn caû. Nhöng hình töôïng trong tranh thôø Nguõ hoå cuõng khoâng chæ döøng taïi ñaây, maø noù chính laø söï theå hieän cho noäi dung cuûa hai ñoà hình bí aån nhaát trong vaên hoùa Ñoâng phöông coå. Ñoù laø ñoà hình Laïc thö & Haø ñoà. Trong nhöõng baûn vaên coå nhaát maø nhaân loaïi bieát ñöôïc vieát baèng chöõ Haùn löu truyeàn haøng ngaøn naêm nay vieát veà hai ñoà hình naøy nhö sau: Vaøo thôøi vua Phuïc Hy (moät vò vua huyeàn thoaïi, ñöôïc coi * Chuù thích: Baïn ñoïc coù theå tham khaûo nhöõng nhaän ñònh veà tranh Nguõ 21
laø cuûa Trung Hoa coå, coù nieân ñaïi öôùc tính 4000 naêm tr.CN), coù moät con Long Maõ xuaát hieän ôû soâng Hoaøng Haø, treân löng noù coù nhöõng voøng xoaùy. Nhaø vua beøn cheùp laïi nhöõng voøng xoaùy ñoù vaø taïo ra Haø ñoà. Nghóa chöõ Haø ñoà theo caùch hieåu trong baûn vaên coå chöõ Haùn coù nghóa laø ñoà hình treân soâng Hoaøng Haø. Caên cöù treân ñoà hình Haø ñoà, vua Phuïc Hy ñaõ saùng taïo ra ñoà hình Tieân thieân Baùt quaùi. ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀ CÖÛU CUNG Coøn Laïc thö – cuõng theo baûn vaên coå chöõ Haùn – thì xuaát hieän treân löng con ruøa thaàn ôû soâng Laïc thuûy vaøo thôøi vua Ñaïi Vuõ (vò vua huyeàn thoaïi ñöôïc coi laø cuûa Trung Hoa coù nieân ñaïi 22
2205 tröôùc CN). Caên cöù vaøo nhöõng voøng troøn treân mình ruøa vua Ñaïi Vuõ veõ laïi thaønh moät ñoà hình goïi laø Laïc thö. ÑOÀ HÌNH LAÏC THÖ LAÏC THÖ CÖÛU CUNG Treân cô sôû ñoà hình Laïc thö, vua Ñaïi Vuõ ñaõ laøm ra Hoàng Phaïm cöûu truø. Trong Hoàng phaïm cöûu truø thì truø thöù nhaát noùi veà Nguõ haønh. Nhö vaäy, theo baûn vaên coå chöõ Haùn thì thuyeát Nguõ haønh xuaát hieän sôùm nhaát vaøo thôøi vua Ñaïi Vuõ (2205 tr.CN). Ñeán ñôøi Chu Vaên Vöông – cuõng theo thö tòch coå chöõ 23
Haùn – ngaøi ñaõ döïa vaøo Laïc thö ñeå laøm ra Haäu thieân Baùt quaùi vaø tröôùc taùc Chu Dòch. Thuyeát AÂm Döông xuaát hieän chính thöùc theo baûn vaên chöõ Haùn laø vaøo thôøi Khoång töû khi ngaøi chuù giaûi Chu Dòch trong phaàn Thaäp döïc. Ñoà hình Haø ñoà vaø Laïc thö, ñöôïc nhaéc tôùi trong nhöõng baûn vaên coå ñöôïc coi laø töø thôøi Haùn hoaëc tröôùc ñoù – vaøo thôøi Xuaân Thu Chieán quoác. Nhöng treân thöïc teá ñoà hình Haø ñoà & Laïc thö ñöôïc trình baøy ôû treân chæ ñöôïc coâng boá vaøo ñôøi Toáng, töùc laø hôn moät ngaøn naêm sau khi caùc baûn vaên vaøo thôøi Haùn nhaéc tôùi hai ñoà hình naøy. Chính vì coù moät xuaát xöù mô hoà vaø ñaäm maøu saéc thaàn bí dò ñoan noùi treân trong baûn vaên coå chöõ Haùn, cho neân ñeán taän ngaøy hoâm nay – khi baïn ñang ñoïc cuoán saùch naøy – Haø ñoà Laïc thö vaãn laø hai ñoà hình bí aån cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Ngay caû nhöõng saùch xuaát baûn gaàn ñaây nhaát cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu hieän ñaïi Trung Quoác cuõng chöa hieåu ñöôïc baûn chaát Haø ñoà & Laïc thö. Chuùng ta xem nhöõng ñoaïn trích daãn sau ñaây chöùng toû ñieàu naøy: “Veà Haø ñoà Laïc ñoà coù ñuû caùc loaïi truyeàn thuyeát thaàn kyø. Töông truyeàn ôû xaõ hoäi nguyeân thuûy Trung quoác, caùc laõnh tuï boä laïc thôøi Phuïc Hy coù con Long Maõ noåi leân ôû soâng Hoaøng Haø, löng mang Haø ñoà; coù ruøa thaàn xuaát hieän ôû Laïc Thuûy, löng mang Laïc thö. Phuïc Hy sau khi ñöôïc ñaõ caên cöù vaøo caùc ñieåm aâm Döông treân “Haø ñoà”, “Laïc ñoà” maø veõ ra Baùt quaùi. Veà sau Chu Hy ñaõ thaàn hoùa, noùi “Haø ñoà” , “Laïc ñoà” laø “Dòch cuûa trôøi ñaát”. Thuyeát “Haø ñoà” “Laïc ñoà” trong cuoán “Thöôïng thö” cuûa Tieân Taàn, “Luaän ngöõ” cuûa Maïnh töû vaø trong “Heä töø” ñeàu coù ghi laïi. Nhöng “Ñoà” vaø “Thö” thöïc chaát laø caùi gì, chöa coù ai nhìn thaáy, caøng chöa thaáy ai noùi ñeán. Tröôùc ñôøi Toáng, khoâng ít “Dòch” gia khi vieát veà “Dòch”, raát ít noùi ñeán “Haø ñoà”, “Laïc ñoà”, moät vaøi ngöôøi coù noùi ñeán thì cuõng chæ löôùt qua. Phong traøo noùi ñeán “Haø ñoà”, “Laïc thö” vaøo nhöõng naêm Thaùi bình höng quoác (nieân hieäu Toáng Thaùi Toân). Do ñoù, töø ñôøi Toáng veà sau, ñoái vôùi thuyeát “Haø ñoà” “Laïc thö” luoân coù hai doøng yù kieán khaùc nhau. Caùc hoïc giaû dòch hoïc ñôøi nhaø Thanh nhö Hoà Vò, Hoaøng Toân Nghóa ñeàu phaûn ñoái caùch noùi cuûa caùc nhaø nho ñôøi Toáng.” (*) “Haø ñoà, Laïc thö laø gì? Töø xöa ñeán nay coù raát nhieàu ngöôøi thöû tìm hieåu mong tìm ra caâu giaûi ñaùp, ñaõ hình thaønh moân Haø ñoà hoïc, nhöng chöa coù ai giaûi ñaùp ñöôïc caâu hoûi naøy. * Chuù thích: Chu Dòch vaø döï ñoaùn hoïc, Thieäu Vó Hoa,Nxb VHTT 1995. 24
Trong thö tòch coå, Thöôïng thö, Coá meänh laø saùch ghi cheùp sôùm nhaát veà Haø ñoà, cheùp raèng sau khi Vaên Vöông cheát, taïi chaùi nhaø phía ñoâng coù tröng baøy Haø ñoà, Coá meänh truyeän gaén Haø ñoà vôùi Baùt quaùi; Haø ñoà Baùt quaùi; Phuïc Hi caàm ñaàu thieân haï, coù con long maõ nhoâ leân maët nöôùc, do ñoù phoûng theo vaên cuûa noù maø veõ Baùt quaùi, goïi laø Haø ñoà. “Xuaân thu vó” thì taùn thöôûng: “Haø ñoà thoâng vôùi Caøn (trôøi), nhoâ leân hoa thaàn; Laïc chaûy vaøo Khoân (ñaát), nhaû ñòa phuø”. Ngay caû “Chu Dòch. Heä töø” cuõng cheùp: “Haø xuaát ñoà, Laïc xuaát thö, thaùnh nhaân laáy ñoù laøm chuaån taéc”. Töø thôøi Haùn ñeán thôøi Toáng, luoân luoân coù nhöõng cuoäc tranh luaän veà Haø ñoà Laïc thö. Ñeán khi Chu Hi bieân soaïn “Dòch hoïc khôûi moâng”, thì môùi coù keát luaän sô boä, coøn nhö thôøi Tieân Taàn coù Haø ñoà, Laïc thö hay khoâng, thì vaãn laø moät caâu hoûi.” (*) Nhöng chính böùc tranh Nguõ Hoå daân daõ cuûa ngöôøi Laïc Vieät laïi mang moät noäi dung hoaøn chænh vaø höôùng tôùi yù nghóa ñích thöïc cuûa Haø ñoà Laïc thö – ñoà hình caên baûn cuûa neàn lyù hoïc coå Ñoâng phöông. Neáu chuùng ta choàng ñoà hình cöûu cung leân hai böùc tranh Nguõ hoå cuûa laøng Ñoâng Hoà vaø Haøng Troáng thì chuùng ta seõ nhaän thaáy moät söï truøng khôùp nhö sau: Tranh Nguõ hoå laøng Ñoâng Hoà coù chieàu Nguõ haønh töông khaéc nhö trong ñoà hình cuûa Laïc thö. Tranh Nguõ hoå Haøng Troáng coù chieàu Nguõ haønh töông sinh nhö trong ñoà hình cuûa Haø ñoà. Trong tranh Nguõ hoå Ñoâng Hoà thì Hoå vaøng ôû giöõa, chaân tröôùc ñaët leân hoøm aán coù khaéc saùu vaïch. Neáu chuùng ta laät ngöôïc laïi 90 ñoä thì ñaây chính laø kyù hieäu cuûa queû Baùt thuaàn Caøn trong Kinh Dòch. Queû Baùt thuaàn Caøn laø bieåu töôïng cuûa cöïc Döông. YÙ nghóa kyù hieäu naøy cho thaáy nhöõng vaán ñeà sau ñaây: @ Laïc thö thuoäc Döông (toång ñoä soá chaám traéng thuoäc Döông trong Laïc thö laø 25 troäi hôn toång ñoä soá chaám ñen trong Laïc thö laø 20). @ Vì Laïc thö thuoäc Döông qua kyù hieäu queû Baùt thuaàn Caøn, cho neân phaûi coù tröôùc Haø ñoà. Ñieàu naøy phuû nhaän nhöõng * Chuù thích: Bí aån cuûa Baùt quaùi, Nxb VHTT 1993 - Vöông Ngoïc Ñöùc, Dieâu Vó Quaân, Trònh Vónh Töôøng, ngöôøi dòch Traàn Ñình Hieán töø nguyeân baûn tieáng Trung Quoác do Nhaân Daân Quaûng Taây xuaát baûn xaõ. 25
baûn vaên coå chöõ Haùn cho raèng Haø ñoà coù tröôùc (ñôøi Phuïc Hy khoaûng 4000 naêm tr.CN), Laïc thö coù sau (ñôøi Ñaïi Vuõ khoaûng 2200 naêm tr.CN). @ Qua kyù hieäu queû Baùt thuaàn Caøn trong Laïc thö cho thaáy: * Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh chính laø neàn taûng caên baûn cuûa Kinh Dòch. * Kyù hieäu Dòch ñaët treân hoøm aán ñoùng kín ñöôïc baûo veä baèng moät söùc maïnh sieâu nhieân qua hình töôïng Nguõ hoå cho thaáy: nhöõng bí aån cuûa Kinh Dòch chæ coù theå tìm ñöôïc trong söï vaän ñoäng cuûa vuõ truï theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Chính bieåu töôïng naøy cho thaáy trong baûn vaên chöõ Haùn cuûa Chu Dòch, löu truyeàn haøng ngaøn naêm nay khoâng noùi ñeán Nguõ haønh ñaõ chöùng toû söï sai leäch cuûa noù. @ Nhöõng hình töôïng nhö: Maët trôøi, naêm laù côø nguõ saéc vaø naêm thanh kieám coù trong tranh Nguõ hoå Ñoâng Hoà cuõng nhö Haøng Troáng seõ ñöôïc giaûi maõ chung ôû phaàn sau. Baïn ñoïc xem ñoà hình thuyeát minh döôùi ñaây: 26
TRANH NGUÕ HOÅ ÑOÂNG HOÀ VAØ LAÏC THÖ CÖÛU CUNG (Chieàu Nguõ haønh töông khaéc ngöôïc kim ñoàng hoà) 27
Trong tranh Nguõ hoå Haøng Troáng coù chieàu Nguõ haønh töông sinh nhö trong cöûu cung Haø ñoà. Trong tranh naøy thì Hoå vaøng khoâng chaën leân hoøm aán maø oâm laáy mieáng phuø ghi doøng chöõ: “Phaùp ñaïi uy noã”. Dòch theo ngoân ngöõ hieän ñaïi coù theå hieåu laø qui luaät chuû yeáu bao truøm. Ñieàu naøy cho thaáy chính Haø ñoà laø ñoà hình caên baûn trong söï vaän ñoäng töông taùc cuûa nhöõng hieäu öùng vuõ truï leân Traùi ñaát. Bôûi vì, söï vaän ñoäng cuûa boán muøa treân Traùi ñaát chính laø söï vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh töông sinh, phuø hôïp vôùi nguyeân lyù Nguõ haønh töông sinh cuûa tranh Nguõ hoå Haøng Troáng. Vôùi tranh Nguõ hoå Ñoâng Hoà thuoäc Döông laø caùi coù tröôùc ñöông nhieân Haø ñoà phaûi laø caùi coù sau thuoäc AÂm. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi ñoä soá voøng troøn ñen thuoäc AÂm laø 30 nhieàu hôn ñoä soá voøng troøn traéng thuoäc Döông laø 25 treân Haø ñoà. Haø ñoà laø caùi coù sau vaø Haäu thieân Baùt quaùi cuõng laø caùi coù sau Tieân thieân Baùt quaùi. Do ñoù, Haø ñoà phaûi laø neàn taûng cuûa Haäu thieân Baùt quaùi (*). Ñaëc bieät baûy chaám troøn treân ñaàu Hoå vaøng chính laø yeáu toá quyeát ñònh ñeå tìm veà coäi nguoàn ñích thöïc vaø baûn chaát cuûa Haø ñoà. Ñaây chính laø choøm sao Tieåu Huøng tinh, laø choøm sao Thieân cöïc Baéc treân baàu trôøi hieän taïi. Hay noùi moät caùch khaùc ñaây laø choøm sao ñònh vò chuaån cho vieäc quan saùt söï vaän ñoäng cuûa vuõ truï nhìn töø Traùi ñaát. Ñaây laø ñieàu maø nhöõng baûn vaên chöõ Haùn treân 2000 naêm nay chöa heà noùi tôùi veà noäi dung cuûa Haø ñoà ( ). Xin baïn ñoïc xem hình sau ñaây: * Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nguyeãn Vuõ Tuaán Anh. Nxb VHTT taùi baûn 2002. Chuù thích: Noäi dung Haø ñoà Laïc thö ñaõ ñöôïc trình baøy trong caùc saùch cuøng moät taùc giaû laø: “Thôøi Huøng Vöông qua Truyeàn thuyeát vaø Huyeàn thoaïi”, “Thôøi Huøng Vöông vaø bí aån Luïc thaäp Hoa giaùp”, “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Do Nxb VHTT taùi baûn 2002. 28
