Nhà ở cho người nghèo ở các thành phố Châu Á (Phần 2)

Nội dung text: Nhà ở cho người nghèo ở các thành phố Châu Á (Phần 2)

1. Lời cảm ơn Bộ sách gồm 7 quyển Hướng dẫn nhanh này là kết quả cuộc họp chuyên gia về xây dựng năng lực về nhà ở cho người nghèo ở khu vực đô thị, được tổ chức bởi UNESCAP tại Thái Lan hồi tháng 7 năm 2005. Các cuốn Hướng dẫn được đồng biên soạn bởi Bộ phận Đói nghèo và Phát triển của UNES- CAP và chi nhánh Đào tạo và Xây dựng năng lực (TCBB) của UN-HABITAT, sử dụng khoản tài trợ từ Tài khoản phát triển của Liên Hợp Quốc và Chính phủ Hà Lan, trong khuôn khổ dự án: “Nhà ở cho người nghèo trong các nền kinh tế đô thị” và “Tăng cường năng lực đào tạo quốc gia hướng tới cải thiện chất lượng quản trị địa phương và phát triển đô thị”. Kèm theo bộ sách còn có một bộ áp phích giới thiệu những nội dung chủ yếu của mỗi cuốn Hướng dẫn nhanh và một bộ tài liệu tự học trực tuyến. Bộ Hướng dẫn nhanh được xuất bản với sự điều phối chung của ông Ardan Aliani, Bộ phận Đói nghèo và Phát triển của UNESCAP và bà Asa Jonsson, chi nhánh Đào tạo và Xây dựng năng lực của UN-HABITAT với sự hỗ trợ to lớn và đóng góp tư liệu từ ông Yap Kioe Sheng, ông Raf Tuts và bà Natalja Wehmer. Bà Clarissa Augustinus, ông Jean-Yves Barcelo, ông Selman Er- guden, ông Solomon Haile, ông Jan Meeuwissen, ông Rasmus Precht, bà Lowie Rosales và ông Xing Zhang đã đọc duyệt và có nhiều ý kiến đóng góp. Các cuốn Hướng dẫn được biên soạn bởi ông Thomas A. Kerr, Liên minh Châu Á về Quyền Nhà ở (ACHR) dựa trên những tài liệu được chuẩn bị bởi các ông Babar Mumtaz, ông Michael Mattingly và ông Patrick Wakely, trước đây thuộc Bộ phận Qui hoạch Phát triển (DPU), trường đại học Luân Đôn; ông Yap Kioe Sheng ở UNESCAP; ông Aman Mehta, Sinclair Knight Merz Consulting, ông Peter Swan, Liên minh Châu Á về Quyền Nhà ở; và ông Koen Dewandeler, Học viễn kỹ thuật King Mong-kut, Thái Lan. Các văn bản gốc và các tài liệu khác có thể được truy cập tại: www.housing- the-urban-poor.net. Những đóng góp trên đã giúp tạo ra bộ sách Hướng dẫn nhanh. Chúng tôi hy vọng nó sẽ giúp ích cho công việc hàng ngày của các nhà hoạch định chính sách ở Châu Á, trong nỗ lực tìm kiếm những giải pháp cải thiện nhà ở cho người nghèo ở đô thị. HƯỚNGQUICK GUIDES DẪN FORNHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP i
2. Nội dung Đ I Ề U K I Ệ N Định nghĩa nhà ổ chuột và định cư lấn chiếm là gì? 2 Không khu ổ chuột nào giống khu nào: Những khu định cư không chính thức ở các thành phố Châu Á.3 Tại sao khu ổ chuột tồn tại? 4 K H Á I N I Ệ M Phải làm gì với khu ổ chuột? 5 4 khía cạnh của phát triển nhà ở không chính thức 6 Phụ nữ và nhà ở cho người thu nhập thấp 8 Phân biệt đối xử trong tiếp cận nhà ở và đất đai 9 P H Ư Ơ N G P H Á P T I Ế P C Ậ N & H Ư Ớ N G D Ẫ N Trục xuất thu hồi đất và quét sạch khu nhà ổ chuột 10 5 lựa chọn thay thế cho trục xuất di dời: Phương án 1: Nâng cấp tại chỗ 13 Tại sao nâng cấp tại chỗ thường là lựa chọn tốt nhất? 14 7 nguyên tắc nâng cấp thành công 16 Nâng cấp: Những việc nên làm và Không nên làm 19 7 bước của một dự án nâng cấp điển hình 20 Danh mục: Những câu hỏi nên hỏi về dự án nâng cấp 24 Lựa chọn 2: Tái định cư 25 Quản lý quá trình tái định cư bằng sự tham gia 26 Đặt người dân vào vị trí trung tâm của quá trình tái định cư 28 Vị trí tái định cư 29 Phương án 3: Nhà ở công cộng do chính phủ xây dựng 30 Chính phủ có thể cung cấp nhà ở cho tất cả mọi người được không? 31 Phương án 4: Mặt bằng và dịch vụ 32 5 cách để giúp phương án mặt bằng - dịch vụ có hiệu quả hơn 33 Những vấn đề của mặt bằng - dịch vụ 34 Phương án 5: Chiến dịch nhà ở quy mô toàn thành phố 36 Bạn cần làm gì để lên được quy mô toàn thành phố ? 39 T À I L I Ệ U T H A M K H Ả O Sách, báo, các ấn phẩm và website 40 ii QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY MAKERS PHẦN 2, 2, NHÀLOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
3. Phát triển thiên niên kỷ, Mục tiêu 7, Chỉ tiêu 11 “Đạt được những cải thiện cuộc sống đáng kể cho ít nhất 100 triệu dân khu ổ chuột vào năm 2020, nhận thức được nhu cầu cấp thiết tăng cường nguồn lực để đảm bảo nhà ở với giá cả phải chăng và các cơ sở hạ tầng gắn với nhà ở, ưu tiên công tác ngăn chặn nhà ổ chuột và nâng cấp các khu ổ chuột ”. Điều 56.m của Nghị quyết Hội nghị thượng PHOTO: HOMELESS INTERNATIONAL đỉnh Liên Hợp Quốc, tháng 09/2005 Nhà ở cho người thu nhập thấp: Các cách tiếp cận giúp người nghèo đô thị tìm nơi ở phù hợp HƯỚNG DẪN NHANH CHO CÁC NHÀ HOẠCH ĐỊNH CHÍNH SÁCH PHẦN 2 Hướng dẫn này mô tả một số cách giải quyết vấn đề nhà ở cho người thu nhập thấp ở cấp độ chương trình và dự án. Quyển Hướng dẫn tập trung thảo luận các phương pháp đã thử nghiệm thành công trong việc cải tạo nhà và môi trường sống cho cư dân các khu ổ chuột và các khu định cư lấn chiếm, và cung cấp nhà ở hợp lý cho các thế hệ tương lai của dân nghèo thành thị. Phần thứ nhất của quyển Hướng dẫn giới thiệu các khái niệm cần thiết để hiểu về vấn đề nhà ở cho người thu nhập thấp, tìm kiếm những lý do đằng sau sự thiếu hụt trầm trọng nhà ở tươm tất với giá cả vừa phải – đồng thời là nguyên nhân của các khu ổ chuột thành thị. Các cách tiếp cận chính để giải quyết vấn đề nhà ở cho người nghèo đô thị được vạch ra trong phần tiếp theo, thông qua việc xem xét các chiến lược khác nhau để giải quyết các khu ổ chuột và ngăn ngừa sự hình thành những khu dân cư như vậy thông qua các dự án xây nhà mới. Cuối cùng, quyển Hướng dẫn thảo luận các cân nhắc chính cần đặt ra khi cải tạo khu ổ chuột và xây dựng nhà ở mới hợp lý với giá phải chăng cho cộng đồng thu nhập thấp trên phạm vi toàn thành phố. Quyển Hướng dẫn này không dành cho các chuyên gia, mà nhằm tăng cường năng lực cho các quan chức chính phủ trung ương và địa phương, và các nhà hoạch định chính sách - những người cần nhanh chóng nắm bắt các vấn đề nhà ở cho người có thu nhập thấp. QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 1
4. Định nghĩa nhà ổ chuột và khu định cư lấn chiếm Không phải tất cả người nghèo thành thị ở để cho đối tượng thu nhập thấp thuê. Khu châu Á đều sống ở khu ổ chuột, và ngược định cư lấn chiếm là một khu vực nhà ở kém Đ I Ề U K Ệ N lại, không phải tất cả những người sống chất lượng được xây dựng trên đất chiếm trong khu ổ chuột đều là người nghèo. Tuy đóng bất hợp pháp. Một loại thứ ba là phân nhiên, chất lượng nhà ở tồi tệ, sự thiếu lô bất hợp pháp, trong đó chủ sở hữu hợp thốn các dịch vụ cơ bản phổ biến trong các pháp phân chia đất thành các lô nhỏ dưới khu ổ chuột đại diện cho một chiều hướng tiêu chuẩn rồi bán hoặc cho thuê mà không rõ ràng về đói nghèo đô thị. Do đó quyển tuân thủ Quy chế xây dựng có liên quan. hướng dẫn này đặt nhà ổ chuột vào trọng tâm khi thảo luận về nhà ở thu nhập thấp. UN-HABITAT định nghĩa hộ gia đình khu ổ chuột là một nhóm người sống dưới một mái Khu dân cư nghèo thành thị tồn tại với các nhà trong một khu vực đô thị, những người kích cỡ và hình dạng khác nhau, và nó được thiếu một hoặc một vài điều kiện sau: nhà ở gọi bằng nhiều cái tên không chỉ là “khu ổ kiên cố, không gian sống đủ rộng, khả năng chuột”. Từ “khu ổ chuột” thường mô tả một tiếp cận nước sạch vệ sinh phù hợp và khu vực nhà cửa từng có chất lượng tốt quyền sở hữu về nhà ở được đảm bảo. (Xem nhưng nay bị xuống cấp hoặc bị chia nhỏ Hướng dẫn nhanh Phần 1 về Đô thị hóa). Điều gì khiến cho một cộng đồng thành thị được gọi là một khu ổ chuột? Thiếu các dịch vụ cơ bản như khả năng tiếp cận đầy đủ với nước sạch, lối đi lát gạch, cống rãnh, vệ sinh môi trường và cơ sở hạ tầng cơ bản khác. Cấu trúc nhà ở chất lượng kém xuống cấp và vi phạm luật xây dựng. Quá đông người sinh sống hoặc mật độ nhà và dân số quá cao. Môi trường sống không lành mạnh và có thể tọa lạc trên khu đất độc hại hoặc không thể phát triển được. Cư dân không có quyền cư trú an toàn và có thể bị trục xuất. Cư dân sống ở mức nghèo đói cao và thường ở bên lề xã hội. PHOTOS: ACHR 2 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR POLICYNHANH MAKERS PHẦN 2, LOW-INCOMENHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
5. Không khu ổ chuột nào giống khu nào Đ I Ề U K Ệ N Khu định cư không chính thức ở Châu Á tồn tại ở nhiều kích cỡ và hình dáng khác nhau nhưng đặc điểm chung của chúng là tính năng động và khả năng đáp ứng cao trước sự thiếu hụt trầm trọng các lựa chọn nhà ở khác. PHOTO: UNESCAP PHOTO: ACHR Khu Katchi Abadi ở Karachi, Pakistan, một thành Khu “GER” ở Ulanbataar, Mông Cổ, nơi phố trên khu đất công, nơi người dân tự xây dựng dân nhập cư mang theo lều du mục của họ khu định cư của họ với quy mô một thành phố. đến dựng để ở. PHOTO: UNESCAP PHOTO: ACHR Khu ổ chuột trên những mái nhà ở Phnom Penh, Khu ổ chuột trên lối đi bộ ở Mumbai, Ấn độ, nơi mà đến một thành phố mà ngay cả mái nhà chung cư bỏ 55% dân số sống trong những khu ổ chuột, và nhiều cư dân hoang cũng được dùng làm nhà ở cho người nghèo. thậm chí không có khả năng mua nhà trong khu ổ chuột. PHOTO: ACHR PHOTO: ACHR Khu ô chuột rác ở Manila, nơi mà 35,000 Khu ổ chuột bên bờ kênh ở Bangkok, Thái hộ gia đình kiếm khá tiền bằng cách nhặt rác Lan, dải đất công dài dọc theo những con nhưng vẫn phải sống trong điều kiện tồi tàn. kênh bị chiếm dụng bởi 220 cộng đồng nghèo. QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 3
6. Tại sao khu ổ chuột tồn tại ? Ở hầu hết các thành phố, vấn đề chủ yếu là khả năng tiếp cận với đất đai phù hợp “Khu ổ chuột là sản phẩm của các Những hộ gia đình có thu nhập thấp cần chính sách thất bại, quản trị kém, phải sống gần những nơi có cơ hội kiếm Đ I Ề U K Ệ N tham nhũng, những quy định không tiền tại trung tâm thương mại và công phù hợp, thị trường đất rối loạn, các nghiệp của thành phố để tiết kiệm tối hệ thống tài chính không nhanh nhạy đa chi phí và thời gian đi lại. Nhưng đất và cơ bản nhất là thiếu ý chí chính tốt tạị các khu trung tâm này thường rất trị. Mỗi một thất bại này lại tăng thêm đắt do có nhu cầu cao. Vì vậy hộ nghèo gánh nặng lên người dân vốn đã oằn buộc phải chiếm dụng đất ở những nơi lưng bởi đói nghèo và hạn chế tiềm không có nhu cầu bởi vì chúng không phù năng to lớn để phát triển con người mà hợp hoặc nguy hiểm chảng hạn như dễ cuộc sống đô thị mang đến”. bị ngập lụt, bị lở hoặc dọc theo đường sắt, kênh hoặc ven đường. Không gian Nguồn: www.web.mit.edu/urbanupgrading chiếm dụng thường phải càng nhỏ càng tốt khiến mật độ sinh sống thường rất Khu nhà ổ chuột và khu định cư lấn chiếm cao và điều kiện sống thấp tại khu định tồn tại vì người nghèo không có khả năng cư. Hoặc họ có thể phải định cư ở những chi trả hoặc tiếp cận với nhà ở ở mức tối mảnh đất rìa của thị xã, thành phố, nơi thiểu trên thị trường nhà đất chính thức và họ có thể tiếp cận với đất đai nhưng lại không chính thức. Nhiều người còn phải thiếu một mạng lưới cơ sở hạ tầng đô thị đối mặt với những rào cản rất lớn trong và xa trung tâm việc làm. việc tiếp cận nhà và đất, về thời gian, thói Chính phủ đóng vai trò quan trọng trong quan liêu và những khó khăn liên quan. việc can thiệp vào thị trường nhà đất để Những khu nhà ổ chuột thuộc kiểu này đảm bảo những nhóm thu nhập thấp nhất hoặc kiểu kia có mặt ở hầu hết các thành của thành phố có thể tiếp cận đất an toàn phố và thị trấn trên khắp thế giới. Trong và có nơi ăn chốn ở. Ý chí chính trị trong nhiều thành phố châu Á, như Mumbai, chính phủ và xã hội dân sự cần mạnh mẽ Manila và Karachi, 50% cư dân sống để giải quyết những vấn đề của dân cư trong khu ổ chuột. Ở một số nơi, các hệ khu nhà ổ chuột thống phân phối và mua bán đất và nhà ở vẫn bị chi phối bởi các hệ thống chiếm hữu truyền thống hoặc bản địa tồn tại bên ngoài thị trường. Ngay cả ở những nơi này, các khu ổ chuột vẫn tồn tại. Đất đô thị và thị trường nhà ở chịu sức ép cạnh tranh kinh tế ngày càng tăng khiến cho chi phí nhà ở bị đẩy lên cao. Đến mức ngay cả nhà ở khu vực chính quy có tiêu chuẩn tối thiểu cũng nằm ngoài tầm với của người nghèo. Bị đẩy ra khỏi thị trường, những hộ gia đình có thu nhập thấp chỉ còn một lựa chọn duy nhất: tự xây hoặc thuê chỗ ở có diện tích tương đối nhỏ, chất lượng xây dựng thấp với dịch vụ tối thiểu tại khu vực không chính thức. PHOTO: USAID FIRE PROJECT 4 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICYNHANH MAKERS PHẦN 2,2, LOW-INCOMENHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
