Hà Nội - Văn hóa và phong tục (Phần 1)

Nội dung text: Hà Nội - Văn hóa và phong tục (Phần 1)

1. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 1 Muåc luåc CHÛÚNG I: DÊËU TÑCH 5 CHUÂA VUA 6 ÀÒNH ÀAÅI 8 LÏÎ HÖÅI CHUÂA TRÙM GIAN 11 CHUYÏÅN NGÖI ÀÒNH 15 CHUYÏÅN CAÁI AO LAÂNG 19 BA NGÖI MÖÅ “HÖÌNG NHAN” 23 CHUYÏÅN CON TRÊU 27 CÊY ÀA 30 CHUYÏÅN CAÁI CHÚÅ 33 CHUYÏÅN CAÁI CÖÍNG LAÂNG 37 NHÛÄNG PHO TÛÚÅNG QUYÁ HIÏËM 41 CÊY GAÅO 44 CON NGHÏ ÀAÁ 47 MIÏËU ÀÖÌNG CÖÍ 49 CHÚÅ GIÚÂI HAÂ NÖÅI 52 CAÁI CÊÌU MAÁI NGOÁI 55 NINH HIÏÅP 59 CHÛÚNG II PHONG TUÅC 62 TÏËT NHÛÄNG NÙM XÛA 63 MÊM NGUÄ QUAÃã 67
2. LYÁ KHÙÆC CUNG 2 TRANH TÏËT 69 CAÁNH ÀU MUÂA XUÊN 73 NGAÂY RÙÇM THAÁNG GIÏNG 76 MUÂA CÖËM, MUÂA HÖÌNG 79 CUÁNG CHAÁO ÚÃ XOÁM AO NGANG 81 TÏËT TRUNG THU ÚÃ HAÂ NÖÅI 85 ÀEÂN ÀÏM TRUNG THU 88 ÖNG GIÙÈNG ÖNG GIÙNG 90 ÀAÁM CÛÚÁI NGAÂY XÛA 92 NGHI THÛÁC TANG LÏÎ TRUYÏÌN THÖËNG 94 CHUYÏÅN ÀÖËT VAÂNG MAÄ 97 BOÁI TUÖÌNG 102 HÖÅI LAÂNG XÛA 104 PHAÁO TRONG VÙN HOAÁ TRUYÏÌN THÖËNG 107 CHÛÚNGIII:NGHÏÅTHUÊÅT ÊÍM THÛÅC 110 CÖÎÎ VAÂ MÊM CÖÎ HAÂ NÖÅI XÛA 111 NHÛÄNG BÛÚÁC THÙNG TRÊÌM CUÃA PHÚÃ 115 BUÁN CHAÃ 118 BUÁN THANG 121 THÕT CÊÌÌY, QUAÁN THÕT CÊÌY LAÁI CHOÁ 124 CHAÃ CAÁ 129 BAÂN VÏÌ GIA VÕ 131 NÛÚÁC LOÅ CÚM NIÏU 134 RÛÚÅU! 137 NGÛÚÂI HAÂ NÖÅI UÖËNG RÛÚÅU 140
3. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 3 BAÁNH BEÂO 143 BAÁNH TRUNG THU 146 TRAÂ ÀAÅO 149 CHUYÏÅN BÏËP NUÁC 152 BUÁN ÖËC HAÂ NÖÅI 156
4. LYÁ KHÙÆC CUNG 4
5. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 5 CHÛÚNG I: DÊËU TÑCH
6. LYÁ KHÙÆC CUNG 6 CHUÂA VUA ÚÃ laâng Chuâa Vua, nay thuöåc laâng Thõnh Yïn (quêån Hai Baâ Trûng), haâng nùm coá ba ngaây lïî höåi truyïìn thöëng vaâo ngaây möìng 6, möìng 7, möìng 8 thaáng giïng vaâ ngaây möìng 9 laâ ngaây caác tay cao cúâ tranh ngöi quaán quên. Laâng Thõnh Yïn coá tuåc lïå caác Cö gaái lêëy chöìng xa vaâ caác chaâng trai lêëy vúå xa àïìu phaãi thu xïëp vïì laâng ùn Tïët vaâ dûå Höåi. Höåi coá phêìn lïî, rûúác xaách vaâ caác troâ chúi nhû àêëu vêåt choåi gaâ vaâ thi cúâ tûúáng. Àêët naây thúâ Àïë Thñch möåt öng vua cúâ tûúáng nïn mön cúâ tûúáng àûúåc coi troång àùåc biïåt. Chuâa Vua laâ möåt quêìn thïí kiïën truác trang nghiïm, àeåp àeä vaâ cêìu kyâ. Caái àöåc àaáo cuãa quêìn thïí kiïën truác naây laâ coá chuâa vaâ àònh àïìu thúâ vua Àïë Thñch. Ngay sau àêëy laâ àïìn thúâ Mêîu, möåt trong tûá bêët tûã vaâ thên phuå Trêìn Hûng Àaåo. Nghôa laâ thúâ Phêåt Laäo, Nho, Tam giaáo àöìng lûu. Tûâ àúâi Lï, quêìn thïí kiïën truác naây goåi laâ Àiïån Thûâa Lûúng, laâ núi Vua, caác hoaâng tûã, caác àaåi thêìn, hoaâng thên nghó laåi àïí chuêín bõ laâm lïî tïë úã àaân Nam Giao. Àaân Nam Giao trûúác àêy tûúáng cuãa öng trong cuöåc khúãi nghôa Yïn Thïë. Khi khúãi nghôa thêët baåi, öng Àiïìu tröën vïì Haâ Nöåi röìi truå trò chuâa. Cuäng chñnh úã àêy, àöìng chñ Nguyïîn Phong Sùæc, xûá Bùæc Kyâ àaä sûã duång caác voâm sau bïå tûúång vua Àïë Thñch laâm núi ài vïì, hoaåt àöång vaâ êín naáu. Ngaây 10-4-1956, àöìng chñ Trêìn Danh Tuyïn àûa Baác Höì àïën thùm chuáa. Baác xem laåi mêëy höë voâm sau tûúång röìi ài vïì phña trûúác. Baác àùåt muä lïn ngûåc, cuái àêìu. Sau möåt luác yïn lùång, Baác baão baâ Lï Thõ Hiïìn laâ ngûúâi tröng chuâa rùçng: “Baâ tröng giuáp chuâa cho cêín thêån, àûâng àïí mêët maát gò”. Theo huyïìn thoaåi, vua Àïë Thñch laâ nhên vêåt thûá hai saáu Ngoåc Hoaâng. ÚÃã ÊËn Àöå vaâ Trung Quöëc cuäng thúâ Àïë Thñch vúái cûúng võ nhû vêåy. Àïë Thñch coân laâ vua cúâ tûúáng. Tûâ xa xûa, àêët Chuâa Vua àaä coá nhûäng loâ cúâ tûúáng hay nhêët nûúác. Caác danh thuã moåi núi àïìu phaãi keáo vïì chuâa Vua àïí thi àêëu vaâ hoåc têåp.
7. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 7 Àïën nùm 1992, àaä coá 70 danh thuã àïën tranh giaãi qua caác kyâ höåi lïî. Moåi ngûúâi trêìm tröì vïì taâi nùng cuãa caác danh thuã nhû Vïå, Ngoåc, Lúåi, An Cuå Hûáa Tiïën laâ möåt trong nguä töët, lyá kiïåt, àaä tûâng laâ kiïån tûúáng chêu Myä. Cûúâng vö àõch cuöåc thi cúâ tûúáng 1991, Phaác laâã nöîi lo lùæng cuãa danh thuã bêët cûá tónh naâo. Caác àaåi biïíu miïìn Nam cuäng àïën thùm thuá nhûäng nûúác cúâ hay trong trêån àêëu. ÚÃã àêy coá caã cúâ búi vaâ cúâ baân Hiïån nay, Chuâa Vua coân giûä àûúåc 14 pho tûúång àeåp bùçng göî hoaâng àaân. Nöíi bêåt nhêët laâ pho tûúång vua Àïë Thñch cao khoaãng 1,6m. Möåt bûác cûãu long chaåm tröí tinh vi, hai àónh àöìng thúâi Nguyïîn, möåt quaã chuöng nhoã thúâi Caãnh Thõnh, hai quaã chuöng to thúâi Lï, hai choáe lúán cao chûâng 1,6m àûúåc àuác tûâ thúâi Lï. Khu vûåc chuâa Vua, tûâ maái àònh cöí kñnh àïën nhûäng cêy nhaän, öíi cöí thuå, bûác tûúång, àöi choáe, bia kyá àïën quaã chuöng àïìu toãa ra nhûäng lúâi vên vi khön nguöi vúái hiïån taåi vaâ tûúng lai
8. LYÁ KHÙÆC CUNG 8 ÀÒNH ÀAÅI Àònh Àaåi nùçm trong cuåm di tñch phña Bùæc khu vûåc Baåch Mai, thuöåc phûúâng cêìu Dïìn, quêån Hai Baâ Trûng, bïn caånh chuâa Liïn Phaái, chuâa vûúng Tuyïët, àònh Àöng, àònh Tö Hoaâng, chuâa Vua, àaân Nam Giao (nay laâ nhaâ maáy cú khñ Trêìn Hûng Àaåo). Ngöi àònh àùåc biïåt naây coá kiïën truác giöëng nhû nhûäng àònh cöí cuãa Viïåt Nam noái chung. Noá àûúåc xêy dûång vúái quy mö khaá lúán. Tiïìn àònh cao, röång, khoaáng àaåt göìm 5 gian. Hêåu cung göìm 3 gian, Tam quan thoaáng, maái àònh cong, lúåp ngoái ta. Sên àònh röång, laát gaåch cöí, coá vûúân cêy, vûúân hoa vaâ möåt giïëng thúi hònh bêìu duåc. Khung cûãa Àònh Àaåi laâm theo kiïíu bûác baân. Kïët cêëu khung xûúng àïìu in bùçng göî àûúåc giûä vûäng búãi nhiïìu cöåt caái vaâ cöåt quên to vaâ cao bùçng göî tûá thiïët. Khöng gian Àònh Àaåi àûúåc múã röång, múã ra böën phûúng taám hûúáng chûá khöng xêy gaåch kñn xung quanh. Moåi ngûúâi coá thïí àïën thùm àònh tûâ bêët kyâ hûúáng naâo, qua nhûäng con àûúâng tùæt vaâ àûúâng lúán. Nùm 1592, quên nhaâ Maåc àaä giao tranh vúái Trõnh Troång taåi àêy. Ngay saát caånh cöíng Tam quan laâ con àûúâng Thiïn Lyá nöíi tiïëng. Nöëi liïìn Thùng Long vúái caác trêën vaâ caác tónh phña Nam laâ möåt con àûúâng nhoã, àaâi hun huát qua nhûäng àöìi cêy cöëi rêåm raåp vaâ caã möåt rûâng mai (nay thuöåc khu vûåc Baåch Mai vaâ Trûúng Àõnh). Àònh Àaåi àûúåc xêy dûång caách àêy khaá lêu vaâ àaä traãi qua nhiïìu lêìn truâng tu, sûãa chûäa lúán vaâo nhûäng niïn hiïåu Vônh Thõnh (1705), Caãnh Hûng (1774), Minh Maång (1840),. Thaânh Thaái, Khaãi Àõnh. Thoaåt àêìu, Àònh Àaåi chó coá gian giûäa thúâ . àûác Thaânh Hoaâng cao 5m. Àaåi vûúng thêìn laâ möåt trong 50 ngûúâi con lïn nuái cuãa Laåc Long Quên vaâ êu Cú, sau naây laâ thuöåc tûúáng thên cêån cuãa Sún Tinh. Bïn traái thúâ thên mêîu cuãa Àaåi Vûúng gheáp vúái mêîu Liïîu Haånh. Bïn phaãi thúâ caác cö, cêåu cuãa Laäo Giaáo, nghôa laâ cuäng coá maâu sùæc Tam giaáo àöìng lûu. Àònh Àaåi coân thúâ caã
9. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 9 hai öng phöîng laâ hai ngûúâi hêìu cêån cuãa Àaåi Vûúng vúái neát mùåt tûúi cûúâi, hoám hónh vaâ cuäng mang nhûäng neát chêët phaác cuãa con ngûúâi àöìng quï Viïåt Nam. Àoá chñnh laâ hònh aãnh cuãa caác vai “hïì cheâo” xuêët hiïån sau naây, ngûúâi bònh dên yïu tiïëng cûúâi laâ vêåy. Caác maãng trang trñ àûúåc têåp trung vaâo bûác cöìn naách giûäa toâa àaåi àònh. Àïì taâi trang trñ laâ röìng leo vaâ uöën khuác, vêy caá, trùng sao Coá daáng dêëp tûâ àúâi Lï. Bïn caånh coá nhûäng bûác chaåm khùæc röìng phûúång, êm dûúngtûúng xûáng vúái nhûäng hoåa tiïët söng, nûúác, mêy trúâi, nhûäng bûác cûãa voäng, cuöën thû, hoaânh phi, cêu àöëi Têët caã àïìu àûúåc chaåm khùæc tó mó vaâ Sún Son thïëp vaâng choaáng ngúåp, vûâa laâ nhûäng bûác hoåa, vûâa coá tiïët têëu nhaåc àiïåu vúái möåt nghïå thuêåt àiïu luyïån àöåc àaáo. Gian chñnh giûäa phêìn cung cêëm àûúåc àùåt möåt sêåp thúâ Phña trïn laâ ngai cuãa àûác Thaânh Hoaâng. Bïn caånh àoá laâ hai chiïëc kiïåu baát cöëng coân nguyïn veån. Nhûäng chiïëc kiïåu baát cöëng àûúåc chaåm, khùæc vaâ sún son thïëp vaâng vúái cú man naâo laâ nhûäng hoa vùn sinh àöång vaâ duyïn daáng, àêy laâ möåt trong nhûäng neát tiïu biïíu cuãa niïn hiïåu Gia Long. Àònh coân giûä àûúåc hai hoâm àûång 7 sùæc phong cuãa niïn hiïåu Minh Maång (1821) vaâ Khaãi Àõnh (1924); hai têëm bia coá niïn hiïåu Vônh Thõnh (1705) vaâ niïn hiïåu àúâi Nguyïîn, baãy bûác hoaânh phi, cuöën thû, baãy àöi cêu àöëi, ba chiïëc hûúng aán Àònh cuäng coân giûä àûúåc 4 baát hûúng, trong àoá coá möåt chiïëc àûúåc laâm bùçng àaá, möåt böå baát bûãu, möåt Cöìng, möåt