HÌNH NGUÕ HOÅ HAØNG TROÁNG VAØ CÖÛU CUNG HAØ ÑOÀ (Chieàu Nguõ haønh töông sinh thuaän kim ñoàng hoà) 29
Caû hai tranh Nguõ hoå ñeàu coù nhöõng hình töôïng: Maët trôøi ñoû, naêm laù côø nguõ saéc vaø naêm thanh kieám. Nhöõng hình töôïng naøy laàn löôït theå hieän nhöõng yù nghóa sau ñaây: @ Maët trôøi ñoû laø bieåu töôïng cuûa Thaùi cöïc vaø xuaát xöù phöông Nam (phöông Nam maøu ñoû theo thuyeát Nguõ haønh) cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Hay noùi moät caùch khaùc, chính neàn vaên minh Laïc Vieät laø coäi nguoàn cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø nhöõng kyù hieäu cuûa Dòch hoïc chính laø moät sieâu coâng thöùc cuûa hoïc thuyeát naøy. @ Hình aûnh cuûa côø leänh vaø kieám trong hai tranh Nguõ hoå theå hieän söùc maïnh cuûa töï nhieân trong qui luaät vaän ñoäng cuûa AÂm Döông Nguõ haønh, chi phoái söï vaän ñoäng cuûa vuõ truï vaø söï töông taùc vôùi Traùi ñaát. Trong Kinh Dòch – Thuyeát quaùi truyeän ñaõ söû duïng töø “leänh” khi noùi ñeán söï vaän ñoäng cuûa boán muøa. Ñöông nhieân muoán ra leänh phaûi coù quyeàn löïc theå hieän baèng aán kieám vaø côø tieát. Töø nhöõng noäi dung cuûa hai tranh thôø Nguõ hoå ñaõ trình baøy ôû treân, cho thaáy nguoàn goác cuûa noù khoâng theå baét ñaàu töø khi coù lòch söû laøng tranh Ñoâng Hoà vaø Haøng Troáng – töùc laø chæ khoaûng vaøi traêm naêm nay – maø ñaõ toàn taïi töø raát laâu trong lòch söû vaên hieán Laïc Vieät. Baèng chöùng thuyeát phuïc nhaát cho nhaän xeùt naøy chính laø daáu aán cuûa choøm sao Tieåu Huøng Tinh treân tranh thôø Nguõ hoå Haøng Troáng. Daáu aán naøy khoâng chæ coù trong tranh Nguõ Hoå Haøng troáng maø trong caùc tranh Hoå khaùc cuõng coù. Döôùi ñaây laø hình moät “OÂng Ba Möôi” vôùi hình töôïng choøm sao Tieåu Huøng Tinh. 30
Ngöôøi vieát cuoán saùch naøy cho raèng: khoù coù theå khieân cöôõng phuû nhaän nhöõng chaám coù treân tranh Nguõ hoå laø moät söï ngaãu nhieân do ngheä só tuøy höùng chaám vaøo. Bôûi vì ñaây laø moät hieän töôïng phoå bieán vaø löu truyeàn qua nhieàu theá heä. Ñieàu naøy chöùng toû nhöõng chaám naøy laø bieåu töôïng ñöôïc löïa choïn coù yù thöùc cuûa taùc giaû nhöõng böùc tranh. Söï lieân heä vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan cho noäi dung cuûa Haø ñoà Laïc thö veà söï vaän haønh caùc vì sao trong Thieân haø vaø trong Thaùi Döông heä ñaõ chöùng toû noù chính laø bieåu töôïng cuûa choøm sao Tieåu Huøng Tinh, chính laø söï lieân heä vaø lyù giaûi hôïp lyù vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán noù (*). Vaán ñeà cuõng khoâng chæ döøng taïi ñaây. Chuùng ta haõy xem nhöõng caùi chaám treân löng oâng Khieát maø daân gian goïi laø “con coùc Taøu”, ñöôïc coi laø thuoäc veà vaên hoùa daân gian Hoa Haï. Nhöõng chaám naøy cuõng hoaøn toaøn truøng khôùp vôùi boá cuïc choøm sao Tieåu Huøng tinh. Söï lieân heä naøy ñaõ cho thaáy: bieåu töôïng cuûa choøm sao Tieåu Huøng tinh treân oâng Khieát vaø trong tranh Nguõ Hoå Vieät Nam phaûi coù cuøng moät coäi nguoàn vaên hoùa. Cuõng khoâng theå giaûi thích raèng noù baét nguoàn töø vaên minh Hoa Haï. Bôûi vì, neáu töø vaên minh Hoa Haï thì Haø Ñoà & Laïc thö ñaõ khoâng baét ñaàu treân löng Long Maõ vaø Ruøa thaàn treân soâng Laïc. Xin baïn ñoïc xem hình döôùi ñaây: (*) Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông & bí aån Luïc thaäp Hoa giaùp”, “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”, Nguyeãn Vuõ Tuaán Anh, Nxb VHTT 2002. 32
HÌNH MINH HOÏA SÖÏ TÖÔNG QUAN GIÖÕA CHOØM SAO TIEÅU HUØNG TINH VAØ BIEÅU TÖÔÏNG TREÂN TRANH NGUÕ HOÅ VAØ OÂNG KHIEÁT 33
Ñieàu naøy chöùng toû noù phaûi toàn taïi töø raát laâu trong neàn vaên minh Vaên Lang moät thôøi bao truøm leân mieàn nam soâng Döông Töû. OÂng Khieát bieåu töôïng cuûa neàn vaên minh Khoa ñaåu vôùi tri kieán vuõ truï quan kyø vó bò Haùn hoùa trôû thaønh “con coùc Taøu”. Hieän töôïng ngaøy nay oâng Khieát ñöôïc coi laø saûn phaåm cuûa vaên minh Hoa Haï laïi cho thaáy: trung taâm vaên minh Laïc Vieät tröôùc ñaây khoâng phaûi ôû mieàn Baéc Vieät Nam. Vieät Trì chæ laø thuû ñoâ cuoái cuøng cuûa Vaên Lang. Taát caû nhöõng hình töôïng trong hai tranh Nguõ Hoå ñaõ cho thaáy xuaát xöù töø raát laâu ñôøi cuûa hai tranh naøy. Töø ñoù cho chuùng ta moät cô sôû ñeå keát luaän raèng: Haø ñoà & Laïc thö laø moät thöïc teá ñaõ toàn taïi töø raát laâu trong neàn vaên minh coå Ñoâng phöông (*), cuï theå laø trong neàn vaên minh Laïc Vieät. Khi nöôùc Vaên Lang suïp ñoå, neàn vaên minh Hoa Haï ñaõ tieáp thu moät caùch khoâng hoaøn chænh vaø rôøi raïc nhöõng maûnh vuïn cuûa neàn vaên minh naøy vaø ñaõ ñaåy taát caû di saûn vaên hoùa ñoù vaøo moät traïng thaùi huyeàn bí. PHUÏ CHÖÔNG Hieän nay, do söï tam sao thaát baûn, neân raát hieám tìm thaáy moät böùc tranh coù chieàu Nguõ haønh töông khaéc trong tranh Nguõ Hoå Ñoâng Hoà. Maø noù laïi theå hieän Nguõ haønh töông sinh nhö tranh ñöôïc trình baøy döôùi ñaây. Nhöng ngöôøi vieát vaãn khaúng ñònh: tranh Nguõ Hoå Ñoâng Hoà naøo khoâng phaûn aùnh chieàu Nguõ haønh töông khaéc laø söï sai leäch so vôùi noäi dung nguyeân thuûy. Söï khaúng ñònh naøy ñöôïc trình baøy bôûi moät laäp luaän vaø nhaän xeùt nhö sau: Ñoà hình Laïc thö vaø Haø ñoà cöûu Cung thöïc teá chæ khaùc nhau ôû hai vò trí haønh Hoûa (ñoû) vaø Kim (traéng). Do ñoù, traûi haøng thieân nieân kyû thaêng traàm cuûa lòch söû, chæ caàn söï sai leäch vò trí cuûa hai haønh naøy hoaëc hai haønh töông sinh cuûa noù laø Moäc (xanh), Thuûy (ñen) seõ taïo ra chieàu töông sinh trong tranh Ñoâng Hoà. Nhöng söï thay ñoåi ñoù chæ taïo ra moät chieàu Nguõ haønh töông sinh ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà. Ñaây chính laø yeáu toá chöùng toû söï sai bieät do thaát truyeàn. * Chuù thích: Ngöôøi vieát ñaõ chöùng minh daáu aán Haø ñoà ñöôïc öùng duïng trong “Hoaøng Ñeá noäi kinh toá vaán” (Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh 34
TRANH NGUÕ HOÅ ÑOÂNG HOÀ Söï sai leäch veà vò trí maøu saéc (Ñen - Thuûy,Xanh laù caây - Moäc) taïo neân Nguõ haønh töông sinh ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà 35
ÑAØN LÔÏN Tranh daân gian Ñoâng Hoà 36
TRANH ÑANØ LÔNÏ & NGUYEÂN LYÙ “THIEÂN NHAÁT SINH THUÛY, ÑÒA LUÏC THAØNH CHI” oät trong nhöõng böùc tranh daân gian phoå bieán vaø Mnoåi tieáng cuûa laøng Ñoâng Hoà laø tranh Ñaøn lôïn, trình baøy ôû trang beân. Vaøo nhöõng ngaøy Teát Nguyeân ñaùn, böùc tranh naøy laø moät trong nhöõng böùc tranh ñöôïc öa thích maø treû em Laïc Vieät ñöôïc cha meï mua veà daùn treân töôøng cho vui cöûa, vui nhaø. Moät con lôïn meï beùo nuùc ních vôùi ñaøn lôïn con muõm móm, nhö mô öôùc cho söï phuù tuùc vaø nhaøn taûn. Böùc tranh nhö moät lôøi chuùc laønh cho moät naêm môùi toát ñeïp, ñaõ löu truyeàn khoâng bieát ñöôïc bao ñôøi trong neàn vaên hoùa daân gian Vieät Nam. Trong böùc tranh daân daõ naøy, moät hình töôïng deã nhaän thaáy laø voøng troøn AÂm Döông treân mình nhöõng con lôïn. Hình töôïng naøy, nhö muoán nhaéc nhôû cho ngöôøi xem tranh moät noäi dung tieàm aån lieân quan ñeán moät hoïc thuaät coå Ñoâng Phöông, cho ñeán nay vaãn ñöôïc coi laø söï huyeàn bí kyø aûo. Chính voøng troøn AÂm Döông vaø hình töôïng con lôïn ñaõ chöùng toû moät noäi dung lieân quan chaët cheõ ñeán thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Ñaây cuõng laø moät hieän töôïng, ñeå baét ñaàu töø ñoù chuùng ta ñi tìm yù nghóa minh trieát cuûa böùc tranh naøy. Ñeán ñaây, ngöôøi vieát xin löu yù baïn ñoïc laø: trong baûn vaên coå tröôùc thôøi Haùn, neáu coù noùi ñeán AÂm Döông thì khoâng noùi ñeán Nguõ haønh. Cho ñeán taän ngaøy nay, caùc nhaø nghieân cöùu cuõng cho raèng: Thuyeát AÂm Döông vaø thuyeát Nguõ haønh laø hai hoïc thuyeát coù xuaát xöù rieâng bieät, ñöôïc hoøa nhaäp vaøo thôøi Haùn. Tuy nhieân, hoï cuõng chæ ñaët vaán ñeà nhö treân, vaø chöa chöùng minh ñöôïc hoïc thuyeát AÂm Döông vaø Nguõ haønh hoøa nhaäp nhö theá naøo, ngoaïi tröø moät thöïc teá öùng duïng phöông phaùp luaän thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñang toàn taïi. Ngöôøi vieát cho raèng: khoâng theå chöùng minh ñöôïc söï hoøa nhaäp cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh qua nhöõng baûn vaên coå chöõ Haùn, bôûi vì nhöõng baûn vaên ñoù ñaõ sai laàm töø caên ñeå cuûa hoïc thuyeát naøy. 37
Do ñoù, vieäc giaûi maõ tranh “Ñaøn Lôïn” seõ laø söï minh chöùng tieáp tuïc quan nieäm cho raèng thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh laø moät hoïc thuyeát thoáng nhaát vaø hoaøn chænh ngay töø nguyeân lyù khôûi nguyeân cuûa noù, seõ chöùng toû tieáp tuïc raèng neàn vaên minh Laïc Vieät chính laø coäi nguoàn cuûa hoïc thuyeát naøy. Tröôùc heát, xin baïn ñoïc xem laïi ñoà hình Haø ñoà. HAØ ÑOÀ CÖÛU CUNG Qua ñoà hình treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng ôû haønh Thuûy – phöông Baéc coù ñoä soá 1 vaø 6. Trong saùch xöa nhaát laø “Hoaøng Ñeá noäi kinh toá vaán”, thieân “Kim quyû chaân ngoân luaän” khi noùi veà Baéc phöông nhö sau: Baéc phöông saéc ñen, thoâng vaøo vôùi Thaän, thoâng khieáu ôû nhò aâm; taøng tinh ôû Thaän; beänh phaùt sinh ôû kheâ; veà vò laø maën vaø thuoäc veà Thuûy; thuoäc veà luïc suùc laø LÔÏN; thuoäc veà nguõ coác laø ñaäu; thuoäc veà boán muøa treân öùng vôùi sao Thaàn; thuoäc veà AÂm laø Vuõ; thuoäc veà soá laø soá 6; thuoäc veà muøi laø muøi huùc muïc, do ñoù bieát thöôøng sinh beänh ôû xöông. Nhö vaäy, hieän töôïng truøng khôùp ñaùng löu yù laø: hình töôïng con lôïn trong tranh daân gian Vieät Nam lieân heä vôùi moät baûn vaên chöõ Haùn coå nhaát lieân quan ñeán thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Cuï theå laø “Lôïn” thuoäc haønh Thuûy. Neáu ñaây chæ laø moät hieän töôïng duy nhaát thì baïn ñoïc coù theå coi laø söï truøng hôïp ngaãu nhieân. Nhöng vaán ñeà khoâng döøng laïi ôû ñaây. Trong caùc saùch ñaõ xuaát baûn cuøng taùc giaû, töø caâu tuïc ngöõ “Meï troøn con vuoâng” ngöôøi vieát ñaõ chöùng toû vôùi baïn ñoïc: 38