7. Hơn cả những gì mắt thường nhìn thấy Với người ngoài, khu nhà ổ chuột trông giống như tập hợp đông đúc, vô tổ chức của những căn lều bẩn thỉu. Nhưng khi bạn nhìn qua được những lớp bên ngoài và bắt đầu khám phá những gì đang diễn ra phía trong, bạn sẽ thấy nhiều hệ thống hỗ trợ phức tạp và nhân bản K H Á I N Ệ M trong khu ổ chuột đang hoạt động - một điều có thể nhận ra là chúng có thể tạo nguồn lực chứ không PHOTO: ACHR phải sự vô vọng. Phải làm gì với khu ổ chuột ? Trước khi những nhà hoạch định chính sách, những tổ chức phi chính phủ và nhà tài trợ làm gì đó cho khu ổ chuột, đầu tiên họ phải hiểu cái gì đang diễn ra bên trong những cộng đồng ổ chuột. Đối với một số các nhà hoạch định chính ổ chuột ở các thành phố và vùng miền đặt sách và các chuyên gia, khu nhà ổ chuột ra yêu cầu đối với chính phủ và tổ chức phi gợi lên rất nhiều điều tiêu cực như dịch chính phủ phải tìm hiểu đặc trưng của bất bệnh, tội phạm, chính trị bất ổn, đối xử tệ cứ khu ổ chuột nào mà họ định hỗ trợ. Cư bạc và ngu dốt. Nhưng nghiên cứu trong dân ổ chuột giữ chìa khóa của quá trình nhiều năm đã cho thấy rằng khu ổ chuột tìm hiểu đó, chỉ cần chịu khó lắng nghe họ. là khu được tổ chức rất cao về mặt không gian lẫn xã hội. Những cư dân ổ chuột Để hiểu những gì cần làm, các nhà hoạch tham gia đầy đủ trong nền kinh tế đô thị, định chính sách phải đánh giá cao sự đa mang theo cả sự đa dạng văn hóa và sự dạng trong lòng và giữa các khu ổ chuột năng động cho thành phố của họ. Trái với nhau. Cư dân ổ chuột hiểu rõ về sự ngược hẳn với những gì người ta vẫn vận hành khu định cư của họ, đặc điểm nghĩ, dân cư ổ chuột không đặc trưng bởi của cộng đồng và bản chất của những nhu sự lười biếng hoặc phạm pháp, mà họ rất cầu và ưu tiên của họ. năng động, sáng tạo, giàu năng lực và có kỹ năng kinh doanh. Một số khu nhà ổ chuột chứa đựng trong nó một nền kinh tế địa phương năng động, có thị trường nhà đất phi chính thức riêng với những phân nhóm xã hội và văn hóa đa dạng. Điều kiện sống ở một số khu nhà ổ chuột quả thực tệ hại, không lành mạnh, nghèo khổ và không được xã hội chấp nhận. Tuy nhiên, điều kiện sống như vậy xuất hiện vì không còn lựa chọn và cơ hội nào khác cho các cư dân. Sự đa dạng giữa các khu PHOTO: UNESCAP QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 5
8. 4 khía cạnh trong lĩnh vực phát triển nhà ở không chính thức 1 NHÀ Ở 2 CƠ SỞ HẠ TẦNG Khu định cư không chính thức bao Ở nhiều thành phố, chính phủ đã tiến gồm rất nhiều thể loại nhà ở với chất hành các bước để cung cấp ít nhất một lượng khác nhau từ kết cấu bê tông số cơ sở hạ tầng cơ bản cho các khu kiên cố với đủ các loại dịch vụ đến định cư không chính thức. Tuy nhiên những căn nhà tạm bợ không có cửa những chương trình này thường rời sổ bằng chất liệu tre, bùn hay thậm chí rạc, yếu kém trong việc lên kế hoạch cả vỏ hộp bánh quy cán dẹt. và triển khai thực hiện và chưa đến được với nhiều khu định cư. Khu nhà ổ chuột - và những người sống ở K H Á I N Ệ M đó - không phải tất cả đều như nhau. Nhiều Nhà chức trách có thể cấp nước sạch bằng mức độ nghèo đói khác nhau tồn tại trong xe chở nước hoặc vòi nước công cộng, một khu ổ chuột. Một số chủ sở hữu-người nhưng các vòi có thể cạn khô trong ngày cư ngụ sẽ có thể huy động đủ tiền để cải hay trong tuần, và nhiều người không thể thiện nhà ở của họ lên đến tiêu chuẩn của tiếp cận chúng. Đối với chính quyền địa trung lưu, trong khi những người khác sẽ phương, chi phí lắp đặt công tơ mét điện tại tiếp tục sống trong những ngôi lều tồi tàn vì khu định cư không chính thức chẳng đáng không đủ khả năng cải tạo bất cứ cái gì cả. là bao, thế nhưng nhiều cư dân ổ chuột vẫn phải mua điện giá cao từ hàng xóm và cửa Mặc dù rủi ro sức khỏe và môi trường lớn hàng gần nhà. hơn, nhưng một trong những lợi thế của việc xây dựng nhà tại khu ổ chuột đó là ở Chất thải rắn ít khi được thu gom tại khu mức độ tự do không bị ràng buộc bởi các định cư không chính thức, nhưng nếu người luật lệ và quy chế xây dựng chính thức. Vì dân mang đến thùng rác ở bên ngoài khu hầu hết mọi khía cạnh cuộc sống của họ định cư, công ty rác thải đô thị sẽ thu gom. là “bất hợp pháp”, thay vì phải nghe theo Thoát nước và vệ sinh là vấn đề lớn trong người khác về những gì được phép làm, các khu định cư này nơi người dân không có các cư dân không chính thức dù ít hay quyền sở hữu hợp pháp, đất thấp, dốc, và nhiều vẫn được tự do xây dựng một cách nguy hiểm khiến nhiều thành phố rất miễn sáng tạo theo nhu cầu, chỉ bị hạn chế về cưỡng trong việc đầu tư lắp đặt ống cống không gian cũng như túi tiền của mình. và đường thoát nước. PHOTOS: ACHR PHOTOS: UNESCAP 6 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2,2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
9. 4 khía cạnh trong lĩnh vực phát triển nhà ở 4 SỞ HỮU ĐẤT Không nghi ngờ gì, một trong những không chính thức vấn đề nghiêm trọng nhất mà hàng triệu người sống trong các khu định cư ở Châu Á đang phải đối mặt đó là sự thiếu an toàn về sở hữu. Chiếm đất mà không có giấy phép hợp pháp, người dân các khu định cư lấn chiếm có thể bị Đ I Ề U K Ệ N chủ đất hoặc cơ quan quản lý nhà nước trục xuât bất cứ lúc nào. Điều này khiến cuộc sống hàng ngày của họ không ổn định và hơn nữa mối đe dọa thường trực như vậy khiến cư dân khu định cư bất hợp pháp không có động lực cải tạo nhà ở và môi trường sống. Không có quyền sở hữu được luật pháp thừa nhận, các PHOTO: UNESCAP nhà cung cấp dịch vụ công (như điện, nước) và các dịch vụ khác (như tín dụng) cũng rất miễn cưỡng trong việc hợp tác với các cư dân. 3 VỊ TRÍ Kết quả là qua bao năm, những khu định cư này vẫn mất vệ sinh và không được cải thiện. Vị trí nhà ở là vô cùng quan trọng đối với người nghèo đô thị. Họ hầu Sở hữu đất không đơn giản như luôn cố gắng định vị bản thân ở các khu vực mà càng gần cơ hội chỉ là vấn đề hợp pháp hoặc kiếm tiền càng tốt. bất hợp pháp Điều này có nghĩa họ cần ở gần trung Tại hầu hết các quốc gia, tồn tại nhiều thỏa tâm thành phố thương mại, gần các khu thuận sở hữu đất khác nhau, đi kèm với nhiều công nghiệp, chợ và trung tâm giao thông. cấp độ khác nhau về an toàn sở hữu. Ở các khu định cư được hình thành và củng cố qua Nhưng đất tại những nơi này thường có thời gian, trừ phi có dấu hiệu rõ ràng về việc bị nhu cầu cao và rất đắt, vì thế nếu người trục xuất, người dân dần cảm thấy giảm bớt nghèo không thể chiếm dụng một mảnh mối lo bị mất đất. Những người lấn chiếm trái đất nào đó trong khu vực này, họ sẽ phép thường thu thập giấy tờ và bằng chứng buộc phải chiếm đất nơi không ai muốn chứng tỏ họ đã sống ở một khu định cư trong ở, chẳng hạn những nơi dễ bị lụt, lở, dọc thời gian dài – điều sẽ giúp họ củng cố quyền theo đường bộ, đường sắt hoặc trên bờ tiếp tục cư trú trên mảnh đất đó. Thêm vào kênh và sông. đó, khi chính quyền xây dựng cơ sở hạ tầng tối thiểu như đường đi dạo, cống thoát nước, Ngay cả tại các khu vực có nguy cơ cao điện và nước máy có công tơ, vô hình chung đất vẫn hiếm hoi và đắt đỏ. Vì thế, các khu cho cư dân các khu không chính thức thấy họ định cư không chính thức có xu hướng có một mức độ an toàn hơn, hoặc ít nhất là phát triển với mật độ cư trú cao. Một số hộ công nhận về sự định cư của họ. Qua nhiều nghèo có thể lựa chọn định cư ở những cách thức khác nhau, các cư dân lấn chiếm khu ngoại vi, xa mạng lưới cơ sở hạ tầng, cố gắng từng bước củng cố quyền sở hữu trung tâm việc làm, nơi họ có thể mua đất đất của họ, cho dù không nhận được một sự công nhận hợp pháp nào. nhưng lại khó kiếm việc và cuộc sống sẽ khó khăn hơn. (Xem Hướng dẫn nhanh Phần 3 về Đất đai) QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 7
10. Trong khuôn khổ dự án tái thiết cộng đồng Taa Chatchai trên đảo Phuket, Thái Lan, sau khi bị sóng thần tàn phá nặng nề, việc xây dựng lại nhà ở được giám sát bởi một đội gồm toàn những nữ thợ nề lành nghề. Sau khi dự án hoàn thành, đội này đi đến những cộng đồng bị sóng thần tàn phá khác để tổ chức đào tạo, giúp người dân tăng cường vai trò của họ trong các vấn đề kỹ thuật của hoạt động tái thiết. Nguồn: www.codi.or.th PHOTO: ACHR Phụ nữ và nhà ở cho người thu nhập Đ I Ề U K Ệ N thấp: Sự tham gia đầy đủ của phụ nữ là đảm bảo cao nhất cho thành công của mọi sự án nhà ở Phụ nữ luôn là nhân vật quan trọng trong trò then chốt trong việc quy hoạch, xây bất kỳ quá trình xây dựng nhà ở cộng dựng và chi trả cho các căn nhà mới đồng nào, cho dù đó là dự án định cư cũng như dịch vụ hạ tầng được nâng cấp trên khu đất mới hay cải tạo khu định cư không chỉ đảm bảo sự phù hợp của các có sẵn. Vì thế, rất cần tạo ra không gian thiết kế với nhu cầu sinh hoạt trong gia để phụ nữ tham gia đầy đủ vào các giai đình mà còn giúp người phụ nữ vươn ra đoạn trong quá trình lập kế hoạch và thực ngoài ngôi nhà của họ và nâng cao vị thế hiện. Họ chính là những người có hiểu của họ với tư cách là nhân vật chính trong biết sát nhất về cộng đồng và các vấn quá trình phát triển lâu dài của cộng đồng đề nội tại, và họ cũng là những người có mạng lưới xã hội mạnh trong cộng đồng đó. Là lực lượng chủ đạo chăm sóc nhà Sức mạnh của “Poo-ying” cửa và gia đình, họ cũng là những người Trong chương trình nâng cấp cộng được hưởng lợi nhiều nhất từ các dự án đồng Baan Mankong tại Thái Lan xây dựng nhà cho cộng đồng và sẽ thiệt hiện được triển khai tại 200 thị thòi nhất nếu điều kiện sống tồi tệ hoặc trấn, thành phố của Thái Lan, bạn bấp bênh. sẽ không nghe nói nhiều đến “Bình đẳng giới”. Nhưng bạn sẽ thấy rằng Phụ nữ có khả năng lớn nhất trong việc chủ yếu là phụ nữ [“poo-ying” ở Thái huy động sự hỗ trợ - hoặc chống đối – Lan] đứng đầu các nhóm tiết kiệm, trước bất kỳ sự can thiệp nào đối với các uỷ ban quy hoạch cộng đồng, khu định cư của họ. Vì vậy, sự tham gia các cuộc đàm phán giá cả vật liệu đầy đủ của họ là chìa khóa thành công xây dựng, các đội xây dựng, quản của mỗi dự án. Sự tham gia của phụ nữ lý tài chính và các nhóm kiểm toán vào quá trình mang lại những cải thiện nhỏ và tham gia vào các hợp tác xã về chất lượng cuộc sống của mọi người, cộng đồng. Thật không ngoa khi nói giúp xây dựng năng lực và sự tự tin, đồng rằng việc nâng cấp cộng đồng nghèo thời nâng cao vai trò của họ và làm giảm của Thái Lan là do bàn tay phụ nữ bớt bất bình đẳng. Việc phụ nữ đóng vai chèo lái. 8 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
11. Phân biệt đối xử trong tiếp cận nhà ở và đất đai Phụ nữ thường xuyên phải đối mặt với từ chối quyền sở hữu tài sản thông qua sự phân biệt đối xử về giới dù là gián thừa kế và hôn nhân - những hệ thống tiếp hay trực tiếp mỗi khi họ cố gắng đáp luôn ưu ái thành viên gia đình là nam ứng nhu cầu riêng hoặc của gia đình về giới. Ở nhiều nước Châu Á, chỉ có đàn nhà ở. Vì phụ nữ (đặc biệt là hộ gia đình ông được đứng tên, chứng thư vay tiền Đ I Ề U K Ệ N có phụ nữ là trụ cột) thường có mức thu mua nhà và đất. Phụ nữ độc thân hay nhập thấp và có cấp độ nghèo đói cao phụ nữ trụ cột gia đình đặc biệt dễ bị tổn nên việc tiếp cận nhà cửa của họ khó thương ở những nơi này. Vì tiếp cận đất khăn hơn. đai của họ thường thông qua chồng, cha hoặc anh nên họ dễ bị mất khả năng tiếp Phụ nữ cũng phải đối mặt với hàng loạt cận khi họ trở thành góa bụa, ly hôn, bị những rào cản bởi những luật lệ và tập bỏ rơi hoặc sống một mình khi chồng tục ở đất nước họ ngăn cản khả năng sở chuyển đi nơi khác. hữu hợp pháp, cho thuê, thừa kế, kiểm soát việc sử dụng tài sản. Ngay cả trong Rất nhiều các tổ chức ở Châu Á đang cùng một hộ gia đình, phụ nữ và nam nỗ lực giải quyết vấn đề quyền sở hữu giới có mối ràng buộc hoàn toàn khác tài sản của phụ nữ, sửa đổi luật thừa kế, nhau với đất đai, nhà cửa họ ở. Nhiều bàn bạc những điều lệ sở hữu đất mới hệ thống pháp luật phổ biến ở Châu Á và mở ra những không gian cho phụ hạn chế quyền của người phụ nữ với nữ tham gia làm cho các hệ thống này đất đai theo những cách khác nhau như công bằng hơn. Ở ẤN ĐỘ: Liên đoàn Quốc gia Cư dân Ổ chuột (NSDF) và quỹ tiết kiệm tập 1 thể Mahila Milan (MM) của phụ nữ đã tập trung suốt hai thập kỷ vừa qua vào việc tìm kiếm các cách thức khác nhau để cải thiện điều kiện nhà ở và quyền sở hữu đất cho những phụ nữ nghèo nhất, dễ bị tốn thương nhất ở khu ổ chuột thành thị ở các quốc gia. Tất cả những sáng kiến về nhà ở của NSDF/MM, đều có sự tham gia chủ đạo của phụ nữ nghèo trong vai trò kiến trúc sư, thợ xây, quản lý tài chính, giám sát dự án, và họ là những người đứng tên đăng ký cho những ngôi nhà hoàn thiện. Ở CHDCND LÀO: Hội liên hiệp Phụ nữ Lào làm việc với các hợp tác xã tiết 2 kiệm phụ nữ thôn bản ở cả hai cấp quốc gia và cấp cơ sở để đảm bảo rằng quyền của phụ nữ với đất đai và tài sản được công nhận và thi hành trong khuôn khổ chương trình đất đai quốc gia. Điều này đặc biệt quan trọng vì phụ nữ nghèo ở nhiều vùng nông thôn và thành thị thường bị mù chữ hoặc thiếu tự tin khi phải tiếp xúc với các tài liệu bằng văn bản và thực hiện các giao dịch chính thức một mình. Ở BANGLADESH: Ngân hàng Grameen nhiều năm nay đã cung cấp các 3 khoản vay nho nhỏ cho các hộ gia đình nông thôn để xây dựng một trong hai loại nhà ở được thiết kế với mái chống vòi rồng tiêu chuẩn. Nhưng những khoản vay này luôn kèm theo một điều kiện là người phụ nữ trụ cột gia đình phải đứng tên mảnh đất. Đó là cách để giúp các phụ nữ này cải thiện sự an toàn tài chính và vai trò của họ trong gia đình và trong xã hội. QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 9