chiïng. Trûúác àêy, Àònh Àaåi cuäng nhû caác àònh laâng khaác, vêîn coá nhûäng buöíi cuáng lïî, rûúác xaách. Nhûng Àònh Àaåi coân trúã thaânh núi têåp trung tûá chiïëng cuãa moåi ngûúâi caác ngaã. Thúâi àoá, cûá 5 giúâ chiïìu laâ cûãa ö Cêìu Dïìn àoáng kñn laåi, khöng ai àûúåc ra vaâo thaânh, chó trûâ nhûäng ngûúâi cêìm hoãa baâi “Khêín cêëp”. Têët caã nhûäng ai muöën vaâo thaânh àïìu phaãi nghó laåi úã Àònh Àaåi, àúåi àïën saáng höm sau, khi cûãa ö múã, múái àûúåc vaâo. Cuäng coá möåt söë ngûúâi buön baán muöën tranh thuã thúâi gian àaä vaâo thaânh tûâ luác 4 giúâ chiïìu, nhûng phaãi nghó laåi úã möåt caái chúå, ùn uöëng, nghó àïm vaâ sûãa soaån laåi haâng àïí saáng súám höm sau coá haâng baán úã caác chúå vaâ caác phöë trong thaânh. Núi têåp trung naây goåi laâ chúå Höm (tïn naây àûúåc giûä cho àïën têån bêy giúâ). Vò vêåy maâ Àònh Àaåi laâ núi dûâng chên cuãa àuã moåi lúáp ngûúâi
10. LYÁ KHÙÆC CUNG 10 trong xaä höåi. Ngoaâi ra, Àònh Àaåi coân laâ möåt khu du lõch, vui chúi sêìm uêët cuãa möåt thúâi moåi ngûúâi àïën àêy coá thïí tuây hûáng ài thùm caác chuâa, àïìn, àònh úã gêìn àoá hoùåc xuöëng caác vûúân mú baát ngaát vúái caác quaán rûúåu ven àûúâng, hoùåc àïën caác quaán ùn Vên Höì. Rûúåu laâng Mú vaâ nûúác mùæm Keã Àö trûúác hïët àûúåc àem baán úã àêy röìi múái toãa ài khùæp núi vaâ àaä trúã nïn nöíi tiïëng. Àònh Àaåi laâ möåt di tñch trong quêìn thïí di tñch lõch sûã vùn hoáa vaâ du lõch coá giaá trõ cuãa quêån Hai Baâ Trûng. Nhûng, cuäng nhû söë phêån cuãa möåt söë di tñch khaác, Àònh Àaåi chûa àûúåc chuá yá möåt caách xûáng àaáng. Möåt söë gian àònh bõ lúã, suåt, àöì göî bõ moåt, con ngûúâi àaä dêìn lêën chiïëm, xêm phaåm quanh àònh. Cöíng Tam quan, sên, vûúân cêy, vûúân hoa, giïëng bêìu duåc àaä khöng coân nûäa laâm cho caãnh quan cuãa Àònh Àaåi bõ thu heåp. Thiïët nghô cêìn phaãi coá sûå quan têm àùåc biïåt hún nûäa àïën viïåc khöi phuåc sûãa chûäa vaâ truâng tu Àònh Àaåi àïí hònh aãnh vïì Àònh Àaåi maäi àeåp trong têm trñ bao ngûúâi.
11. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 11 LÏÎ HÖÅI CHUÂA TRÙM GIAN Chuâa Trùâm Gian thuöåc xaä Tiïìn Phûúng; huyïån Chûúng Myä, tónh Haâ Têy. Àêy laâ ngöi chuâa cöí dûång trïn quaã àöìi cao chûâng 50 meát, coá cêy cao boáng caã vaâ àêåm möåt maâu cöí tñch. Xung quanh laâ nhûäng ngoån nuái Phûúång Hoaâng vöî caánh, nuái Hoaâng Xaá coá daáng con voi quyâ nuái Àöìng Lû, nuái Sún Löå, nuái Trêìm. Chuâa coá àuã 100 gian. Cûá 4 cöåt laâ möåt gian, coá trïn 400 cöåt. Möîi cöåt truå trïn möåt hoân àaá chaåm hònh caánh hoa sen. Daäy lan can quanh chuâa, cuäng nhû caác bêåc thïìm bùçng àaá coá chaåm tröí. Trïn caác vaán long, laá gioá, àêëu, xaâ v.v coá hònh: mêy, hoa laá, röìng, tiïn nûä Phña trûúác chuâa coá gaác chuöng cao hai têìng, chöìng diïm, taám maái, nùçm trïn àöìi cao vúái haâng trùm bêåc àaá. Àêy laâ cöng trònh kiïën truác giaá trõ laâm bùçng göî quyá vúái caác àêìu àao cao vuát, mïìm maåi. Trïn “ gaác chuöng coá treo möåt quaã chuöng lúán, àuác vaâo nùm 1794 thúâi Têy Sún vúái baâi minh cuãa Trêìn Baá Hiïn, ngûúâi xaä Vên Canh. Trong chuâa coá 153 pho tûúång àûúåc xêy dûång tûâ àúâi Lyá. Hêìu hïët àïìu bùçng göî, möåt böå bùçng àêët, sún son thïëp vaâng Àùåc biïåt bïå tûúång àûúåc xêy bùçng gaåch coá hoa vùn cuãa thïë kñ 16 - 17. Bïn caånh coá têëm bia àaá dûång vaâo nùm Caãnh Thõnh thûá 5 (1794) coá ghi laåi chiïën cöng cuãa Àö àöëc Àùång Tiïën Àöng do Phan Huy Chuá viïët, têët caã àïìu laâ nhûäng taác phêím hiïëm coá thúâi Têy Sún àïí laåi. Lïî höåi chuâa Trùm Gian àûúåc töí chûác vaâo hai ngaây cuãa thûúång tuêìn thaáng hai êm lõch àûúåc xem laâ “töët ngaây” Khi àöët xong möåt baánh phaáo treo trïn caânh àa cao xuöëng saát mùåt àêët, caác chên kiïåu bùæt àêìu rûúác long kiïåu tûâ trong chuâa bûúác ra, long kiïåu ra túái cûãa Trung quan, àaám rûúác phaãi àûáng laåi, chúâ quan viïn vaâ caác chên kiïåu cuãa xaä giao hiïëu (kïët nghôa) àïën àêëy vaâ àûáng vaâo haâng nguä chónh tïì, àaám rûúác múái bùæt àêìu di chuyïín. Trong àaám rûúác, xaä àaân anh ài àêìu, xaä naây thûúâng laâ xaä thúâ thêìn súám nhêët, coá àöng dên nhêët, àöìng thúâi cuäng laâ xaä àa taâi nhêët. Caác