Döông coù tröôùc, AÂm coù sau. Baïn ñoïc xem laïi ñoä soá Haø ñoà ôû treân seõ nhaän thaáy raèng ôû hai haønh Thuûy & Moäc (hai haønh thuoäc AÂm (*) caùc soá Döông (soá leû) khi coäng vôùi 5 ñeàu ra soá AÂm(soá chaün) cuøng haønh. ÔÛ hai haønh Hoûa vaø Kim (hai haønh thuoäc Döông (*) caùc soá Döông ñeàu tröø 5 ra soá AÂm cuøng Haønh. Ñieàu naøy ñöôïc dieãn taû nhö sau: @ Hai haønh thuoäc AÂm: Thuûy & Moäc # Haønh Thuûy: soá Döông 1 coäng 5 thaønh AÂm Thuûy, ñoä soá 6. # Haønh Moäc: soá Döông 3 coäng 5 thaønh AÂm Moäc, ñoä soá 8. @ Hai haønh thuoäc Döông: Hoûa & Kim # Haønh Hoûa: soá Döông 7 tröø 5 thaønh AÂm Hoûa, ñoä soá 2. # Haønh Kim: soá Döông 9 tröø 5 thaønh AÂm Kim, ñoä soá 4 So saùnh vôùi tranh ñaøn lôïn, chuùng ta laïi thaáy moät söï truøng khôùp nöõa: Coù ñuùng 6 con lôïn treân tranh. Qua hình töôïng baùnh chöng, baùnh daày, ngöôøi vieát cuõng chöùng minh raèng Nguõ haønh thuoäc AÂm töø nguyeân lyù khôûi nguyeân cuûa vuõ truï theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh (*). Trong tranh coù moät Lôïn meï – caùi coù tröôùc, Döông – töông öùng vôùi soá Döông Thuûy 1; naêm lôïn con coäng 1 = 6. Ñaây chính laø nguyeân nhaân ñeå khoâng theå laø 6 lôïn con maø chæ coù 5 lôïn con. Bôûi vì, neáu 6 lôïn con thì AÂm Thuûy 6 seõ laø söï phaân bieät tuyeät ñoái vôùi Döông thuûy1. Ñieàu naøy seõ traùi vôùi nguyeân lyù Nguõ haønh thuoäc AÂm ñoäng trong nguyeân lyù khôûi nguyeân cuûa vuõ truï. Soá lôïn meï = 1 vaø lôïn con = 5 ñaõ chöùng toû raèng söï phaân bieät AÂm Döông trong Nguõ haønh laø söï chuyeån hoùa lieân tuïc; khi ñaït ñeán ñoä soá toái ña (6) thì chuyeån hoùa sang haønh khaùc. Hình töôïng lôïn meï vaø lôïn con (töùc cuøng gioáng) cuõng chöùng toû raèng: queû Caøn trong kinh Dòch naèm ôû vò trí AÂm thuûy (cho duø baïn ñaët Haäu thieân Baùt quaùi vôùi Haø ñoà hay Laïc thö thì tính chaát naøy vaãn khoâng ñoåi ôû haønh Thuûy) phaûi cuøng haønh vôùi queû Khaûm. Ñaây laø söï minh chöùng *Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi”, Thôøi Huøng Vöông vaø Bí aån luïc thaäp hoa giaùp”, “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch” Nxb VHTT 2002, ñaõ chöùng minh. 39
tieáp tuïc cuûa quan nieäm cho raèng: AÂm Döông Nguõ haønh laø moät hoïc thuyeát thoáng nhaát vaø hoaøn chænh, baùt quaùi chæ laø kyù hieäu, sieâu coâng thöùc cuûa hoïc thuyeát naøy. Chính böùc tranh “Ñaøn Lôïn” trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam ñaõ chöùng toû ñieàu naøy; khi daáu aán cuûa AÂm Döông vaø ñoä soá cuûa haønh Thuûy theå hieän trong böùc tranh naøy. Khoâng nhöõng theá tranh “Ñaøn lôïn” coøn chöùng toû nguyeân lyù trong söï vaän ñoäng cuûa vuõ truï theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh maø coå thö chöõ Haùn chöa heà noùi ñeán. Caùch ñaây 1000 naêm, nhaø hieàn trieát thôøi Toáng beân Trung Hoa laø Chu Hy - coâng boá nguyeân lyù: “Thieân nhaát sinh thuûy, ñòa luïc thaønh chi ” - môùi chæ noùi ñeán hieän töôïng ñoä soá cuûa Nguõ haønh treân Haø Ñoà vaø oâng cuõng khoâng theå lyù giaûi ñöôïc noäi dung cuûa chính ñieàu maø oâng coâng boá. Thaät traân troïng vaø ñaùng kính thay, nhöõng ngheä nhaân tranh daân gian Vieät Nam, traûi qua bao thaêng traàm cuûa lòch söû vaãn trung thaønh vôùi nguyeân taùc cuûa toå tieân, ñeå haøng ngaøn naêm sau ñoù, con chaùu tìm veà coäi nguoàn vaø minh chöùng cho moät neàn vaên hieán traûi gaàn 5000 lòch söû. 40
PHUÏ BAÛN : ÑAØN CAÙ Tranh daân gian Ñoâng Hoà 41
THAÀY ÑOÀ COÙC Tranh daân gian Ñoâng Hoà 42
THAYÀ ÑO À COCÙ aây laø moät böùc tranh khaù phoå bieán thuoäc doøng tranh Ñdaân gian laøng Ñoâng Hoà. Haàu nhö khaép chôï cuøng queâ, vôùi nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi, neáu ai chöa moät laàn nghe keå chuyeän “thaày ñoà Coùc” thì chaéc cuõng ñaõ moät laàn xem tranh “Thaày ñoà Coùc”. Vaøo nhöõng phieân chôï Teát, nhöõng baø meï Vieät Nam thöôøng mua cho con böùc tranh naøy vôùi hy voïng con mình seõ chaêm chæ hoïc haønh, ngaøy moät thoâng minh saùng laùng. Ñöông nhieân laø phaûi vinh qui baùi toå, goùp maët vôùi ñôøi. Trong böùc tranh laø caû moät theá giôùi cuûa coùc, nhaùi, eãnh öông raát nhoän nhòp trong lôùp hoïc vôùi moät thaày eách lôùn ngoài cheãm cheä treân chieác saäp ñang daïy hoïc. Hình töôïng sinh vaät, nhöng chuùng laïi coù haønh ñoäng nhaân caùch hoùa nhö ngöôøi. Treân böùc tranh coù doøng chöõ “Laõo Oa ñoäc giaûng”. Töùc laø oâng EÁch moät mình giaûng daïy (Oa coù theå dòch laø “eách”, nhöng trong daân gian vaãn goïi tranh naøy laø “Thaày ñoà Coùc”, chöõ “ñoäc” trong tranh dòch laø ñoïc, nhöng cuõng ñoàng aâm vôùi “ñoäc” laø coâ ñoäc, moät mình). Taïi sao cha oâng ta laïi choïn hình töôïng Coùc maø laïi khoâng phaûi laø sinh vaät khaùc? Hình töôïng con coùc ñaõ toàn taïi vaø phoå bieán töø raát laâu trong neàn vaên hieán Laïc Vieät. Ñoái vôùi nhöõng nhaø nghieân cöùu hoaëc nhöõng ai ñaõ töøng nhìn thaáy nhöõng chieác troáng ñoàng, thaïp ñoàng Laïc Vieät chaéc khoâng queân hình aûnh con coùc treân nhöõng vaät theå naøy. Trong vaên chöông truyeàn mieäng Vieät Nam, chaéc cuõng chöa ai queân hình aûnh con coùc trong truyeän “Coùc 43
kieän trôøi”, “truyeän Treâ Coùc” hoaëc caâu ca dao: Con coùc laø caäu oâng trôøi. Ai maø ñaùmh coùc thì trôøi ñaùnh cho OÂng Trôøi – chuùa teå cuûa vuõ truï – linh thieâng laø theá, uy vuõ laø theá, moãi khi con ngöôøi gaëp chuyeän gì khoâng vöøa yù laïi keâu trôøi. Vaäy maø coùc coøn laø caäu cuûa oâng trôøi môùi oai chöù ! Ñuùng laø “oai nhö Coùc”. Nhöng trong böùc tranh daân gian naøy, Coùc chæ khieâm toán laøm moät oâng giaùo giaø ngoài daïy hoïc. Neáu chuùng ta trôû ngöôïc thôøi gian veà coäi nguoàn cuûa neàn vaên minh Ñoâng phöông töø hôn 2000 naêm tröôùc, seõ thaáy raèng vaên töï duøng trong neàn vaên minh Laïc Vieät laø chöõ “khoa ñaåu”, maø di aán coøn ghi laïi treân baõi ñaù coå SaPa. Chöõ khoa ñaåu laø kieåu chöõ hình con noøng noïc, coøn ghi daáu aán trong caùc coå thö löu truyeàn trong vaên minh Ñoâng phöông nhö: truyeän Thuûy Höû, saùch Thoâng chí cuûa Trònh Tieàu, trong nhöõng di vaät ñaøo ñöôïc ôû AÂn Khö – thuû ñoâ nhaø AÂn Thöông cuûa Trung Hoa coå. Vôùi chöõ khoa ñaåu tìm thaáy trong di vaät ôû AÂn Khö, ngöôøi vieát ñaõ coù dòp minh chöùng vôùi baïn ñoïc (*): ñoù chính laø chieán lôïi phaåm trong cuoäc chieán Vaên Lang vaø nhaø AÂn, ñöôïc nhaéc tôùi trong truyeàn thuyeát Phuø Ñoång Thieân Vöông. Chöõ khoa ñaåu trong di vaät ôû AÂn Khö chæ laø moät hieän töôïng rieâng leû, veà hình thöùc khaùc haún hình thöùc chöõ Haùn, trong suoát haøng ngaøn naêm lòch söû cuûa neàn cuûa vaên minh Hoa Haï. Khoa hoïc hieän ñaïi ñaõ chöùng toû raèng: taát caû nhöõng neàn vaên minh phaùt trieån ñeàu phaûi coù chöõ vieát. Do ñoù, söï hieän höõu cuûa vaên khoa ñaåu ñaõ chöùng toû noù ra ñôøi trong moät neàn vaên minh phaùt trieån. Bôûi vaäy, neáu neàn vaên minh Hoa Haï ñaõ töøng söû duïng chöõ khoa ñaåu nhö moät daïng vaên töï chính thoáng vaø ghi laïi caû moät giaù trò tri thöùc to lôùn cuûa neàn vaên minh naøy, thì ngöôøi ta khoâng theå naøo giaûi thích ñöôïc söï thay ñoåi kyù hieäu chöõ vieát töø vaên khoa ñaåu sang daïng chöõ Haùn trong quaù trình phaùt trieån lieân tuïc cuûa neàn vaên minh ñoù. Ñieàu naøy chæ coù theå giaûi thích raèng vaên khoa ñaåu khoâng thuoäc veà vaên minh Hoa Haï. Söï hieän höõu môø nhaït cuûa chöõ khoa ñaåu * Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi”, “Thôøi Huøng Vöông vaø bí aån Luïc thaäp Hoa giaùp”, Nxb VHTT 2002. 44
trong vaên minh Hoa Haï chæ coù theå giaûi thích moät caùch hôïp lyù laø noù thuoäc veà moät neàn vaên minh khaùc ñaõ bò Haùn hoùa. Nhöõng baûn vaên coå chöõ Haùn ñaõ nhaéc tôùi vaên khoa ñaåu nhö saùch trôøi (Thuûy Höû), hoaëc khaúng ñònh noù thuoäc veà vaên minh Laïc Vieät (Thoâng Chí cuûa Trònh Tieàu), ñaõ chöùng toû raèng chöõ khoa ñaåu laø chöõ vieát chính thöùc cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät. Chöõ khoa ñaåu ñaõ khaúng ñònh giaù trò vaên hieán traûi haøng ngaøn naêm cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät, ñoù laø ñieàu kieän ñeå baûo ñaûm cho söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa neàn vaên minh naøy. Böùc tranh “Thaày ñoà coùc” laø chính laø moät maät ngöõ höôùng theá heä con chaùu tìm veà nguoàn coäi cuûa toå tieân. Bôûi vì, khoa ñaåu töùc chöõ hình con noøng noïc. Nhö vaäy chæ coù Coùc hoaëc cuøng loaøi môùi coù con goïi laø noøng noïc. Hay noùi moät caùch khaùc: chæ coù coùc môùi coù chöõ ñeå daïy cho ñôøi. Cho neân oâng Coùc môùi ñoäc quyeàn trong söï giaûng daïy. Ñoù chính laø yù nghóa cuûa böùc tranh daân daõ naøy. PHUÏ BAÛN BAÙNH CHÖNG VAØ BOÁN SÔÏI LAÏC HOÀNG Bieåu töôïng Haø Ñoà - linh vaät cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät 45
TRANH TREÂ VAØ COÙC Tranh daân gian Ñoâng Hoà 46