12. “Cưỡng chế di dời là một sự vi phạm nhân quyền nghiêm trọng”. Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp Quốc, 1993, Nghị quyết số 77 PHOTO: URC KARACHI Trục xuất thu hồi đất và quét sạch nhà ổ chuột Cưỡng chế di dời là cụm từ để mô tả khi (Xem Hướng dẫn nhanh Phần 4 về Trục người dân bị buộc phải chuyển khỏi nhà xuất thu hồi đất). hoặc cộng đồng trong khi họ không muốn, đôi khi có và thường là không có (trường hợp này xảy ra thường xuyên hơn) chỉ định Trong những năm gần đây phân cấp quyền về nơi tái định cư. Trong trường hợp xấu lực về địa phương cho phép chính quyền nhất, việc cưỡng chế di dời có thể diễn ra thành phố có khả năng áp dụng chính sách bằng phương tiện bạo lực trong đó nhà cưỡng chế di dời và tái định cư. Trong ở của người dân, tài sản cá nhân, cộng khi đó, chính phủ trung ương các nước đồng, kế sinh nhai và cơ cấu hỗ trợ tất cả có ít quyền lực hơn trong việc ngăn chặn đều bị phá hủy. phương thức lạc hậu này. Khi mà cư dân bị đuổi khỏi cộng đồng ổ Cưỡng chế di dời diễn ra bởi chuột và được cung cấp một nơi ở mới để nhiều lý do. Cư dân ổ chuột có thể tái định cư, những nơi này thường xa nơi bị đuổi để nhường khu đất có giá PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP PHÁP PHƯƠNG làm việc và mạng lưới hỗ trợ của họ, không trị cho phát triển thương mại, để có dịch vụ cần thiết, môi trường sống nguy ‘làm đẹp’ một khu vực của thành hiểm và không thích hợp để sinh sống. Kết phố bằng cách xóa bỏ những ngôi quả là những người dân đó trên thực tế trở nhà lấn chiếm mất mỹ quan, hoặc thành vô gia cư. để loại bỏ các nhóm chống đối chính trị. Cưỡng chế di dời đặc Việc phá hủy khu ổ chuột được nhiều biệt phổ biến trong thời đại tăng chính phủ thực hiện từ những năm 1950 trưởng kinh tế, khi các nhà phát trở lại đây. Nhưng ngay cả khi quốc tế triển tìm kiếm đất đai và cơ hội không công nhận sự hợp pháp của vấn đầu tư mới. Trong thời gian suy đề cưỡng chế di dời, nhiều chính phủ vẫn thoái kinh tế, cưỡng chế di dời tiếp tục sử dụng bạo lực để đuổi các hộ giảm hẳn, và cư dân các khu ổ dân nghèo đô thị khỏi nhà của họ, một chuột có thể ngủ ngon giấc hơn. cách rời rạc hoặc một cách có hệ thống. 10 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
13. Hai câu chuyện về cưỡng chế di dời 1 Metro Manila, Philippines Tháng hai năm 2007, 141 hộ nghèo sống ở dưới hai cầu vượt cao tốc trong thành phố bị cưỡng chế di dời khỏi nhà của họ. Theo những tổ chức xã hội dân sự địa phương, đội phá hủy với khoảng 200 người gồm nhân viên thành phố và cảnh sát vũ trang tiến vào mà không thông báo trước. Lãnh đạo cộng đồng, những người được gọi đến để tham gia cuộc PHOTO: UPA MANILA PHOTO: UPA họp của chính quyền địa phương, PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN vội vàng trở về và đề nghị cho thêm thời gian để thu xếp đồ đạc. Tuy nhiên chính quyền đã từ chối yêu cầu này, và cảnh sát đã bắn súng chỉ thiên và bắt đầu phá hủy nhà cửa. Rất nhiều phụ nữ và trẻ em đã bị thương, và 5 người đàn ông bị nhân viên thành phố đánh đập tàn tệ bằng xà beng và gậy. Source: www.cohre.org 2 Phnom Penh, Campuchia Tại thủ đô Phnom Penh của Campuchia, cư dân khu ổ chuột bờ sông tại Tonle Bassac đã bị đuổi nhiều lần trong những đợt càn quét thô bạo để dành đất cho một dự án phát triển thương mại. Chính quyền thành phố đã cố gắng trong nhiều năm để xóa sổ khu ổ chuột này. Gần 2000 hộ gia đình đã bị đuổi và nhà cửa của họ bị thiêu trụi hoặc bị phá hủy. Một số cư dân đã được cấp cho những mảnh đất nhỏ trong một khu định cư lớn của chính phủ, cách đó 22 km. Nhưng nhiều hộ gia đình khác không được phân bổ đất tái định cư. Những người khác phàn nàn rằng các lô đất tái định cư không phù hợp để ở. 1206 hộ gia đình trụ lại ở Basaac, sống trong những căn lều dựng ngay trên nền nhà vừa bị phá hủy. Hầu hết những người thuê nhà ở khu ổ chuột cũ không có tên trong danh sách đền bù, do đó họ từ chối di dời. Cuối cùng thì đến tháng 5 năm 2006, những hộ cuối cùng cũng bị cưỡng chế di dời bởi cảnh sát vũ trang. Sức ép thương mại về đất đai, tham nhũng và việc thiếu các dữ liệu đáng tin cậy về đất đai đã làm cho mâu thuẫn về đất đai trở nên phổ biến ở Campuchia, khiến rất nhiều khu nhà ổ chuột bị phá hủy hoặc thiêu trụi trong những năm gần đây. Nguồn: ACHR PHOTO: ACHR QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 11
14. Trục xuất thu hồi đất đai: Sự thật tàn nhẫn Quốc gia Số lần đuổi Số người bị Nhóm trách Lý do đuổi nhiệm 17 27,055 13 bởi chính phủ, Làm sạch môi trường, Bangladesh xây dựng trung tâm mua 4 bởi khu vực tư nhân. sắm, thu hồi đất, phát triển cơ sở hạ tầng. 10 707,656 6 bởi chính phủ, Trung tâm mua sắm, Trung Quốc phát triển cơ sở hạ tầng, 4 bởi khu vực tư nhân. Olympics. Ấn Độ 24 854,250 17 bởi chính phủ, Cải thiện môi trường, di 4 bởi khu vực tư dời dân nhập cư, xây nhân, 1 bởi chính công viên mới, tái phát quyền địa phương, 2 triển, phát triển du lịch và bởi chính quyền bang. xung đột giai cấp. Indonesia 12 40,417 Chính quyền thành Phát triển cơ sở hạ tầng, phố. phát triển lại những khu đất nhảy dù. 2 bởi khu vực tư Nhật Bản 3 600 nhân, 1 bởi chính Làm sạch khu vực. quyền địa phương. Malaysia 4 200 Chính quyền quốc Di dời dân nhập cư bất gia và địa phương. hợp pháp, phát triển đường xá. Philippines 7 43,488 4 bởi chính quyền Phát triển cơ sở hạ tầng, địa phương, di dời dân nhảy dù, làm 3 bởi chính phủ đẹp thành phố. Số liệu từ tháng 01/2004 đến tháng 05/2005 (Nguồn: www.achr.net) PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP PHÁP PHƯƠNG Cưỡng chế di dời có thể loại bỏ được những khu ổ Cưỡng chế chuột mà không ai muốn thấy nhưng nó không giúp giải quyết vấn đề nhà ở của những người buộc phải di dời : một đến đó sinh sống, và trên thực tế đẩy những người này vào cảnh vô gia cư, khiến cho vấn đề càng tồi tệ vòng luẩn hơn. Khi người dân bị đuổi khỏi nhà mà không được cung cấp một chỗ ở khác, họ có xu hướng tạo ra khu quẩn định cư lấn chiếm mới hoặc đi thuê nhà, cả hai đều làm tăng mật độ dân số và những vấn đề vốn có của các khu ổ chuột (xem Hướng dẫn nhanh Phần 7 về Nhà thuê). Cho dù động lực đằng sau của việc cưỡng chế di dời là gì đi nữa, không gì có thể biện minh cho sự tàn nhẫn của nó và điều này chỉ làm cho tình trạng thiếu thốn nhà ở trở nên trầm trọng hơn. 12 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
15. 5 lựa chọn thay thế cho trục xuất di dời Sau đây là 5 biện pháp thay thế để giải quyết vấn đề nhà ở đô thị, đã được áp dụng thành công ở nhiều mức độ khác nhau: PHƯƠNG ÁN 1: Nâng cấp tại chỗ Nâng cấp tại chỗ nghĩa là cải thiện môi trường vật chất, xã hội và kinh tế của một khu định cư không chính thức đã có sẵn mà không di Nâng cấp: tốt dời những người sống trong khu vực đó. Hỗ trợ quá trình nâng cấp các cộng đồng không cho người chính thức, thành phố và chính quyền các cấp PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN sẽ tốn kém ít nhất, đồng thời đây là cách nhân nghèo và tốt cho đạo nhất để cải tạo nguồn nhà giá rẻ hết sức cần thiết của thành phố, thay vì phá hủy chúng. thành phố Khi nghĩ đến việc nâng cấp khu ổ chuột, mọi Không giống như tái định cư, người có xu hướng nghĩ về những chương việc nâng cấp chỉ gây ra những trình mang tính kỹ thuật như cải tạo đường xáo trộn rất nhỏ cho cuộc sống xá, cống rãnh, hệ thống cung cấp nước, đèn của người dân và cho mạng đường, mạng lưới điện, vệ sinh môi trường lưới hỗ trợ có trong các cộng và xử lý rác thải. Tất nhiên, những hạng mục đồng nghèo. hạ tầng này luôn nằm trong danh mục ưu tiên với nhu cầu cao. Tuy nhiên, việc nâng cấp Nâng cấp thường liên quan toàn diện có thể hỗ trợ cư dân các cộng đồng đến việc thay đổi cách bố trí này nhiều hơn: cộng đồng hiện có, để có chỗ lắp đặt cơ sở hạ tầng. Tuy Nhà ở: để cải thiện nhà ở của họ hay xây mới hoàn toàn. nhiên, những thay đổi này không cần phải thật lớn, trừ Đất đai: thừa nhận và đảm bảo an toàn sự khi cộng đồng lựa chọn xây sở hữu đất ở khu định cư một cách lâu dài. dựng lại hoàn toàn nơi ở của Thu nhập: nâng cấp công việc, năng lực họ, và bắt đầu từ đầu với một tạo thu nhập và tổ chức kinh doanh nhỏ lẻ. bản thiết kế mới cho cơ sở hạ tầng và nhà ở. Cộng đồng có Cơ sở vật chất chung: cải thiện cơ sở thể tìm cách dàn xếp khéo léo vật chất của họ, ví dụ như trung tâm cộng với những người có nhà ở cần đồng, sân chơi hoặc những doanh nghiệp phải phá dỡ hoặc chuyển đi để cộng đồng. tạo không gian cải tạo. Tiếp cận những dịch vụ công cộng: nâng cao khả năng tiếp cận của họ với Có rất nhiều lựa chọn, và bản giáo dục và chăm sóc sức khỏe. chất của bất kỳ dự án nâng cấp nào đều phụ thuộc vào Phúc lợi: thiết lập hệ thống phúc lợi do các ưu tiên và nguồn lực của cộng đồng quản lý, để chăm sóc những những người sống trong cộng thành viên dễ bị tổn thương nhất. đồng đó. QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 13
16. Tại sao nâng cấp tại chỗ thường là lựa chọn tốt nhất cho tất cả mọi nguời? Nâng cấp giữ cho mọi người ở nguyên tại nơi mà họ đã ở, giúp củng cố cộng đồng, nâng cao ổn định xã hội và tiếp tục hoàn thiện các cơ chế hỗ trợ có sẵn. Nó khuyến khích sự tham gia trên nhiều khía cạnh của tái phát triển cộng đồng, đầu tiên là hoạch định rồi thực hiện dự án nâng cấp, và sau đó là những hoạt động kinh tế, xã hội liên quan khác được tập thể cộng đồng quản lý. Nó kích thích người dân đầu tư cải thiện nhà ở và môi trường sống của họ thông qua việc thừa nhận quyền cư trú lâu dài trên mảnh đất hiện tại và sự an toàn về quyền sở hữu đất của người dân. Cải thiện phúc lợi và điều kiện sống của họ bằng cách cải tạo nhà ở và môi trường sống, và giải phóng họ khỏi mối đe dọa bị đuổi ra khỏi nhà. Xây dựng tài sản và nâng cao giá trị của nhà ở và đất đai, bằng cách cải thiện quyền sở hữu đất an toàn. Với tư cách là tài sản, những ngôi nhà có thể được sử dụng cho các hoạt động tạo thu nhập, cho thuê hoặc bán lúc cấp bách, hoặc sử dụng để thế chấp vay tiền. Khu định cư được bố trí hợp lý hơn. Khi nâng cấp một khu định cư đông đúc, phát triển không có kế Với mỗi một đô la mà hoạch, có thể tổ chức lại các lô đất để tạo không gian chính phủ đầu tư vào cho cơ sở hạ tầng, nhà trẻ, sân chơi, trạm xá và nơi thờ nâng cấp cộng đồng, cúng. những hộ gia đình ng- Thúc đẩy nhuệ khí và niềm tự hào. Nâng cấp nhà ở hèo sẽ đầu tư thêm bảy và các dịch vụ cơ bản cho cộng đồng nghèo không đơn đô la từ túi tiền của họ giản chỉ là để thực hiện chức năng cơ bản của chính để tiếp tục cải thiện nhà quyền địa phương, mà nó còn nâng cao nhuệ khí, niềm ở của mình. tự hào, tinh thần tham gia và tham vọng tiếp tục đầu tư vào nhà ở và khu vực lân cận của người dân. Nguồn: www.mit-edu/ Cải thiện thu nhập: người dân có thể sử dụng ngôi nhà urbanupgrading/ đã được cải tạo của họ để tạo thu nhập: mở cửa hàng, cho thuê phòng và xưởng sản xuất tại nhà. Có một địa chỉ PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP PHÁP PHƯƠNG hợp pháp cũng giúp họ kiếm được một công việc tốt hơn trong khu vực chính thức. “Nhưng chúng tôi cần đất cho các mục đích khác nữa” Một trong những lý do được đưa ra đầu tiên để cũng đang thay đổi, có nghĩa ngay cả những dự phản đối việc nâng cấp tại chỗ đối với khu vực án này cũng thường được lên kế hoạch sơ sài không chính thức là phần đất bị lấn chiếm cần và có thể điều chỉnh để tránh việc phải di dời các được dùng cho mục đích khác. Tuy nhiên các cộng đồng nghèo. 80% các khu định cư không chuyên gia nhà ở ước tính trong phần lớn các chính thức còn lại là nguồn cung nhà giá rẻ hết đô thị châu Á, chỉ có chưa đến 20% khu định sức cần thiết cho nhóm dân nghèo đang làm cư không chính thức tọa lạc trên phần đất thực việc chăm chỉ để đóng góp cho sự phát triển của sự cần thiết cho việc phát triển công cộng, như thành phố. Cho phép các cộng đồng này tiếp tục là đường mới, hệ thống nước thải, dự án kiểm ở lại nơi họ đang sống (thay vì buộc họ di dời để soát lũ lụt hay các tòa nhà chính phủ. Và cách xây dựng khu cửa hàng, đồ ăn nhanh hoặc khu thức tiếp thị, cấp vốn và thiết kế các siêu dự án thượng lưu) là một cách sử dụng đất công hợp lý. 14 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
