Lịch sử tóm tắt của triều đại nhà Nguyễn

Nội dung text: Lịch sử tóm tắt của triều đại nhà Nguyễn

1. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Brought to you by: wWw.VietLion.Com Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 1
2. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Lch S Triu ði Nhà Nguyn Cun sách này gm ai phn. Phn mt gii thiu v các vua triu Nguyn, phn th hai mt s hình nh v các vua. I. Lch s tóm tt ca triu ñi nhà NGUYN Các bn ñã tng ñc qua sách s Vit Nam chc hn ñã ñ ý là các ông vua có rt nhiu tên, hiu và chc các bn cũng ñã có ln t hi là làm gì mà phi có nhiu tên như th ? Trưc khi ñi vào phn lch s, tôi nghĩ cũng nên nhc li vài ñiu căn bn. Thi vua chúa lúc dân ta chưa bit Tây lch, ñ xác ñnh thi gian cho mt d kin ñã xãy ra, dân ta dùng niên hiu ca ông vua ñương thi. Niên hiu : Khi mt ông vua lên ngôi ñu t ly cho mình mt niên hiu ñ ñánh du cái giai ñon mà mình tr vì và tt c nhng d kin xy ra s ñưc ghi li so vi cái niên hiu ca mình. Thí d ngưi ta nói "T Ðc năm th 2", "Minh Mng năm th 6", (thay vì năm 1848, năm 1825, ) Vi cách ghi thi gian kiu ny thì có cái li là bit câu chuyn ñó xy ra dưi thi vua nào nhưng cái bt li là khó mà bit ñưc cái nào xy ra trưc cái nào xy ra sau nu không gii s hc. Miu hiu : Tên hiu ca ông vua ñã cht. Khi mt ông vua ñã mt, ông vua sau lên k v và ñt miu hiu cho v vua trưc như là phong chc tưc hay tôn vinh ngưi quá c. Ví d, miu hiu ca vua Gia Long là Th T, miu hiu vua Minh Mng là Thánh T. Dĩ nhiên có nhiu ông vua không có miu hiu. Tên Húy : Tên tht do cha m ñt khi mi sanh, mt ngưi có th có nhiu tên húy , thưng ñưc ngưi ta kiêng không gi ñn. Ví d tên húy ca vua Minh Mng là Ðm (Nguyn Phúc Ðm), tên húy ca vua T Ðc là Hng Nhm (Nguyn Phúc Hng Nhm). Xưa ngưi mình thưng hay k húy , kiêng, tránh không ñưc nhc ñn tên. Ví d vua Minh Mng có bà phi tên là H Th Hoa. Vì k húy bà nên cu Hoa Sài Gòn ñã ñưc ñi tên li là cu Bông. Ngoài nhng loi tên ny, các vua còn có th có nhiu chc tưc khác nhau ! Mc lc các vua: Vua Gia Long Hoàng t Cnh Vua Minh Mng Vua Thiu Tr Vua T Ðc Vua Dc Ðc Vua Hip Hoà Vua Kin Phúc Vua Hàm Nghi Vua Ðng Khánh Vua Thành Thái Vua Duy Tân Vua Khi Ðnh Vua Bo Ði Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 2
3. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Niên hiu Gia Long Năm sanh, năm mt 17621820 Giai ñon tr vì 18021820 Miu hiu Th T Cao Hoàng Ð Tên Húy Nguyn Phúc Ánh Thi Trnh Nguyn phân tranh, năm t Du (1765), Chúa Vũ Nghuyn Phúc Khoát mt. Quyn thn Trương Phúc Loan chuyên quyn thay Chúa ñi ngôi, ñưa Nguyn Phúc Thun mi 12 tui lên ngôi Chúa ñ d b khng ch. T ñó Ðàng Trong bt ñu ñi vào con ñưng suy thoái, sưu cao thu nng, khp nơi ñu vang lên ting than oán và cui cùng dn ñn vic ba anh em nhà Tây Sơn khi nghĩa năm Quí T (1773). Li dng lúc Ðàng Trong có ni lon, Chúa Trnh xua quân qua sông Linh Giang tn công Phú Xuân (Hu). Phú Xuân tht th, tôi chúa h Nguyn phi chy vào Gia Ðnh, chm dt s nghip ca Chúa Nguyn Ðàng Trong. Trong s ngưi chy lon có Nguyn Ánh lúc by gi mi 13 tui. Nguyn Ánh là con ca hoàng t Nguyn Phúc Côn và bà Nguyn Th Hoàng. Nguyn Ánh (hay Nguyn Phúc Ánh) sinh ngày 15 tháng Giêng năm Nhâm Ng (1762), thu thiu thi ñã t ra là mt con ngưi có chí và thông minh vì th rt ñưc Chúa yêu, tuy còn nh nhưng ông ñưc Chúa phong cho chc Chưng s, ông ñã t ra là mt tưng cm quân có tài. Năm Tân Du (1777), Nguyn Hu ñem quân vào ñánh chim Gia Ðnh, Chúa tôi h Nguyn phi b thành kéo tàn quân chy v Ðnh Tưng, Cn Thơ. Quân Tây Sơn truy lùng gt gao, bt ñưc và git Tân Chính Vương Nguyn Phúc Dương, Nguyn Ánh bt ñu mt cuc sng long ñong và vt v. Vài năm sau, Nguyn Ánh ly li ñưc Sài Côn (Saigon) ri tin ra ly li Bình Thun. Năm Canh Tí (1780) Nguyn Ánh lên ngôi Vương Gia Ðnh. Năm Nhâm Dn (1782), thy th lc Nguyn Vương ngày càng mnh, Nguyn Nhc và Nguyn Hu kéo quân vào ñánh, Saigon tht th, Nguyn Vương li bôn tu v Hà Tiên ri chy ra ño Phú Quc. Nguyn Vương vn là con ngưi có chí nên ông bt chp gian kh, canh cánh trong lòng mt mi thù phc quc. Chính vì th nên khi bit ñưc Giám mc Pháp Bá Ða Lc (Pigneau de Béhaine), ngưi có uy tín và th lc ti Pháp thi by gi ñang Ðàng Trong , Nguyn Vương không ngn ngi cho mi giám mc ti và nh giám mc làm s gi trong vic cu vin Pháp. Nguyn Vương ñã ñ cho con trưng ca mình là Nguyn Phúc Cnh mi 4 tui theo Giám mc Bá Ða Lc sang Pháp làm con tin. Trong thơ cho Vua Pháp (Louis XVI), Nguyn Vương xin Pháp giúp 1.500 lính và tàu bè, súng ng, vt dng. Ð ñn bù, Pháp ñưc ñc quyn buôn bán nưc Vit Nam, nhưng cho nưc Pháp ño Côn Lôn (Côn ño), và cng Hi An (có sách nói là cng Ðà Nng). Giám mc Bá Ða Lc ký ñưc hip ưc Versailles vi Pháp ngày 28111787, vua Pháp giao trách nhim thi hành hip ưc cho mt ông tưng ñng quân n Ð nhưng ông ny không thích Giám mc Bá Ða Lc n ên nói ra vi vua Pháp và cũng vì nưc Pháp ñang b ni lon nên rt cuc vua Pháp không thi hành hip ưc. Ch mãi không ñưc, Giám mc Bá Ða Lc b tin riêng ñ mưn mt s lính ñánh thuê ri tr v Vit Nam. Năm 1789 thì Hoàng t v ñn Gia Ðnh . Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 3
4. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Khi ñưa con ñi ri Nguyn Vương cũng t giã m và v ñ sang Xiêm La (Thái Lan) cu cu. Ti tháng 6 năm 1784 thì vua Xiêm cho tưng Chiêu Tăng và Chiêu Sương ñem 20 vn quân và 300 chic thuyn sang giúp Nguyn Vương. Lúc ñu quân Xiêm ñi thng chim nhiu tnh Kiên Giang, Trà Ôn, Sa Ðéc. Sau ñích thân Nguyn Hu ñem ñi quân vào ñánh, quân Xiêm thua b chy v nưc, Nguyn Vương cũng chy theo v Xiêm La lánh nn. Tháng 5 năm Bính Ng (1786), Nguyn Hu theo k ca Nguyn Hu Chnh tin chim Phú Xuân ri ri tha thng tin ra Thăng Long (Hà Ni) dit h Trnh. Vic Nguyn Hu ra Bc làm cho Nguyn Nhc (anh ca Nguyn Hu) nghi ng nên cũng vi vã ñem quân ra Bc, hai anh em gp nhau Thăng Long ri cùng v. Nguyn Hu ñưc ñóng quân Phú Xuân và ñưc phong là Bc Bình Vương. T ñó anh em Tây Sơn ñã có mm móng bt hoà, nhiu ln hai anh em ñã ñem quân ñánh nhau. Vì ham tranh quyn nên anh em Tây Sơn ñã không ngó ngàng gì ñn các x Ðàng Trong nht là t Qui Nhơn (Bình Ðnh) tr vào, li dng thi cơ ñó, Nguyn Vương ñã cùng vi các b tưng c, tháng 9 năm Ðinh Mùi (1787), tr v nưc. Nguyn Vương ñã ñưc dân min Nam giúp ñ rt nhiu, có nhiu tưng gii ñn phò như Võ Tánh, nên chng my chc lc lưng Nguyn Vương ñã ln mnh. Ðông Ðnh Vương Nguyn L phi b Gia Ðnh tr v Qui Nhơn. Nguyn Vương ly toàn b x Gia Ðnh ñt làm bn doanh ri bt ñu t chc vic cai tr. Năm Canh Tut (1790) Nguyn Vương cho ñp li thành Gia Ðnh theo kiu bát quái có 8 ca xây bng ñá ong. Thy Nguyn Vương ln mnh, tháng 3 năm Nhâm Dn (1782) vua Thái Ðc Nguyn Nhc nhà Tây Sơn ñem quân vào ñánh nhưng b quân Nguyn Vương ñánh lui. K t ñó v sau, quân Tây Sơn luôn tht bi khi ñem quân vào ñánh. Phú Xuân, Bc Bình Vương Nguyn Hu li tin quân ra Bc dit nhà