TRANH TRE Â VA Ø COCÙ öùc tranh Treâ & Coùc naøy thöïc chaát laø söï minh hoïa Bcho caâu truyeän truyeàn mieäng trong daân gian: “Truyeän Treâ vaø Coùc”. Do ñoù, ngöôøi vieát xin toùm löôïc truyeän Treâ Coùc ñeå ñoäc giaû minh giaùm. Vôï choàng caù Treâ voán khoâng coù con. Moät hoâm gaëp baày noøng noïc, chuùng baét veà nuoâi, nhaän laøm con cuûa mình. Coùc ñi tìm con, bieát caù treâ ñaõ baét con cuûa mình beøn ñi kieän quan. Treâ naïi raèng noøng noïc soáng döôùi nöôùc vaø gioáng Treâ hôn gioáng Coùc.Coùc khoâng coøn soáng döôùi nöôùc, maø laïi chaúng gioáng noøng noïc. Quan xöû Treâ thaéng kieän. Coùc ñau khoå vì maát con, chæ coøn nghieán raêng uaát haän keâu trôøi. Nhaùi beùn an uûi Coùc ñöøng buoàn, haõy chôø ñôïi, vì khi noøng noïc lôùn leân seõ laïi trôû thaønh coùc. Luùc aáy, con cuûa coùc seõ laïi trôû veà vôùi Coùc. Coù theå noùi: Caâu chuyeän laø moät bieåu töôïng tuyeät vôøi, aån chöùa maät ngöõ, coù tính tieân tri, cho bieát neàn vaên minh khoa ñaåu (noøng noïc) ñaõ bò khuaát laáp döôùi moät hình thöùc khaùc (con cuûa Treâ). Coùc khoâng ôû döôùi nöôùc (töùc laø ñaõ maát nöôùc), neân khoâng theå chöùng minh ñöôïc noøng noïc laø con cuûa mình. Nhöng baûn chaát cuûa söï voâ lyù (noøng noïc khoâng phaûi con cuûa Treâ), cuoái cuøng cuõng seõ ñöôïc saùng toû trong qui luaät tieán hoùa, phaùt trieån cuûa töï nhieân. Ñaây laø hình töôïng ñoäc ñaùo cuûa caâu chuyeän coù tính tieân tri, cho bieát: söï tieán hoùa, phaùt trieån toaøn dieän veà moïi maët trong caùc moái quan heä xaõ hoäi maø neàn taûng laø söï tieán boä cuûa khoa hoïc hieän ñaïi – trong ñoù muõi nhoïn cuûa khoa hoïc hieän ñaïi chính laø khoa hoïc lyù thuyeát – môùi laø ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå minh chöùng cho söï kyø vó cuûa neàn vaên minh khoa ñaåu vôùi quoác gia ñaàu tieân laø nhaø nöôùc Vaên Lang. 47
TAM DÖÔNG KHAI THAÙI 48
TAM DÖÔNG KHAI THAIÙ aây laø moät trong nhöõng böùc tranh ñeïp vì tính caân Ññoái vôùi ñöôøng neùt sinh ñoäng vaø maøu saéc haøi hoøa. Hình töôïng trong tranh naøy vöøa coù tính öôùc leä, tính hieän thöïc vaø tính bieåu töôïng ñöôïc caùch ñieäu. Söï caùch ñieäu vaø bieåu töôïng roõ neùt nhaát laø hình maët trôøi ôû phía sau hai con gaø. Gaø gaùy khi maët trôøi moïc, lyù ñöông nhieân laø nhö vaäy. Nhöng töïa cuûa böùc tranh laïi laø “Tam Döông khai thaùi”. Vôùi töïa ñeà naøy, töï noù ñaõ theå hieän tính minh trieát Ñoâng phöông trong chuû ñeà cuûa böùc tranh. Nhöng neáu chæ döøng ôû ñaây, thì böùc tranh naøy cuõng chæ coù theå coi laø söï dieãn taû ñôn giaûn raèng: vôùi ñoä soá Döông 3 laø töôïng queû Chaán – phöông Ñoâng – nôi maët trôøi moïc; coù yù nghóa chuùc laønh cho moät ngaøy môùi, hoaëc moät vaän hoäi môùi. Hoaëc coù theå hieåu raèng: tam Döông laø töôïng quaùi Caøn ( ), ñaây laø quaùi ñöùng ñaàu trong baùt quaùi coù yù nghóa theå hieän cho söï hanh thoâng, tieán trieån. Nhöng neáu nhö vaäy, ngöôøi veõ chæ caàn theå hieän moät trong hai con gaø cuõng ñuû nghóa. Vì con gaø trong tröôøng hôïp naøy chæ laø söï minh hoïa cho chuû ñeà treân. ÔÛ ñaây laïi coù 2 con töông ñoái gioáng nhau. Chöùng toû ngöôøi veõ phaûi göûi gaám moät yù töôûng trong hình töôïng naøy. Tröôùc khi maïn pheùp giaûi maõ böùc tranh, ngöôøi vieát xin ñöôïc trình baøy moät hieän töôïng trong kinh Dòch nhö sau: Trong 64 queû dòch thuoäc Haäu thieân Baùt quaùi chæ coù moät queû coù teân laø “Ñòa Thieân Thaùi” coù kyù hieäu nhö sau: Trong queû naøy coù 3 vaïch lieàn ( ), ñoù laø 3 haøo 49
thuoäc Döông goïi laø quaùi Caøn vaø 3 vaïch ñöùt ( ) laø ba haøo thuoäc AÂm goïi laø quaùi Khoân. Teân böùc tranh “Tam döông khai thaùi” ñaõ noùi ñeán ba haøo Döông naøy, coøn 3 haøo AÂm ôû ñaâu? Chuùng ta baét ñaàu töø bieåu töôïng maët trôøi. Bieåu töôïng maët trôøi cho thaáy toaøn boä böùc tranh naøy thuoäc veà haønh Hoûa. Trong kinh Dòch cuõng noùi queû Ly thuoäc phöông Nam, haønh Hoûa vaø laø bieåu töôïng cuûa maët trôøi. Thuyeát quaùi vieát: “Ly vi Hoûa, vi Nhaät ”. Baây giôø chuùng ta trôû laïi vôùi ñoà hình Haäu thieân baùt quaùi. Trong baûn vaên coå chöõ Haùn cho raèng Haäu thieân Baùt quaùi do vua Chu Vaên Vöông taïo ra caên cöù treân ñoà hình Laïc thö. HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI lieân heä vôùi Laïc thö theo coå thö chöõ Haùn Veà vaán ñeà naøy, ngöôøi vieát ñaõ coù dòp chöùng minh vôùi baïn ñoïc, tính khoâng hôïp lyù cuûa ñoà hình Haäu thieân Baùt quaùi trong baûn vaên coå chöõ Haùn vaø phaûi ñoåi vò trí cuûa hai queû Toán & Khoân. Ñoàng thôøi, sau khi ñaõ ñoåi choã hai queû Toán &Khoân, ñoà hình Haø ñoà chính laø caên nguyeân cuûa Haäu thieân baùt quaùi (*). * Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nxb VHTT 2002 taùi baûn coù söûa chöõa. 50
ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀ & HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI NGUYEÂN THUÛY Qua ñoà hình treân, baïn ñoïc seõ nhaän thaáy raèng: Queû Ly naèm ôû vò trí Döông Hoûa phuø hôïp vôùi vò trí cuûa noù maø Thuyeát quaùi ñeà caäp ñeán (“Ly vi Hoûa, vi Nhaät ”). Ñoàng thôøi queû Khoân naèm ôû vò trí AÂm Hoûa, ñoä soá laø 2. Neáu ñaët vaán ñeà laø: Trong tröôøng hôïp Haäu thieân Baùt quaùi lieân heä vôùi Laïc thö, nhö coå thö chöõ Haùn noùi ñeán, thì quaùi Khoân vaãn naèm ôû vò trí AÂm Hoûa ñoä soá 2. Ñieàu naøy ñuùng nhö vaäy; vaø ñaây cuõng chính laø sôïi toùc caûn trôû goùp phaàn taïo neân söï bí aån traûi haøng thieân nieân kyû cho cuoán kyø thö Ñoâng phöông naøy – khi noù ñaõ thieáu khuyeát haún moät heä thoáng lyù thuyeát cho noù – khieán raát khoù phaùt hieän ra söï sai leäch cuûa noù qua phöông phaùp öùng duïng. Do ñoä soá (2) vaø tính chaát (AÂm Hoûa) khoâng ñoåi, noù chæ sai leäch khi öùng duïng trong söï vaän ñoäng lieân quan ñeán phöông vò cuûa quaùi Khoân. Söï thay ñoåi phöông vò cuûa quaùi Toán & Khoân laø moät trong nhöõng söï thay ñoåi coù tính caên ñeå trong thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø Baùt quaùi. Ñoù cuõng laø söï thay ñoåi hôïp lyù nhaát coù khaû naêng lyù giaûi moïi hieän töôïng vaø vaán ñeà lieân quan ñeán noù (*). Trong * Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nxb VHTT 2002 taùi baûn coù söûa chöõa. 51
tröôøng hôïp naøy laø söï hôïp lyù vôùi hình töôïng ñöôïc theå hieän trong böùc tranh daân daõ Laïc Vieät noùi treân: Maët trôøi bieåu töôïng cuûa quaùi Ly thuoäc Hoûa, laïi laø moät boä phaän cuûa chính con gaø ñöôïc caùch ñieäu thaønh hình maët trôøi. Do ñoù, noù phaûi lieân quan vaø cuøng haønh Hoûa cuûa quaùi Ly. Trong khi ñoù, neáu theo coå thö chöõ Haùn thì maëc duø soá cuûa quaùi Khoân ( ) cuõng coù ñoä soá 2 vaø thuoäc AÂm Hoûa; nhöng laïi lieân quan vaø ñoàng haønh vôùi quaùi Ñoaøi thuoäc Kim (trong haønh Hoûa treân Laïc thö). Nhö vaäy, böùc tranh naøy chính laø bieåu töôïng cuûa queû Ñòa Thieân Thaùi vaø cho bieát quaùi Khoân phaûi cuøng haønh vôùi quaùi Ly thuoäc Hoûa, ñöôïc bieåu töôïng baèng 2 con gaø quay maët vaøo nhau (ñoái xöùng aâm döông) coù maët trôøi phía sau. Ñieàu naøy chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc khi Haäu thieân Baùt quaùi ñoåi choã hai quaùi Toán & Khoân vaø lieân heä vôùi Haø ñoà. Trong tröôøng hôïp naøy, caâu “Tam Döông khai thaùi” coù theå giaûi thích laø: baét ñaàu töø ba haøo döông ( ) haõy tìm vò trí cuûa quaùi Khoân ( ) trôû thaønh queû “Ñòa Thieân Thaùi” laø moät queû cho vaän haïn toát cuûa vuõ truï. Ñaây cuõng chính laø noäi dung saâu xa cuûa böùc tranh naøy. 52
CHOÏI TRAÂU Tranh daân gian Ñoâng Hoà 53
CHOIÏ TRAUÂ oäi dung tröïc tieáp cuûa böùc tranh naøy theå hieän moät Ntuïc leä thöôøng thaáy trong leã hoäi ôû moät soá ñòa phöông cuûa Vieät Nam. Giöõa tranh laø moät laù côø truyeàn thoáng thöôøng gaëp trong caùc leã hoäi daân gian , quen goïi laø côø Nguõ saéc. Treân laù côø coù ghi doøng chöõ “Hoäi chí laàu”. Phía sau hai con traâu laø hai taám baûng coù chöõ “Ñoâng xaõ” vaø “Toáng xaõ?”. Neáu hieåu theo nghóa tröïc tieáp vaø gaàn guõi laø traâu cuûa xaõ Ñoâng vaø xaõ Toáng choïi nhau. Vôùi caùch hieåu naøy thì hai caùi baûng treân böùc tranh vaø doøng chöõ “Hoäi chí laàu” seõ laø chi tieát thöøa. Ngöôøi ta chæ caàn theå hieän laù côø bieåu töôïng cho leã hoäi vaø hai con traâu laø ñuû. Xaõ Ñoâng vaø xaõ Ñoaøi, thoân Thöôïng vaø thoân Haï, toång Baéc vaø toång Nam cuõng coù theå ñem traâu choïi thi vaäy? Nhöng nhöõng chi tieát naøy seõ khoâng thöøa moät chuùt naøo, neáu chuùng ta ñaët vaán ñeà veà noäi dung saâu xa cuûa böùc tranh naøy. Giaù trò cuûa hình aûnh hai taám baûng vaø laù côø chính laø tính höôùng daãn ñeå tìm hieåu noäi dung ñích thöïc cuûa noù. Chính chöõ “xaõ” treân böùc tranh coù boä “thoå” nghóa laø “ñaát”; chöõ “laàu” laø nhaø cöûa; chöõ “chí” treân laù côø coù nghóa laø söï caûn trôû, söï khoù khaên phaûi vöôït qua; chöõ “hoäi” nghóa laø söï taäp trung cho moät vaán ñeà, muïc ñích . Hình töôïng con traâu – trong kinh Dòch laø quaùi Khoân (töùc Ñòa – ñaát), Thuyeát quaùi vieát: “Khoân vi ñòa, vi töû maãu NGÖU ”. Töø nhöõng yù nghóa treân cho chuùng ta moät yù nghóa gaàn guõi vaø lieân heä ñeán thuaät Phong thuûy Ñoâng phöông. Vì vaäy, coù theå hieåu raèng: hai taám baûng vaø laù côø treân muoán noùi tôùi tính chaát ñoái nghòch cuûa Ñoâng traïch vaø Taây traïch trong thuaät Phong thuûy (qua hình töôïng hai con traâu choïi nhau). Theo quan nieäm cuûa thuaät Phong thuûy thì ñòa baøn chia laøm taùm höôùng; trong ñoù coù 4 höôùng thuoäc Ñoâng traïch vaø 4 höôùng thuoäc Taây traïch. Teân goïi ñuû cuûa khaùi nieäm naøy laø: Ñoâng töù traïch vaø Taây töù traïch. Neáu moïi chuyeän chæ döøng ôû ñaây thì böùc tranh naøy veà noäi dung seõ khoâng hôn moät 54