17. Nâng cấp do cộng đồng định hướng tại Phnom Penh, Campuchia Tại Campuchia, Quỹ phát triển người hoạch phúc lợi cộng đồng. Những dự nghèo đô thị (UNDF) định hướng cộng án nâng cấp toàn diện như thế này ở đồng đang đi đầu trong vấn đề chính Phnom Penh còn dẫn đến sự cải thiện sách nhà ở. Năm 2003, quỹ này đã về tình trạng sử hữu đất ở một số cộng thỏa thuận thành công để giành được đồng lấn chiếm. hỗ trợ chính thức của chính phủ về tiết kiệm và mô hình nâng cấp định hướng Quá trình nâng cấp nhấn mạnh vào cộng đồng. Giữa năm 2005, dự án hỗ mạng lưới giữa những khu định cư trợ nâng cấp của UNDF hoàn thành ở trong cùng một phường, quận, thành 66 khu định cư không chính thức, làm phố và quá trình học hỏi giữa các cộng lợi cho 6,000 hộ gia đình, hầu hết là ở đồng thông qua quá trình nâng cấp, Phnom Penh. Qua những cuộc hội thảo và sự phối hợp với 77 chính quyền và viếng thăm qua lại, ý tưởng về nâng sangkat (phường) trong thành phố. Ở mức độ thấp nhất của cấp quản trị địa cấp định hướng cộng đồng đã lan tỏa PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN ra cả đất nước. Dự án này đã được phương, cộng đồng nhận được sự hỗ ứng dụng tại 13 thành phố, thị xã bao trợ từ các nhân viên phường trong quá gồm cả Poipet, Preveng và Siem Riep. trình thực hiện. Người ta khảo sát tất cả cộng đồng không chính thức trong UPDF hỗ trợ quá trình nâng cấp toàn phường. Sự lựa chọn những dự án diện do cộng đồng lên kế hoạch và tự ưu tiên và việc triển khai được quản triển khai. Cách thức này không dừng lý bởi cộng đồng, phối hợp chặt chẽ lại ở việc làm đường xá, cầu cống, với các phòng ban ở phường trong khi nhà vệ sinh và một vài sự cải thiện kinh phí cho việc nâng cấp cộng đồng môi trường, mà còn bao gồm việc cung được UDPF trao trực tiếp cho các tổ cấp cho cộng đồng những khoản vay chức cộng đồng. tập thể để cải thiện nhà ở, tổ chức các hoạt động tạo thu nhập và các kế Nguồn: www.achr.net PHOTOS: ACHR Trước: Cộng đồng Ros Reay trước khi Sau: Cùng ngõ ấy, sau khi được được nâng cấp. Ngay cả trong nâng cấp, cống đã được sửa mùa khô, nước từ bếp, phòng sang, mặt đường được lát xi tắm và vệ sinh của cư dân chảy măng và nhà cửa được sơn tràn ra khiến con đường lầy lội và trang trí lại với những hôi thối, mất vệ sinh . chậu hoa ở trước nhà. QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 15
18. Làm cho việc nâng cấp trở thành một phần quan trọng của giải pháp Việc nâng cấp nhà ở, cơ sở hạ tầng và đảm bảo quyền sở hữu đất an toàn ở những khu vực không chính thức cần trở thành một phần quan trọng của bất cứ chiến lược nào của chính phủ nhằm đáp ứng nhu cầu của người nghèo về nhà ở giá phải chăng. PHOTO: CASE THAILAIND 7 nguyên tắc nâng cấp thành công Phải có được sự tham gia. Nâng cấp phải là một quá trình có sự tham 1 gia, trước hết để giải quyết nhu cầu của cộng đồng do chính các thành viên cùng xác định. Đây là chìa khóa cho sự bền vững của một dự án. Nếu không có sự tham gia này, việc cải thiện cơ sở hạ tầng sẽ không được duy trì, điều kiện sẽ xấu đi, người dân sẽ trở nên thất vọng với chính quyền địa phương và việc đầu tư nâng cấp sẽ trở nên lãng phí. Cộng đồng càng tham gia nhiều vào mỗi giai đoạn của quá trình này, thì kết quả sẽ càng tốt hơn. Phải được thực hiện trong mối quan hệ đối tác. Lập kế hoạch và 2 thực hiện dự án nâng cấp luôn luôn có hiệu quả hơn khi nó được thực hiện bởi cộng đồng và chính quyền địa phương. Những tổ chức phi chính phủ cũng có thể đóng một vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ các tổ chức cộng đồng, cũng như cung cấp cho họ những hỗ trợ kỹ thuật cần để thiết kế cải tạo nhà ở, hoặc phát triển các dự án tạo thu nhập. Phải kèm theo sự đảm bảo về quyền sở hữu đất an toàn. Đảm bảo 3 quyền sở hữu đất an toàn là một phần quan trọng trong hoạt động nâng cấp cộng đồng. Nếu không có nội dung này, tình trạng dễ bị tổn thương trước khả năng bị di dời sẽ khiến người dân không muốn đầu tư thêm PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP PHÁP PHƯƠNG cho ngôi nhà và môi trường sống. Đôi khi quyền sở hữu được cấp cho hộ gia đình riêng lẻ dưới hình thức giấy chứng nhận hoặc hợp đồng cho thuê, sau khi ranh giới đã được đo và ghi lại. Cấp quyền sở hữu đất cho phụ nữ trụ cột gia đình thay vì cho nam giới có thể bảo vệ họ và con cái khỏi những mối đe dọa bị bỏ rơi hoặc vô gia cư, và cho họ một tài sản mà họ có thể sử dụng để tạo thu nhập. Sở hữu đất được cấp cho tập thể, cho cả cộng đồng như một phương tiện để ngăn chặn sự buôn bán đất thiếu kiểm soát và giúp xây dựng những tổ chức cộng đồng mạnh hơn (Xem “Quyền sở hữu đất cá nhân và tập thể” trong trang kế tiếp). PHOTO: ACHR 16 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
19. Cộng đồng có đóng góp. Để dự án nâng cấp thành công, cộng đồng cần 4 tham gia đóng góp chi phí ở một mức độ nào đó. Kinh nghiệm cho thấy điều này tăng cường tính sở hữu của cộng đồng đối với quá trình nâng cấp. Sự đóng góp có thể là về tài chính (tiền mặt hoặc các khoản vay cộng đồng), hoặc nó có thể dưới hình thức đóng góp lao động hoặc vật liệu xây dựng, hoặc là cả hai. Việc nâng cấp cho kết quả tốt nhất khi đóng góp của cộng đồng được bổ sung bởi một số loại trợ cấp, từ các tài trợ hoặc các quỹ dự án công. (Xem Hướng dẫn nhanh Phần 5 về Tài chính nhà ở). Nâng cấp trong mức tài chính cho phép. Số tiền mà các hộ gia đình có thể 5 đóng góp sẽ giúp xác định phạm vi và nội dung của gói nâng cấp. Nếu chương trình nâng cấp đi kèm với nhiều loại thuế hoặc lệ phí sử dụng cao mà người dân không có khả năng chi trả, họ có thể sẽ không sử dụng hoặc duy trì các cơ sở vật chất đó, hoặc đơn giản họ có thể di chuyển đến các khu định cư khác với giá cả phải chăng hơn. 6 Dự án phải có tính bền vững về tài chính. Tính bền vững xuất phát một phần từ cách việc nâng cấp được cấp vốn. Tốt nhất là sử dụng kinh phí đóng góp từ PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN nhiều nguồn khác nhau, bao gồm đóng góp của thành viên cộng đồng, trợ cấp và các khoản vay từ chính phủ, và có thể cả hỗ trợ từ các tổ chức phát triển quốc tế và địa phương. Để đảm bảo việc duy tu và quản lý các cơ sở hạ tầng sau nâng cấp, việc xây dựng hạ tầng cần phải được thực hiện trong sự gắn kết cộng đồng và tổ chức (Xem Hướng dẫn nhanh Phần 6 về Những tổ chức dựa vào cộng đồng) và thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương. Phải là một phần của chiến lược phát triển đô thị lớn hơn. Các dự án nâng 7 cấp cộng đồng phải được coi là một phần quan trọng của tầm nhìn rộng hơn cho tương lai phát triển của thành phố. Các dự án không nên được triển khai khẩn cấp và riêng lẻ, mà nên là một phần của kế hoạch quản lý đô thị tổng thể để hướng tới các giải pháp cho vấn đề nhà ở trên qui mô thành phố. Quyền sở hữu đất cá nhân hay tập thể Trong những cộng đồng với mật thể phần nào giải quyết được vấn độ dân số cao và nhiều lô nhà nhỏ, đề. Cơ quan lập pháp tỉnh Sindh, sở hữu đất tập thể trở thành lựa Pakistan đã thông qua đạo luật chọn số một của người nghèo bởi Sindh Katchi Abadi, trong đó cho rất nhiều lý do. phép người dân ở khu định cư lấn Trước đây, các chương trình hợp chiếm có thể thuê đất lâu dài. Tỉnh thức hóa khu ổ chuột chỉ cấp cũng thành lập một cơ quan có tên quyền sử dụng đất cho những hộ là Ủy ban Sindh Katchi Abadi để gia đình cá thể. Nhưng hình thức quản lý việc hợp thức hóa sở hữu này lại mất nhiều thời gian, tốn và quá trình nâng cấp khu định cư. kém và là miếng mồi ngon cho nạn (Xem hướng dẫn nhanh Phần 3 tham nhũng. Thay đổi luật pháp có về đất đai) QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 17
20. Nâng cấp nhà ở từ nguồn tài chính của nhân dân ở Huế, Việt Nam Một ví dụ điển hình về sự phối hợp bền vững giữa trợ cấp và đóng góp của người dân là ở phường Phú Bình, thành phố Huế, Việt Nam. Phú Bình là một vùng nghèo và thường xuyên bị lụt lội trong suốt mùa mưa, kèm theo là bệnh dịch. Những người dân sống trong hẻm Xóm phàn nàn về những khó khăn của họ trong một số cuộc họp. Từ kết quả của những cuộc họp đó, lãnh đạo cộng đồng thuyết trình với chính quyền địa phương về một bản đề xuất nâng cấp con hẻm và yêu cầu sự hỗ trợ về tài chính. Sau khi có mỗi hộ có thể vay khoản này (không sự đồng ý của Ủy ban nhân dân cấp có lãi suất) từ quỹ tiết kiệm và tín dụng thành phố và quốc gia, chính quyền của cộng đồng được thành lập với sự địa phương đồng ý cho lát đường tại hỗ trợ của ENDA (Tổ chức Phát triển hẻm Xóm, nhưng chỉ có thể cấp 30% môi trường ở thế giới thứ ba). Mỗi ngày chi phí mà họ yêu cầu. những người vay sẽ tiết kiệm 3000 Cộng đồng địa phương thảo luận về đồng (20 cent) để nộp cho lãnh đạo 70% chi phí còn lại và người dân đồng cộng đồng. Cứ 10 ngày, ban quản lý ý đóng góp mỗi hộ trong 16 hộ gia dự án lại đến thu tiền tiết kiệm từ lãnh đình sống dọc theo con hẻm khoảng đạo cộng đồng. Những người không 140,000 (khoảng 9 Đô la). Thay vì trả đủ khả năng vay tiền vì thu nhập thấp bằng tiền mặt, nhân dân quyết định và không ổn định thì đóng góp bằng công sức lao động. Khi mà việc lát đường ở hẻm Xóm hoàn thành, tất cả mọi người đều công nhận rằng cuộc sống được PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DÂN HƯỚNG & CẬN TIẾP PHÁP PHƯƠNG cải thiện đáng kể và dự án đó đã khuyến khích mọi người tiến hành nhiều hoạt động cải tạo hơn, bắt đầu bằng việc làm sạch những đống rác thải gần đó. Dự án này đồng thời cũng khuyến khích chính quyền địa phương áp dụng công thức 70%-30% với 18 con hẻm khác ở quận Phú Bình. Nguồn: UN-Habitat, 2006 PHOTOS: ACHR 18 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
21. Nâng cấp: Những việc nên làmSource: và UN-Habitat,Không 2003. nên làm Những việc nên làm Những việc không nên làm Thúc đẩy quản lý đô thị hiệu quả trong Cho rằng những khu ổ chuột sẽ tự các dự án, trong cộng đồng và trong động biến mất cùng với tăng trưởng thành phố. kinh tế. Thiết lập những khung thể chế cho Đánh giá thấp đóng góp quan trọng phép những đối tác và các bên liên của chính quyền địa phương, chủ đất, quan cùng tham gia vào quá trình. lãnh đạo cộng đồng hay dân cư trong Triển khai và theo dõi thực hiện chiến khu định cư trong quá trình nâng cấp. lược phát triển thành phố vì người Tách việc nâng cấp ra ngoài các PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DÂN nghèo. nội dung đầu tư quy hoạch và quản Khuyến khích những ý tưởng xuất lý đô thị. phát từ bản thân những người sống trong khu ổ chuột, và công nhận vai Không coi trọng những yêu cầu trò của phụ nữ. đặc biệt của những nhóm dễ bị tổn thương trong quá trình nâng cấp. Đảm bảo quyền sở hữu đất an toàn, củng cố quyền cư trú và hợp pháp hoá Tiến hành di dời cưỡng chế không những khu định cư không chính thức. theo luật. Liên kết người thuê nhà và chủ sở Phân biệt đối xử với những người hữu trong việc tìm ra những biện pháp thuê nhà hoặc khuyến khích một lựa để giải quyết những lợi ích thập thể. chọn sở hữu duy nhất. Áp dụng cách tiếp cận từng bước Đặt ra những tiêu chuẩn và qui định trong việc nâng cấp. không thực tế đối với người nghèo. Kết hợp tài chính đô thị, trợ cấp chéo Dựa vào trợ cấp của chính phủ hoặc và những đóng góp từ người hưởng dựa hoàn toàn vào đóng góp của dân lợi để đảm bảo nguồn tài chính cho cư ổ chuột. việc nâng cấp. nguồn lực công vào những Thiết kế và thương lượng kế hoạch di Đầu tư dời chỉ khi thực sự cần thiết, khi không kế hoạch nhà ở xã hội quy mô rộng. còn cách nào khác. Coi việc nâng cấp khu ổ chuột chỉ Kết hợp hoạt động nâng cấp với tạo như một vấn đề xã hội. công ăn việc làm và phát triển kinh tế Cung cấp cơ sở hạ tầng và dịch vụ địa phương. mà người nghèo không đủ khả năng Phát triển những khu đô thị mới bằng chi trả. cách tạo điều kiện tiếp cận với đất đai và cơ sở hạ tầng cơ bản. Nguồn: UN-HABITAT, 2002 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 19