Lê ri cho Ngô Văn S và Ngô Thi Nhim li ñ cai tr Bc Hà. Vua Lê Chiêu Thng chy sang Trung Quc cu vin nhà Thanh. Nhà Thanh sai Tôn Sĩ Ngh ñem 20 vn quân sang ñánh. Ðưc tin, Bc Bình Vương Nguyn Hu lên ngôi Hoàng Ð Phú Xuân ly hiu là Quang Trung thng lãnh ñi quân tin ra Bc ñánh tan 20 vn quân nhà Thanh, Tôn Sĩ Ngh phi chy thoát thân b quên c n tín. Năm Nhâm Tý (1792) vua Quang Trung băng hà, con là Quang Tong lên ngôi mi 10 tui, vì th Vương nghip triu Tây Sơn nhanh chóng rơi vào suy vong. Ðưc tin vua Quang Trung băng hà, Nguyn Vương rt vui mng, ñy mnh vic chun b ñánh Tây Sơn. Dưi trưng Nguyn Vương lúc by gi có nhiu quan chc ngưi nưc ngoài như Dayot (Ông Trí), Philippe Vannier (Ông Chn), Guilloux, Laurent Barisy (Ông Mân), De Forçant (Ông Lăng), Jean Baptiste Chaigneau, Olivier de Puymanel (Ông Tín), Theodore Lebuen. Nhng quan chc ny là nhng c vn k thut cho Nguyn Vương trong lãnh vc quân s, vũ khí, ñp thành, v.v Cuc chin kéo dài ñn năm Tân Du (1801) Nguyn Vương chim li ñưc Phú Xuân, và ngày mng 2 tháng 5 năm Nhăm Tut (1802) Nguyn Vương lên ngôi ly niên hiu là Gia Long. Lên ngôi xong vua Gia Long ñưa quân tin ra ñt Bc, quân Tây Sơn tan rã ln hi. Ðn tháng 6 cùng năm thì vua Gia Long ñã thng nht ñưc sơn hà, chm dt cuc chin tranh kéo dài gn 300 năm. Ngài ra lnh qut m vua Nguyn Nhc và vua Nguyn Hu lên, ñem vt thây ñi còn ñu thì ñem b giam trong ngc ti (có sách vit là ñt thây thành tro ri ñ xung sông, còn s thì làm gáo ñng nưc tiu). Vua sai s sang Tàu cu phong và xin ñi quc hiu là NamVit, nhưng vì ñt NamVit ñã có bên Tàu ñi nhà Triu ngày trưc nên Thanh triu mi ñi ch Vit lên trên, gi là VitNam ñ cho khi lm vi tên c. Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 4
5. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 trong cung, nhà vua không ñt ngôi Hoàng hu, ch có ngôi Hoàng phi và các cung tn. Sau khi vua mt, thì con lên ngôi, mi tôn m lên làm Hoàng Thái Hu. B chc T tưng, lp ra 6 b, ñng ñu mi b là quan Thưng Thư: B Li : coi vic kho xét công trng, tho nhng t chiu sc, v.v B H : coi vic ñinh ñin thu má, tin bc, v.v B L : coi vic t t, tôn phong, cách thc hc hành thi c, v.v B Binh : coi vic binh lính, v.v B Hình : coi vic pháp lut, v.v B Công : coi vic làm cung ñin, dinh th, v.v Ngài lp Văn Miu các trn th ñc Khng T. M trưng ln Kinh ñô ñ dy con các quan và các sĩt (sau ny vua Minh Mng ñi tên là Quc T Giám). M khoa thi Hương ñ kén ly nhng ngưi có hc ra làm quan Vua Gia Long không theo ño Thiên Chúa dù Ngài rt bit ơn Giám mc Bá Ða Lc và có nhiu thin cm vi các giáo sĩ, nhưng Hoàng t Cnh ñã theo ño khi chung vi Giám mc Bá Ða Lc. Mt lá thư ca Cha Lelabousse vit vào tháng 61792 cho bit : "Trong bui l ñưc t chc vào khoãng cui tháng 71789, Hoàng t Cnh nht ñnh không ñn ly trưc bàn th t tiên ñã làm cho Nguyn Vương ñau kh ti nhc và tc gin, vt b phm phc, mũ nim, nói rng ông là mt ngưi cha bt hnh". Nhưng vua vn mt lòng kính trng Giám mc, trong mt lá thư ca Giám mc vit cho Hi truyn giáo hi ngoi năm 1795, Giám mc k rng trong năm ñó có mưi chín ông quan trong triu ñình vit s ñưa lên cho Nguyn Ánh xin Ngài thn trng ñng ñ Giám mc lo vic giáo hun Hoàng t Cnh. Nguyn Vương ni trn lôi ñình, vt s xung ñt và k nhng công trng ca Giám mc ñi vi gia ñình và s nghip ca Vương. Nguyn Ánh hăm da là s pht thng tay nhng ngưi có ý nghĩ xu ny. Xong Vương vào hu cung k li cho v nghe và hai ngưi quyt ñnh là giu chuyn ny không cho Giám mc bit. Ngày 19 tháng 12 năm Canh Thìn (321820) vua Gia Long băng hà th 58 tui (theo Trn Trng Kim thì Ngài mt năm 1819). Hoàng t Nguyn Phúc Cnh sanh ngày 2 tháng 3 năm Canh Tý (641780) ti Gia Ðnh, con ca Nguyn Ánh và bà Tng Th Lan (sau là Tha Thiên Cao Hoàng hu). Năm 4 tui, Hoàng t ñưc gi theo Giám mc Bá Ða Lc sang Pháp cu vin, ti năm 1789 mi tr v vi gia ñình. Mùa xuân năm Quí Su (1792) Hoàng t lên 14 tui, Nguyn Vương lp ông làm Ðông Cung, phong chc Nguyên Súy Qun công, chn các ñi thn giúp ñ ñ ông quen chuyn chính tr. Trong các ph ño (thy dy) có Trnh Hoài Ðc, Lê Quang Ðnh và Ngô Tùng Châu. Năm Ðinh T (1797) ông theo Nguyn Vương ñi ñánh Qui Nhơn, ri ñáng Qun Nam, khi quân tr v Thái t tâu xin cho son Hin trung chư thn lit truyn ñ chép truyn các bc tôi trung ñi trưc ñ khuyn khích mi ngưi , ñưc Nguyn Vương chp thun. Mùa Xuân năm Tân Du Thái t b bnh ñu mùa và mt vào ngày 7 tháng 2 năm Tân Du (203 Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 5
6. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 1801), th 22 tui. Ông có hai ngưi con trai. Con trưng là Nguyn Phúc M Ðưng (còn có tên là Ðán), con th là Nguyn Phúc M Thùy (còn có tên là Kính). Ông Kỳ Ngoi Hu Cưng Ð là cháu năm ñi ca Hoàng t Cnh. Niên hiu Minh Mng Năm sanh, năm mt 17911840 Giai ñon tr vì 18201840 Miu hiu Thánh T Nhân Hoàng Ð Tên Húy Nguyn Phúc Kiu, Nguyn Phúc Ðm Vua Minh Mng tên là Nguyn Phúc Ðm, sanh năm Tân Hi (1791) ti làng Tân Lc, tnh Gia Ðnh, con th tư ca vua Gia Long và bà Thun Thiên Trn Hoàng hu. Khi Hoàng t Cnh mt thì Ngài ñưc lp làm Thái t, khi vua Gia Long băng hà, theo di chiu Ngài lên ni ngôi, lúc ny ñã 30 tui và ñi niên hiu là Minh Mng. Ngài tip tc vic tu sa li kinh thành Hu, công trình kin trúc quan trng nht dưi thi Minh Mng là ca Ng Môn. Các sách ñu khen ông là mt nhà vua văn võ kiêm toàn (nhưng theo mt lá thư ca mt v Giám mc ngưi Pháp thì Vua không có tài văn chương gì c mà ch do các ông quan nnh b Vua hùa theo ca tng). Vua Minh Mng bt ñu mt cuc ci cách t ni tr ñn ngoi giao. V mt ni tr, nhà vua b hu ht các dinh, các trn mà thành lp các tnh (31 tnh), thành lp Ni các và Cơ mt vin ñ cùng vi vua bàn chuyn nưc (ti thi Bo Ði mi b gii tán). Lp Quc T Giám. Bt ñu m các khóa thi Hi, thi Ðình ñ ly tin sĩ (ti thi Khi Ðnh mi b gii tán). Lp Quc s quán ñ góp nht nhng chuyn làm quc s. Phát thưng cho nhng ai tìm ñưc sách c hay làm ra sách mi v.v Các nưc láng ging xa gn ñu gi s thn ñn thông hiu và vua cũng c nhiu phái ñoàn ñn các nưc ñó ñ ban giao. Năm Mu Tut (1838) vua Minh Mng ñi tên nưc là Ði Nam. Ngài không thích ño Thiên Chúa nên không cho ngưi ngoi quc vào ging ño trong nưc, Ngài có ra d (sc lnh) nói rng : "Ðo phương Tây là t ño, làm mê hoc lòng ngưi và hy hoi phong tc, cho nên phi nghiêm cm ñ khin ngưi ta phi theo chính ño". Lúc by gi không phi là mt mình vua ghét ño Thiên Chúa mà thôi, phn nhiu nhng quan li cũng ñu mt ý c, cho nên s cm ño li càng nghit thêm. Nhưng mà du cm th nào mc lòng, vn có ngưi ñi ging ño Thiên Chúa, nhà vua ly ñiu ñó làm trái phép nên ra d ln na nói rng ai bt ñưc giáo sĩ ñem np thì ñưc thưng. Năm y Hu có mt ngưi giáo sĩ phi x gio, và các nơi cũng ri lon vì s bt ño và git ño. Vic cm ño ny c dai ñng mãi ñn khi nưc Pháp sang bo h mi thôi. Cũng vì vic cm ño Thiên Chúa cho nên s buôn bán vi ngưi nưc ngoài cũng b cn tr vì Triu ñình thy thnh thong khi có chic tàu buôn li thì li có mt vài ngưi giáo sĩ Thiên Chúa giáo trên ñó nên càng lnh nht vi ngưi nưc ngoài. Vua t chi không tip mt tàu ngoi quc nào c ngay c tàu Pháp. Hai ông quan ngưi Pháp (Chaigneau và Vannier) làm trong triu ñình t thi Gia Long thy vua Minh Mng có v không thích ngưi ngoi quc nên cũng xin t chc ri ñem gia ñình tr v Pháp. Sau ny vua Pháp có gi s gi sang xin ban giao vi Vit Nam nhưng vua Minh Mng không tip, nưc ta coi như b quan ta cng t ñó. Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 6
7. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Vua Minh Mng mt năm Canh Tí (1840), th 50 tui, tr vì ñưc 21 năm Niên hiu Thiu Tr Năm sanh, năm mt 18071847 ? Giai ñon tr vì 18411847 Miu hiu Hin T Chương Hoàng Ð Tên Húy Nguyn Phúc Tuyn, Nguyn Phúc Miên Tông Vua Minh Mng băng hà, ngưi con trưng ca vua là Hoàng T Nguyn Phúc Tuyn, húy là Miên Tông sinh năm Ðinh Mão (1807) ñưc di mnh ni ngôi ly niên hiu là Thiu Tr. Sách nói vua Thiu Tr là mt ngưi hin hoà, siêng năng cn mn nhưng không có tính hot ñng như vua cha. Mi vic ñu noi theo cũ không có gì ñi mi. Ông ni ting là ông vua thi sĩ, có ñ li rt nhiu bài thơ, ni ting nht là hai bài thơ ch Hán có tên là Vũ Trung Sơn Thy (cnh trong mưa) và Phưc Viên Văn hi lương d mn ngâm (Ðêm thơ Phưc Viên). C hai bài không trình bài theo li thưng mà vit thành năm cái vòng tròn ñng tâm, mi vòng tròn có mt s ch, ñm mi bài có 56 ch, ng vi mt bài thơ tht ngôn bát cú, nhìn vào như mt "trn ñ bát quái", vua có ch cách ñc và ñ là kim ra 64 bài thơ trong ñó nhưng ti nay chưa ai kim ra ñưc ht. Dưi thi ny ñt Namkỳ có nhiu gic giã, dân ChânLp ni lon và quân TiêmLa sang ñánh phá, vua phi dùng binh ñánh dp mãi ti năm Thiu Tr th by (1847) mi yên ñưc. T khi vua Thiu Th lên ngôi thì vic cm ño Thiên Chúa mi nguôi ñi ñưc mt ít, nhưng triu ñình vn ghét ño, và nhng giáo sĩ ngoi quc vn còn b giam Hu. Có ngưi ñưa tin y cho trung tá nưc Pháp tên là Favin Lévêque coi tàu Héroïne, ông ny ñem tàu vào Ðà Nng xin cho năm ngưi giáo sĩ ñưc tha. Năm Thiu Tr th năm (1845) có ngưi Giám mc tên Lefèbvre phi án x t. Thiu tưng nưc Pháp là Cécile bit, sai quân ñem tàu Alcmène vào Ðà Nng lĩnh giám mc ra. Năm t T (1847) quan nưc Pháp bit rng Hu không còn giáo sĩ b giam na, mi sai ñi tá De Lapierre và trung tá Rigault de Genouilly ñem hai chic chin thuyn vào Ðà Nng, xin b nhng ch d cm ño và ñ cho ngưi trong nưc ñưc t do theo ño mi. Lúc hai bên còn ñang thương ngh v vic y thì quan nưc Pháp thy thuyn ca ta ñóng gn tàu ca Pháp và trên b li thy có quân ta ñp ñn lũy, mi nghi có s âm mưu gì chăng bèn phát súng bn ñm c nhng thuyn y, ri nh neo kéo bum ra b. Vua Thiu Tr thy vy tc gin vô cùng, li có d (sc lnh) ra cm ngưi ngoi quc vào ging ño và tr ti nhng ngưi trong nưc ñi theo ño. Vài tháng sau thì vua lâm bnh nng. Nguyn Phúc Hng Bo là con trưng ca vua Thiu Tr (nhưng li không phi là con ca chánh phi Phm Th Hng mà là con ca bà phi Ðinh Th Hnh). Bo vn là ngưi ham chơi, không chu hc hành, ti ngày ch lo ñánh bc. Vua Thiu Tr có la ry nhiu ln nhưng không ñưc. Khi vua lâm bnh nng, cho ñòi các quan ñi thn vào tri. Trương Ðăng Qu, Võ Văn Gii, Nguyn Tri Phương và Lâm Duy Hip vào chu. Ngài phán rng Hng Bo tuy ln nhưng ngu ñn, ít hc, ch ham vui chơi, ni nghip không ñng, con th hai là Hng Nhm, thông minh, ham hc ging vua có th cai tr nưc ñưc. Vua yêu cu các quan phi thi hành t di chiu ca vua ñ li. Triu thn khóc, bái ly và gi Hng Nhm ñn trao n và kim. Hng Bo ñưc tin, tc gin ñem thân binh vào nhưng b quan Phm Th Lch ñem quân cn li ch ñ cho mt mình Hng Bo vào mà thôi. Hng Bo vào gp vua ly lc, vua quay mt Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 7
8. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 ñi không tr li, Phm Th Lch và Vũ Văn Gii ñưa Hng Bo ra hu cung và cm gi ñó. My ngày sau thì vua băng hà ti ñin Càn Thành (1847), làm vua ñưc 7 năm, th 40 tui (theo Nguyn Phúc tc gia ph). Niên hiu T Ðc Năm sanh, năm mt 1829 1883 Giai ñon tr vì 18471883 Miu hiu Dc Tông Anh Hoàng Ð Tên Húy Nguyn Phúc Thì, Nguyn Phúc Hng Nhm Hng Nhm lên ngôi lúc 19 tui, ly niên hiu là T Ðc, vic lên ngôi ca T Ðc b nhiu ngưi nghi ng nên cũng có ngưi chng. Hng Bo (anh T Ðc) âm mưu vi mt s ngưi ñ tìm cách giành li ngai vàng. Vic bi l, Hng Bo b h ngc và b kt án t hình. T Ðc tha cht cho anh nhưng cho lnh giam li, nhưng không hiu sao Hng Bo tht c cht trong ngc (có sách vit là b ép ung thuc ñc). Cái cht ca Hng Bo tr thành mt nghi án. Vua T Ðc s sau ny s không chép ñúng s tht nên t mình k li cuc ñi ca mình và cho khc vào bia ñá ln ñ li cho hu th, bia ny ngày nay vn còn trong lăng T Ðc. Ngưi trong nưc chia ra làm bn hng là : sĩ, nông, công, thương. Sĩ : là hng ngưi chuyên ngh ñi hc, thy thuc, thy bói, v.v nhng ngh phong lưu nhàn h. Nông : là hng ngưi chuyên ngh làm rung. Công : là hng ngưi làm th hoc làm mt công ngh gì ñ ly li (dt vi, làm mm mui, v.v ). Thương : là hng ngưi làm ngh buôn bán. Ði vua T Ðc có rt nhiu lon lc (gic c Ðen, c vàng, c Trng, ni lon, phò Lê dit Nguyn v.v ) và cũng là giai ñon ñu mà Pháp ñánh Vit Nam. Năm T Ðc th 9, có chin thuyn "Catinat" vào ca Ðà Nng ri cho ngưi ñem thư lên trách triu ñình Vit Nam v vic git ño Thiên Chúa. Không ñưc tr li, quân Pháp bn phá các ñn lũy ri b ñi. Có ông Giám mc Pellerin trn ñưc lên tàu. Giám mc Pellerin v Pháp thut li cho triu ñình Pháp cnh các giáo sĩ Thiên Chúa giáo b ñàn áp dã man Vit Nam, và nói rng ch cn có lon là các tín ñ Thiên Chúa giáo s ni lên ñánh giúp, li có bà Hoàng hu Pháp Eugénie rt sùng ño nên cũng nói giúp ông Pellerin. Pháp Hoàng mi quyt ý sang ñánh nưc ta. Tháng 7 năm T Ðc th 11 (1858), Trung tưng Pháp là Rigault de Genouilly ñem tàu Pháp và tàu Ypha nho (Espagne) c thy 14 chic vào ca Ðà Nng bn phá ri h thành An hi và thành Tôn hi. Theo d trù, trung tưng Rigault de Genouilly tính tin ñánh Hu sau khi h Ðà Nng nhưng ch hoài mà chng thy tín ñ Thiên Chúa giáo ni lon li thy quân ta ñ xung ngày càng ñông, quân Pháp li không quen khí hu nên ngã bnh cũng nhiu. Trung tưng Rigault de Genouilly gây ln vi Giám mc Pellerin và vit thư v Pháp k tình hình, Giám mc Pellerin gin b v Mã Lai. Thy ñánh Hu chưa ni, ông trung tưng Pháp ñi ý, quay qua ñánh Gia Ðnh vì là nơi d ly hơn và là vùng trù phú hơn. Ðu năm sau trung tưng Rigault de Genouilly dn quân Pháp và Yphanho vào ca Cn Gi, ñánh thành Gia Ðnh, ch trong 2 ngày thì thành v. Quan hñc Vũ Duy Ninh t vn. Quân Pháp san phng thành trì làm bình ña. Xong trung tưng Pháp li ñem quân tr ra Ðà Nng ñánh mt trn ñn Phúc Ninh, quân Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 8
9. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 ông Nguyn Tri Phương thua phi rút v gi ñn Nihiên và ñn Liêntrì. Trung tưng Rigault de Genouilly cũng bnh nên xin v Pháp nghĩ, thiu tưng Page sang thay, ông ñ ngh vic ging hoà, ct ch xin ñưc t do ging ño Thiên Chúa và ñưc buôn bán vi nưc ta nhưng triu ñình Hu lúc ñó ch còn nhng ông quan già, ch bit ño Nho thà cht ñ gi nưc, không chu nhc, không phi là ngưi bit mm mng trong vn ñ ngoi giao nên Vua cũng phi nghe theo. Ðn năm 1862 thì quân Pháp ñã chim luôn Biên Hoà và Vĩnh Long. Triu ñình mi chu phái hai ông Phan Thanh Gin và ông Lâm Duy Tip vào Nam ging hoà vi Pháp ngày 9 tháng 5 năm Nhâm Tut (1862). Trong bn hoà ưc y (12 khoãn) có nhng khoãn như sau : Nưc Vit Nam phi ñ cho giáo sĩ Thiên Chúa Giáo nưc Pháp và nưc YPhaNho ñưc t do ging ño và ñ dân gian ñưc t do theo ño. Nưc Vit Nam phi nhưng ñt cho nưc Pháp tnh Biên Hoà, tnh Gia Ðnh và tnh Ðnh Tưng và phi ñ cho chin thuyn ca Pháp ra vào t do sông Mékong (Cu Long). Vua T Ðc bt buc phi nhưng 3 tnh Nam kỳ cho Pháp nhưng trong bng vn mun ly li vì là ñt khai nghip ca nhà Nguyn nên ñã phái ông Phan Thanh Gin, ông Phm phú Th và ông Ngy Khc Ðn ñem phm vt sang nưc Pháp và nưc YPhaNho ñ xin chuc li 3 tnh min Nam. Vua Pháp hn s suy nghĩ li ri tr li sau, nhưng ông b trưng hi quân và thuc ña Pháp ChasseloupLaubat không chu tr ñt cho Vit Nam nên nói ra, vua Pháp nghe li. Triu ñình Hu cũng nghĩ là Pháp s không ngng ñó nên sai ông Phan Thanh Gin vào trn gi Min Nam. Năm T Ðc th 20 (1867), thiu tưng De la Grandière kéo quân ñánh Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên. Ông Phan Thanh Gin bit th chng không ni nên bo các quan np thành trì cho ñ ñ máu ri ung thuc ñc t vn. Toàn cnh ñt Nam Kỳ thuc v Pháp , thu má, lut l ñiu gì cũng do Pháp quyt ñnh c. Nưc Pháp tm ngng cuc chinh phc ti ñây. Quân Pháp ly Bc kỳ ln th nht : 6 năm sau, min Bc có ông Jean Dupuis (tên vit là Ð Ph Nghĩa) chuyên buôn bán vũ khí, ông ta tìm ñưng sông ñ ch hàng qua Tàu và kim ra ñưng sông Hng nhưng b quân triu ñình làm khó d vì ông ta không có giy phép. Jean Dupuis ngo mn kim chuyn gây g vi triu ñình ri sai ngưi ph tá tên Millot vào Saigon tìm gp viên Thng ñc Nam kỳ là Thiu tưng hi quân Dupré ñ k tình hình và xin tr giúp. Thiu tưng Dupré là ngưi ñã ñ ý ti vùng Bc kỳ t lâu, ông ñã vit thư v Paris xin ly luôn ñt Bc kỳ nhưng bên Pháp lúc by gi ñang yu vì chin tranh vi nưc Th nên ra lnh không ñưc gây s Bc kỳ. Khi ñưc Millot ñn ñc thúc thì ông Dupré quyt ñnh hành ñng, ông vit thư cho Paris nói là xin ñưc t quyt ñnh, ông không cn vin tr, nu chuyn không thành thì ông s lãnh ht trách nhim. Dupré sai Trung úy hi quân Françis Garnier ñem quân ra Hà Ni gi nói là ñ gii quyt chuyn xích mích ca Jean Dupuis ri kim chuyn ñ bn vào thành Hà Ni sáng hôm rm năm Quí Du (1873). Ch mt gi thì thành v, tưng Nguyn Tri Phương b thương nng, Pháp bt tính gii v Saigon nhưng Nguyn Tri Phương không cho băng bó và nhn ăn cht. Thành Hà Ni tht th, quân ta không hiu chuyn gì ht nên c thy quân Pháp là b chy, ch trong 20 ngày mà mt 4 tnh. Lúc by gi có tưng Tàu là Lưu Vĩnh Phúc ñu ñng ca "gic c ñen" v hàng triu ñình Hu, vua T Ðc phong cho chc Ð ñc ñ ph ñánh quân Pháp. Lưu Vĩnh Phúc ñem quân v ñánh thành Hà Ni. Françis Garnier ñem quân ra nghênh thì b phc kích cht cu Giy. Paris bit chuyn nên triu Thiu tưng Dupré v Pháp tr ti, Thiu tưng Dupré tìm cách ñ ti nên tr mt, sai ông Ði úy hi quân Philastre ra Hà Ni ñ tr li thành và 4 tnh b chim. Hai bên ký hoà ưc năm Giáp Tut (1874) trong ñó triu ñình Hu công nhn c min Nam là thuc v Pháp và Pháp cũng bi thưng li cho Vit Nam bng tàu bè và súng ng. Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 9
10. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Quân Pháp ly Bc kỳ ln th hai : Năm 1881, có hai ngưi Pháp tên là Courtin và Villeroi ñưc giy thông hành ñi lên Vân Nam (bên Tàu) nhưng khi ñi ñn LàoKay thì b lon quân cn tr không ñi ñưc, viên Thng ñc Le Myre de Vilers bèn gi thư v Pháp nói rng nên chim luôn Bc kỳ ñ bo ñm s lưu thông buôn bán vi Tàu. Lúc ñó nưc Pháp ñã hi phc li sinh lc nên cũng có ý bành trưng Nam Á. Năm 1882, Thng ñc mt mt gi thư cho triu ñình ta nói là Vua bt lc, ñt nưc lon ly, Pháp phi trn an ñt Bc ñ bo v quyn li ca dân Pháp, mt mt gi Ði tá hi quân Henri Rivière ra Hà Ni, gi ti hu thư cho quan Tng Ðc Hoàng Diu bt phi hàng. Ðúng 8 gi sáng thì quân Pháp tn công, 11 gi thành ñ, ông Hoàng Diu treo c t t. Viên Khâm sai Pháp Hu là Rheinart sang thương thuyt, trong ñó ñòi nưc Nam phi nhn nưc Pháp bo h và nhưng thành th Hà Ni cho Pháp. Nhiu ngưi trong Triu ñình nói rng : "Nưc ta trong còn Lưu Vĩnh Phúc, ngoài còn nưc Tàu, l nào bó tay mà chu" nên t chi. Sau ñó Triu ñình cho ngưi sang cu cu vi nưc Tàu, Triu ñình nhà Thanh ñưc dp bèn gi quân qua ñóng ht các tnh Bc Ninh và Sơn Tây. Quân Pháp thy quân Tàu tràn qua biên gii nên cũng xua quân ñánh luôn. Ði tá Henri Rivière cũng b quân c ñen git ti cu Giy. Ðúng lúc ny thì vua T Ðc mt ngày 16 tháng 6 năm QuíMùi (1883) tr vì 36 năm, th 55 tui. Niên hiu Dc Ðc Năm sanh, năm mt 18531883 ? Giai ñon tr vì 1883 Miu hiu Công Tông Hu Hoàng Ð Tên Húy Nguyn Phúc Ưng Chân Vua T Ðc vì lúc nh b bnh ñu mùa nên ln không có con, nên vua có xin 3 ngưi con trai ca 2 ngưi em làm con nuôi. Vua nhưng ngôi li cho con trưng Ưng Chân, phong 3 ông ñi thn Trn Tin Thành, Nguyn Văn Tung và Tôn Tht Thuyt làm ph chính ñ giúp tân Vương. Thm kch bt ñu t my câu di chiu ca Vua T Ðc vit v ño ñc và trách nhim ca Ưng Chân: "Vì tiên liu Trm ñã nuôi sn ba con. Ưng Chân ln tui nht, t lâu ñã ñn tui trưng thành, tuy nhiên mt hơi có tt, dù xưa nay vn du kín, s sau ny không còn thy sáng, tánh li hiu dâm, vì tâm tính rt xu, không chc ñm ñương ni vic ln. Nhưng ñt nưc cn có vua ln tui. Trong thi th khó khăn ny không dùng Ưng Chân thì dùng ai ? " Các quan Ph chính Trn Tin Thành, Nguyn Văn Tưng và Tôn Tht Thuyt dâng s lên vua T Ðc xin b my ñon có liên quang ñn tính nt xu ca t quân và xin b câu “không chc ñm ñương ni vic ln” nhưng vua T Ðc t chi. Nhà vua bo: Phi gi li câu ñó ñ nhc ngưi k v phi t răn mình, tu tnh. Ngày 1771883 Dương lch, vua T Ðc băng hà ti ñin Càn Thành. Theo di chiu Hoàng t Ưng Chân vào chu tang và coi như là vua k v, niên hiu là Dc Ðc. Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 10
11. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Ba ngày sau (2071883) là l ñăng quang ca vua Dc Ðc ti ñin Thái Hoà. Quan Ph chính Trn Tin Thành ñng ra ñc Di chiu, ti ñon nói v tt xu ca vua, ông h ging ñc rt thp (có sách nói là không ñc) thì lúc by gi quan Ph chính Nguyn Văn Tưng nhy ra nm áo ông và nói ln : Ti sao ông không ñc ñon tiên ñ nói ñn nhng gì Ngài nghĩ v Ưng Chân ? Xong ông Tưng cho ngưi khác ra ñc li di chiu, ñc va xong cái ñon nói v thói hư tt xu ca vua Dc Ðc thì ông Tôn Tht Thuyt ct ngang li ngưi ñc và nói : Ðây là ñon mà ông Thành ñã không chu ñc, phi xin ngưng bui l ñ xin ý kin ca Thái Hu và ñình thn xem th phi làm gì ! S dĩ hai ông Nguyn Văn Tưng và Tôn Tht Thuyt dám làm vy vì trưc ñó hai ngày h ñã dâng lên Hoàng Thái Hu T Dũ t hch ti buc cho vua Dc Ðc ba ti ln : Mun sa di chiu Có ñi tang mà mc áo màu Hư hng, ăn chơi. Ðưc bà Hoàng Thái Hu T Dũ bt ñèn xanh, hai ông Ph chính Nguyn Văn Tưng và Tôn Tht Thuyt lin trut ngôi ca vua Dc Ðc và qun thúc ông ngay ti Dc Ðc ñưng. Nhà hc ca ông bng tr thành nhà tù giam. Ông Dc Ðc làm vua ch vn vn có 3 ngày. Sau ñó ông b chuyn qua giam ti Thái Y Vin và cui cùng cht vì ñói và khát ti Ngc Tht Tha Thiên ñ li 8 bà v, 11 ngưi con trai và 8 ngưi con gái. (Vua Dc Ðc là cha ca vua Thành Thái và là ông ni ca Vua Duy Tân). Quan Ng S Phan Ðình Phùng có lên ting can ngăn lin b bt giam ri b cách chc ñui v quê. Niên hiu Hip Hoà Năm sanh, năm mt 18471883 ? Giai ñon tr vì 1883 Miu hiu . Tên Húy Nguyn Phúc Thăng, Nguyn Phúc Hưng Dt Ông Nguyn Văn Tưng và Tôn Tht Thuyt tôn em ca vua T Ðc là Lng Quc Công, tên là Hưng Dt, lên làm vua, ñt niên hiu là Hip Hoà. Vua Hip Hoà thy hai ông ñi thn Nguyn Văn Tưng và Tôn Tht Thuyt lng hành quá bèn tìm cách loi tr bng cách thay ñi chc tưc ca hai ông cho bt binh quyn. Hai ông Nguyn Văn Tưng và Tôn Tht Thuyt bit là vua không tin dùng mình nên lin âm mưu lp ông Dưng Thin là con nuôi th ba ca vua T Ðc lên làm vua ri bt ép vua Hip Hoà ung thuc ñc cht. Vua Hip Hoà ch làm vua ñưc hơn 4 tháng. Ông ph chính Trn Tin Thành ra ting phn ñi nên b hai ông Nguyn Văn Tưng và Tôn Tht Thuyt ra lnh git luôn. Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 11
12. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Trong lúc ñó thì Pháp vn tip tc chim các tnh ca Vit Nam (ca Thun An, thành Hi Dương, ), Triu ñình Hu tht th xin hoà. Hoà ưc Quí Mùi (1883) ra ñi trong ñó nưc Nam chu nưc Pháp bo h và phi nhưng mt s ñt cho Pháp. Triu ñình ta có ra lnh ngng ñánh, phi rút quân v Hu nhưng mt mt quân ñi Tàu không nghe lnh Triu ñình Hu, mt mt còn nhiu ngưi yêu nưc và li Tàu nên có nhiu ngưi không chu rút quân mà vn ñánh Pháp, do ñó chin tranh vi Pháp vn tip din, Triu ñình Hu bt lc. Niên hiu Kin Phúc Năm sanh, năm mt 18691884 ? Giai ñon tr vì 1884 Miu hiu Ging Tông Ngh Hoàng Ð Tên Húy Nguyn Phúc Ho, Nguyn Phúc Ưng Ðăng Ông Dưng Thin, tên là Ưng Ðăng là con nuôi th ba ca vua T Ðc lên ngôi vua ly niên hiu là Kin Phúc. Vua ch có 15 tui, mi vic ñu do ông Tưng và ông Thuyt quyt ñnh c. Có nhiu ông quan thy vy lin tr n li cho triu ñình, t quan ri ñi chiêu m binh mà ñánh Tây. Có sách nói rng Ưng Ðăng ñưc tin triu ñình ti rưc mình v làm Vua, Ưng Ðăng s quá chui xung gm giưng trn, mi ngưi phi lôi ra, ông la hét khóc lóc thm thit nhưng vn b ñem lên kiu ñưa v cung. Ông vin ñ mi cách ñ t chi nhưng vn b hai ông Tưng và Thuyt ép phi lên ngôi. Vua Kin Phúc ngôi ñưc có hơn 6 tháng thì phi bnh mt ngày 6 tháng 4 năm Giáp Thân (1884). Có sách nói rng Vua b ông Tưng thuc cht vì Vua bt gp ông Tưng ñang tư tình vi bà phi Nguyn Th Hương, ñ bt ming Vua, li dng lúc Vua ñang bnh ông Tưng b thuc ñc vào thuc tr bnh ca Vua. Sau khi ký hip ưc Quí Mùi vi nưc ta, quan Toàn quyn Harmand ra Bc kỳ ñ sa sang s cai tr, lp ra ñi lính tun cnh, tc gi là lính "kh xanh" và bãi ñi lính c vàng mà Thiu tưng Bouet ñã m ñưc. Quân Pháp tin chim Sơn Tây, Bc Ninh, Ðáp cu, Hưng Hóa, Tuyên Quang, Vì bit nưc Tàu quá ñông nên Pháp cũng mun làm hoà, chánh ph Pháp sai Trung tá Fournier lên Thiên Tân ñ ngh hoà vi Tng ñc Tàu Lý Hng Chương. Hai bên ký hoà ưc Fournier năm Giáp Thân (1884) trong ñó Tàu chp nhn là Pháp bo h nưc Vit Nam. Nưc Pháp có sai ông Công s Patenôtre t Tàu sang Hu ñ sa li t hoà ưc ca ông Harmand ñã ký ngày 23 tháng 7 năm Quí Mùi (1883), ri ñn ngày 13 tháng 5 năm 1884 Dương lch, ông Patenôtre cùng vi ông Nguyn Văn Tưng, ông Phm Thn Dut và ông Tôn tht Phan ký t hoà ưc mi (hoà ưc Patenôtre), trong ñó Triu ñình Hu chp nhn s bo h ca Pháp và chia nưc ra làm 2 khu vc là Trung kỳ và Bc kỳ, trên giy t thì mi kỳ có mt cách cai tr khác nhau (Trung kỳ bo tr ch không phi bo h) nhưng trên thc t thì t t Pháp bo h tt c, Triu ñình Hu ch là hư v mà thôi. Pháp bt Vit Nam phi tr cái n ca Tàu phong cho vua Vit Nam nhưng ông Nguyn Văn Tưng thương lưng ñ ñem cái n ñó ra mà nu chy. Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 12
13. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Niên hiu Hàm Nghi Năm sanh, năm mt 18711943 Giai ñon tr vì 18841885 Miu hiu . Tên Húy Nguyn Phúc Minh, Nguyn Phúc Ưng Lch Sau khi vua Kin Phúc mt ri, ñáng l con nuôi th hai ca vua T Ðc là ông Chánh Mông lên ngôi mi phi. Nhưng hai ông Tưng và ông Thuyt s lp vua ln tui thì các ông y mt quyn hành nên chn ông Ưng Lch là em rut ông Chánh Mông mi 12 tui, tôn lên làm vua, ñt niên hiu là Hàm Nghi. Viên Khâm s Rheinart thy hai ông Nguyn Văn Tưng và Tôn Tht Thuyt c t tin lp vua không hi ý ông trưc ñúng như ñã giao kt nên gi quân vào Hu bt Triu ñình phi xin phép. Ông Thuyt và Tưng phi làm t xin phép bng ch Nôm nhưng viên Khâm s không chu, bt làm bng ch Nho (ch Tàu), hai ông phi vit li, viên Khâm s mi chu và sau ñó ñi ca chính vào ñin làm l phong vương cho vua Hàm Nghi. Năm sau (1885), Thng Tưng De Courcy ñưc chánh ph Pháp c sang VitNam ñ ph lc vào vic ñt nn bo h VitNam. Tưng De Courcy mun vào yt kin vua Hàm Nghi nhưng li mun là toàn th binh lính ca ông, 500 ngưi, ñi vào ca chánh là ca dành riêng cho ñi khách. Triu ñình Hu xin ñ quân lính ñi ca hai bên, ch có các bt tưng lnh là ñi ca chánh thôi cho ñúng vi nghi thc triu ñinh, nhưng tưng De Courcy nht ñnh không chu. Ông Nguyn Văn Tưng và ông Tôn Tht Thuyt thy Pháp khinh mn Vua mình như th ñu gin lm bèn nht ñnh tn công tri binh ca Pháp ñn Mang Cá vào ñêm 22 rng 23 tháng 4 âm lch, ñn sáng thì quân Pháp phn công, quân ta thua chy. Ông Nguyn Văn Tưng cho ngưi rưc Vua Hàm Nghi (lúc ny mi 13 tui) trc ch ti thành Qung Tr ñ lánh nn nhưng na ñưng thì ông b Vua ra trình din vi quân Pháp. Tưng De Courcy hn cho ông hai tháng phi tìm cách ñ rưc Vua v. Ông Tưng vit s ra Qung Tr xin rưc Vua v nhưng ông Thuyt cn thư không cho Vua bit. Ông Thuyt Qung Bình làm hch Cn Vương ñ kêu gi dân chúng giúp Vua chng Pháp, dân chúng ni dy rt ñông, ñâu ñâu cũng có kháng chin nhưng vì ri rác các nơi nên lc lưng không mnh (mnh nht là phong trào ca Ð Thám). Có thuyt k rng khi ông Tưng ti kêu vua b trn, vua tr li rng "ta có ñánh vi ai ñâu mà phi chy ?" nhưng quân h v ñã nhào ti ôm vua b lên kiu và tuông thành trn. Khi ông Thuyt ra hch Cn Vương, k ti ác ca Pháp thì vua Hàm Nghi mi tr li rng : "Bây gi Trm mi hiu" và t ñó ñã tr thành mt lnh t kháng chin dũng cm. Ht hn hai tháng thì c gia ñình ông Nguyn Văn Tưng b ông De Courcy ñài ra Côn Ðo ri sau ñó b ñưa ti ño Haiti Thái Bình Dương. Ðưc ít lâu thì ông Tưng mt, xác ñưc ñưa v chôn quê nhà. Trong thi gian ny, quân Tàu li sung ñt vi quân Pháp Bc kỳ vì Triu ñình Trung Hoa không chp nhn cái hoà uc mà tưng Lý Hng Chương ñã ký, vin c là Triu ñình Tàu không hay bit gì v v ñó (có sách nói là Tàu gin v Pháp bt hy cái n ca Tàu ban cho Vit Nam), cuc chin bùng n d di Tuyên Quang, Lng Sơn, Hi quân Pháp bn phá Phúc Châu và vây Ðài Loan. Ti năm 1885, chánh ph Tàu Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 13
14. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 thy chin tranh không li nên thun ký t hoà ưc Thiên Tân vi Pháp ngày 27 tháng 4 năm t Du, trong ñó Tàu chp nhn là Vit Nam thuc Pháp ch không thuc Tàu na và bt ñu v li mt cách chánh thc biên gii VitHoa . T ñây tr ñi coi như Pháp ñã chim ht nưc ta (xin coi hình nh trong trang ""Nhng tm hình ca ông Bác sĩ Hocquard"). Niên hiu Ðng Khánh Năm sanh, năm mt 18641889 Giai ñon tr vì 18851889 Miu hiu Cnh Tông Thun Hoàng Ð Tên Húy Nguyn Phúc Bin, Nguyn Phúc Chánh Mông Thy vua Hàm Nghi ñã thoát ly triu ñình kéo c khi nghĩa chng Pháp, Thng tưng De Courcy sai ông De Champeaux lên yt kin bà T Dũ là m ñ ca Vua T Ðc ñ xin lp ông Chánh Mông lên làm Vua. Ngày 6 tháng 8 âm lch năm t Du (1885), con nuôi th hai ca Vua T Ðc, tên là Chánh Mông phi thân hành sang bên Khâm s Pháp làm l th phong, ñưc tôn làm Vua, ly niên hiu là Ðng Khánh. Sách Trn Trng Kim vit "Vua Ðng Khánh tính tình hin lành, hay trang sc và cũng mun duy tân, rt ñưc lòng ngưi Pháp", nói mt cách khác thì Vua Ðng Khánh không chng Pháp. Lúc ñó Vua Hàm Nghi vn còn mn Qung Bình, Pháp dn quân ñánh mnh v vùng ny, ông Tôn Tht Thuyt thy th yu, không chng ni quân Pháp nên b vua Hàm Nghi li ñn Vé thuc huyn Tuyên Hóa ri nói rng sang Tàu xin cu cu. Ông Tôn Tht Thuyt li bên Tàu và cht già tnh Qung Ðông, có sách nói rng vì nưc Tàu mi ký hip ưc làm hoà vi Pháp nên không mun giúp Vit Nam (sách Trn Trng Kim thì nói ông Thuyt lên Lai Châu nương ta vào h Ðiêu, ñn lúc nghe ting Pháp lên ñánh li n b h Liêu mà trn sang Tàu). Vua Ðng Khánh ñích thân ra tn Qung Bình ñ d Vua Hàm Nghi và các quan tùy tùng v hàng, ha là s cho cai tr 3 tnh Thanh Hóa, Ngh An và Hà Tĩnh nhưng không thành công. Ðn tháng giêng năm Mu Tý (1888), Vua Hàm Nghi b tên hu cn Trương Quang Ngc tham tin nên cùng mt s ngưi ti tn công tri Vua ban ñêm trong lúc ng, git quân tùy tùng trong ñó có Tôn Tht Thip (con ca Tôn Tht Thuyt), ri ñem Vua v np cho Pháp ñ ly thưng. Lúc ny vua ñã 18 tui, t lúc b bt vua Hàm Nghi không nói năng gì c ch nht thit chi rng mình không phi l à vua (có sách nói là quân Pháp rt bi ri vì không bit có phi là vua Hàm nghi không, các quan li trong vùng có ñ n bái mng nhưng vua coi như không bit, nhưng khi thy hc c ca vua là Nguyn Thun ti thăm thì vua Hàm Nghi vái chào, t ñó viên quan Pháp Dabat mi chc là vua Hàm Nghi). Pháp ñày Vua Hàm Nghi sang s Algérie, ñó Vua lp gia ñình vi mt ngưi Pháp, có 3 con, 2 gái 1 trai, và mt năm 1944. Hài ct sau ñưc chuyn v Pháp. (sau ny tên Trương Quang Ngc b ông Phan Ðình Phùng ñng Văn Thân trong phong trào Cn Vương sai quân vây bt ri ñem ra chém ñu ñ tr ti bán Vua) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 14
15. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Ngày 27 tháng chp năm Mu Tý (2811889) vua Ðng Khánh th bnh mà mt, ngôi ñưc 3 năm, th 26 tui. Niên hiu Thành Thái Năm sanh, năm mt 18791954 Giai ñon tr vì 18891907 Miu hiu Hoài Trch Công Hoàng Ð Tên Húy Nguyn Phúc Chiêu, Nguyn Phúc Bu Lân Con vua Ðng Khánh mi 3 tui nên không ni ngôi ñưc. Triu ñình Hu và Khâm s Rheinart ñã ñng ý ñưa Bu Lân là con ca vua Dc Ðc lên ngôi ly hiu là Thành Thái ngày 221889 (lúc ñó mi va 10 tui ñang b giam trong ngc vi m sách TTK). Sách nói vua Thành Thái là ngưi cu tin, yêu nưc và chng Pháp. Nhà vua mun áp dng các công cuc ci cách quc gia (chính nhà Vua ñã ht tóc ngn, bit lái xung máy và xe hơi). Nhưng trưc các ý tưng cp tin ca nhà Vua, ngưi Pháp lo ngi tìm cách ngăn tr. Ð che mt, Vua thành Thái gi hành ñng như mt k ñiên r. Năm 1907, Pháp bit Vua tìm cách chng Pháp nên vu khng là Vua b ñiên ri trut ph Vua Thành Thái ñem gi ti Vũng Tàu và ñn năm 1919 thì ñem sang an trí ti ño La Réunion bên Phi Châu (ñi cùng mt lúc vi vua Duy Tân sau ny). B giam cm nơi quê ngưi mãi ñn tháng 5 năm 1947 (sau khi vua Duy Tân mt) cu hoàng Thành Thái mi ñưc cho v Vit Nam và qun thúc ti Sàigon cho ñn 2431954 là ngày vua mt, th 76 tui. Niên hiu Duy Tân Năm sanh, năm mt 19001945 Giai ñon tr vì 19071916 Miu hiu . Tên Húy Nguyn Phúc Hong, Nguyn Phúc Vĩnh San Vua Duy Tân sinh ngày 1991900, con trai th 5 ca vua Thành Thái và bà Nguyn Th Ðnh. Vua Thành Thái rt ñông con, ñáng l phi chn ngưi con trưng k v, nhưng Pháp s Vua trưng thành khó sai khin nên phi tìm chn mt ngưi càng nh tui càng hay. Hôm Khâm s Lévecque cm danh sách các Hoàng t con Vua Thành Thái vào Hoàng cung chn vua, trong lúc ñim danh thì thiu mt « m Vĩnh San ». Triu ñình ht hong chy ñi kim thì thy Vĩnh San ñang chui dưi gm giưng bt d. Vĩnh San b lôi ra, mt mày lem lut, qun áo ưt nhp vì m hôi. Không kp ñưa v nhà tm ra, bn th v ñưa ngay Vĩnh San ra trình din quan Pháp. Mi trông thy Vĩnh San, các quan Pháp va ý ngay vì theo h ña bé mt mày dơ tèm lem có v nhút nhác và ñn ñn, chc d sai khin sau ny. Th là Pháp chn Vĩnh San làm Vua, mi 7 tui ñu. Triu ñình thy Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 15
16. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Vua nh bèn xin tăng thêm mt tui thành tám. Nghĩ tình Vua Thành Thái sut ñi ưc nguyn ñi mi mà không làm ñưc, nên nhng ngưi phò tá còn chút quyn hành ñã ly niên hiu cho ngưi ni nghip là Duy Tân. Ngay sau l Tôn Vương mt ngày (591907), vua Duy Tân ñã t ra khác hn hôm qua, Vua không h có mt c ch nhúc nhát s Tây, ông tip quan toàn quyn Ðông Dương thng bng ting Pháp. Mt nhà báo Pháp ñã thut li là « Mt ngày lên ngai vàng ñã thay ñi hoàn toàn b mt ca cu bé lên tám ». Ð kim soát vua, Pháp ñã bày ra nhng vic sau: Lp mt ph chính gm sáu ông ñi thn là Tôn Tht Hân, Nguyn Hu Bài, Huỳnh Côn, Miên Lch, Lê Trinh và Cao Xuân Dc ñ cai tr nưc Nam dưi s ñiu khin ca Khâm s Pháp. Ðưa ông Ebérhard, mt tin sĩ sinh hc qua dy cho Vua Duy Tân hc khoa hc (có sách nói mc ñích là ñ theo dõi nhng hành ñng ca Vua Duy Tân). Khoãng năm 1912, ông Mahé lên làm Khâm s Pháp Hu. Mi lên khâm s ít lâu ông ta ñã m mt chin dch tìm vàng ráo rit. Mahé ly tưng vàng ñúc t thi Nguyn Phúc Chu (ñu th k th 18) trên tháp Phưc Duyên chùa Thiên M, ñào m lăng Vua T Ðc ñ tìm vàng và ñào si lung tung trong Ði Ni ñ tìm vàng. Vua Duy Tân phn ñi quyt lit nhng hành ñng thô bo ñó, nhưng Mahé vn làm ngơ. Vua Duy Tân ngày ñêm ăn ng không yên, ông ra lnh ñóng ca Cung và không tip ai ht. Toà Khâm S Pháp làm áp lc vi nhà Vua thì nhà Vua ñe do là s tuyt giao vi các nhà ñương cc Hu lúc by gi. Cui cùng Tây phi triu toàn quyn Sarraut Hà Ni vào gii quyt. Gp toàn