cuoán saùch daïy veà thuaät phong thuûy Ñoâng phöông phoå bieán treân khaép theá giôùi, nhöõng ai coù tìm hieåu veà thuaät Phong thuûy ñeàu bieát ñieàu naøy. Tröôùc khi trình baøy nhaän xeùt rieâng cuûa mình veà noäi dung saâu xa cuûa böùc tranh, baïn ñoïc xem hình döôùi ñaây mieâu taû ñoà hình Haäu thieân Baùt quaùi lieân heä vôùi Laïc thö, dieãn taû vò trí Ñoâng töù traïch vaø Taây töù traïch theo quan nieäm cuûa thuaät Phong thuûy töø nhöõng baûn vaên coå chöõ Haùn nhö sau: Qua hình treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng: “Ñoâng töù traïch” – maøu ñoû – theo coå thö chöõ Haùn goàm: Höôùng chính Baéc (Quaùi Khaûm); höôùng chính Ñoâng (Quaùi Chaán); Höôùng Ñoâng Nam (Quaùi Toán); höôùng chính Nam (quaùi Ly). “Taây töù traïch” – maøu ñen – theo coå thö chöõ Haùn goàm: Höôùng Taây Nam (quaùi Khoân), höôùng chính Taây (quaùi Ñoaøi); höôùng Taây Baéc (quaùi Caøn); höôùng Ñoâng Baéc (quaùi Caán). Theo thuaät Phong thuûy naêm sinh cuûa moãi ngöôøi öùng vôùi moät cung trong Baùt quaùi Haäu thieân vaø chia laøm Ñoâng & Taây töù traïch. Höôùng toát cuûa ngöôøi Ñoâng traïch laø höôùng xaáu cuûa ngöôøi Taây traïch vaø ngöôïc laïi. Hay noùi moät caùch khaùc: Ñoâng 55
traïch vaø Taây traïch ñoái choïi nhau. Baây giôø chuùng ta xeùt ñeán böùc tranh “Choïi Traâu” noùi treân. Treân mình hai con traâu naøy toång coäng 9 voøng xoaén, moät con coù 4 voøng xoaén, moät con coù 5 voøng xoaén. Ñaây chính laø ñoä soá cuûa haønh Kim treân Haø ñoà (Ñoä soá 4 vaø 9). Treân mình con traâu 5 voøng xoaén coù chöõ Sôn, töùc laø nuùi – töôïng cuûa quaùi Caán – trong kinh Dòch. Nhö vaäy, hai con traâu choïi nhau ngoaøi bieåu töôïng cuûa söï xung khaéc giöõa Ñoâng vaø Taây traïch, coøn laø söï ñoái xöùng (ñoái choïi) cuûa quaùi Toán ( ) vaø quaùi Caán ( ). Haønh Kim thuoäc Döông, theo qui taéc Döông tröø (5), AÂm coäng (5) ñaõ trình baøy trong muïc tranh “Ñaøn Lôïn”. Theo ñoà hình trình baøy ôû treân töø coå thö chöõ Haùn ( Haäu thieân baùt quaùi lieân quan ñeán Laïc thö) thì quaùi Toán – ñoä soá 4 thuoäc haønh Kim treân Laïc Thö , nhöng quaùi Ñoaøi – trong kinh Dòch cuõng thuoäc Kim – laïi coù ñoä soá 7 treân Laïc thö. Neáu baây giôø ta ñoåi choã quaùi Toán sang quaùi Khoân trong Haäu thieân Baùt quaùi töø coå thö chöõ Haùn, vaø ñaët leân Haø ñoà thì seõ hoaøn toaøn thoûa maõn nhöõng yeáu toá maø böùc tranh “Choïi traâu” ñeà caäp ñeán theo nhaän xeùt cuûa ngöôøi vieát. Baïn ñoïc xem ñoà hình trình baøy döôùi ñaây: HAØ ÑOÀ VAØ HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI NGUYEÂN THUÛY boå xung Ñoâng & Taây traïch 56
Qua ñoà hình treân, baïn ñoïc cuõng thaáy moïi yeáu toá ñaõ giaûi maõ trong böùc tranh “Choïi Traâu” ñeàu thoûa maõn: @ Quaùi Toán ñoä soá 4 naèm ôû haønh Kim, vaãn thuoäc Ñoâng töù traïch ñoái choïi vôùi Taây töù traïch laø quaùi Ñoaøi (thuoäc Kim trong kinh Dòch) ñoä soá 9. Ñaây laø toång ñoä soá voøng xoaén treân mình hai con traâu. @ Quaùi Caán (chöõ sôn) thuoäc Taây töù traïch ñoái choïi (ñoái xöùng) vôùi quaùi Toán thuoäc Ñoâng töù traïch. Trong böùc tranh naøy coù moät chi tieát cuõng raát ñaùng löu yù. Ñoù laø taïi sao hai con traâu laïi chæ coù 3 caùi söøng. Ngöôøi vieát xin ñöôïc taïm trình baøy ba caùch giaûi thích sau ñaây: 1) Ba caùi söøng töùc laø tam giaùc. Phaûi chaêng, khi ñoåi choã hai quaùi Toán vaø Khoân vaø keát hôïp caùc quaùi ñieân ñaûo dòch seõ taïo ra ñöôïc 2 tam giaùc nhö sau: 2) Trong kinh Dòch – thuyeát quaùi vieát “ Khoân vi ñòa, vi maãu, vi laän töôøng, vi quaân, vi töû maãu ngöu, vi ñaïi dö, vi vaên, vi chuùng, vi naïp, kyø dö ñòa daõ, vi haéc”. Chöõ “Ngöu” trong 57
moät soá baûn vaên tieáng Vieät dòch laø “Boø”. Nhöng chöõ “Ngöu” dòch ra tieáng Vieät coøn coù nghóa laø “Traâu”. Nhö vaäy, quaùi Khoân lieân quan ñeán con traâu vaø ba caùi söøng ôû phía treân ñaàu hai con traâu, phaûi chaêng laø chæ quaùi Chaán ñoä soá 3 phaûi ôû treân quaùi Khoân? 3) Ba caùi söøng laø boá cuïc chaët cheõ nhaát trong phaàn giöõa cuûa böùc tranh. Neáu theâm caùi söøng thöù tö vaøo seõ bò thöøa? Ngöôøi vieát töï nhaän thaáy caû ba nhaän xeùt treân ñeàu chöa roát raùo, raát mong söï minh xeùt cuûa caùc baäc trí giaû quan taâm. Hieän nay coøn coù moät dò baûn cuûa tranh “Choïi traâu” maø ngöôøi vieát söu taàm vaø trình baøy vôùi baïn sau ñaây. Maëc duø veà hình thöùc töông ñoái gioáng nhau, nhöng vì chæ theå hieän ñôn thuaàn moät caûnh choïi traâu, cho neân böùc tranh naøy khoâng noùi leân ñieàu gì. Hieän töôïng naøy cho thaáy söï tam sao thaát baûn traûi qua haøng thieân nieân kyû cho nhöõng di saûn vaên hoùa Vieät Nam. Tuy nhieân, vôùi phong caùch theå hieän gaàn gioáng nhau vaø khoâng gioáng vôùi phong caùch theå hieän tranh daân gian hieän ñaïi cuõng cho thaáy caû hai ñaõ toàn taïi töø thôøi raát xa xöa. 58
PHU Ï LUCÏ Söï ñoái xöùng cuûa quaùi Caán vaø Toán trong böùc tranh treân, coøn phuø hôïp vôùi hai caâu ñoái löu truyeàn trong daân gian Vieät Nam (caû hai caâu ñoái naøy ñeàu ôû trong truyeän daân gian Vieät Nam, khoâng roõ taùc giaû) maø chaéc nhieàu ngöôøi cuõng bieát. Ñoù laø caâu ñoái: 1) Lôïn CAÁN aên caùm TOÁN & Choù KHOÂN chôù caén CAØN. 2) Choàng phöông Ñoâng , vôï phöông Taây, hoøa hôïp cuøng nhau, ñöøng loøng Nam Baéc & Trai phöông CAÁN, gaùi phöông TOÁN, chôù neân caõi loän, traùi ñaïo CAØN KHOÂN. Neáu theo coå thö chöõ Haùn thì caùc phöông vò cuûa caâu ñoái thöù nhaát theo Haäu thieân Baùt quaùi seõ saép xeáp nhö sau: Caâu ñoái 1 59
Caâu ñoái 2 Neáu theo phöông vò ñaõ hieäu chænh hai quaùi Toán & Khoân thì phöông vò cuûa caâu ñoái 1 seõ saép xeáp nhö sau: 60
Caâu ñoái 2 theo Haäu thieân Baùt quaùi nguyeân thuûy ñaõ hieäu chænh vò trí hai quaùi Toán & Khoân saép xeáp nhö sau: Nhö vaäy, vôùi söï hieäu chænh phöông vò, caâu ñoái seõ raát chænh. Ñieàu naøy chöùng toû raèng: Söï thay ñoåi vò trí Toán Khoân töø vaên minh Laïc Vieät, laø moät söï thay ñoåi hôïp lyù töø caên ñeå cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø Baùt quaùi, xuyeân suoát cho ñeán taän nhöõng chi tieát trong sinh hoaït vaên hoùa daân gian. Ñaây laø moät hieän töôïng khaúng ñònh neàn vaên minh Laïc Vieät chính laø coäi nguoàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Chæ coù neàn vaên minh Laïc Vieät vaø haäu dueä cuûa noù laø daân toäc Vieät Nam hieän nay, môùi coù khaû naêng phuïc hoài laïi moät caùch hoaøn chænh moät hoïc thuyeát lôùn ñaõ toàn taïi laâu nhaát trong lòch söû vaên minh nhaân loaïi. 61
ÑAÏI CAÙT Tranh daân gian Ñoâng Hoà 62
ÑAIÏ CATÙ oät böùc tranh daân gian khaùc ñöôïc trình baøy treân Mñaây, tuy khoâng phoå bieán laém, nhöng vaãn ñöôïc löu truyeàn cho ñeán ngaøy nay. Böùc tranh coù töïa laø “Ñaïi Caùt”. Ñaây laø noäi dung cuûa moät queû boùi toát nhaát cho coâng vieäc hoaëc töông lai cuûa con ngöôøi thay cho lôøi chuùc laønh. Noäi dung tröïc tieáp cuûa böùc tranh laø hai chöõ “Ñaïi Caùt”, nhöng noäi dung saâu xa cuûa böùc tranh laïi laø con gaø troáng ôû phía döôùi. Coù leõ khoâng ít ngöôøi trong chuùng ta ñaõ bieát ñeán moät soá phöông phaùp döï baùo töông lai, maø ngoân ngöõ daân gian goïi noâm laø xem boùi. Moät trong nhöõng phöông phaùp boùi coå xöa vaø khaù phoå bieán laø boùi baèng mai ruøa, baèng chaân gaø. Nhöng baûn vaên coå nhaát cuûa neàn vaên minh Ñoâng phöông noùi ñeán boùi toaùn laïi lieân quan ñeán hình aûnh con gaø. Ñoù chính laø truø thöù 7 trong Hoàng phaïm cöûu truø. Truø naøy coù teân laø Keâ Nghi, coù nghóa laø hoûi gaø. Trong caùc neàn vaên hoùa coå xöa nhaát cuûa nhaân loaïi coøn di saûn löu truyeàn ñeán ngaøy hoâm nay, nhö Ai caäp, AÁn Ñoä, Hy La vaø phöông Ñoâng ñeàu toàn taïi nhöõng phöông phaùp boùi toaùn. Nhöng chæ coù neàn vaên hoùa phöông Ñoâng coù haún moät phöông phaùp luaän cho caùc phöông phaùp boùi toaùn naøy. Ñoù laø thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh.Neáu noùi theo ngoân ngöõ khoa hoïc hieän ñaïi thì töø “boùi” goïi noâm na daân daõ aáy, coù theå goïi laø “khaû naêng döï baùo”, “döï ñoaùn”. Trong quaù trình phaùt trieån cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi, baét ñaàu töø nhaän thöùc thöïc chöùng, thöïc nghieäm ngaøy nay trôû thaønh khoa hoïc lyù thuyeát. Moät thí duï cho vaán ñeà naøy laø lyù thuyeát tuaàn hoaøn hoùa hoïc cuûa Mendeleev. Trong töï nhieân, khoâng theå kieám ñaâu ra nhöõng nguyeân toá hoaù hoïc ñöôïc saép xeáp theo baûng tuaàn hoaøn cuûa nhaø baùc hoïc vó ñaïi naøy. Lyù thuyeát naøy ñaõ giaûi thích ñöôïc haàu heát nhöõng hieän töôïng lieân quan ñeán caùc nguyeân toá hoùa hoïc. Ñaëc bieät laø noù coù khaû naêng döï baùo nhöõng nguyeân toá seõ xuaát hieän hoaëc coù khaû naêng xuaát hieän. Hoaëc nhö thuyeát luïc ñòa troâi, thuyeát tieán hoùa cuûa Dacuyn Chính nhöõng lyù thuyeát naøy ñaõ chöùng toû ñöôïc söï nhaän thöùc 63