22. 7 bước của một dự án nâng cấp điển hình: 1 Lựa chọn khu định cư để nâng cấp Lựa chọn khu định cư nào để nâng cấp nâng cấp nhất sẽ được chọn trước. Cư đòi hỏi việc so sánh các ưu tiên. Thông dân các khu này có sẵn quyền sở hữu đất thường thì những nhà quy hoạch của có thể chuyển giao, có các tổ chức cộng chính phủ chịu trách nhiệm xác định khu đồng vận hành tốt và có thể dễ dàng liên định cư phù hợp để nâng cấp, thường kết vào các trục hạ tầng cơ bản. Ngoài bị ảnh hưởng bởi hệ thống chính trị địa ra, những khu định cư nghèo nhất hoặc phương. Sự tham gia của những cộng có môi trường xuống cấp nhất cũng được đồng nghèo, những tổ chức phi chính phủ ưu tiên hàng đầu. và các bên tham gia vào quá trình này sẽ rất có ý nghĩa. Họ thường xem xét những gì khi lựa chọn khu định cư để nâng cấp? Sự sẵn sàng tham gia của người dân, điều kiện cơ sở vật chất cụ thể, chi phí, vấn đề sở hữu đất và bối cảnh phát triển đô thị lớn hơn. Đạt được một hiệu ứng biểu hiện tốt cũng có thể là một nhân tố để lựa chọn cộng đồng, đặc biệt là khi dự án có những điểm mới. Thường thì những khu ổ chuột dễ PHOTO: ACHR 2 Tăng cường tổ chức nội bộ của cộng đồng Tăng cường tổ chức nội bộ của cộng thành viên cộng đồng tham gia đầy đủ vào đồng là một bước quan trọng. Là nhân quá trình nâng cấp. Trong một số trường tố then chốt trong quá trình nâng cấp, hợp, dự án có thể huy động sự tham gia cộng đồng phải đảm bảo việc nâng cấp của nhiều hơn một tổ chức cộng đồng, đáp ứng nhu cầu của tất cả thành viên ví dụ nhóm thanh niên cộng đồng, nhóm PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP PHÁP PHƯƠNG chứ không chỉ một vài thành viên của thiểu số hoặc dân tộc, nhóm phụ huynh cộng đồng. Và cộng đồng phải đàm phán hay người già hay nhóm thuê trọ. Những được với những nhà quy hoạch, xác định tổ chức phi chính phủ có thể đóng vai trò và trình bày nhu cầu của chính mình và quan trọng trong việc xây dựng năng lực tham gia vào tất cả các giai đoạn từ quy cho các tổ chức cộng đồng này. hoạch, thực hiện đến duy tu bảo dưỡng. Đôi khi một tổ chức cộng đồng mới có thể Một dự án nâng cấp có thể là một được thành lập nếu trong cộng đồng chưa cơ hội quý báu để cộng đồng phát có tổ chức nào (Xem Hướng dẫn nhanh triển sức mạnh tập thể của họ, Phần 6 về Những tổ chức dựa vào cộng thông qua nhưng hoạt động thực đồng). Tuy nhiên dự án có thể triển khai tế cụ thể, đồng thời giúp họ xây thuận lợi hơn rất nhiều nếu trong cộng dựng mối quan hệ tốt hơn với chính đồng đã có sẵn một tổ chức nào đó để quyền địa phương. đóng vai trò đối tác trong dự án và giúp 20 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
23. 3 Tổ chức họp để các bên liên quan tham gia Hàng loạt cuộc họp giữa những bên liên các bên liên quan khác có thể phản hồi ý quan sẽ là công cụ hữu hiệu nhất để thực tưởng của họ đối với các bản đề cương hiện chương trình nâng cấp, đảm bảo tất nâng cấp. Với một chút hỗ trợ kỹ thuật cả mọi người biết chương trình sẽ mang từ kiến trúc sư và các nhà tổ chức cộng đến cho họ những gì, đồng thời thiết lập đồng, người dân có thể đưa ra phương cơ chế có thể được sử dụng trong suốt án riêng của họ với ý tưởng riêng về xây giai đoạn hoạch định và triển khai dự án. dựng nhà, hạ tầng, bố trí khu dân cư và Những cuộc họp này nên có một chương môi trường tự nhiên. trình nghị sự mở và khung thời gian mở để mọi người có thể tự do phát biểu và Cộng đồng càng đưa nhiều yêu góp ý. Không nên có một vài người trình cầu và ý kiến riêng của họ vào bày gói nâng cấp đã được xác định trước, trong quá trình xem xét hoạch và để cho những bên liên quan lựa chọn định dự án nâng cấp thì chất chấp nhận hoặc từ chối. lượng của kế hoạch càng tốt. Những kế hoạch đã làm trước PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN Đôi khi các phương án nâng cấp được của người ngoài thường không ban tổ chức đưa ra trình bày và thảo luận được chấp nhận bởi cộng đồng trong các cuộc họp nhằm giúp phá tan sự vì họ chưa được tham gia quá e ngại ban đầu và khiến mọi người phải trình chuẩn bị. suy nghĩ. Các thành viên cộng đồng và 4 Khảo sát mọi khía cạnh của cộng đồng Bước tiếp theo là tiến hành một cuộc cư chính xác và thu thập dữ liệu cần khảo sát chi tiết và lập bản đồ cộng thiết cho việc nâng cấp. Bản khảo sát đồng kèm theo bản vẽ chi tiết hiện trạng và quá trình làm bản đồ sẽ xây dựng khu định cư trong đó hiển thị tất cả các năng lực cho người dân và đồng thời ngôi nhà, địa điểm lấy nước, tiện ích thu hút sự quan tâm và củng cố những và các khu vực có vấn đề. Đây là một tổ chức của chính họ. cách để có được những thông tin chính xác về cơ sở vật chất và kinh tế xã hội. Những thông tin này sẽ đóng một phần quan trọng trong việc phát triển kế hoạch nâng cấp. Trên thực tế, thành viên cộng đồng hiểu biết về khu định cư của họ nhiều hơn so với bất cứ người ngoài nào. Vì vậy, nên để chính tổ chức cộng đồng tiến hành cuộc điều tra kiểu này. Đây là một cách khác để mở rộng sự tham gia của người dân và xây dựng các kỹ năng tìm hiểu những vấn đề riêng của chính họ. Một vài hỗ trợ đơn giản về mặt kỹ thuật từ các tổ chức phi chính phủ hoặc chính quyền địa phương có thể giúp người dân thiết kế một bảng câu hỏi tốt, lập bản đồ định PHOTO: UNESCAP QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 21
24. Không chỉ nâng cấp về cơ sở vật chất Khi cộng đồng lập kế hoạch nâng cấp khu định cư, quá trình này cần vượt ra ngoài những khía cạnh cơ sở vật PHOTO chất như nhà ở và cơ sở hạ 24 - A tầng. Nếu việc nâng cấp có thể bao hàm cả phát triển môi trường và kinh tế xã hội, thì hình thức nâng cấp toàn diện này sẽ mang đến một cuộc sống tốt đẹp hơn cho người dân trên nhiều khía cạnh. PHOTO: URDC MONGOLIA 5 Thiết kế tất cả các khía cạnh của kế hoạch nâng cấp Bước này bao gồm việc ra bản vẽ cuối Cộng đồng đóng vai trò hoạch định cùng về cách bố trí trong cộng đồng và cơ sở hạ tầng, thiết kế nhà ở và các tiện Bonkai là một cộng đồng lấn chiếm có tuổi đời ích cộng đồng, đặt ra lịch trình xây dựng 30 năm với 566 hộ gia đình, những người đã và hệ thống hợp đồng lao động, và thiết từng phải sống trong những điều kiện cực kỳ lập hệ thống trong cộng đồng để duy trì đông đúc ở trung tâm Bangkok, trên khu vực những cải tiến sau khi dự án kết thúc. Giai đất công thuộc quyền sở hữu của Cục bất động đoạn này cũng bao gồm việc chuẩn bị kế sản hoàng gia. Sau vụ hỏa hoạn phá hủy một hoạch tài chính, ước lượng chi phí, và nửa khu định cư năm 2001, người dân đã sử lập kế hoạch chi tiêu cho toàn bộ dự án: dụng cuộc khủng hoảng này để đàm phán gia hạn hợp đồng thuê tập thể thêm 30 năm tiếp Chi phí của từng khoản sẽ hết bao nhiêu tiền? theo và bắt tay xây dựng kế hoạch nâng cấp Ai sẽ chi cho cái gì ? toàn bộ khu định cư, với sự hỗ trợ của chương trình nâng cấp cộng đồng Baan Mankong. Những khoản tiền này sẽ tiêu như thế nào? Để một số lượng lớn hộ gia đình có thể sinh PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP PHÁP PHƯƠNG Ai sẽ mua vật liệu? sống trên một khu đất nhỏ, cộng đồng đã hợp Tài chính sẽ được quản lý như thế nào? tác với những kiến trúc sư trẻ để phác thảo một quy hoạch hiệu quả với những ngõ nhỏ Việc lập kế hoạch này rất cần sự tham và những nhà 3 tầng khép kính xây trên lô đất gia của các thành viên cộng đồng, các tổ rộng có 24 m2. Để làm cho nhà mới rẻ nhất có chức phi chính phủ hỗ trợ và các cơ quan thể, họ thiết kế tầng trên cao hơn bình thường chính quyền địa phương. Việc cộng đồng với một gác xép, để sau này có thể dễ dàng xây tổ chức các ủy ban quản lý các khía cạnh lên thành một tầng 3 hoàn chỉnh. Cộng đồng khác nhau của qui trình lập kế hoạch này đã chọn nhà thầu xây dựng những ngôi nhà là bước chạy thử làm cơ sở cho việc quản trong giai đoạn 1, nhưng để giảm chi phí, xây lý sự phát triển của cả cộng đồng trong dựng nhà trong giai đoạn 2 và 3 chính những những năm tiếp theo. thành viên trong cộng đồng làm lấy. Một ngôi nhà hoàn chỉnh có chi phí khoảng 5,500 USD Cộng đồng càng tham gia nhiều thì dự án càng có nhiều cơ hội thành công. Nguồn: www.codi.or.th 22 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
25. 6 Thực hiện nâng cấp Đây là một giai đoạn thú vị khi cuối cùng việc xây dựng cũng được thực hiện và khu Khi cộng đồng thực hiện ổ chuột được chuyển hóa thành một khu Khi cộng đồng Ros Reay ở Phnom Penh dân cư sạch sẽ với đầy đủ dịch vụ. Trong bắt đầu nâng cấp khu định cư của họ bước suốt giai đoạn này, nhà ở được nâng cấp, đầu tiên là lùi những hàng rào và tường cống được lắp đặt, hệ thống ống nước ghép, làm thẳng ngõ để có chỗ lắp đặt hệ được chôn và dẫn vào từng nhà, ngõ được thống cống, thoát nước mưa, một công lát gạch, cột điện mọc lên, cây được trồng việc yêu cầu rất nhiều lao động. Hệ thống và hàng rào được sơn sửa. này được hoàn thành bởi mỗi hộ gia đình Tất cả những công việc này có thể hoàn – họ chịu trách nhiệm đào phần đất trước thành theo những cách khác nhau. Cách cửa nhà mình. Công việc đào bới diễn ra trọn gói thứ nhất là ký hợp đồng trọn gói trong ánh sáng đèn lồng đến tận khuya. bằng cách đấu thầu để thuê một nhà thầu Ống dẫn nước hoàn thành và được thử hoặc một tổ chức phi chính phủ. Cách thứ nghiệm lần đầu tiên bởi một cơn bão to. hai là dự án được xây dựng toàn bộ bởi Tất cả mọi người đều che ô đứng ngoài, PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN chính thành viên trong cộng đồng - họ mọi con mắt đổ dồn vào miệng ống thoát đóng góp sức lao động và quản lý một nước, được thông báo là “chảy một cách cách tập thể. Tuy nhiên, thông thường thì tuyệt vời”. Những con ngõ sau đó được lát những công việc này được hoàn thành gạch, hoa và cây cối được trồng dọc theo bởi sự kết hợp của cả hai cách trong đó đường đi, và tất cả mọi ngôi nhà đều được người dân làm những gì họ có khả năng sơn những màu tươi mới. và đấu thầu phần công việc nặng hơn, có Nguồn: ACHR yêu cầu chuyên môn và kỹ thuật đặc thù. 7 Tiếp tục các cuộc họp như một nền tảng cho những công việc tương lai Quá trình cộng đồng không nên chấm dứt khi công việc nâng cấp về vật chất được hoàn thành. Việc bảo trì các hạng mục đã được cải thiện cũng là một nhiệm vụ quan trọng mà cộng đồng phải đảm đương. Một dự án nâng cấp thành công có thể giúp cộng đồng tự tin và khuyến khích họ tiếp tục tham gia lập kế hoạch và thực hiện mọi dự án trong tương lai, không chỉ PHOTO cải thiện về vật chất mà còn về kinh tế, 25 - A xã hội như doanh nghiệp cộng đồng, quỹ phúc lợi do cộng đồng quản lý, hệ thống chăm sóc sức khỏe, hoạt động thanh niên hay những nhóm cho người già. Tiếp tục cuộc họp cộng đồng còn trở thành nền tảng cho việc xây dựng kế hoạch những cải thiện về đời sống cộng đồng trong giai đoạn tiếp theo, được thực hiện phối hợp với chính quyền địa phương và hỗ trợ của những tổ chức phi chính phủ. PHOTO: ACHR QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 23
26. Danh mục Những câu hỏi mà bạn nên hỏi về dự án nâng cấp 1 Khi bắt đầu • Dự án có phủ hợp với kế hoạch tổng • Vị trí đó có phù hợp để nâng cấp không? thể phát triển thành phố hay không? • Cơ cấu tổ chức có bao gồm sự phối hợp • Việc nâng cấp được xem xét như đầy đủ và hỗ trợ chính trị không? thế nào trong dự án? • Tài chính có vững vàng không? Nguồn tài • Dự án có giải quyết được những chính có đủ để thực hiện hết chương trình vấn đề về bền vững không? không? • Dự án có nhạy cảm trước những • Qui mô có phù hợp với khả năng chi trả tác nhân văn hóa không? của các hộ gia đình không và liệu họ có • Những năng lực về thể chế và nhân sẵn sàng trả tiền cho việc cải thiện không? viên có phù hợp với phạm vi và quy • Liệu pháp luật và những quy định có cần mô của dự án không? phải sửa đổi không? • Có những dàn xếp gì về sở hữu? 2 Khi xây dựng dự án • Những vấn đề cơ bản và những • Có những lựa chọn gì để tài trợ của việc đánh đổi quan trọng trong chương nâng cấp những dịch vụ và cơ sở hạ tầng trình nâng cấp là gì? cơ bản? • Loại hình cơ cấu thể chế nào sẽ • Chi phí được hoàn lại như thế nào? quản lý dự án? • Chi phí sẽ được thu như thế nào? • Những nhu cầu khác nhau của nam • Những khoản vay để cải thiện nhà ở sẽ giới và phụ nữ trong cộng đồng có được cơ cấu như thế nào: tiền mặt/nguyên được xem xét không? vật liệu, vật thế chấp, trả nợ? • Những người thuê nhà và chủ đất • Điều gì sẽ xảy ra nếu mọi người không trả trong khu định cư được đối xử như được những khoản vay của họ? thế nào trong dự án? • Những tiêu chuẩn dịch vụ nào sẽ được sử • Có những chính sách và thủ tục gì dụng? cho việc tổ chức lại, điều chỉnh lại và • Những lựa chọn thay thế nào cho dịch vụ, hợp pháp hóa những lô đất tư nhân? ví dụ như sử dụng những nhà cung cấp không chính thức quy mô nhỏ? PHƯƠNG PHÁM TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP PHÁM PHƯƠNG 3 Khi tổ chức xây dựng • Quá trình nâng cấp có hỗ trợ những • Vai trò của các bên liên quan nhà nước là sáng kiến của địa phương trong quá thế nào trong quá trình xây dựng? trình xây dựng. • Những tổ chức phi chính phủ và thành viên • Làm sao để đảm bảo tính liên tục về cộng đồng có vai trò gì trong suốt quá nhân viên và đại diện của cộng đồng? trình triển khai? 4 Về quản lý, đánh giá và học hỏi • Những bài học của dự án được ghi • Lợi ích của ai được đảm bảo? Ai trả tiền? chép lại thế nào? Ai làm việc đó? • Hệ thống báo cáo sẽ được xây dựng như • Những bài học được kết hợp sử dụng thế nào? như thế nào? • Có những chính sách gì về di dời và • Những chỉ số gì được dùng để đánh giá? giãn dân? Nguồn: website Nâng cấp các cộng đồng thành phố 24 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