12. LYÁ KHÙÆC CUNG 12 xaä baån cuäng phaái kiïåu cuãa mònh túái hoùåc phaái möåt chên kiïåu àïí thay vai khiïng kiïåu cuâng vúái xaä chuã nhaâ. Ài àêìu laâ hai laá cúâ “Tiïët Mao”. Kïë àeân laâ 5 cúâ àuöi nheâo goåi laâ cúâ nguä haânh: kim, möåc, thuãy, hoãa, thöí vaâ nhûäng laá cúâ vuöng: àen, trùæng, vaâng, àoã, xanh Sau àoá laâ 4 laá cúâ tûá linh: long, ly, quy, phûúång. Ngûúâi cêìm cúâ àöåi noán coá choáp nhoån hoùåc chñt khùn tai choá, thùæt lûng boá que xanh àoã, chên ài xaâ caåp. Sau cúâ laâ tröëng caái do hai ngûúâi khiïng. Tröëng caái do thuã hiïåu àaánh bùçng chiïëc duâi sún son thïëp vaâng. Möåt ngûúâi vaác loång che cho thuã hiïåu vaâ tröëng. Ài sau tröëng laâ chiïng, cuäng do hai ngûúâi khiïng vaâ coá loång che. Khi ài rûúác, thuã hiïåu àaánh möåt tiïëng tröëng, laåi àaánh möåt tiïëng chiïng. Tiïëng tröëng thuác giuåc, tiïëng chiïng trêìm huâng, ngên nga nhû tiïëng cuãa ngaân xûa voång vïì. Sau àoaân tröëng vaâ chiïng laâ sûå diïîu haânh cuãa àöi ngûåa baåch, àöi ngûåa höìng vaâ àöi voi. Dûúái chên nhûäng con vêåt linh thiïng naây coá nhûäng baánh xe lùn. Möîi con vêåt àïìu àûúåc che loång vaâ coá möåt chiïën binh ài bïn caånh Hai chiïëc taán thïu long, phûúång ài trûúác múã àûúâng cho caác chêëp kñch lang nai nõt, mang löå böå, kim qua, phuã viïåt, chuây àöìng Caác chêëp kñch lang ài hai bïn. Hoå laâ nhûäng chaâng trai duäng caãm, xöng pha trêån maåc khi xûa, úã giûäa hoå laâ möåt quan viïn mùåc aáo thuång xanh, coá loång che, mang möåt chiïëc biïín coá phuã vaãi àoã ghi mêëy chûä: “ Thûúång àùèng töëi linh thêìn “ (thaánh töëi linh haång nhêët): Sau àoaân chêëp kñch laâ phûúâng “Àöìng Vùn” göìm 2 ngûúâi chó huy cêìm tröëng khêíu, möåt ngûúâi cêìm thanh la, 2 ngûúâi cêìm sïnh tiïìn, 8 ngûúâi àaánh tröëng baãn àeo 8 thùæt lûng. Hoå àaánh bùçng hai duâi nhoã coá hai chaâng thanh niïn mùåt hoa da phêën àoáng giaã laâ hai cö gaái àeo hai chiïëc tröëng cúm laâm “ Con àô àaánh böìng” . Hoå vûâa muáa vûâa haát, vûâa vöî tröëng; mùæt nhòn ngang, nhòn doåc, lùèng lú nhû nùæng muâa xuên. Sau àoá, möåt öng giaâ coá daáng tiïn phong àaåo cöët, mùåc aáo thuång àöå maâu maáu, vaái laá cúâ “vña”. Cúâ bùçng voác àoã viïìn vaâng coá thïu chûä “Lïånh”. Laá cúâ naây cuäng àûúåc loång che. Àoá laâ lïånh cuãa thêìn linh. Thónh thoaãng cúâ
13. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 13 lïånh àûúåc phêët lïn aâo aâo, nhùæc laåi thúâi chinh chiïën oai huâng cuãa thêìn. Ngay sau àoá laâ maân gûúm tuöët trêìn do ba ngûúâi àiïìu khiïín. Àïën phûúâng baát êm göìm 8 nhaåc cuå, phaát ra tûâ 8 hïå thöëng êm thanh cuãa 8 vêåt liïåu khaác nhau: Baâo (quaã bêëu), Möåc (göî thaåch (àaá), Kim (kim khñ), Ti (súåi tú), Truác (tre) Chuáng laâ nhûäng naäo baåt, àaân, sïnh tiïìn, keân, tröëng nhoã, nhõ, saáo hoùåc tiïu Phûúâng baát êm thûúâng coá mêëy àiïåu Lûu Thuãy, Haânh Vên, Nguä Àöëi trong suêët cuöåc rûúác. Khi trang nghiïm coá lïånh thò cûã nhaä nhaåc. Sau phûúâng baát êm laâ long àònh. Àoá laâ chiïëc, nhoã vaâ cao coá maái che. Trong coá baây hûúng aán, nguä quaã àónh trêìm vaâ baát hûúng coá cùæm nhûäng neán hûúng àang chaáy nghi nguát. Long àònh coá 4 ngûúâi khiïng vaâ coá 4 ngûúâi ài bïn caånh àïí thay vai nhau. Hoå àïìu laâ nhûäng chaâng trai treã àeåp, coá têìm cao ngang nhau. Ài trûúác long àònh coá 1 ngûúâi cêìm tröëng khêíu vaâ möåt ngûúâi cêìm caãnh. Thónh thoaãng hoå laåi àaánh lïn möåt höìi tröëng vaâ möåt höìi caãnh. Têët caã nhûäng chaâng trai naây àïìu ùn mùåc theo kiïíu khöë bao khùn vùæt vaâ àeo trûúác ngûåc möåt chuöîi voâng tïët bùçng hoa bûúãi toaã ngaát hûúng thúm . Hai bïn long àònh coá taân, quaåt, loång. Röìi àïën möåt loaåt ngûúâi cêìm cúâ, vung lïn. Hoå ùn mùåc quêìn aáo coá neåp xanh àoã, boá xaâ caåp àen, höå vïå cho hai chaâng trai cêìm loång vaâng. Hai chaâng naây laâ hai anh chaâng àeåp trai nhêët laâng. Hoå ài haâi vaâ trïn ngûåc tïët möåt böng hoa lúán. Tiïëp àïën laâ hai long kiïåu baát cöëng. Möîi long kiïåu coá 8 ngûúâi khiïng vaâ 8 ngûúâi ài keâm. Àoá laâ long kiïåu cuãa Àûác Thaánh öng vaâ Àûác Thaánh Baâ. Nhûäng ngûúâi khiïng kiïåu, àêìu chñt khùn xanh, mùåc quêìn xanh, thùæt lûng bao vaâng, ài uãng. Caác bö laäo, caác quan viïn ài höå giaá kiïåu àïìu mùåc aáo thuång, khùn xïëp Khöng khñ tûng bûâng naáo nhiïåt, hûúng khoái muâ mõt, tiïëng chiïng tröëng, àaân saáo nöíi lïn laâm cho moåi ngûúâi nhû say rûúåu. Thónh thoaãng, nhûäng chaâng trai khiïng kiïåu laåi ài nhanh, tùng töëc àöå vaâ reo vang lïn. Luác naây ngûúâi ta goåi laâ kiïåu bay rûúác, sau vaâ xung quanh àaám rûúác ngûúâi àöng nghòn nghõt
14. LYÁ KHÙÆC CUNG 14 Àaám rûúác ài voâng quanh xoám chuâa röìi trúã vïì chuâa. Luác àoá laâ luác bùæt àêìu coá nhûäng cuöåc tïë lïî. Moåi ngûúâi vaâo lïî, keã trûúác ngûúâi sau hoùåc vaâo cuâng möåt luác. Sau khi àaám rûúác ngûâng laåi trûúác cöíng chuâa, ngûúâi ta töí chûác caác cuöåc vui chúi, múã höåi. Coá phûúâng haát Rö úã Quöëc Oai àïën, phûúâng cheâo taâu tûâ Àan Phûúång sang. Coá caã àùåc saãn “Xêím chúå” Haâ Àöng. Chuâa Trùm Gian laâ möåt trong nhûäng ngöi chuâa cöí nhêët miïìn Bùæc. “Múã höåi úã chuâa laâ hònh thûác töí chûác súám hún kiïíu töí chûác úã àònh. Do vêåy, lïî höåi chuâa Trùm Gian coân voång laåi nhiïìu êm thanh vaâ maâu sùæc àiïín hònh cuãa möåt quaá khûá xa xûa vúái nhûäng neát huâng traáng mang tñnh nghïå thuêåt.
15. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 15 CHUYÏÅN NGÖI ÀÒNH ÚÃ caác laâng, xaä Viïåt Nam xûa, hêìu nhû laâng naâo cuäng coá möåt ngöi àònh. Coá ngöi àònh chung cho caã mêëy xaä hoùåc huyïån. Àònh nùçm úã möåt khöng gian trung têm, röång lúán vaâ coá phong caãnh àeåp cuãa laâng quï Viïåt Nam. Moåi sinh hoaåt chñnh trõ, kinh tïë vaâ xaä höåi cuãa cöång àöìng thúâi Lyá thûúâng diïîn ra úã chuâa. Nhûng tûâ giûäa àúâi Trêìn, caác sinh hoaåt àoá àûúåc chuyïín sang àònh vaâ truyïìn thöëng àoá àûúåc giûä cho àïën têån àúâi Nguyïîn. Àònh coân laâ núi nghó ngúi, dûâng chên cuãa vua hoùåc caác quan lúán ài vi haânh, tuêìn du. Àònh laâng laâ núi tuå hoåp, baân baåc cöng viïåc vaâ laâ núi thúâ cuáng Thaânh Hoaâng. Chuâa duâng nhên, nghôa àïí trõ dên, àònh duâng phaáp trõ àöëi vúái dên. Àònh coân laâ núi thûåc thi lïå laâng: thu thuïë, xeát xûã khao voång, ngaã vaå Con gaái trong truyïån xûa, khöng chöìng maâ chûãa, bõ mang ra àònh ngaã vaå. Nhûäng dõp lïî tïët, höåi heâ, diïîn xûúáng v.v àïìu diïîn ra úã àònh vaâ sên àònh. Vúái ngûúâi bònh dùn, àònh cuäng laâ núi giao tiïëp gùåp gúä, trao àöíi kinh nghiïåm laâm ùn. Àònh laâ möåt têåp húåp kiïën truác múã, chûá khöng kheáp kñn nhû chuâa. Àònh khöng coá tûúâng bao quanh. Tûâ böën phûúng, taám hûúáng àïìu coá thïí àïën vúái àònh. Nöåi thêët, ngoaåi thêët cuãa àònh àûúåc trang trñ nguy nga, àöåc àaáo. Coá nhûäng bûác tûúång, phuâ àiïu àûúåc chaåm tröí cöng phu àaä gêy êën tûúång maånh meä trong giúái myä thuêåt trong vaâ ngoaâi nûúác nhû úã àònh Liïn Hiïåp (Haâ Têy), àònh Phuâ Laäo (Haâ Bùæc àònh Tam Canh (Vônh Phuá), àïìn Giaá (Haâ Nöåi) v.v Vaâo àònh phaãi qua cöíng tam quan vaâ sên àònh. Àònh thûúâng àûúåc dûång lïn bùçng nhiïìu cöåt göî to vaâ daâi. Ngûúâi ta thûúâng noái: “To nhû caái cöåt àònh”. Coân cêu: “bao giúâ cêy caãi laâm àònh” laâ chó caái àiïìu khöng bao giúâ coá thïí xaãy ra. Cöíng àònh thûúâng rêët röång, coá bïí nûúác mûa vaâ hoân non böå. Nöëi tiïëp sên laâ mêëy bêåc àaá laát thïìm dêîn vaâo àònh göìm ba gian daâi. Gian daâi úã chñnh giûäa goåi laâ chñnh têím. Bïn trong gian giûäa laâ núi àùåt bïå thúâ, trïn coá baát hûúng, àónh trêìm, cêy nïën, baâi võ cuãa Thaânh hoaâng, loå àöåc bònh cùæm hoa v.v Sau bïå thúâ laâ hêåu cung àùåt tûúång Thaânh hoaâng
16. LYÁ KHÙÆC CUNG 16 ngöìi trïn ngai sún son thïëp vaâng. Maái àònh lúåp ngoái êm dûúng, viïn noå öëp lïn viïn kia, ruã nhau boâ lïn noác cao, keáo lïn 4 goác cong vuát vúái nhûäng ngoån àao trang trñ khoeã maånh maâ bay böíng. Loaåi ngoái naây àûúåc goåi laâ ngoái êm dûúng laâ ngoái “cuöåc àúâi”. Àöi vúå chöìng naâo àoá thûúâng giaäi baây: “êëy àêëy, chuáng ta ùn úã vúái nhau coá àuã caã giêån, húân, àau khöí, sûúáng vui vaâ yïu thûúng Têët caã cûá lúåp vaâo nhau nhû maái ngoái êm dûúng ” . Hai bïn àònh coân coá hai daäy nhaâ phuå àïí chûáa kiïåu baát cöëng, long àònh, cúâ, biïín, tröëng, chiïng, quaåt, nhûäng àöì tïë lïî rûúác xaách Àònh coân ngùn riïng möåt gian àïí cuáng hêåu goåi laâ nhaâ hêåu. Coá núi, trûúác mùåt àònh coân coá möåt cöng trònh kiïën truác nhoã goåi laâ “phûúng àònh” hoùåc “baái àònh”. Moåi viïåc lúán, nhoã trong laâng àûúåc quyïët àõnh úã àònh do möåt höåi àöìng kyâ muåc àiïìu khiïín. Lyá trûúãng laâ thaânh viïn cao nhêët trong viïåc chêëp phaáp. Vai vïë cao hún lyá trûúãng coá tiïn chó. Öng ta laâ ngûúâi àûáng àêìu möåt laâng, xaä Thûúâng laâ ngûúâi coá danh voång, nhiïìu chûä nghôa vaâ àûúåc moåi ngûúâi kñnh troång. Tiïn chó ngöìi riïng möåt mònh möåt chiïëu úã àònh. Nïëu võ naâo coá cúä khoa bang cao hún tiïn chó thò àûúåc ngöìi chiïëu trïn cuãa tiïn chó. Dên gian àaä taã möåt caách chêm biïëm chên dung cuãa tiïn chó nhû sau: “Ngûúâi àûáng chiïëu ngang, ngûúâi sang chiïëu doåc, ngûúâi àoåc vùn tïë, ngûúâi