cuûa con ngöôøi, trong vieäc khaùm phaù nhöõng qui luaät cuûa töï nhieân. Neàn khoa hoïc hieän ñaïi – bao goàm taát caû moïi ngaønh khoa hoïc – ñaõ thöøa nhaän moät tieâu chí khoa hoïc laø: “Moät lyù thuyeát khoa hoïc chæ ñöôïc coi laø ñuùng, neáu noù coù khaû naêng lyù giaûi haàu heát nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán noù”. Vaø taát nhieân lyù thuyeát ñoù phaûi coù khaû naêng döï baùo. Nhö vaäy, xuaát phaùt töø caùi nhìn cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi, thì khaû naêng döï baùo chæ coù theå coù ñöôïc sau khi hình thaønh moät lyù thuyeát. Trôû laïi vôùi vaán ñeà boùi toaùn cuûa neàn vaên minh phöông Ñoâng vôùi moät phöông phaùp luaän cho noù laø thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñang toàn taïi treân thöïc teá vaø haàu heát ñeàu cho raèng coù xuaát xöù töø vaên minh Hoa Haï. Nhöng cuõng cho ñeán ngaøy hoâm nay – khi baïn ñang xem cuoán saùch naøy – khoâng ai chöùng minh ñöôïc söï hoaøn chænh cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh qua caùc vaên baûn chöõ Haùn; töø nhöõng vaên baûn coå nhaát traûi haøng thieân nieân kyû, cho ñeán cuoán saùch môùi xuaát baûn vaø phaùt haønh ngaøy hoâm qua. Nhö vaäy söï döï baùo cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh laïi coù tröôùc söï hình thaønh lyù thuyeát. Ñaây laø söï phi lyù ít nhaát theo caùi nhìn cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi. Ñieàu naøy ñaõ chöùng toû raèng thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñaõ hoaøn chænh vaø toàn taïi töø raát laâu trong neàn vaên minh coå Ñoâng phöông vaø taát nhieân, noù khoâng theå thuoäc veà neàn vaên minh Hoa Haï. Khoâng theå coù moät söï chöùng minh naøo hôïp lyù hôn laø: neàn vaên minh Laïc Vieät chính laø chuû nhaân ñích thöïc cuûa hoïc thuyeát naøy. Trong cuoán saùch naøy, cuõng nhö taát caû caùc cuoán saùch cuøng taùc giaû, ngöôøi vieát khoâng coù yù ñònh chöùng minh tính khoa hoïc hoaëc phi khoa hoïc cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Baïn ñoïc coù theå cho raèng ñaây laø moät hieän töôïng meâ tín dò ñoan khoâng ñaùng ñeå yù; hoaëc cuõng coù theå cho raèng ñaây laø moät hoïc thuyeát coù cô sôû khoa hoïc, coù khaû naêng öùng duïng trong söï phaùt trieån cuûa vaên minh nhaân loaïi. Vôùi caû hai quan nieäm naøy, vì kieán thöùc coù haïn ngöôøi vieát ñeàu chöa theå coù yù kieán cuûa mình. Nhöng trong khaû naêng coù haïn, ngöôøi vieát chæ nhaèm chöùng minh tính hôïp lyù cho nhöõng hieän töôïng lieân quan ñeán noù, nhaèm minh chöùng cho neàn vaên hieán traûi haøng ngaøn naêm cuûa daân toäc Vieät. Bôûi vì söï toàn taïi vaø phoå bieán cuûa moät hoïc thuyeát vuõ truï quan hoaøn chænh vaø hôïp lyù vôùi chính noù 64
– cho duø ñuùng hay sai – seõ chöùng toû moät xaõ hoäi phaùt trieån vaø toàn taïi laâu daøi vôùi moät neàn vaên minh röïc rôõ trong nhöõng moái quan heä xaõ hoäi cuûa neàn vaên minh ñoù. Trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam, hình aûnh con gaø coù moät vò trí quan troïng. Thaäm chí trong tín ngöôõng daân gian vôùi tuïc thôø Maãu, Thaùnh, Nguõ Phuû coâng ñoàng; ôû nhöõng nôi naøy bieåu töôïng con gaø ñöôïc ñöùng ôû vò trí trang troïng tröôùc ñieän thôø tieân thaùnh. HÌNH TÖÔÏNG CON GAØ TRONG TÍN NGÖÔÕNG DAÂN GIAN VIEÄT NAM 65
Trong tín ngöôõng thôø Maãu ôû Vieät Nam coù moät hieän töôïng raát ñaùng chuù yù. Ñoù laø giaù chaàu “Coâ Chín”, theo truyeàn thuyeát ñaây laø vò thaàn chuyeân phuï traùch boùi toaùn. Nhö vaäy, hình töôïng con gaø trong tranh daân gian Vieät Nam vaø con gaø trong tín ngöôõng thôø Thaùnh, cuøng coù chung moät coäi nguoàn vaên hoùa Laïc Vieät vaø gaén lieàn vôùi vieäc “boùi toaùn”. Nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân, hình töôïng con gaø duøng vaøo vieäc boùi toaùn xöa nhaát theo baûn vaên coå chöõ Haùn laø Hoàng phaïm cöûu truø. Nhöng söû duïng hình aûnh con gaø nhö laø moät bieåu töôïng cuûa söï boùi toaùn laïi phoå bieán trong tín ngöôõng daân gian vaø trong di saûn vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam. Ñieàu naøy laø moät söï minh chöùng roõ neùt, boå sung cho quan nieäm raèng: Hoàng Phaïm cöûu truø ñöôïc nhaéc tôùi trong Kinh Thö, chính laø moät di saûn vaên hoùa cuûa ngöôøi Laïc Vieät vaø laø baûn hieán phaùp coå nhaát cuûa nöôùc Vaên Lang, coäi nguoàn cuûa neàn vaên hieán traûi gaàn 5000 naêm cuûa nöôùc Vieät Nam hieän nay (*). Hình töôïng “con Gaø” trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam, chính laø söï baûo chöùng cho quan nieäm naøy. * Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi”, Nxb VHTT 2002. 66
LEÃ TRÍ Tranh daân gian Ñoâng Hoà 67
NHAÂN NGHÓA Tranh daân gian Ñoâng Hoà 68
VINH HOA Tranh daân gian Ñoâng Hoà 69
PHUÙ QUÍ Tranh daân gian Ñoâng Hoà 70
TÖ Ù QUÍ TRANH DAÂN GIAN ÑOÂNG HOÀ ua nhöõng böùc tranh daân gian treân cuûa laøng Ñoâng QHoà, baïn ñoïc laïi thaáy hình aûnh ñaëc thuø quen thuoäc töø thôøi Huøng Vöông. Ñoù laø con Coùc, moät bieåu töôïng cho neàn vaên minh chöõ vieát cuûa Vaên Lang; con Ruøa bieåu töôïng cho phöông tieän chuyeån taûi chöõ vieát ôû thôøi kyø ñaàu laäp quoác (“gioáng ruøa lôùn thöôøng chæ thaáy ôû soâng Döông Töû”, nhö hoïc giaû Nguyeãn Hieán Leâ ñaõ vieát trong taùc phaåm “Söû Trung Quoác” cuûa oâng). Hình aûnh trong tranh chuù beù oâm Ruøa, oâm Coùc laø nhöõng hình töôïng raát ñaëc thuø trong vaên hoaù Vieät Nam. Coù theå noùi raèng: khoù coù theå chöùng minh ñöôïc nhöõng hình aûnh naøy ñaõ xuaát hieän ñaâu ñoù töø moät neàn vaên hoaù khaùc; hoaëc coù theå chöùng minh ñöôïc raèng: nhöõng hình töôïng naøy xuaát hieän töø thôøi Vieät Nam höng quoác. Hay noùi moät caùch khaùc: noäi dung vaø nhöõng hình töôïng naøy ñaõ coù töø moät thôøi raát xa xöa: Thôøi Huøng Vöông, coäi nguoàn cuûa vaên hoaù Vieät Nam. Noäi dung cuûa nhöõng böùc tranh Laïc Vieät naøy, ngoaøi vieäc theå hieän nhöõng giaù trò ñaïo lyù vaø mô öôùc cuûa con ngöôøi, coøn theå hieän söï hoaø nhaäp giöõa con ngöôøi vaø thieân nhieân qua hình aûnh nhöõng ñöùa treû buï baãm – theå hieän söï phuù tuùc vaø tính thô ngaây thieân thaàn – vôùi nhöõng sinh vaät gaàn guõi trong cuoäc soáng. Ñoù laø nhöõng yù nieäm gaàn guõi deã caûm nhaän cuûa boä tranh. Nhöng trong noäi dung saâu xa cuûa boä tranh naøy, chuùng ta coøn nhaän thaáy moät tö duy tieáp noái vaø laø heä quaû cuûa moät thuyeát vuõ truï quan coå. Ñoù laø thuyeát AÂm döông Nguõ haønh. Trong ñôøi soáng con ngöôøi thuoäc vaên hoùa coå Ñoâng phöông löu truyeàn trong daân gian, khaù phoå bieán nhöõng hieän töôïng lieân quan ñeán con soá “4”: Töù truï, töù quí, töù bình, töù baûo, töù baát töû vv Nhöng yù nieäm veà “töù quí” baét ñaàu töø ñaâu? Trong caùc saùch coå coøn löu truyeàn coi “töù quí” laø boán thaùng trong naêm laø: 71
Thaùng Tyù (thaùng moät (*)) – thuoäc Thuûy, thaùng Maõo (Meïo, thaùng hai) – thuoäc Moäc, thaùng Ngoï (thaùng naêm) – Thuoäc Hoûa, thaùng Daäu (thaùng taùm) – thuoäc Kim (Töù sinh: Daàn, Thaân, Tî, Hôïi. Töù Moä: Thìn, Tuaát, Söûu, Muøi). Trong quan nieäm coå Ñoâng phöông Nguõ haønh ñöôïc gheùp vôùi 4 muøa ( ). Nhöng trong caùc saùch coå chöõ Haùn vaø keå caû caùc saùch nghieân cöùu môùi nhaát, ñeàu khoâng noùi ñeán nguyeân lyù naøo ñeå gheùp Nguõ haønh vôùi boán muøa. Ñaây laø moät chöùng lyù nöõa chöùng toû söï thaát truyeàn cuûa thuyeát AÂm döông Nguõ haønh. Thöïc ra vieäc Nguõ haønh theå hieän qua 4 muøa laø heä quaû cuûa hoïc thuyeát AÂm döông Nguõ haønh – moät hoïc thuyeát hoaøn chænh vaø nhaát quaùn toàn taïi töø laâu trong vaên minh coå Ñoâng phöông. Cuï theå laø vaên minh Vaên Lang, döôùi trieàu ñaïi cuûa caùc vua Huøng. Ñeå minh chöùng ñieàu naøy, chuùng ta xem laïi ñoà hình Haø ñoà. ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀ do vua Phuïc Hy phaùt hieän treân löng Long Maõ * Chuù thích: Theo caùch goïi hieän ñaïi thì thaùng Tyù laø thaùng möôøi moät AÂm lòch. Trong daân gian Vieät Nam goïi thaùng naøy laø thaùng moät; thaùng möôøi hai AÂm lòch goïi laø thaùng chaïp, thaùng moät AÂm lòch goïi laø thaùng gieâng.Sôû dó thaùng möôøi moät AÂm lòch goïi laø thaùng moät, vì ñaây laø thaùng ñaàu tieân trong naêm theo lòch toái coå Ñoâng phöông vaø ñöôïc bieåu töôïng cuõng baèng con vaät ñaàu tieân trong 12 con giaùp laø con chuoät (Tyù). Chuù thích: Nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng vieäc gheùp Nguõ haønh vôùi 4 muøa ñöôïc thöïc hieän vaøo thôøi Haùn, do phaùt minh cuûa Kinh Phoøng vaø Maïnh Hæ. Ñaây laø heä quaû cuûa quan nieäm cho raèng :thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh hoøa nhaäp vaøo ñôøi Haùn.Ngöôøi vieát ñaõ chöùng minh ñaây laø moät quan nieäm sai laàm (Xin xem: “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nxb VHTT 2002). 72
HAØ ÑOÀ CÖÛU CUNG (xoay 180o theo baûn ñoà hieän ñaïi) Ñoà hình naøy ñöôïc coâng boá vaøo ñôøi Toáng. Tröôùc Toáng trong caùc baûn vaên chöõ Haùn chæ nhaéc tôùi Haø ñoà moät caùch mô hoà vaø chaúng ai bieát tôùi ñoà hình naøy. Nhöng chính ñoà hình naøy laïi laø moät bieåu töôïng hoaøn haûo vieäcï theå hieän söï vaän ñoäng cuûa boán muøa treân traùi ñaát. Do ñoù, vieäc ñoà hình Haø ñoà xuaát hieän vaøo thôøi Toáng vaø ñöôïc coi laø söï tieáp tuïc phaùt trieån vieäc theå hieän gheùp Nguõ haønh vôùi boán muøa töø thôøi Haùn thì laïi laø söï voâ lyù. Bôûi vì, trong caùc baûn vaên chöõ Haùn tröôùc Taàn ñaõ nhaéc ñeán Haø ñoà vaø thöïc teá öùng duïng trong Hoaøng ñeá noäi kinh toá vaán (*) ñaõ chöùng toû: Haø ñoà ñaõ toàn taïi töø laâu trong vaên hoùa coå Ñoâng phöông. Nhöng tröôùc Taàn trong caùc baûn vaên neáu noùi ñeán AÂm Döông thì laïi thieáu Nguõ Haønh vaø thöù töï thôøi gian xuaát hieän laïi bò ñaûo ngöôïc theo kieåu Sinh con roài môùi sinh cha Sinh chaùu giöõ nhaø roài môùi sinh oâng (*) Cho ñeán taän ngaøy nay, ngay trong giôùi hoïc thuaät cuõng * Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”, “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi”, Nxb VHTT 2002. Taùi baûn coù söûa chöõa vaø boå sung. 73