27. PHƯƠNG ÁN 2: Tái định cư Cung cấp nhà ở thay thế cho TẤT CẢ cư dân ổ chuột trong thành phố là việc mà không một chính phủ nào có thể làm một mình. Vào những năm 1970, Hội đồng xóa bỏ Khu ổ chuột Tamil Nadu ở Ấn Độ cho rằng họ có thể xây đủ nhà ở được trợ cấp để tái định cư cho cả hàng triệu cư dân ổ chuột trong tiểu bang và do đó “xoá bỏ” được những khu nhà ổ chuột. Tuy nhiên, việc xây dựng số lượng lớn nhà mới được trợ cấp nằm ngoài khả năng tài chính và quản lý, vì nó vượt ra ngoài khả năng của hầu hết các chính phủ trên khắp thế giới. Tỷ lệ đô thị hóa và di cư từ nông thôn ra đô thị trong hầu hết các nước đang phát triển quá cao, với số lượng quá lớn, nhu cầu về nhà ở giá cả phải chăng lại còn lớn hơn, và không có đủ tiền để xây dựng nhà ở cho tất cả người nghèo đô thị, những người sống trong khu ổ chuột, chưa kể cả nhưng người tiếp tục đổ vào thành phố. (Xem Hướng dẫn nhanh Phần 1 về Đô thị hóa). Trên thực thế, đôi khi tái định cư cộng đồng không chính thức là điều không Tái định cư không nên PHƯƠNG PHÁM TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN thể tránh khỏi. Khi tái định cư là lựa chọn duy nhất, nó nên diễn ra với sự đồng ý của là lựa chọn đầu tiên hầu hết người dân. Nếu không có sự đồng ý, tái định cư có thể trở thành cưỡng chế di Di dời người dân ra khỏi nhà của dời. Trong những năm gần đây, các dự án họ tại khu nhà ổ chuột và tái định lớn tại nhiều thành phố Châu Á đã lấy mất cư ở những chỗ khác không bao chỗ ở của hàng ngàn hộ gia đình nghèo. giờ nên là lựa chọn đầu tiên của Nhiều trong số đó được tài trợ bởi các tổ các nhà hoạch định chính sách. Tái chức cho vay đa phương như ADB và định cư hầu như phá hủy các mạng Ngân hàng Thế giới với những điều khoản lưới xã hội, phá vỡ cộng đồng, làm chặt chẽ để đảm bảo người dân được tái giảm đáng kể khả năng kiếm sống định cư đúng cách và tự nguyện. Ngay cả của người dân, làm tăng chi phí đi như vậy, hầu hết các dự án này đã không lại, gián đoạn việc học tập của trẻ nhận được sự hợp tác hoặc ủng hộ của em và nói chung là tăng đói nghèo. những người bị tái định cư: Bởi vì nhà ở đô thị cho người thu nhập thấp khá khan hiếm, xóa bỏ Ấn Độ: dự án cải thiện Kênh khu nhà ổ chuột và tái định cư gây ra Kolkata, tái phát triển bờ sông tổn thất ròng về nhà ở mà không ai Jumuna ở Delhi có đủ tiền bù đắp, khiến cho vấn đề Pakistan: đường cao tốc sông Lyari thiếu nhà ở trở nên trầm trọng hơn. Bangladesh: xóa bỏ khu ổ chuột ở Dhaka “Kinh nghiệm cho thấy chi phí phát Indonesia: dự án kiểm soát lũ trên triển nhà ở mới lớn hơn 10-15 lần chi sông tại Surabaya; dự án cải tạo phí để nâng cấp nhà ở, môi trường vịnh Jakarta sống và khu định cư đã được người Philippines: đường sắt Bắc và dân đầu tư nhiều.” Nam, khôi phục sông Pasig, đường Laguna Lake Ring và dự án kiểm Nguồn: www.achr.net soát lũ Camanava tại vùng thành phố Manila. QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 25
28. Quản lý quá trình tái định cư bằng sự tham gia Sự gián đoạn do tái định cư ảnh hưởng những cư dân trong diện di dời tham rất nhiều đến cuộc sống của người dân gia vào mọi khía cạnh của quá trình lập khu ổ chuột. Vì vậy, điều quan trọng là kế hoạch tái định cư, từ khi thông báo bất cứ ai quản lý việc tái định cư cần lần thứ nhất đến khi thực sự chuyển sớm xây dựng lòng tin. Làm thế nào đến nhà mới. Sự tham gia của cộng để thực hiện điều này? Nếu người dân đồng rất quan trọng để tránh phá hủy phản đối tái định cư và từ chối rời khỏi sinh kế và mạng lưới xã hội vốn giúp nhà, thì việc cố gắng phá hủy nhà của họ tồn tại. Chỉ có sự tham gia mới có họ sẽ trở thành cưỡng chế di dời. Chiến thể giảm thiểu xung đột trong quá trình lược chủ yếu xây dựng lòng tin là mời tái định cư. Tái định cư có sự tham gia ở Surabaya, Indonesia Chính phủ Indonesia bắt đầu thực hiện Chương trình cải thiện Kampung (KIP) từ thập kỷ 1970 để nâng cấp tại chỗ các khu định cư không chính thức. Tại Surabaya, một số hộ gia đình trong một kampung phải di dời, để giảm mật độ của khu định cư và mở rộng đường và lối đi.Chính phủ giao một lô đất ngay cạnh đó cho những người di dời để xây chung cư. Với sự hỗ trợ kỹ thuật của giảng viên và sinh viên của khoa thực nghiệm Nhà ở và Định cư con người, Học viện công nghệ Surabaya (ITS), những hộ gia đình này tự thiết kế căn hộ của họ. Đề án của họ bao gồm những hành lang rộng để tái tạo một không PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP HƯỚNG PHƯƠNG gian “phố” cộng đồng ở mỗi tầng và một khu chợ chung tại tầng trệt, những quầy hàng nhỏ được giao cho những ai muốn kinh doanh thực phẩm và bán đồ tạp phẩm. Nguồn: Những Kampung xanh, sạch của Surabaya: KIP tại Surabaya. 1991 PHOTO: ACHR 26 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
29. Giải pháp “cả hai cùng có lợi” Dự án di dời để xây dựng đường sắt tại Mumbai cho thấy, cải thiện cơ sở hạ tầng của thành phố không cần phải PHOTO được thực hiện bằng cưỡng chế di dời người nghèo, mà 29 - A chỉ cần một chút sáng tạo và hợp tác, là thành phố có thể cung cấp nhà ở an toàn, kiên PHOTOS: ACHR cố cho người nghèo thuộc đối tượng bị dời bởi dự án. Tái định cư bằng quan hệ đối tác tại Mumbai, Ấn Độ PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN Tái định cư có sự tham gia ở Surabaya, Indonesia Tái định cư với quy mô lớn không nhất Một phần của quá trình đòi hỏi người thiết phải kèm theo tranh chấp và đối dân khảo sát những hộ gia đình ở khu kháng. Để cải thiện hệ thống đường sắt vực đường tàu, đánh số nhà, vẽ bản ở ngoại ô Mumbai, một vài khu ổ chuột đồ những khu bị phá dỡ, xác định nhu gần đường tàu đã bị chỉ định phá dỡ cầu và tổ chức nhân dân thành 27 đội theo dự án giao thông đô thị do Ngân hợp tác nhà ở. Mỗi hội này đi thăm hàng Thế giới cấp vốn. Với sự giúp đỡ quan khu định cư mới của họ để xác của tổ chức phi chính phủ địa phương - định nhu cầu và bắt đầu xây dựng nhà Hội Phát triển các trung tâm tài nguyên, ở tạm thời mà họ đã thiết kế để ở trong Liên đoàn Quốc gia của Cư dân ổ chuột khi đó khu nhà ở 5 tầng mới của họ và Hợp tác xã Mahila Milan, 1400 hộ được chính phủ xây dựng (một phần gia đình đã tham gia đàm phán để có được trợ cấp bởi chính phủ và một được khu nhà ở mới với sự sở hữu lâu phần do chính những hộ gia đình này dài cách đó chỉ vài km. trả từ những khoản vay lãi suất thấp). Đến ngày di dời, những hộ gia đình này khóa cửa nhà cũ, mang theo vật Quá trình tái định cư được quản lý dụng của mình đến ở những căn hộ hoàn toàn bởi những người dân bị ảnh tạm thời ở nơi mới. hưởng, trong mối quan hệ đối tác gần gũi với tất cả những bên liên quan. Quá trình này đã trở thành một hình mẫu quan trọng, chỉ ra rằng khi mà cộng đồng bị ảnh hưởng trở thành nhân vật trung tâm của mọi bước quy hoạch tái định cư, thì giải pháp cuối cùng có thể thỏa mãn nhu cầu nhà ở của cả bản thân họ cũng như nhu cầu phát triển của thành phố nói chung. PHOTOS: ACHR QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 27
30. Mâu thuẫn là không cần thiết: Khi mà cộng đồng lấn chiếm Toul Svay Prey, Phnom Penh, Campuchia đồng ý hợp tác với chính quyền thành phố và tự nguyện di dời nhà ở để nhường chỗ cho dự án thoát nước, một dự án tái định cư với tính hợp tác cao đã được đề xuất, trong đó thành viên cộng đồng là nhân vật chính lựa chọn PHOTOS: ACHR khu đất mới và thiết kế nhà ở mới của họ. Đặt người dân vào vị trí trung tâm của quá trình tái định cư Hầu hết các cộng đồng nghèo không kỳ vật liệu xây dựng nào có thể sử dụng muốn cản trở một dự án phát triển đô được tới các ngôi nhà mới. thị quan trọng nếu dự án này thực sự vì mục đích tốt đẹp. Nhưng nếu nhu cầu của họ không được tôn trọng, và Khi các cộng đồng là trung tâm của quy quá trình di chuyển để nhường chỗ cho hoạch, việc tái định cư có thể là một quá dự án được thực hiện mà không có sự trình hợp tác thân thiện, giúp bảo tồn sinh tham gia của họ, họ có thể sẽ không kế của người dân, nhóm xã hội và bảo hợp tác. tồn cả nhân phẩm con người. Và bản thân quá trình đàm phán tái định cư có thể là một quá trình nâng cao vị thế cộng đồng, Sự tham gia trực tiếp và thực sự của xây dựng thêm tính cố kết, tự tin và năng người dân trong mọi giai đoạn tái định lực tổ chức của cộng đồng. PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP HƯỚNG PHƯƠNG cư là cách tốt nhất để bảo đảm rằng quá trình căng thẳng vì mất nhà và phải di dời được thực hiện trong sự hợp tác và không có xung đột. Cư dân phải được tham gia vào tất cả các bước của quy hoạch, bao gồm xác định ngày tháng di dời, tổ chức vận chuyển, lựa chọn khu định cư mới, thiết kế bố trí cộng đồng, nhà ở, các hệ thống cơ sở hạ tầng và quản lý quá trình phân bổ. Cư dân cũng cần được hỗ trợ để tổ chức thành những nhóm nhỏ trong khu vực, có thể quản lý việc di chuyển, giúp tháo dỡ các ngôi nhà cũ và mang theo bất PHOTOS: ACHR 28 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
31. Vị trí tái định cư Khu đất được lựa chọn có thể làm nên hoặc phá vỡ dự án tái định cư Nếu khu đất mới có chất lượng tốt và ở Hai điều bảo đảm cho sự thành một vị trí tốt, việc hợp tác và tham gia của công của quá trình tái định cư là: người dân sẽ diễn ra dễ dàng hơn. Nỗ lực Chất lượng: Một mảnh đất sẽ được coi tái định cư cho người dân mà không quan 1 là phù hợp cho việc tái định cư nếu nó- tâm đến cơ hội việc làm luôn đối mặt với sự thù địch và dẫn đến suy giảm lòng tin cung cấp cho người dân khả năng tiếp cận với giữa người dân và cơ quan chính phủ. cơ sở hạ tầng cơ bản và không có những mối nguy hại về thể chất, môi trường hoặc sức khỏe. Ở tất cả các thị xã, thành phố, những vùng đất trống thuộc về các cơ quan nhà nước. Việc đàm phán giữa các cơ quan Vị trí: khu đất mới phải cho phép nhà nước, các nhóm cộng đồng và hỗ trợ PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN 2 người dân duy trì hoặc xây dựng lại phi chính phủ để xác định khu đất phù được sinh kế, mạng lưới xã hội và chiến hợp cho việc tái định cư ở gần khu nhà lược tồn tại với sự gián đoạn tối thiểu, do ở chuột cũ có thể mất một khoảng thời đó vị trí mới cần phải gần với cơ hội việc gian dài. Tuy nhiên, cộng đồng hoàn toàn làm, dễ dàng tiếp cận các dịch vụ công có thể tìm được mảnh đất ưng ý nếu biết cộng như trường học, trạm y tế, các ngân tổ chức và chuẩn bị, tìm kiếm khu đất họ hàng và các đầu mối giao thông. thích và kiên nhẫn thực hiện đàm phán. Tái định cư bởi người dân ở Khon Kaen, Thái Lan Trong 40 năm, cộng đồng 146 lao động nghèo gồm những người tái chế rác, lái xe 3 bánh thuê trọ những căn phòng bằng gỗ ván từ nhà máy cưa Dynamo, ở vùng ngoại ô Khon Kaen, đông bắc Thái Lan. Mặc dù giá thuê phòng cứ tăng vùn vụt, nhưng chủ nhà chưa bao giờ cải thiện phòng ốc hoặc cung cấp các dịch vụ cơ bản, ngoài một vài nhà vệ sinh. Người dân phải mua nước và điện một cách không chính thức với PHOTO: CODI giá cao từ những cửa hàng gần đó. chăng ở gần đó. Với khoản vay từ Khi nhà máy một lần nữa tăng tiền thuê Viện phát triển các tổ chức cộng đồng nhà, cộng đồng đã quyết định không (CODI), họ mua một khu đất nhỏ, chia chấp nhận mà tổ chức và lên kế hoạch thành những lô nhỏ, rồi sau đó tự họ để triển khai một dự án tái định cư của làm tất cả những công việc còn lại dựa riêng họ, với sự hỗ trợ của Chương trên sự tài trợ cơ sở hạ tầng của Baan trình nâng cấp Baan Mankong. Đầu tiên họ xây dựng quỹ tiết kiệm tập thể Mankong. và bắt đầu tìm kiếm khu đất giá phải Nguồn: www.codi.or.th QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 29
32. PHƯƠNG ÁN 3: Nhà ở công do chính phủ xây dựng Nhà ở công do chính phủ để giữ tiền tiết kiệm và tạo ra nguồn lực xây dựng hiện vẫn là một lựa để chi trả cho những chương trình như chọn. Tuy nhiên có nhiều minh thế này vẫn tiếp tục được thiết lập. chứng ở nhiều vùng khác nhau trên thế giới cho thấy giải Có một sự thật đáng buồn là ảnh hưởng pháp này quá đắt đỏ đối với của những chương trình theo kiểu truyền hầu hết các chính phủ. thống này rất nhỏ, mục tiêu đầy tham vọng khó đạt được trong khi chi phí quá Niềm tin rằng chính phủ nên có trách cao. Nếu trợ cấp ít hoặc không trợ cấp nhiệm trong việc xây dựng nhà ở cho cho mỗi đơn vị nhà thì có thể xây được người nghèo vẫn còn vững vàng một cách nhiều nhà cùng một lúc. Thường thì nhà đáng ngạc nhiên. Người ta tin rằng việc ở mới trở nên quá đắt đỏ và chỉ những chính phủ thiết kế, xây dựng và phân phối hộ gia đình khá giả mới có thể chi trả nổi. nhà ở (để bán hay cho thuê) là cách đảm Trong khi đó, nếu trợ giá cho một đơn vị bảo chất lượng nhà ở và sự phát triển một nhà nhiều hơn thì những người nghèo cách “có trật tự”. mới có thể mua được nhà ở, điều đó Để làm cho nhà ở vừa túi tiền người nghèo đồng nghĩa với việc xây được ít nhà hơn. thì chi phí xây dựng và quản lý phải được bao cấp phần lớn. Rất ít các thành phố Tạo ra những khu nhà ổ và chính phủ có được ý chí và nguồn tài chuột do nhà nước xây chính để trả cho khoản bao cấp này, hoặc Các chương trình nhà ở do nhà nước xây để xây dựng đủ nhà để đáp ứng một phần dựng nhận được quá nhiều phàn nàn về nhu cầu của người nghèo. khả năng tiếp cận, hệ thống dịch vụ nghèo Mặc dù có những hạn chế, nhưng nhiều nàn, thiết kế kém và việc xây dựng dưới tiêu chuẩn. Trong nhiều dự án, người dân chính phủ trên thế giới vẫn tiếp tục theo chuyển vào và ra rất nhanh. Nhóm người đuổi chính sách này, và nhiều khu nhà ở thu nhập cao hơn thì chuyển vào và nhóm PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP HƯỚNG PHƯƠNG công cộng vẫn tiếp tục xuất hiện đâu đó người thu nhập thấp thì chuyển ra khỏi trong các thành phố, và hệ thống tài chính những khu nhà của nhà nước xây dựng và trở về khu định cư lấn chiếm. Khi mà tình trạng thay đổi về cộng đồng này không diễn ra, nhà ở thường rơi vào tình trạng không được sửa chữa và trở thành một dạng nhà ổ chuột kiểu mới vì thiếu sự trùng tu của nhà nước và sự quan tâm của người dân. Ở Ấn Độ, một phần lớn của chương trình nâng cấp khu nhà ổ chuột của Bộ phận xóa nhà ổ chuột Tamil Nadu là để cải tạo những căn hộ dột nát đã được xây dựng từ 15 năm trước để tái định cư các cư dân ổ chuột. PHOTO: UNESCAP 30 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