bïå baát nhang, ngûúâi mang cöî àaâi, ngûúâi nhai thuã lúån, ngûúâi trúån mùæt lïn ” Tiïn chó laâ ngûúâi coá quyïìn thïë nhêët laâng. Phêìn riïng cuãa öng bao giúâ cuäng phaãi coá miïëng thõt thuã. Ngaây xûa, ngûúâi ta rêët chuá yá àïën viïåc choån lûåa hûúáng àònh vaâ tröìng nhûäng cêy caãnh to, nhoã àïí tö àiïím cho caãnh quan cuãa àònh. Vïì töíng thïí, àònh vaâ nhûäng cöng trònh phuå laâ nhûäng cöng trònh xêy dûång choaáng ngúåp vaâ hoa myä. Trong dên gian, àònh laâ möåt hònh aãnh quen thuöåc vaâ gùæn boá trong têm höìn möîi ngûúâi dên Viïåt Nam: “Qua àònh ngaã noán, tröng àònh Àònh bao nhiïu ngoái, thûúng mònh bêëy nhiïu”. Hoùåc nhû: “Truác xinh truác moåc àêìu àònh
17. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 17 Em xinh em àûáng möåt mònh cuäng xinh” Nam nûä tònh tûå vúái nhau úã àònh: “Bïn àònh töi àaä si mï. Töi yïu ngûúâii lùæm, xin thïì àònh úi” Coá anh chaâng kïí lïí: “Höm qua taát nûúác bïn àònh vúái em ” Sên àònh thûúâng coá nhûäng cêy cöí thuå, cêy àaåi, cêy si cêy taáo v v. . Thõ Mêìu trong vúã cheâo Quan êm Thõ Kñnh haát rùçng: “Tiïíu nhû taáo ruång sên àònh Em nhû gaái dúã ài rònh cuãa chua”. Àònh laâ ngöi nhaâ àeåp àeä, trang nghiïm, to lúán nhêët laâng. Noá thûúâng àûúåc vñ vúái nhûäng gò to lúán. Caái nöìi àònh laâ nöìi to. Cö gaái coá “möåt àònh duyïn” laâ Cö gaái duyïn daáng coá thûâa. Trong gam maâu folkhorviïåt Nam, ngûúâi xûa cho rùçng böå ngûåc vaâ möng cuãa cö gaái caâng to thò caâng àeåp. Ngûúâi ta noái: “Hai phêìn to àûúåc taây àònh, thò con ngûúâi êëy caâng xinh caâng gioân “ . Cêu ca dao naây phuâ húåp vúái quan niïåm thêím myä ngaây nay, khi nhêën maånh voâng ào söë 1 vaâ voâng ào söë 3 cuãa ngûúâi phuå nûä caâng lúán thò giaá trõ thêím myä caâng cao. Tiïëng tröëng àònh laâ tiïëng tröëng àaánh rêët to, baáo möåt àiïìu gò quan troång. Ngûúâi quaãn lyá, tröng nom àònh laâ öng Tûâ. öng thûúâng laâ ngûúâi coá tuöíi, hiïìn laânh, chêët phaác, àûúåc moåi ngûúâi quyá mïën, coá khi laåi laâ ngûúâi chay tõnh, khöng coá vúå öng tröng nom àònh, thùæp hûúng àoán khaách àïën lïî àònh tröng nom vûúân cêy caãnh. öng cuäng tröìng thïm cêy ùn quaã àïí thïm vaâo thu nhêåp cuãa cuöåc söëng àaåm baåc, thanh baåch. Nhûäng nùm trûúác caách maång thaáng Taám, àònh laâ núi ài laåi, hoaåt àöång cuãa möåt söë chiïën sô caách maång. Tûâ nùm 1945 trúã ài, sên àònh laâ núi luyïån têåp quên sûå tuyïín quên, töí chûác nhûäng cuöåc hoåp mùåt hoùåc mñt tinh kïu goåi dên laâng hûúãng ûáng nhûäng phong traâo yïu nûúác, cûáu nûúác,
18. LYÁ KHÙÆC CUNG 18 àöìng thúâi cuäng laâ núi têåp trung cuãa caác thanh niïn nhêåp nguä, laâ núi ngûúâi thên àûa tiïîn con em lïn àûúâng ra mùåt trêån. Trong laâng coá hai êm thanh àùåc biïåt khùæc sêu trong tiïìm thûác möîi ngûúâi, àoá laâ tiïëng chuöng “chuâa vaâ tiïëng tröëng àònh. Tiïëng tröëng àònh baáo hiïåu lïî cúm múái sau muâa gùåt, tiïëng tröëng mûâng quên hoùåc tiïîn ngûúâi ra tiïìn phûúng v.v thêåt laâ xuác àöång. Àònh laâ núi thúâ Thaânh hoaâng, coá thïí laâ töí sû caác ngaânh nghïì, laâ ngûúâi coá Cöng vúái dên laâng, laâ liïåt sô, anh huâng . dên töåc nhû Hai Baâ Trûng, phuâng Hûng v.v vaâ coá khi cuäng laâ möåt con ngûúâi bònh thûúâng. ÚÃâ nûúác ta coân giûä laåi àûúåc nhiïìu ngöi àònh lúán hoaânh traáng, tiïu biïíu cho nïìn nghïå thuêåt kiïën taåo àònh chuâa truyïìn thöëng cuãa Viïåt Nam nhû: àònh laâng Àònh Baãng, àònh Chu Quyïën, àònh Têy Àùçng, àònh Triïìu Khuác, àònh Kim Liïn, àònh Cheâm àoá laâ nhûäng di Saãn vùn hoáa vö giaá cuãa dên töåc. Tiïën sô A. Samadi, nhaâ nghiïn cûáu myä hoåc ngûúâi philippine àaä viïët: “Àïën Viïåt Nam maâ khöng àïën thùm mêëy ngöi àònh laâ chûa biïët gò vïì Viïåt Nam” . Ngöi àònh, möåt vang voång cuãa têm höìn Viïåt Nam, tûâ ngaân xûa cho túái höm nay.
19. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 19 CHUYÏÅN CAÁI AO LAÂNG Möåt trong nhûäng hònh aãnh thên thûúng, ùn sêu vaâo trñ nhúá con ngûúâi úã caác laâng quï tûâ thúâi thú êëu cho àïën luác vïì giaâ laâ hònh aãnh nhûäng caái ao laâng.Cêu “coân ao rau muöëng, coân àêìy chum tûúng” noái lïn möåt cuöåc söëng thanh àaåm maâ ung dung trong caãnh thanh bêìn. Nhûäng ngaây giaáp Tïët Nguyïn àaán, úã bïn búâ ao thûúâng diïîn ra nhiïìu hoaåt àöång naáo nhiïåt, öìn aâo maâ àùçm thùæm. Ngûúâi ta taát caån ao röìi chia phêìn caá cho nhau, coá nhûäng ngûúâi vúát tûâ dûúái ao lïn nhûäng cêy göî xoan ngêm trong buân tûâ thaáng giïng àïí chuêín bõ laâm nhaâ hoùåc sûãa nhaâ. Nhiïìu ngûúâi chung nhau möåt con lúån vaâ möí thõt ngay bïn búâ ao, chia thõt, luöåc loâng Ngûúâi ta rûãa laá dong àïí goái baánh chûng thêåt têëp nêåp vaâ nhöån nhõp. Phong caãnh caái ao thêåt àeåp. Muâa xuên, caác àaám cûúái àuã maâu sùæc ngaã boáng xuöëng ao laâng vúái nhûäng taâ aáo, khùn, noán xïnh xang. Daáng ài cuãa nhûäng ngûúâi dûå àaám cûúái in xuöëng nûúác nhû say nhû tónh. Muâa haå, trïn mùåt ao coá sen quyâ trùæng, sen diïåp höìng hoùåc hoa suáng toaã ra möåt muâi thúm nheå. Bïn caånh nhûäng böng hoa suáng thûúâng coá nhûäng con chim cuöëc àen luãi thuãi. Laåi coá cêu: “Ao caá trï, ïm aã nguã chúâ sung” hoùåc: “beâo laånh cêìu ao, ai àúåi chúâ? ” Caái ao cuäng dûå baáo muâa thu àïën: Búâ ao hiu hùæt, nûúác trong xanh , hay: “Ao thu laånh leäo nûúác trong veo” . Àoá laâ luác cuöëi thu àêìu àöng. Búâ ao thûúâng àûúåc “trang àiïím” bùçng caác loaâi cêy quen thuöåc nhû cêy vöëi, cêy sung, rùång cuác têìn cöí tñch, vûúng vñt nhûäng àaân gaâ con coá maâu hoaâng yïën. Búâ ao trong saáng nhû ca dao. Möåt goác ao àûúåc bùæc giaân mûúáp àïí cho nhûäng quaã bêìu, quaã mûúáp ruã xuöëng. Nhûäng khi hoa mûúáp núã laâm vaâng röåm caã möåt goác ao vúái nhûäng caánh bûúám bay ài, bay laåi. Nùm 1937 - 1938, úã bòa möåt söë baáo Tïët coá àùng aãnh möåt cö gaái duyïn daáng cuâng vúái mêëy lúâi chuá thñch: “Thoaãng tiïëng vaâng thanh tao
20. LYÁ KHÙÆC CUNG 20 Bïn göëc mai, búâ ao Möåt naâng xinh nhû liïîu. Ngöìi ngùæm böng hoa àaâo ” . Khöng phaãi chó coá thïë, cö gaái àeåp trong aãnh bïn búâ ao naây coân àang mú maâng ngùæm nhòn nhûäng àaám mêy phiïu lûu trïn khung trúâi in boáng xuöëng mùåt ao. Khi coá khaách quyá àïën, chuã nhaâ lêëy voá cêët möåt vaâi con caá tûúi, xûã lyá thêåt nhanh, uöëng rûúåu ngay bïn búâ ao àoá laâ möåt “bûäa tiïåc” khoá quïn. Nhûng cuäng coá khi úã: vaâo hoaân caãnh: “Ao sêu, nûúác caã khön chaâi caá” thò chuã vaâ khaách chó uöëng rûúåu suöng vúái nhau cuäng vêîn rêët thên tònh . Ao cuäng laâ núi heån hoâ, gùåp gúä cuãa trai gaái trong laâng. Hoå heån hoâ vaâ thïì thöët vúái nhau bïn búâ ao vaâo nhûäng buöíi chiïìu töëi, nhûäng àïm trùng hoùåc nhûäng buöíi saáng súám. Nhûäng cuöåc tònh naây cuäng rêët nïn thú vaâ laäng maån. Caác cö gaái trong lïî vu qui, qua chiïëc ao laâng, loâng laåi böìi höìi nhúá nhûäng àïm heån hoâ. Tuöíi thú cuãa nhiïìu ngûúâi coân gùæn liïìn vúái nhûäng kyã niïåm khoá quïn: “Nhúá nhûäng ngaây tröën hoåc Àuöíi bûúám cêìu ao” Meå bùæt àûúåc Chûa àaánh roi naâo àaä khoác! ” (Quï hûúng Giang Nam) Hoå haâng cuãa ao coá àêìm, coá höì, kïnh, laåch. Ao cuäng coá luêåt êm thêìm maâ chùåt cheä cuãa noá. Têìng nûúác trïn thûúâng laâ caá riïët. Têìng giûäa coá caá trùæm, caá cheáp, caá quaã caá söåp Lúáp dûúái cuâng laâ caá trï. Riïng coá “caá chuöëi àùæm àuöëi thò hoaåt àöång úã têët caã caác têìng nûúác úã trong caái ao, xaä höåi caá giöëng hïåt nhû xaä höåi loaâi ngûúâi. Caá tranh ùn, xö xaát, àaánh nhau, nhûúâng nhõn, söëng coá àaân Ao coá nhiïìu tïn tuây theo võ trñ àõa dû, daáng dêëp hoùåc àùåc trûng riïng nhû: ao cêìy vöëi, ao cêy sung, ao chuâa, ao àònh, ao xoám, ao cêy gaåo, ao beâo, ao thaã caá, ao thaã rau cêìn, ao nuöi võt, ao ngang
21. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 21 Ao cuäng laâ núi dên laâng gùåp gúä, taán gêîu àïí coá nhûäng thöng tin nhû: Cö A xoám Haå sùæp cûúái chöìng, baâ B ài ra tónh thùm coi trai hoùåc öng C lïn laäo baãy mûúi Möåt vaâi cö gaánh luáa, nghó bïn búâ ao, xuöëng ao khoaã nûúác, nhuáng caái noán xuöëng nûúác cho maát noán hoùåc sùén tay ûúát vuöët toác vaâ vuöët löng maây àïí cho caác chaâng trai coá cêu ca dao: “ Coá rûãa thò rûãa chên tay, chúá rûãa löng maây chïët caá ao anh”. Àûáng úã búâ ao möåt mònh, nhêët laâ trong nhûäng luác thanh vùæng laâ coá sûå mong, nhúá, tú tûúãng Nhû trong cêu ca dao: “Àïm qua ra àûáng búâ ao, tröng caá, caá lùån, tröng sao, sao múâ”: Têm traång con ngûúâi trong luác naây laâ noái buöìn trong coäi nhúá. Trêìn Phûúng trong tñch cheâo “Suyá Vên giaã daåi” laâ möåt tay nöíi tiïëng vïì khoe khoang vaâ noái khoaác, àaä noái dûång