coi Haø ñoà laø moät ñoà hình ñaày bí aån; trong voøng 1000 naêm – töø Haùn ñeán Toáng – hoï cuõng chöa heà nhìn thaáy Haø ñoà. Ngöôïc laïi, trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam, thì laïi chöùa ñöïng nhöõng yeáu toá coù khaû naêng hieäu chænh vaø laøm thay ñoåi coù tính raát caên ñeå nhöõng vaán ñeà cuûa thuyeát AÂm döông Nguõ haønh coøn löu truyeàn trong coå thö chöõ Haùn. Quan troïng hôn caû laø nhöõng di saûn vaên hoùa ít oûi aáy laïi coù chöùc naêng nhö caùi chìa khoùa môû caùnh cöûa huyeàn bí cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Trong ñoù, ngaên quan troïng nhaát vaø chöùa ñöïng söï bí aån lôùn nhaát chính laø ñoà hình Haø ñoà. Trong boä tranh daân daõ cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät trình baày trong phaàn naøy, laø söï tieáp noái vaø boå sung hoaøn haûo cho tranh thôø Nguõ hoå veà söï vaän ñoäng cuûa boán muøa. Söï giaûi maõ boä tranh naøy seõ laø moät baèng chöùng saéc saûo nöõa chöùng toû raèng: chính neàn vaên minh Laïc Vieät laø chuû nhaân ñích thöïc cuûa neàn vaên minh Ñoâng phöông. Theo caùi nhìn cuûa ngöôøi vieát: Boán böùc tranh naøy theå hieän “Töù quí” ngay töø caùi teân goïi cuûa noù (Phuù quí, vinh hoa, nhaân nghóa, leã trí), ñoàng aâm vôùi “Töù quí” töùc laø 4 thaùng noùi treân cuûa 4 muøa trong naêm. Taát caû 4 tranh ñeàu coù hình aûnh caùc con vaät ñöôïc cöôøng ñieäu lôùn hôn so vôùi tyû leä, vaø nhöõng ñöùa beù cho thaáy moät hình töôïng cuûa söï hoøa nhaäp giöõa con ngöôøi vôùi thieân nhieân. Trong caùc saùch khaùc cuøng taùc giaû, ngöôøi vieát ñaõ chöùng minh vôùi baïn ñoïc: Ñoà hình Haø ñoà chính laø söï phaûn aùnh moái töông taùc vaø vaän ñoäng cuûa vuõ truï ñoái vôùi söï toàn taïi vaø phaùt trieån ñôøi soáng treân traùi ñaát, trong ñoù coù con ngöôøi. Tranh “Beù oâm coùc” – ngoaøi hình töôïng “coùc” chính laø thaày cuûa chuù beù (vì chæ coù “coùc” môùi coù chöõ ñeå daïy cho ñôøi) – thì “coùc” chính laø töôïng cuûa quaùi Chaán. Trong kinh nghieäm daân gian Vieät Nam ñeàu bieát raèng khi coùc nghieán raêng thì trôøi möa; möa thì coù saám. Quaùi Chaán – trong Thuyeát quaùi – töôïng cho “saám”; quaùi Chaán thuoäc phöông Ñoâng. Neân böùc tranh naøy naèm ôû phía Ñoâng cuûa Haø ñoà. Tranh “Beù oâm vòt”: Vòt laø con vaät ôû döôùi nöôùc, neân böùc tranh naøy naèm ôû phía Baéc cuûa Haø ñoà. Phöông Baéc thuoäc quaùi Khaûm – thuûy. Tranh “Beù oâm gaø”, gaø gaùy thì maët trôøi moïc. Neân böùc tranh naøy naèm ôû phía Nam cuûa Haø ñoà. Phöông Nam thuoäc quaùi Ly; thuyeát Quaùi vieát: “Ly vi Nhaät, vi Hoûa ”. Tranh “Beù oâm ruøa” coøn laïi ôû phöông Taây cuûa Haø ñoà. 74
Con ruøa laø hình töôïng cuûa vaên baûn, nôi qui taäp taøng tröõ tri thöùc cuûa con ngöôøi, thuoäc veà phöông Taây, muøa thu. Nhö vaäy, töø böùc tranh Nguõ Hoå höôùng daãn giaûi maõ söï bí aån cuûa Haø ñoà, cho ñeán nhöõng böùc tranh daân daõ coøn laïi cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät, laïi laø söï theå hieän tieáp tuïc cuûa neàn minh trieát Ñoâng phöông coå; ñaõ cho chuùng ta nhaän thaáy raèng: Chính neàn vaên minh Laïc Vieät laø nôi coäi nguoàn cuûa neàn vaên minh Ñoâng phöông. Cho neân taát caû nhöõng saûn phaåm vaên hoùa cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät: töø nhöõng saûn phaåm cao caáp nhaát (theå hieän tín ngöôõng nhö tranh thôø Nguõ hoå), cho ñeán nhöõng böùc tranh daân daõ cho treû em Laïc Vieät löu truyeàn trong daân gian (boä tranh “Töù quí”), ñeàu theå hieän nhöõng giaù trò cuûa neàn vaên minh naøy. Trong tranh “Leã trí”, qua hình töôïng con ruøa – phöông tieän chuyeån taûi tri thöùc döôùi thôøi Huøng Vöông vaøo thôøi kyø ñaàu laäp quoác – chính laø bieåu töôïng cuûa saùch hoïc. Phaûi chaêng, yù töôûng “Tieân hoïc leã” baét ñaàu töø neàn vaên minh Laïc Vieät? Trong tranh “Nhaân nghóa”, hình töôïng con coùc chính laø bieåu töôïng cuûa ngöôøi thaøy cuûa chuù beù (“Thaày ñoà Coùc”, vì chæ coù Coùc môùi coù chöõ Khoa ñaåu – noøng noïc – ñeå daïy cho ñôøi).Nhaân nghóa chính laø hai ñöùc tính ñaàu tieân trong ñaïo lyù coå Ñoâng phöông. Phaûi chaêng nhöõng yù nieäm veà “Toân sö troïng ñaïo”, “Tieân hoïc leã, haäu hoïc vaên” cuûa Nho giaùo, chính laø nhöõng yù töôûng ñaõ coù töø laâu trong thôøi Huøng Vöông? Bôûi vì hình töôïng con Coùc vaø con Ruøa baét ñaàu vaø thuoäc veà neàn vaên minh Vaên Lang. * * * Ngoaøi boä “Töù quí” trình baøy ôû phaàn naøy, Tranh daân gian Ñoâng hoà coøn coù nhöõng böùc tranh coù hình töôïng mang noäi dung töông töï nhö nhöõng böùc tranh ngöôøi vieát söu taàm ñöôïc vaø trình baøy döôùi ñaây: 75
Ñaëc ñieåm cuûa nhöõng böùc tranh treân laø: chuùng khoâng coù töïa ñeà nhö boä “Töù quí”, nhöng phong caùch theå hieän raát gioáng tranh “Töù quí”. Bôûi vaäy, ngöôøi vieát cho raèng caû hai böùc tranh treân laø nhöõng phaàn coøn laïi cuûa moät boä tranh khaùc, nhöng ñaõ maát ñi hai tranh. Ngöôøi vieát cho raèng hai böùc tranh bò maát coù theå veõ em beù oâm cua vaø em beù oâm oác. 76
PHANÀ II NHAÂN SINH QUAN Lacï Vietä & TÍNH NHAÂN BAÛN TRONG TRANH DAÂN GIAN Vietä Nam 77
CHAÊN TRAÂU Tranh daân gian Ñoâng Hoà 78
Chanê trauâ hìn vaøo böùc tranh naøy cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät, Nngöôøi xem seõ caûm nhaän ñöôïc moät söï khoaùng ñaït, thanh thoaùt cuûa taâm hoàn. Haøng chöõ treân tranh vieát:”Dieäp caùi haø thanh thanh”, coù theå hieåu laø: Moät chieác laù sen che trôøi xanh. Nhöng trong daân gian coøn löu truyeàn moät töïa khaùc cho böùc tranh naøy laø: ‘Thieân thanh loäng suy ñòch”, coù theå hieåu laø: “trôøi xanh trong tieáng saùo”. Böùc tranh mieâu taû hình aûnh moät chuù beù ngoài ñeø leân nhöõng boâng sen treân löng traâu, ñang say söa thaû hoàn theo tieáng saùo. Con traâu (khoâng heà coù söï raøng buoäc cuûa daây vaøm) ngoùc ñaàu leân nhö muoán ñoàng caûm vôùi con ngöôøi. Treân ñaàu chuù beù laø moät chieác laù sen ñöôïc cöôøng ñieäu lôùn hôn bình thöôøng (so vôùi töông quan tyû leä thöïc) nhöng vaãn raát haøi hoøa caân ñoái. Trong böùc tranh naøy, chuùng ta cuõng coù theå tìm thaáy nhöõng yù töôûng trí tueä vaø nhaân baûn. Söï an bình cuûa cuoäc soáng toaùt ra töø hình töôïng cuûa böùc tranh, chính laø tính nhaân baûn cuûa böùc tranh naøy. Baïn ñoïc coù theå tìm thaáy trong böùc tranh naøy moät noäi dung mang tính minh trieát cuûa Phaät giaùo: tính phaù chaáp (ngoài ñeø leân boâng sen), söï cheáâ ngöï baûn ngaõ (cöôõi traâu) vaø söï hoaø nhaäp chaân tính cuûa con ngöôøi vôùi thieân nhieân. Nhöng töø moät goùc ñoä khaùc, ngöôøi vieát cho raèng böùc tranh “Chaên traâu” khoâng xuaát phaùt töø yù töôûng Phaät giaùo, maø mang moät giaù trò minh trieát töø neàn vaên minh Laïc Vieät. Hình töôïng chieác laù sen che treân ñaàu chuù beù gioáng hình töôïng cuûa caây neâu: bieåu töôïng cuûa Thaùi cöïc. Ñoù laø söï vöôn leân daãn tôùi hoaø nhaäp hoaøn toaøn vôùi thieân nhieân; töùc laø ñaït tôùi baûn theå cuûa Taïo hoaù. Lôøi chuù thích löu truyeàn trong daân gian cuûa böùc tranh minh hoaï cho yù töôûng naøy: “Thieân thanh loäng suy ñòch”; töùc laø “Trôøi xanh trong tieáng saùo”. Khi taâm hoàn con ngöôøi thanh thaûn, voâ tö nhö treû nhoû buoâng trong tieáng saùo thì bao truøm caû trôøi xanh, hoøa nhaäp trong vuõ truï. Hình töôïng thoaùt tuïc cuûa böùc tranh naøy gaàn guõi vôùi nhaân sinh quan Ñaïo giaùo. Nhöng phaûi chaêng tính minh trieát Phaät hoïc coù söï gaàn guõi vôùi tính minh trieát trong xaõ hoäi Laïc Vieät coå, neân coù theå coù söï giaûi thích rieâng cho cuøng moät hình töôïng ngheä thuaät? 79
NHAÁT TÖÔÏNG PHÖÔÙC LOÄC ÑIEÀN Tranh daân gian Ñoâng Hoà 80
NHATÁ TÖÔNGÏ PHÖÔCÙ LOCÄ ÑIENÀ öùc tranh naøy coù hình töôïng töôïng töï nhö böùc “Chaên BTraâu” nhöng laïi mang moät noäi dung khaùc haún. Tính nhaân baûn cuûa böùc tranh naøy laø söï theå hieän tröïc tieáp öôùc mô veà söï phuù tuùc cuûa con ngöôøi. Nhöng tính minh trieát trong böùc tranh naøy laïi laø söï boå sung cho böùc tranh “Chaên traâu”. Chieác noùn voán ñoäi treân ñaàu chuù beù muïc ñoàng laïi bay boång leân cao nhö söï vöôn leân cuûa trí tueä. Haøng chöõ treân tranh “Nhaát töôïng phöôùc loäc ñieàn”, khoâng theå hieåu theo nghóa laø “Moät con traâu laøm neân söï phuù tuùc nôi ñoàng ruoäng”. Bôûi vì chöõ “töôïng” khoù coù theå dòch laø con traâu. Hieåu theo moät caùch khaùc thì böùc tranh naøy laø “Moät hình töôïng cho nieàm haïnh phuùc ôû traàn gian”. Chính hình töôïng chieác noùn bay boång treân khoâng gian laø söï theå hieän noäi dung maø böùc tranh naøy muoán noùi tôùi: Moät trong nhöõng haïnh phuùc cuûa traàn gian chính laø söï cheá ngöï ñöôïc baûn ngaõ vaø vöôn tôùi ñænh cao cuûa trí tueä. 81
LYÙ NGÖ VOÏNG NGUYEÄT Tranh daân gian haøng Troáng 82
LY Ù NGÖ VONGÏ NGUYETÄ où theå noùi ñaây laø moät trong nhöõng böùc tranh ñeïp Ctrong soá nhöõng böùc tranh ñeïp nhaát cuûa ngheä thuaät tranh daân gian Vieät Nam. Veû ñeïp toaùt leân ngay töø hình töôïng ñoäc ñaùo vôùi moät boá cuïc raát aán töôïng, nhöng haøi hoøa vaø caân ñoái. Nhöng chính bieåu töôïng cuûa böùc tranh ñaõ laøm neân söï vi dieäu, saâu laéng vaø laø söï minh trieát trong böùc tranh naøy. Caù cheùp laø loaøi caù nöôùc ngoït raát phoå bieán, theo truyeàn thuyeát noù ñöôïc löïa choïn laøm bieåu töôïng cho yù thöùc vöôn leân trong cuoäc soáng: loaøi caù öùng cöû cho ñaúng caáp cao nhaát trong vuõ truï laø Roàng. Hình töôïng caù cheùp trong tranh keát hôïp vôùi moät hình töôïng qui öôùc laøm neân tính minh trieát cuûa böùc tranh. Ñoù chính laø maët traêng vaø boùng traêng soi ñaùy nöôùc. Treân thöïc teá, khoâng coù boùng traêng soi ñaùy nöôùc, maø chæ coù boùng traêng soi maët nöôùc. Boùng traêng soi ñaùy nöôùc trong böùc tranh naøy laø moät hình töôïng qui öôùc. Hình töôïng boùng traêng ñaùy nöôùc laø bieåu töôïng cho aûo aûnh cuûa moät giaù trò ñích thöïc ñöôïc bieåu töôïng baèng maët traêng treân khoâng gian. Hình troøn cuûa maët traêng laø bieåu töôïng cuûa söï hoaøn thieän, vieân maõn ñích thöïc. Nhöng con caù cheùp trong tranh laïi khoâng tìm veà giaù trò ñích thöïc, maø laïi tìm nhöõng aûo aûnh cuûa cuoäc ñôøi. Phaûi chaêng haøm nghóa cuûa böùc tranh muoán nhaén göûi theá nhaân: Haõy tìm veà söï hoaøn thieän, vieân maõn cuûa con ngöôøi. Lôøi chuù cuûa böùc tranh: “Lyù ngö voïng nguyeät”, chính laø söï minh chöùng cho tính minh trieát saâu saéc cuûa böùc tranh naøy, qua bieåu töôïng tuyeät vôøi cuûa noù (*). * Chuù thích: Neáu böùc tranh naøy ñöôïc chuù laø: “Lyù ngö voïng nguyeät aûnh” (Caù cheùp nhìn boùng traêng) thì noù seõ gaàn tính hieän thöïc hôn; nhöng tính minh trieát vaø söï saâu laéng seõ gaàn nhö khoâng coøn nöõa, khi cuõng coù nhieàu nhaän xeùt khaùc nhau cho böùc tranh naøy. 83