33. Chính phủ có thể cung cấp nhà ở cho tất cả mọi người được không? Kinh nghiệm chứng minh rằng cung cấp nhà ở công quy mô lớn không phải là một giải pháp hay PHOTO: GOVERNMENT OF SINGAPORE Những chương trình quy mô lớn để xây dựng nhà ở được trợ cấp, tiêu chuẩn hóa, và đầy đủ tiện nghi cho những hộ gia đình nghèo hiện tại và tương lai quá tốn kém đối với chính phủ ở hầu hết các nước đang phát triển cũng như những nước phát triển. Tốt hơn hết là sử dụng nguồn lực công để nâng cấp quỹ nhà ở giá phải chăng hiện có (dù những ngôi nhà này có xập xệ đến mức nào) và thực hiện một loạt PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN những phương pháp sáng tạo để bổ sung quỹ nhà. Ý nghĩ rằng chính phủ phải là nhà cung cấp chính về nhà ở giá phải chăng cho người nghèo đô thị đến từ đâu? 1 Từ nhà ở công ở Châu Âu Các thành phố Châu Âu có lịch sử dài về việc xây dựng nhà ở công để tái định cư cư dân ổ chuột nội thành. Tuy nhiên, ngày nay, các khu nhà tập thể cao tầng do chính phủ xây dựng giá rẻ và thường ở các khu vực tách biệt của thành phố đang trở thành ổ nghèo đói, tội phạm, bị tách biệt về kinh tế xã hội, đầy căng thẳng sắc tộc và tôn giáo với môi trường vật chất xuống cấp trầm trọng và kinh tế kém phát triển. 2 Từ nhà ở công tại Singapore và Hồng Kông Những tín đồ của chính sách xây dựng nhà ở công thường kể câu chuyện thành công của Hồng Kông và Singapore những năm 60 đầu 70 để củng cố quan điểm rằng chính phủ có thể hỗ trợ xây dựng nhà ở tươm tất, giá cả phải chăng cho tất cả người nghèo trong thành phố. Nhưng điều mà họ sẽ không nói ra đó là Hồng Kông đã từng là thuộc địa kiểu mẫu và Singapore là thành phố quốc gia, họ không phải đương đầu với ngân sách hạn hẹp như phần còn lại của thế giới. Không giống như hầu hết các thành phố Châu Á khác, Singapore giàu có không có vùng nông thôn và do đó không có những luồng người liên tiếp đổ về thành phố, đè thêm gánh nặng cho quỹ nhà ở đô thị. Và ở Hông Kông, nhà ở công cộng vẫn chiếm khoảng 50% quỹ nhà ở thành phố. Nhưng thay vì được ca ngợi, việc nhà nước liên tiếp xây dựng những căn hộ được trợ giá để bán cho dân chúng được cho là nguyên nhân của sự sụp đổ về giá bất động sản của thành phố và đổ vỡ thị trường nhà ở tư nhân. Việc sản xuất hàng loạt nhà ở công trong bối cảnh toàn cầu hóa kinh tế giờ đây thể hiện những điều không ai có thể đoán trước được khi chính sách xây dựng nhà ở công mới được đưa ra. QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 31
34. Nhà nước là người hỗ trợ phát triển chứ không phải người cung cấp Mặt bằng và dịch vụ được sử dụng để cân bằng giữa điều kiện nhà ở tối thiểu xã hội chấp nhận được và mức mà người thu nhập thấp có thể chi trả. Trong những dự án này, nhà nước đóng vai trò ít quan trọng hơn so với trước kia trong các dự án PHOTO: ACHR xây dựng nhà ở công. PHƯƠNG ÁN 4: Mặt bằng và dịch vụ Trước tình hình nhà nước không thể mua đất và sẽ xây dựng từng bước. Một cung cấp đủ nhà ở xây sẵn cho dân số dự án khác lại cấp phát miễn phí theo nghèo thành thị, đã có những thay đổi hình thức trợ cấp công. Có nhiều mức trong cách nghĩ ở nhiều nước trên thế hỗ trợ cho đối tượng hưởng lợi: trong giới trong đó nhà nước chuyển từ vai một vài dự án, người dân chỉ nhận được trò người cung cấp sang vai trò người một mảnh đất trống trong khi ở những dự hỗ trợ phát triển cho người nghèo. Một án khác, họ nhận được nền xây sẵn với hình thức hỗ trợ là nhà nước cấp đất các kết nối tiện ích và mái hoặc khung chia lô cùng với các dịch vụ cơ bản theo nhà kết cấu đã hoàn thiện. Các dịch vụ quy hoạch nhưng để người dân tự xây tiện ích cũng có nhiều loại từ nhà vệ sinh nhà của họ trên các mảnh đất được chia. công cộng và các vòi nước dùng chung Hình thức này được gọi là phương án cho đến dịch vụ cấp nước máy đầy đủ “mặt bằng và dịch vụ” đến từng lô đất. Chiến lược áp dụng trong phương án nêu trên nhằm Những lợi ích của mặt bằng và dịch vụ mục đích chia sẻ trách nhiệm cung cấp nhà ở tươm tất với Phương án mặt bằng và dịch vụ cho phép chính phủ chia giá cả hợp lý giữa nhà nước sẻ trách nhiệm cung cấp nhà ở với nhóm thu nhập thấp và và nhân dân. Các cơ quan do đó tiết kiệm được nguồn lực công khan hiếm. PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP HƯỚNG PHƯƠNG công quyền chỉ chịu trách Do đã được quy hoạch nên việc cung cấp cơ sở hạ tầng và nhiệm chuẩn bị mặt bằng dịch vụ rẻ hơn so với việc tự xây dựng và bảo trì. và các hạ tầng cơ bản. Các mảnh đất chia lô sau đó Những người được hưởng lợi có thể kiểm soát được không được bán, thuê hoặc cấp gian và việc xây dựng nhà ở. cho các hộ gia đình được Phương án này có thể đáp ứng nhu cầu nhà ở của số lượng hưởng lợi để họ tự xây nhà người lớn, trong khi đó vẫn đảm bảo được những tiêu chuẩn dùng tiền vay lãi suất thấp, tối thiểu về an toàn và sức khỏe cộng đồng. các vật liệu xây dựng cơ bản với sự hỗ trợ kỹ thuật của dự Phương án này có thể có ích khi xem xét áp dụng cho các án và đôi khi tiền tiết kiệm dự án tái định cư thiết yếu. của chính họ. Ở một số dự Nếu được quy hoạch và triển khai một cách đầy đủ, nó sẽ là án có yêu cầu hoàn lại chi một giải pháp linh hoạt để đáp ứng nhu cầu nhà ở tương lai. phí, người dân phải trả tiền 32 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
35. 5 cách để giúp phương án mặt bằng và dịch vụ có hiệu quả hơn Cung cấp đất ở vị trí tốt: Vị trí của một dự án mặt bằng và dịch vụ quyết định sự thành công hay thất bại. Vị trí khu đất nên gần trung tâm việc làm để có thể 1 cung cấp những cơ hội kiếm tiền cho những người sống ở đó. Nó cũng nên ở gần những cơ sở hạ tầng cơ bản để giảm thiểu chi phí bằng cách mở rộng mạng lưới này đến dự án. Dự án không nhất thiết phải nằm trên khu đất rộng hoặc ở rìa thành phố. 2 Phương án mặt bằng và dịch vụ thường được phát triển ở những khu đất rộng ở ngoài rìa thành phố nơi mà những lô nhà, trường học, khu giải trí và tiện nghi xã hội có thể được phát triển theo quy hoạch. Nhưng trên thực tế, hầu hết các thành phố còn những khu đất trống ngay trong thành phố và có khả năng tiếp cận những cơ sở hạ tầng và dịch vụ hiện có dễ dàng hơn. Những vị trí nội đô như thế PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN này có thể được phát triển với giá thành hạ mà không phải tốn nhiều chi phí đầu tư để mở rộng cơ sở hạ tầng. Các lô đất nên được phân ra theo kích cỡ nhỏ: Bằng cách này, nhiều người 3 có thể đến ở với chi phí thấp. Khi xác định kích cỡ các lô đất, tốt nhất nên lên kế hoạch để đáp ứng những nhu cầu khác nhau và xem những người thu nhập thấp sử dụng không gian nội thất thế nào và tối thiểu họ cần bao nhiêu đất. Những tiêu chuẩn hiện có và quy định thường không thích hợp và cẩn được xem xét lại để dự án có giá cả hợp lý hơn với người nghèo và ngăn chặn khả năng khu đất bị người có tiền chiếm đoạt trong tương lai. Giảm chi phí dịch vụ bằng những quy hoạch tốt. Chi phí cho việc xây dựng 4 cơ sở hạ tầng cho các dự án mặt bằng và dịch vụ có thể giảm đáng kể bằng cách chia đất thành lô hình chữ nhật với mặt tiền hẹp. Đất vuông kém kinh tế nhất. Việc thiết kế đường xá, ngõ, đường nước, cống rãnh và điện nên được quyết định dựa trên mức độ hợp lý về giá cả và khả năng được chấp nhận về mặt xã hội ra sao với người dân sống ở đó. Với nhà ở thu nhập thấp, điều này có thể thực hiện được nếu có sự tham gia đầy đủ của những nhóm lợi ích vào việc quy hoạch, thực hiện và bảo trì. Phát triển từng bước để giảm chi phí cho người dân. Một cách để làm cho những dự án kiểu này 5 hợp lý và linh động hơn là phát triển từng bước, bắt đầu từ những cơ sở hạ tầng cơ bản có thể nâng cấp được theo thời gian. Để làm việc này, cần xác định được cơ sở hạ tầng tối thiểu để có thể đảm bảo được sức khỏe, sự an toàn và hạnh phúc cho người ở. Dự án cũng nên lập quy hoạch cho trường học, trạm xá, các công trình tôn giáo, đồn cảnh sát, mặc dù có thể không phải xây ngay lập tức. Cách tiếp cận từng bước như thế đặc biệt hữu ích cho những người dân nhập cư mới vào thành phố. PHOTO: ACHR QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 33
36. Những vấn đề của mặt bằng và dịch vụ Bắt đầu từ những năm 60, nhiều dự án mặt bằng và dịch vụ đã xuất hiện những vấn đề nghiêm trọng. Nhiều người cảm thấy rằng cách tiếp cận các dự án kiểu này dựa trên một số quan niệm sai lầm về những gì các hộ gia đình nghèo đô thị cần, những gì họ có đủ khả năng và những gì họ có thể đạt được. Mặc dù ý định ban đầu tốt đẹp song nhiều dự án đã thất bại trong việc cung cấp nhà phải chăng và có thể tiếp cận được cho nhóm đối tượng thu nhập thất nhất. Thêm vào đó, nhiều kế hoạch bị cản trở bởi tỷ lệ hoàn phí thấp của người nghèo. Người dân bị mất việc làm và thu nhập khi chuyển tới nơi ở mới trong khi lại phải trả tiền đất và xây dựng một ngôi nhà mới. Việc vận chuyển, đi lại, nước và các chi phí điện năng tăng thêm vào gánh nặng này. Vấn đề hoàn phí cũng phát sinh khi dịch vụ bị trì hoãn, cách thu phí không hợp lý và thiếu một ý chí chính trị trong vấn đề thu nợ. Những vấn đề về mặt bằng và dịch vụ ở Karachi, Pakistan Vào đầu những năm 70, cơ quan phát nhà ở nơi khác trong thành phố. Một triển Karachi (KDA) soạn thảo một kế số khác nhận thấy tiền trả góp đất và hoạch mặt bằng và dịch vụ lớn nhằm hạ tầng hàng tháng cũng như chi phí cung cấp nhà ở cho người nghèo. xây dựng nhà mới quá ư đắt đỏ. Metroville I bao gồm 4113 lô đất, được thiết kế cho hơn 35000 người. Địa Trong khi Metroville không có người điểm của Metroville được coi là một ở thì các khu định cư lấn chiếm gần địa điểm lý tưởng cho các hộ nghèo đó như Baldia và Orangi tiếp tục tăng - ngay bên cạnh một khu định cư lấn trưởng và phát triển mạnh, và bây giờ chiếm lớn hiện có và gần với một khu đang là nhà của hơn một triệu dân công nghiệp và khu dân cư có thu nghèo đô thị. nhập cao hơn của thành phố, có thể Nguồn: Aliani and Yap, 1990 cung cấp nhiều cơ hội việc làm. Nhưng phải mất bốn năm, từ lúc PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP HƯỚNG PHƯƠNG những mảnh đất đã được phân bổ KDA mới có thể cung cấp kết cấu hạ tầng cơ bản như cung cấp nước và điện. Thậm chí 10 năm sau, trong một thành phố thiếu nhà ở trầm trọng như vậy mà mới chỉ có 700 trong số 4.113 lô là có người ở. Điều gì đã xảy ra? Nghiên cứu năm 1984 cho thấy rằng một số hộ nghèo đã được phân bổ đất trong Metroville không thể chờ đợi bốn năm cho một ngôi nhà mới và đã bán lô đất của họ cho các nhóm có thu nhập cao hơn, những người đã có PHOTO: URC KARACHI 34 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