quyn Vua Duy Tân ñã vch ti ca Khâm S Pháp Hu. Ð xoa du, toàn quyn Sarraut ñã khin trách Mahé v hành ñng bt nhân ñó. Vua Duy Tân mi h lnh cho m ca Hoàng Thành. Năm Vua Duy Tân 13 tui, ngày lc li gi ra xem nhng hip ưc mà hai nưc VitPháp ñã ký vi nhau ri mt hôm gia triu ñình, nhà Vua t ý mun c ông Nguyn Hu Bài là ngưi gii ting Pháp sang Pháp ñ yêu cu duyt li hip ưc ký năm 1884 (Patenôtre) vì ông cm thy vic thi hành ca hip ưc y không ñúng vi nhng ñiu kin mà hai bên ñã ký kt vi nhau (Trung kỳ bo tr ch không phi bo h) , nhưng c triu ñình không ai dám nhn chuyn ñi ñó. Năm 15 tui, Vua Duy Tân ñã triu tp c sáu ông ñi thn trong Ph Chính, bt buc các v phi ký vào biên bn ñ ñích thân Vua s cm qua trình vi toà Khâm S nhưng các ông ñi thn s Tây gin s kim chuyn nên t chi không ký và phi xin yt kin bà Thái Hu ñ nh bà can gián nhà Vua. T ñó không nhng nhà Vua có ác cm vi thc dân Pháp mà còn ác cm vi Triu ñình. Bit ñưc vua Duy Tân là ngưi yêu nưc chng Pháp nên Vit Nam Quang Phc (do ông Trn Cao Vân cm ñu) hi quyt ñnh móc ni. Mùa hè năm 1915 vua ra ca Tùng nghĩ mát, ngưi tài x tên Phan Hu Khánh là ngưi trong hi có ñưa cho Vua mt bc thư ca 2 lnh t là Trn Cao Vân và Thái Phiên. Vua ñc thư cm ñng lm và ñòi gp 2 ngưi. Th là ông Trn Cao Vân và ông Thái Phiên cùng vua Duy Tân mưu ñ khi nghĩa ñánh Pháp, nhưng không ng ngày vua xut thành (351916) ñ làm cách mng thì có ngưi phn bi ñi báo Tây, 2 ngày sau vua Duy Tân b bt, Pháp bt Triu ñình ta phi x, Thưng thư b Hc H Ðc Trung ñưc y nhim tho bn án. Ông Trn Cao Vân tuy b giam trong ngc nhưng nh ñưc ngưi ñưa ñưc mt mnh giy cho ông H Ðc Trung xin ñưc lnh ht ti và xin tha cho Vua. Ông H Ðc Trung làm án ñ ht ti cho 4 ông Thái Phiên, Trn Cao Vân, Tôn Tht Ð và Nguyn Văn Siêu. Bn ông ñu b chém ñu còn vua Duy Tân thì b ñày ñi ño Réunion cùng vi vua Thành Thái (1919). Vua Duy Tân mc dù b ñày nhưng vn thit tha vi quê hương, ông vn tìm cách tr li vi ñt nưc. Ð nh th chin xy ra, ông nghĩ ñó là cơ hi ñ ông có th thoát ra khi nơi giam cm bng cách xin ñi lính Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 16
17. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 cho Tây. Và ñúng như tiên liu, sau ñó vua Duy Tân ñã có dp sang Pháp gp Tưng De Gaulle (1945) và ñưc ông ny ha là sang năm s ñích thân ñưa Vua v Vit Nam ñ tr lên ngôi mc cho b Thuc Ða phn ñi. Vua Duy Tân mng lm có tuyên b vi nhiu ngưi cuc hi hương sp ti ny nhưng rt tic chic phi cơ ch ông trên ñưng t Pháp v ño ñ thăm vua cha và gia ñình ñã b rt, không ai sng sót (tháng 12 năm 1945). Ðây vn là mt nghi vn cho lch s. Niên hiu Khi Ðnh Năm sanh, năm mt 18851933 Giai ñon tr vì 19161925 Miu hiu Hong Tông Tuyên Hoàng Ð Tên Húy Nguyn Phúc Tun, Nguyn Phúc Bu Ðo Trut ph vua Duy Tân xong, triu ñình Hu ñưc s chp thun ca toà Khâm s ñưa Hoàng t c Nguyn Phúc Bu Ðo con ca vua Ðng Khánh lên ngôi, ly niên hiu là Khi Ðnh. Theo các sách mà tôi có thì vua Khi Ðnh ch là v vua ăn chơi, ch lo cho mình ch không lo cho nưc, li rt chung trang ñim và t mình sáng ch ra nhng b y phc mi cho vua và cho c quan h v (xin xem hình vua Khi Ðnh thăm Paris). Năm 1922 khi Vua ñi d cuc "thi ñu xo thuc ña" Marseille (Pháp) ông Phan Chu Trinh có gi mt bc thư trách Vua 7 ti trong ñó có ti "ăn mc l lăng". Dưi thi ca Ngài, trong triu ñình không có chuyn xích mích vi Pháp, theo sách thì gn như Ngài ñ cho Toà Khâm S ñnh ñot mi chuyn. Sách k rng vua Khi Ðnh ch thích ñàn ông, khi coi hát bi, vua ñu bt các "kép" gi "ñào" ñ ñóng ; nhưng sách li nói rng ông li có mt ngưi con trai (Hoàng t Vĩnh Thy) vi bà phi T Cung ! Nu xem cái site ca vua Duy Tân ( làm bi các con cháu ca Ngài thì chúng ta li có thêm ñưc mt "ting chuông" khác : Trong ñó vua Khi Ðnh ñưc xem như mt ngưi vua mun ci tin ñt nưc, Ngài b chuyn thi c vì cho rng cái hc ñó ñã li thi, không còn thích hp vi cái xã hi hin ti và khi Ngài qua Pháp (năm 1922) là ñ tìm cách gii thích cho Pháp hiu s ham mun (ñòi hi) t tr ca dân tc Vit. ñây chúng ta cũng ñưc bit thêm là Hoàng t Vĩnh Thy ch là con nuôi ca vua Khi Ðnh ! Vua Khi Ðnh có xây ct nhiu công trình mà cái ni ting nht là cái lăng ca Ngài, nu nhìn vào thì ngưi ta s nhn din ra ngay là mt công trình Á Châu nhưng nó hoàn toàn không ging nhng kin trúc ñương thi, t vt liu xây ct ti cách trang trí ni tht. Có ngưi khen k chê nhưng nht ñnh ñây là ln ñu tiên trong lch s mà dân Vit Nam tìm cách t to riêng cho mình mt ñưng li kin trúc. Vua Khi Ðnh mt ngày 259 năm tSu (6111925). Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 17
18. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Niên hiu Bo Ði Năm sanh, năm mt 19131997 Giai ñon tr vì 1925 1945 Miu hiu . Tên Húy Nguyn Phúc Thin, Nguyn Phúc Vĩnh Thy Hoàng t Vĩnh Thy sanh ngày 23 tháng 9 năm Quí Su (23101913), khi vua Khi Ðnh mt thì Hoàng t Vĩnh Thy còn ñang hc bên Pháp (t năm 1922). Toàn quyn Pháp Monguillot ra lnh thành lp hi ñng ph chính mi do ông Tôn Tht Hân ñng ñu và ñi din cho chánh ph Vit Nam ñ ký vi Pháp mt hip ñnh mi. Theo hip ñnh ny thì Khâm s s là ch tch hi ñng ni các ca Vit Nam, và k t dây Triu ñình Hu s không còn ngân sách riêng như trưc na. Ngày 1411 năm tSu, Hoàng Thái t Vĩnh Thy ñưc tôn lên làm vua ly niên hiu là Bo Ði. Lên ngôi vua xong, Bo Ði giao công vic triu chánh cho hi ñng ph chính ri tr sang Pháp hc cho ñn năm 1932 mi tr v nưc. Theo sách thì vua Bo Ði tính nm li quyn hành ñ ci t nưc nhà nhưng gp phi s phn ñi ca các quan bo th và b chánh ph Pháp cn tr, ông tht vng vì thy mình làm vua cũng như không nên ñâm ra chán nn, lao mình vào các cuc ñi săn, chơi th thao, Tháng 31945, Nht ñánh úp Pháp và tuyên b là mun giúp Vit Nam dành ñc lp. Ngày 1131945 vin Cơ Mt ca Triu ñình Hu tuyên b Vit Nam dành li ch quyn, bi b hip ưc bo h 1884. Ngày 173 1945 vua Bo Ði gii tán hi ñng Cơ Mt (lp t thi Minh Mng) và giao cho ông Trn Trng Kim thành lp ni các mi, theo nguyên tc "Dân vi quý", trong thành phn Ni Các phn ln là các nhà Tây hc (như Hoàng Xuân Hãn, ), nhưng t khi thành lp Ni Các, ông Trn Trng Kim chng làm gì ñưc c vì quyn hành ñu nm trong tay Nht ht ! Ngày 1981945, Vit Minh chim chính quyn ngoài Bc, biu tình trưc Nhà Hát Ln Hà Ni ñ nghe tuyên b ca Mt Trn Cu Quc Vit Minh. Cũng cùng ngày ny trong Nam (theo Philippe Devilliers) ñài phát thanh Vit Nam có truyn thanh mt chiu ca vua Bo Ði gi quc dân, yêu cu dân hy sinh ñ gi ñc lp và Vua sn sàng "làm dân mt nưc ñc lp còn hơn làm vua mt nưc nô l.". Ngày 2481945, vua Bo Ði nhn ñưc mt bc ñin văn ca y Ban Nhân Dân Cách Mng t Bc ñánh vào ni dung như sau : "Mt chính ph nhân dân cách mng lâm thi ñã thành lp, ch tch là c H Chí Minh. Yêu cu ñc vua thoái v ngay ñ cng c và thng nht nn ñc lp nưc nhà.". Sách chép là lúc ñó Hu không ai bit H Chí Minh là ai, sau khi ñiu tra bit ñưc H Chí Minh là Nguyn Ái Quc thì vua Bo Ði mi tht ra câu ting Pháp : "ça vaut bien le coup alors !" (như th thì cũng ñáng thoái v !) Ngày 25/8/1945, vua Bo Ði cho công b chiu thoái v. Ngày 26/8/1945 nhà vua làm l Th Miu và ngày 30/8/1945 ñi ñin chính ph cách mng lâm thi gm các ông Trn Huy Liu, Nguyn Lương Bng và Cù Huy Cn nhn n kim ca nhà vua ti ca Ng Môn (Hu). Vua Bo Ði ñưc phong chc C Vn Ti Cao cho chính quyn mi. Triu ñi nhà Nguyn chm dt sau 143 năm tr vì (18021945). Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 18
19. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Sau ñ nh th chin, Pháp tr li Ðông Dương và tìm cách chim li Vit Nam. Năm 1946, cu hoàng Bo Ði lưu vong bên Hng Kông. Năm 1948, Pháp thy không xong nên tìm cách ñưa cu hoàng Bo Ði v lp chánh ph ñ có "chánh nghĩa", cu hoàng Bo Ði ñòi Pháp phi xác nhp 3 kỳ (thng nht) và cho Vit Nam ñc lp, Pháp t v chu nhưng b và ký vi cu hoàng Bo Ði hip ưc HLong ngày 561948 (vi ông Cao y Emile Bollaert), bu cu hoàng làm Quc Trưng nhưng trong hip ñnh li ñòi ñiu khin quân ñi, tài chánh và ngoi giao! cu hoàng Bo Ði không hài lòng nên gin b sang Pháp (nhưng vn ñiu hành t xa). Ti năm 1954, sau hi ngh Genève chia ñôi nưc Vit Nam t vĩ tuyn th 17, cu hoàng Bo Ði mi ông Ngô Ðình Dim làm Th Tưng Sàigòn, cui năm 1955 các viên chc Hoa Kỳ Sàigòn giúp ông Ngô Ðình Dim t chc mt cuc "trưng cu dân ý" ñ lt ñ cu hoàng Bo Ði và tôn ông Dim lên làm Tng Thng. Cu hoàng Bo Ði mt ti Paris tháng 7 năm 1997. Sách tham kho: Vit Nam nhng s kin lch s, Dương Trung Quc, NXB Giáo dc. Chuyn ba vua Dc Ðc Thành Thái Duy Tân, Nguyn Ðc Xuân, NXB Thun Hóa, 1999. Triu Ði nhà Nguyn, Tôn Tht Bình, NXB Ðà Nng, 2000. Lch s Vit Nam minh ging, Nguyn Thi, tác gi xut bn, 1992. Vit Nam s lưc, Trn Trng Kim. Hi ñáp v triu Nguyn và Hu xưa, Nguyn Ðc Xuân, NBX Tr, 2001. Nhà Nguyn chín chúa mưi ba vua, Thi Long, NXB Ðà Nng, 2001. Qua Pháp tìm Hu xưa, Nguyn Ðc Xuân, NXB Thun Hóa, 2000. Histoire de l'Indochine 16241954, Philippe Héduy, Société de Production Littéraire. Histoire du Vit Nam des origines à 1858, Lê Thành Khôi, Edition SudEstAsie, 1992. Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 19
20. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 II. Hình nh 1. Vua Gia Long (18021820) Vua Gia Long, ngưi thành lp Triu ñi nhà Nguyn Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 20
21. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Hoàng t Cnh (hình v bên Pháp bi ha sĩ Maupérin vào năm 1787) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 21
22. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 2. Vua Minh Mng (18201840) Vua Minh Mng Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 22
23. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 n ca vua Minh Mng Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 23
24. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Lăng vua Minh Mng Hu Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 24
25. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Cng vào lăng vua Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 25
26. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 3. Vua T Ðc (18471883) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 26
27. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 27
28. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 4. Vua Hàm Nghi (18841885) Vua Hàm Nghi Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 28
29. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 29
30. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Ðám cưi vua Hàm Nghi Algérie (1904) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 30
31. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Ðám cưi vua Hàm Nghi Algérie (1904) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 31
32. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Ðám cưi vua Hàm Nghi Algérie (1904) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 32
33. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Ðám cưi vua Hàm Nghi Algérie (1904) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 33
34. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 34
35. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 5. Vua Ðng Khánh (18851889) Vua ðng Khánh Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 35
36. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 6. Vua Thành Thái (18891907) T trái sang phi, 3 hoàng t: Bu Lũy, Bu Trang và Bu Liêm. Các em ca Vua Thành Thái (1891) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 36
37. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Vua Thành Thái Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 37
38. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Vua Thành Thái trong triu phc Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 38
39. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 7. Vua Duy Tân (19071916) Vua Duy Tân (591907) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 39
40. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Vua Duy Tân (1991907) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 40
41. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Duy Tân và các anh ch em Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 41
42. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Vua Duy Tân (năm 30 tui) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 42
43. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 8. Vua Khi Ðnh (19161925) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 43
44. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 44
45. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 45
46. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 46
47. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Vua Khi Ðnh và thái t Vĩnh Thy ti Paris năm 1922 Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 47
48. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 9. Vua Bo ði (19251945) Thái t Vĩnh Thy (vua Bo Ði trong tương lai) Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 48
49. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Vua Bo Ði Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 49
50. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Vua Bo Ði Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 50
51. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 51
52. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Vua Bo Ði và Hoàng hu Nam Phương Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 52
53. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 Chic n Hoàng Ð Chi Bu Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 53
54. wWw .VietLion.Com – Th ư vin eBook Online – Free for All ! 2010 . Lch s tóm tt ca triu ñi nhà Nguyn Trang 54