ÑAÙNH GHEN Tranh daân gian Ñoâng Hoà 84
ÑANHÙ GHEN Maêng non naáu vôùi gaø ñoàng Ngon thì voâ thöû xem choàng veà ai? aêng non naáu vôùi gaø ñoàng thì quaû laø ngon thaät. MMaêng non thì gioøn meàm, gaø ñoàng thòt saên chaéc ngoït nöôùc. Thaät laø moät söï hoøa hôïp tuyeät vôøi cuûa khoa aåm thöïc. Nhöng ôû ñaây noù coøn haøm chöùa moät nghóa khaùc, aùm chæ ngöôøi choàng laêng nhaêng kieåu “meøo maû, gaø ñoàng” kieám gaùi tô (maêng non). Tuy coù theå thoûa maõn ñöôïc duïc voïng, ngon thaät; nhöng chaéc khoù traùnh ñöôïc raéc roái. Lôøi chuù treân tranh thaät laø moät loái chôi chöõ tuyeät vôøi vôùi nhieàu haøm nghóa saâu xa. Hình töôïng treân tranh khieán cho ngöôøi xem khoù coù theå hieåu ñöôïc trong hai ngöôøi ñaøn baø ai laø keû thaùch ñoá? Anh choàng ñang caûn vôï lôùn hay ñang beânh vôï beù? Neáu böùc tranh chæ döøng laïi ôû chuû ñeà naøy, thì noäi dung cuûa noù chæ giôùi haïn ôû söï phaûn aûnh moät hieän töôïng xaõ hoäi traûi theo haøng vaïn naêm luyeán aùi cuûa con ngöôøi. Nhöng noäi dung cuûa noù khoâng chæ döøng laïi ôû ñaây. Tính nhaân baûn cuûa böùc tranh naøy chính laø hình töôïng chuù beù chaép tay laïy cha meï. Ñöùa treû con ngaây thô voâ toäi aáy chæ muoán moät cuoäc soáng bình yeân trong söï ñuøm boïc cuûa moät gia ñình haïnh phuùc. Phaûi chaêng, ñaây chính laø thoâng ñieäp cuûa böùc tranh göûi theá nhaân: Söï thoûa maõn duïc voïng vaø tranh giaønh quyeàn lôïi tröôùc maét cuûa con ngöôøi seõ voâ tình gaây ra cho theá heä sau söï ñau khoå. 85
HAÙI DÖØA Tranh daân gian Ñoâng Hoà 86
Haiù döaø Khen ai kheùo döïng neân döøa. Keû tung ngöôøi höùng cho vöøa loøng nhau öùc tranh mieâu taû caûnh haùi döøa thaät vui maét. Hình Baûnh trong tranh cho chuùng ta moät söï caûm nhaän veà moät cuoäc soáng trong söï yeân bình haïnh phuùc. Ngöôøi vieát cho raèng: noäi dung böùc tranh löu truyeàn haøng ngaøn naêm trong daân gian coù leõ khoâng theå chæ ñôn giaûn nhö vaäy. Caây döøa laø moät hieän töôïng phaùt sinh vaø toàn taïi töï nhieân cuûa taïo hoùa, ñaâu phaûi do con ngöôøi taïo ra? Taïi sao laïi laø “ai”? “Ai” laø ai môùi ñöôïc chöù? Söï tung döøa töø treân caây cho ngöôøi ôû döôùi höùng thì cöïc kyø nguy hieåm, nhôõ noù rôi vaøo ñaàu thì sao? Hình töôïng cuûa böùc tranh khoâng phaûn aùnh thöïc teá. Neáu quaû thaät vôùi noäi dung ñôn giaûn nhö treân thì böùc tranh coù theå ñöôïc theå hieän vôùi moät hình thöùc khaùc: nhö thay caây döøa baèng caây choâm choâm, hoaëc nhaõn loàng chaúng haïn. Nhöng chính töø lôøi chuù cuûa böùc tranh vaø söï löu truyeàn laâu ñôøi trong daân gian khieán cho ngöôøi xem tranh phaûi nghieàn ngaãm tính minh trieát vaø nhaân baûn cuûa böùc tranh naøy. Ñaïi töø “ai” trong lôøi chuù cho thaáy taùc nhaân con ngöôøi trong vieäc laøm neân söï haøi hoøa caân ñoái trong cuoäc soáng. Hình töôïng tung höùng traùi döøa – voán khoâng coù treân thöïc teá – cho thaáy tính maâu thuaãn vaø khoù khaên trong ñôøi, trong moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi. Nhöng neáu chính con ngöôøi bieát ñieàu hoøa cuoäc soáng cuûa mình, cuûa moâi tröôøng thì seõ mang laïi haïnh phuùc cho chính mình vaø cho cuoäc ñôøi. Phaûi chaêng ñaây chính laø tính minh trieát vaø nhaân baûn trong noäi dung cuûa böùc tranh naøy. 87
PHANÀ III TRANH DANÂ GIAN Vietä Nam vôiù lòch söû & huyenà thoaiï TRANH NHAÂN VAÄT LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM 89
CHUÙA MAÃU THOAÛI 90
CHUAÙ MAUÃ THOAIÛ aây laø moät nhaân vaät huyeàn thoaïi. Söï tích cuûa baø Ñchuùa Maãu Thoaûi (thuûy) noùi baø laø con gaùi cuûa Laïc Long Quaân xöa ôû hoà Ñoäng Ñình, phía nam soâng Döông Töû. Coù choàng laø Kình Xuyeân laø moät vò hoaøng töû. Choàng baø coù vôï nhoû laø Thaûo Mai. Thaûo Mai voán laø ngöôøi ñaøn baø ñieâu ngoa, ti tieän thöôøng hay deøm pha, noùi xaáu baø. Choàng baø nghe lôøi Thaûo Mai, ñöa baø ñi ñaøy vaøo nôi röøng saâu, nuùi thaúm. Vì laø ngöôøi ngay thaúng, nhaân haäu, neân baø ñöôïc muoâng thuù ñem ñoà aên, thöùc uoáng daâng naïp. Veà sau, coù ngöôøi só töû laø Lieãu Nghi ñi ngao du sôn thuûy gaëp ñöôïc baø. Baø nhôø Lieãu Nghi göûi thö ñeán cha laø Laïc Long Quaân, baøy toû noãi oan öùc. Nhaän ñöôïc thö, Ñöùc Laïc Long Quaân noåi giaän, cho baét Kình Xuyeân vaø trò toäi Thaûo Mai. Trong daân gian cho tôùi nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû tröôùc, ngöôøi vieát vaãn coøn nghe thaáy nhöõng ngöôøi phuï nöõ hay doái traù bò goïi laø “Thaûo Mai”, cuõng gioáng nhö nam giôùi phuï tình bò goïi laø “Sôû Khanh” vaäy. Ñieàu naøy chöùng toû caâu truyeän veà baø chuùa Maãu Thoaûi phoå bieán khaù saâu roäng trong daân chuùng. Nhö vaäy, böùc tranh mang tính minh hoïa cho moät truyeàn thuyeát, coù quan heä tôùi truyeàn thuyeát veà thôøi laäp quoác cuûa daân toäc Vieät. Hieän töôïng Ñöùc Laïc Long Quaân coù con gaùi ñaõ khaúng ñònh truyeàn thuyeát “Con Roàng , chaùu Tieân” vôùi noäi dung ghi nhaän: Toå phuï Laïc Long Quaân laáy Toå maãu AÂu Cô sinh moät boïc traêm tröùng, nôû ra 100 ngöôøi con trai (khoâng coù con gaùi) chæ laø moät bieåu töôïng mang tính maät ngöõ veà coäi nguoàn lòch söû vaø vaên hoùa cuûa ngöôøi Laïc Vieät (*). Truyeàn thuyeát veà Ñöùc Maãu Thoaûi khaúng ñònh coäi nguoàn xuaát xöù cuûa daân toäc Vieät töø haøng ngaøn naêm, nhö truyeàn thuyeát “Con Roàng, chaùu Tieân” ñaõ ghi nhaän: Nöôùc Vaên Lang Baéc giaùp Ñoäng Ñình hoà, Nam giaùp Hoà Toân, Taây giaùp Ba Thuïc, Ñoâng giaùp Ñoâng Haûi. * Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi”, Nxb VHTT 2002, taùi baûn laàn thöù nhaát, coù söûa chöõa vaø boå sung. 91
TRANH BAØ TRÖNG 92
TRANH BA Ø TRÖNG öùc tranh hieän thöïc ñaàu tieân veà nhaân vaät lòch söû maø Bngöôøivieát giôùi thieäu vôùi baïn ñoïc ôû ñaây laø tranh Hai Baø Tröng, nöõ anh huøng daân toäc vó ñaïi cuûa ngöôøi Laïc Vieät. Ñaây laø moät böùc tranh raát huyeãn aûo, nhöng theå hieän moät tö duy tröøu töôïng saâu saéc trong vieäc löïa chon hình töôïng. Buùt phaùp theå hieän cuõng raát tuyeät vôøi, loät taû ñöôïc söï bi traùng vaø tinh thaàn baát khuaát cuûa Hai Baø cuõng nhö tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa ngöôøi Vieät. Coù theå khaúng ñònh raèng ngöôøi veõ böùc tranh naøy laø baäc thaày veà taïo döïng hình töôïng: raát tröøu töôïng vaø huyeãn aûo, nhöng laïi mieâu taû moät söï kieän raát thöïc trong lòch söû ngöôøi Vieät. Söï huyeãn aûo cuûa böùc tranh ñeán möùc maø ñaõ coù moät nhaø nghieân cöùu hieän ñaïi cho raèng: ñaây laø tranh coù chuû ñeà chæ laø “Cöôõi voi”? (*) Treân böùc tranh veõ moät con voi, hai maét môû to nhìn veà phía tröôùc. Chaân tröôùc vaø chaân sau cuûa voi co leân nhö muoán böôùc tôùi. Treân baønh voi boû troáng, coù côø vaø loïng che, chöùng toû ngöôøi ngoài treân con voi phaûi laø ngöôøi coù quyeàn löïc hoaëc thuoäc ñaúng caáp cao trong xaõ hoäi. ÔÛ caùc boä phaän troïng yeáu treân mình voi, nhö ñaàu goái, traùn, treân voøi, baép chaân ñeàu coù mang boä phaän che ñôõ. Quaûn töôïng ñoäi muõ ñaâu maâu vaø caû ngöôøi ngoài sau voi ñeàu maëc quaân phuïc coå. Hình töôïng naøy cho thaáy ñaây laø moät voi chieán ñang laâm traän. Caû ngöôøi vaø voi ñeàu nhìn veà moät höôùng. Hình töôïng laù côø ngaû veà phía sau cho thaáy con voi khoâng coù leänh böôùc tôùi. Toaøn boä böùc tranh taïo cho ngöôøi xem moät caûm giaùc troáng vaéng vì thieáu nhaân vaät chính treân baønh * Chuù thích: Tranh daân gian Vieät Nam. Nxb Vaên Hoùa Daân Toäc. Haø Noäi 93
voi. Do hình aûnh cuûa moät cuoäc chieán khoâng coøn chuû töôùng khieán cho khoâng gian tranh coù caûm giaùc bi traùng. Nhöng tính baát khuaát laïi ñöôïc theå hieän treân söï nghieâm caån cuûa nhöõng ngöôøi ngoài treân löng voi. Nhöõng thöù binh khí hoï caàm treân tay ñeàu giô leân nhö saün saøng tieáp tuïc cuoäc chieán. Söï khaúng ñònh noäi dung lòch söû cuûa böùc tranh naøy laø chöõ “Tröng” vieát theo loái chöõ trieän treân böùc tranh. Nhö vaäy ñaõ quaù roõ raøng. Ñaây laø böùc tranh theå hieän coâ ñoïng veà traän chieán cuoái cuøng cuûa Hai Baø Tröng. Mieâu taû luùc Hai Baø ñaõ rôøi baønh voi vaø traãm mình treân gioøng Haùt giang, ñeå laïi moät söï nghieäp giang dôû vaø moät giang sôn chìm ñaém trong goùt giaøy xaâm löôïc. Hai Baø Tröng, vò nöõ vöông ñaàu tieân oanh lieät nhaát trong lòch söû Vieät Nam vaø theá giôùi. Tröôùc Hai Baø, trong lòch söû nhaân loaïi chöa töøng ghi nhaän moät vò nöõ töôùng ñöùng leân giaønh ñoäc laäp daân toäc. Hai baø ñaõ giaønh laïi ñöôïc 63 thaønh trì, ñaõ chöùng toû moät quyeàn löïc bao truøm leân moät vuøng laõnh thoå roäng lôùn vaø söï uûng hoä nhieät thaønh cuûa coäng ñoàng ngöôøi Laïc Vieät. Maëc duø cuoäc chieán thaát baïi, nhöng nhöõng ngöôøi daân Laïc Vieät vaãn traân troïng gìn giöõ hình aûnh baát khuaát cuûa Hai Baø – tieâu bieåu cho tinh thaàn baát khuaát cuûa ngöôøi Laïc Vieät – cho ñeán taän baây giôø. Böùc tranh daân gian Vieät Nam, tuy beù nhoû vaø khieâm toán treân neàn giaáy doù. Nhöng noù ñaõ laøm neân ñieàu kyø dieäu, khi vöôït qua caû moät khoâng thôøi gian u toái cuûa 1000 naêm Baéc thuoäc vaø lòch söû thaêng traàm bi traùng cuûa daân toäc Vieät, truyeàn laïi cho ñeán ngaøy nay, moät truyeàn thoáng baát khuaát vaø anh huøng töø loøng töï haøo daân toäc. Cho ñeán taän baây giô,ø vaãn coøn vang voïng nhöõng baøi thô bi traùng ca ngôïi Hai Baø. AÛi Baéc, quaân thuø kinh voù ngöïa. Giaùp vaøng, khaên trôû laïnh ñaàu voi. Chaøng ôi! Ñieän ngoïc bô vô quaù. Traêng cheách, ngoâi trôøi boùng leû soi. Tröng Nöõ Vöông Nöõ só Ngaân Giang. 94