37. Không rẻ như suy đoán PHOTO 37 - A PHOTO: URC KARACHI PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN Sự thành công của mặt bằng và dịch vụ ở Hyderabad, Pakistan Tại một số điểm, các nhà quy hoạch đô thị dụng các phương thức tiếp cận lấn chiếm tại Cơ quan Phát Triển Hyderabad (HDA) và thực hiện Đề án phát triển từng bước đã bắt đầu tự hỏi tại sao đề án mặt bằng – trong những năm 80. Những hộ gia đình dịch vụ hợp pháp của họ không thể thu hút nghèo quan tâm phải ở trong một khu vực người nghèo, trong khi các khu định cư lấn đón tiếp chỉ định trong hai tuần, sau đó họ chiếm bất hợp pháp ngay bên cạnh được sẽ được trao một mảnh đất. Họ chỉ được tổ chức bởi các tay cò không chính thức lại cấp nước từ những xe chở nước sạch rất hưng thịnh. và chỉ phải trả tiền đất. Điều kiện duy nhất Một điều mà họ nhận ra được rằng khi đề là họ sống trong mảnh đất đó liên tục. Ai án của chính phủ tốn khá nhiều thời gian không sống tại đó nữa sẽ bị thu hồi lại đất. cho những giấy tờ liên quan thì một người Khi mọi người bắt đầu đến định cư ở đó, có thể tới những môi giới địa phương tại họ được khuyến khích tổ chức theo từng khu lấn chiếm và có một lô đất mới chỉ ngõ và quyết định cơ sở hạ tầng gì mà họ trong một ngày. Họ cũng thấy rằng đất tại muốn đầu tiên. Dân cư tự họ quản lý việc khu định cư lấn chiếm mà không có cơ sở xây dựng cơ sở hạ tầng và trả tiền cho hạ tầng, chi phí ít hơn và người dân có thể HDA để vận chuyển vật liệu xây dựng cơ mua được. Khi khu định cư phát triển, mọi sở hạ tầng đến gần khu định cư. người cùng nhau từ từ nâng cấp cơ sở hạ Trong vòng một năm, khu định cư đã có tầng và dịch vụ. Họ cũng từng bước xây tất cả các dịch vụ cơ bản như nước sạch, dựng nhà ở của họ. Đồng thời, quá trình vệ sinh, điện, đường trải nhựa. Nó cũng có định cư không chính thức đầy rẫy sự bóc cả trường học, trạm y tế và một số người lột khi các ông chủ lớn ở địa phương bán dân đã mở ra sản xuất và kinh doanh bán những lô đất đã có người ở cho những lẻ. Bằng việc áp dụng chiến lược mà cộng người trả giá cao hơn và đuổi những hộ đồng nghèo sử dụng để cung cấp nhà ở gia đình đầu tiên đi. cho chính họ và bằng cách loại bỏ các yếu Các nhà kế hoạch HDA đã quyết định áp tố bóc lột của quá trình đó, HDA đã thành công ở nơi các cơ quan khác thất bại. QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 35
38. Có thể giải quyết vấn đề nhà ở trong thành phố của chúng ta Nhưng để làm được điều đó, những bên liên quan – chính quyền địa phương và trung ương, các tổ chức cứu trợ, tổ chức phi chính phủ, những chuyên gia kỹ thuật và chính bản thân cộng đồng cần được tham gia và cần tìm không gian để hợp tác và phát triển những giải pháp PHOTO: HOMELESS INTERNATIONAL sáng tạo. PHƯƠNG ÁN 5: Chiến dịch nhà ở quy mô thành phố Phát triển và thực hiện các chiến lược với mục tiêu nhà ở cho tất cả người nghèo trong toàn thành phố. Nếu bạn quyết định sử dụng cách tiếp cận ở nghiệm của họ cần được chia sẻ và phổ biến qui mô toàn thành phố để giải quyết vấn đề nhà để những người khác có thể cắt bớt công ở thu nhập thấp thì bạn phải có trong tay đầy đoạn thử nghiệm. đủ mọi thứ. Bên cạnh việc đối mặt với những Tạo điều kiện cho việc đổi mới mô bất cập tích lũy trong nhiều năm về vấn đề 2 trường chính sách: Các chính sách thiếu nhà ở và yêu cầu nâng cấp các khu vực địa phương và quốc gia về đất đai và thiếu dịch vụ trong thành phố, bạn cũng phải nhà ở cần được nới lỏng và chỉnh sửa để tạo giải quyết nhu cầu nhà ở tương lai. Nhu cầu điều kiện cho sự đổi mới cách người nghèo hiện tại về nhà ở giá phải chăng ở hầu hết các có thể tiếp cận đất và nhà ở, và cách các khu thành phố là quá lớn và dường như đáp ứng định cư nghèo đang tồn tại có thể được cải nhu cầu nhà ở tương lai là một nhiệm vụ bất khả thi. Nhưng trên thực tế, giải quyết toàn bộ tạo một cách thực tế và bền vững. PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP HƯỚNG PHƯƠNG vấn đề nhà ở trong một thành phố là điều có Đầu tư công nhiều hơn cho cơ sở thể. Tuy nhiên, để làm được điều đó trên quy 3 hạ tầng: Trên toàn thành phố, khoản mô cả thành phố, thì bạn sẽ cần rất nhiều điều: đầu tư này có thể được khích lệ bởi các điều chỉnh về chính sách và quy định quốc Nhiều liên kết ngang hơn giữa các gia và đô thị. 1 cộng đồng nghèo: Mạng lưới để hỗ Đầu tư nhiều hơn nữa vào xây dựng trợ và học hỏi lẫn nhau giữa các cộng đồng 4 tầm nhìn và năng lực: Để đạt được ở nghèo trong một nước và với nhiều nước là quy mô lớn, trước hết cần giữ cho vấn rất cần thiết. Một vài ý tưởng sáng tạo hay đề nhà ở thu nhập thấp không tồi tệ hơn. Đầu nhất về nhà ở tại các thành phố Châu Á tư lớn là rất cần thiết trong vấn đề xây dựng không phải của những kiến trúc sư, kỹ sư, nhà ở và cả xây dựng năng lực cho cộng đồng, những nhà chính trị hay quý tộc mà từ bản kiến trúc sư, tổ chức phi chính phủ, cơ quan thân chính những cộng đồng nghèo. Khi mà chính phủ và tất cả những bên để thực hiện họ thực hiện thành công mô hình nào đó, kinh sáng kiến nhà ở qui mô lớn. 36 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
39. Giải pháp toàn thành phố về nước sạch ở Mandaue, Phillipines Thành phố công nghiệp Mandaue, gần Cebu ở phía nam của Phillipines, là một minh hoạ tốt về cách mà một chút cải cách về quy định và sự đổi mới có thể khuyến khích đầu tư vào hạ tầng quy mô nhỏ, và sau đó dẫn tới sự thay đổi ở quy mô lớn hơn. Liên đoàn cộng đồng lấn chiếm nghèo ở Mandaue (một phần của Liên Đoàn Người Nghèo Đô Thị Phillipines) đang hoạt động mạnh và điều hành 6 đề án tiết kiệm cộng đồng lớn trong khuôn khổ PHOTO: ACHR Hợp tác xã đa ngành San Roque Parish PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN của họ. Hợp tác xã này cung cấp khung vòi. Trách nhiệm về việc lên kế hoạch, pháp lý cho một số dự án phát triển do thực hiện, quản lý vòi nước hoàn toàn cộng đồng quản lý về thu hồi đất, việc là của người dân. làm, tiết kiệm và tín dụng, cửa hàng cộng đồng và xây dựng các nhà vệ sinh công Những nhóm cộng đồng vay tiền từ đề cộng và tiếp cận đường xá trong một số án tiết kiệm của họ để mua ống nước và khu định cư. nguyên vật liệu, đảm nhiệm công việc khó khăn là thương thuyết với những chủ Trong hầu hết các khu định cư, tiếp cận nhà máy, các chủ đầu tư bất động sản với nước sạch là một vấn đề lớn. Tới 500 nhỏ để xin phép đưa đường ống nước hộ gia đình phải chia sẻ một vòi nước qua khu đất của họ. Chương trình vòi duy nhất và họ phải trả tiền rất đắt để nước công cộng đã khuyến khích xây mua. Một trong những dự án cấp thiết dựng thêm những công trình công cộng của hợp tác xã San Roque là lắp đặt và như nhà vệ sinh công cộng, đường lát quản lý những vòi nước công cộng trong nhựa và những cửa hàng cộng đồng nhỏ đó người dân được tiếp cận với nước được cấp vốn với lợi nhuận từ những vòi sạch đến tận đường chính và với chi nước công cộng phí thấp với điều kiện họ phải đặt đường ống, lắp đặt vòi nước và trả tiền ống và Nguồn: UN-HABITAT, 2006 Giải pháp quốc gia về đất đai và nhà ở Sự chuyển đổi quy mô lớn những khu dụ. Chương trình trợ cấp đất và cho nhà ổ chuột trên phạm vi quốc gia có vay nhà ở giúp cho những cộng đồng thể xuất phát từ việc hạn chế một số lấn chiếm có thể mua mảnh đất mà họ khía cạnh ngăn trở sự thay đổi trên đang ở và có tiền để cải thiện hạ tầng. thị trường đất đai, chính sách đất đai, Chương trình này dựa vào trung gian quy hoạch mở rộng hạ tầng, thiết kế và như các tổ chức phi chính phủ, thay việc quản lý trợ cấp. Chương trình thế mặt cộng đồng tham gia quá trình mua chấp cộng đồng ở Phillipines là một ví và đăng ký đất. Nguồn: web.mit.edu/urbanupgrading/ QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 37
40. Nâng cấp khu ổ chuột quy mô thành phố ở Thái Lan Một trong những sáng kiến nổi bật và thành hợp pháp có thể thỏa thuận để giành quyền công nhất về nhà ở quy mô thành phố là sử dụng đất an toàn bằng nhiều cách khác chương trình Baan Mankong (“nhà ở an nhau. Họ có thể thỏa thuận để mua khu đất toàn”), - chương trình nâng cấp khu ổ chuột tư mà họ đang chiếm (sử dụng khoản vay và định cư lấn chiếm - được thực hiện từ ưu đãi từ CODI), hoặc cùng cộng đồng ký năm 2003 không chỉ ở những thành phố hợp đồng thuê dài hạn mảnh đất nều nó là lớn mà còn tại các đô thị nhỏ hơn của Thái đất công, hoặc dời đến một mảnh đất khác Lan. Mục tiêu của chương trình là nâng cấp dưới quyền quản lý của cơ quan chủ quản nhà ở, cơ sở hạ tầng, môi trường sống và mảnh đất họ đang lấn chiếm, hoặc xây lại quyền sử dụng đất an toàn cho 300.000 nhà trên một phần mảnh đất họ đang lấn hộ gia đình nghèo, trong 2.000 cộng đồng chiếm để trả phần còn lại cho chủ sở hữu nghèo ở 200 thành phố và thị xã ở Thái Lan. để đổi lấy quyền sở hữu an toàn cho phần của mình. Chương trình Baan Mankong được thực hiện bởi Tổ chức phát triển cộng đồng Baan Mankong khuyến khích các đô thị (CODI), một tổ chức công tự trị thuộc Bộ cộng tác với các tổ chức đô thị nghèo trong phát triển xã hội và an ninh con người. những sáng kiến nâng cấp bằng nhiều Chương trình cung cấp những trợ cấp cơ cách khác nhau. Ở một số thành phố, sở hạ tầng, những khoản vay nhà ở lãi suất chính quyền đã cấp đất để tái định cư các thấp trực tiếp tới cộng đồng không chính hộ dân sinh sống tại các “khu định cư lấn thức. Cộng đồng này sẽ khảo sát, thiết chiếm nhỏ” rải rác xung quanh thành phố, kế và tự triển khai dự án nâng cấp nhà ở và cho những cộng đồng mới thuê đất với và khu định cư trên khu đất đó hoặc một hợp đồng 30 năm. Biện pháp này chỉ có khu đất gần đấy. Sự hỗ trợ không chỉ đối thể được áp dụng khi mà có một chương với những tổ chức cộng đồng mà còn với trình nâng cấp trên phạm vi thành phố mạng lưới của cộng đồng, với chính quyền trong đó những cộng đồng nghèo giữ vai địa phương và những bên liên quan và với trò chủ chốt. các tổ chức quốc gia để phát triển kế hoạch nâng cấp nhà và giải quyết dứt điểm vấn Tính đến tháng 12 năm 2006, 773 dự án đề nhà ở cho 200 thành phố và thị xã trong nâng cấp cộng đồng đã được hoàn thành vòng 3 đến 5 năm. hoặc đang thực hiện ở 158 thành phố của Thái Lan, đem lại đổi thay cho cuộc sống PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN HƯỚNG & CẬN TIẾP HƯỚNG PHƯƠNG Trong chương trình nâng cấp quốc gia này, của 45.504 hộ. những hộ gia đình trong khu định cư bất Nguồn: www.codi.or.th Baan Mankong đạt được giải pháp có quy mô quốc gia này chỉ bằng cách giải phóng năng lượng và sự sáng tạo vốn đã tồn tại trong các cộng đồng nghèo, hỗ trợ hàng ngàn sáng kiến nâng cấp nhà hoàn toàn được thiết kế, xây dựng và quản lý bởi chính người nghèo đô thị, trong khuôn khổ phối hợp với chính quyền và các đơn vị địa phương khác. PHOTO: ACHR 38 QUICKHƯỚNG GUIDES DẪNFOR POLICY NHANH MAKERS PHẦN 2, 2, LOW-INCOME NHÀ Ở THU NHẬP HOUSING THẤP
41. Bạn cần làm gì để lên được quy mô toàn thành phố ? Ý chí chính trị: Giải quyết vấn đề nhà ở quy mô thành phố cần phải có ý chí 1 chính trị của chính phủ nói riêng và của toàn xã hội nói chung. Những cách tiếp cận tổng hợp và một tầm nhìn thành phố: Quy hoạch 2 nhà ở lâu dài, ổn định phải xuất phát từ nhu cầu, và nhu cầu khác nhau ở những địa điểm khác nhau. Môi trường chính sách địa phương phù hợp: Bao gồm một nền tảng thống 3 tin tốt về các khu định cư không chính thức của thành phố. Các vướng mắc về quy định và thủ tục, các quy chế xây dựng và sử dụng đất gây khó khăn cho các cộng đồng nghèo khi lên kế hoạch và thực hiện tự xây dựng nhà ở phải được điều chỉnh cho linh hoạt hơn. Khung pháp lý quốc gia đúng đắn: Cần có quy định ở tầm quốc gia khuyến PHƯƠNG HƯỚNG TIẾP CẬN & HƯỚNG DẪN 4 kích nâng cấp nhà ở tại chỗ và cung cấp dịch vụ cho người nghèo bao gồm quyền sử dụng đất và nhà ở hiệu quả và hệ thống đăng ký đất, tiêu chuẩn hạ tầng linh hoạt, quy hoạch chính thức với sự tham gia không chính thức, trách nhiệm rõ ràng cho việc giám sát và đánh giá sau dự án, những quy định khiến những tổ chức tài chính cho người nghèo vay tiền dễ hơn. Chính sách nhà đất phù hợp: Phải có cơ chế để cho thuê lại những khu đất 5 công không sử dụng để xây nhà ở thu nhập thấp trong thành phố cho nhu cầu hiện tại và tương lai. Chính sách đảm bảo quyền sử dụng đất an toàn: Những chính sách và quy 6 trình phải giúp đỡ người nghèo ở khu định cư lấn chiếm hợp thức hóa và có được sự an toàn về sở hữu đất (Xem Hướng dẫn nhanh Phần 3 về Đất đai). Cơ chế bền vững tài chính: Hệ thống trợ cấp và chiến lược hoàn chi phí rõ 7 ràng, minh bạch sẽ làm cho chương trình nhà ở vững bền hơn về tài chính (Xem Hướng dẫn nhanh Phần 5 về Tài chính nhà ở). Liên kết chiến lược: Vấn đề nhà ở là rất lớn và không có bất kỳ một nhóm 8 nào có thể giải quyết một mình. Giải pháp toàn thành phố yêu cầu phải có quan hệ đối tác giữa các cộng đồng nghèo, chính quyền địa phương, các công ty tiện ích, chủ sở hữu đất đai, nhà đầu tư bất động sản chính thức và không chính thức, các tổ chức phi chính phủ, các viện nghiên cứu, các nhóm tôn giáo và khu vực tư nhân. Những thể chế mạnh và phối hợp tốt: Phát triển các dàn xếp thể chế cho 9 các thành phố sẽ hỗ trợ hiệu quả các giải pháp nhà ở. Để làm được việc này cần có sự phối hợp của tất cả các bên. Năng lực kỹ thuật: Giải pháp nhà ở quy mô thành phố đòi hỏi một loạt các 10 dịch vụ đặc biệt: hỗ trợ kỹ thuật và xã hội cho cộng đồng, quy hoạch có sự tham gia, kiến trúc và kỹ thuật, hướng dẫn về công nghệ thích hợp, điều phối chương trình, quản lý dự án và hợp đồng, kỹ năng xây dựng phù hợp nhu cầu trong vực không chính thức, kỹ thuật và xây dựng, vật liệu xây dựng giá cả phải chăng và dịch vụ tài chính vi mô. QUICKHƯỚNG GUIDES DẪN FOR NHANH POLICY PHẦN MAKERS 2, NHÀ 2, LOW-INCOME Ở THU NHẬP HOUSING THẤP 39