lïn: “Söng Tö Lõch laâ ao anh thaã caá”. Nghôa laâ ngay caã caái con söng Tö Lõch xûa röång, daâi laâ thïë maâ cuäng chó laâ caái ao thaã caá cuãa nhaâ anh ta maâ thöi. Ngûúâi phûúng Têy thêëy tûâ “ao” rêët thên mêåt vúái hoå nïn goåi biïín Caspienne laâ caái ao cuãa ngûúâi Sa La. Ngûúâi ài xa trúã vïì, thêëy chöën quï hûúng laâ àeåp hún caã, cuäng böìi höìi: “Ta vïì ta tùæm ao ta; duâ trong duâ àuåc ao nhaâ vêîn hún”. Ao nhaâ ta tuy khöng phaãi laâ àeåp lùæm, nhûng noá laâ caái cuãa ta, caái cuãa mònh nïn noá àeåp vaâ quyá vö cuâng. Ngaây xûa, höìi khaáng chiïën chöëng Phaáp, àêu àêu cuäng coá nhûäng mêíu chuyïån bi huâng gùæn vúái caái ao laâng goåi laâ ao khaáng chiïën. Àoá laâ nhûäng caái ao àûúåc àaâo sêu vaâo bïn trong thaânh nhûäng haâm ïëch laâm chöî êín naáu cho du kñch. Tûâ nhûäng haâm ïëch àoá laåi coân àûúåc àaâo sêu vaâo bïn trong, xuyïn vaâo caác àûúâng ngêìm trong xoám. Cho nïn, trong nhûäng trêån caân hoùåc nhûäng trêån chiïën àêëu, du kñch nhaãy xuöëng ao laâ àõch khöng thïí tòm thêëy àûúåc. Vaâ nhûäng du kñch nêëp úã búâ ao laåi xöng lïn àaánh àõch. Coá nhûäng caái ao nhuöåm maáu sau nhûäng trêån chiïën àêëu, àûúåc goåi laâ ao thiïng hoùåc mang tïn nhûäng ngûúâi nûä du kñch anh huâng nhû: ao chõ Chiïn, ao chõ Maåc Thõ Bûúãi Ngûúâi ta chï möåt ngûúâi naâo àoá coá caái cûúâi nhaåt nhû “nûúác öëc ao beâo” laâ coá caái lyá cuãa noá. Vò rïî beâo caái trong ao hêëp thuå maånh meä nhûäng
22. LYÁ KHÙÆC CUNG 22 chêët khoaáng cêìn thiïët àïí hònh thaânh chêët prötïin trong cú thïí öëc. Do öëc thiïëu chêët àaåm trêìm troång nïn thõt öëc nhaåt nheäo. “Ùn maây àaánh àöí cêìu ao” laâ noái lïn hiïån tûúång möåt ngûúâi naâo àoá rêët khoá khùn múái ky coáp àûúåc möåt chuát gò àoá maâ laåi bõ mêët ài saåch saânh sanh. Vúái nhõp àöå àö thõ hoaá choáng mùåt nhû ngaây nay, trong möåt ngaây gêìn àêy, möîi ngûúâi trong chuáng ta seä “theâm” möåt caái ao, möåt phong caãnh, möåt hûúng võ, möåt chuyïån Cöí tñch vïì caái ao”.
23. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 23 BA NGÖI MÖÅ “HÖÌNG NHAN” Coá möåt ngûúâi àaân baâ khöën khöí naâo àoá àaä àùåt goái taä loát boåc möåt beá gaái àoã hoãn úã ngay goác ngöi àïìn nhoã. Möåt baâ ài qua, ùém lêëy caái boåc, dûâng trûúác cûãa àïì nhêån àûáa beá laâ con nuöi vaâ xin thêìn laâm chûáng cho mònh àaä coá möåt àûáa con trúâi cho. Nhûng baâ böîng khoác lïn nûác núã vò baâ quïn rùçng baâ quaá ngheâo, nuöi miïång mònh cuäng coân khoá khùn. Baâ liïìn gaåt nûúác mùæt, truyïìn caái boåc êëy cho möåt ngûúâi àaân baâ khaác nuöi laâm phuác. Cö beá khöng cha, khöng meå nhêån àuã muâi àoái raách êëy lúán lïn coá tïn laâ cö Tû Höìng. Ngûúâi chöìng cuãa cö tïn laâ Höìng àaä trúã vïì Trung Quöëc, cö lêëy möåt viïn quan tû ngûúâi Phaáp. Vaâ trûúác àêy, cö àaä coá nhûäng cuöåc tònh duyïn ngoaâi khuön khöí vúái nhiïìu ngûúâi. Cö khöng coá “sùæc” lùæm nhûng coá “thanh”, duyïn daáng, ùn noái kheáo vaâ àêìy sûác thuyïët phuåc. Ngûúâi ta baão àöi mùæt cuãa cö laâ àöi mùæt “nhaän trung hûäu thuyã”(trong mùæt coá nûúác) laâm cho àaân öng nhòn vaâo laâ tûå nguyïån khuêët phuåc. Cö àaä thêìu caác vêåt liïåu xêy dûång, laåi thêìu cúm tuâ cho caác traåi giam, nhaâ tuâ cö kinh doanh xêy dûång nhaâ úã, dinh thûå” cêìu cöëng, múã caác haäng buön lúán. Vò coá taâi kinh doanh, cö nhanh choáng trúã nïn nöíi tiïëng vïì giaâu coá vaâ thïë lûåc. Cö coá loâng thûúng àöëi vúái nhûäng ngûúâi bõ tuâ töåi nïn luön can thiïåp àïí laâm cho caác baãn aán cuãa hoå àûúåc giaãm nheå. Vúái nhûäng ngûúâi mang aán tûâ 10 nùm àïën 15 nùm tuâ , cö cuäng xin àûúåc tha böíng nhû khöng. Bêët cûá úã núi naâo trong toaân quöëc ( bõ mêët muâa, baäo luåt cö àïìu cho chúã gaåo, ngö àïën phaát cûáu tïë cho caác naån nhên vúái söë lûúång rêët lúán. Thónh thoaãng cö laåi ài xe ngûåa, raãi nhûäng goái thõt boâ chûâng möåt laång vúái nhûäng goái laåc túái nhûäng ngûúâi dên ngheâo úã hai bïn àûúâng nhûäng lêìn phaát chêín nhû vêåy, cö àaä giïët haâng chuåc con boâ lúán. Cö phaát cho moåi ngûúâi nhûng khöng bao giúâ cao ngaåo maâ thûúâng cuái xuöëng vúái neát mùåt trêìm tû. Coá ngûúâi noái lúán lïn: - Cö neám sang bïn naây thïm ài! Vêng cö àaáp.
24. LYÁ KHÙÆC CUNG 24 Cö àûúåc vua nhaâ Nguyïîn tùång cho böën chûä “Tiïët haånh khaã phong” vúái haâm yá röång cuãa chuáng. Nhûng vïì sau cö can thiïåp nhiïìu vaâo viïåc giaãm aán cho caã nhûäng ngûúâi tuâ bõ nhaâ chûác traách cho laâ nguy hiïím, coá tinh thêìn dên töåc nïn cö cuäng bõ liïåt vaâo “thaânh phêìn nguy hiïím”. Tûâ àoá, cö bõ nhaâ nûúác baão höå khöng cho cö liïn laåc gò vúái caác cú quan, hoå têíy chay cö, khöng cho lêåp caác haäng buön vaâ caãn trúã nhûäng hoaåt àöång cuãa cö. Thïë laâ cö àaânh Phaãi ruát lui vïì nhaâ söëng nhûäng ngaây coân laåi vúái möåt cuöåc söëng khaá Phong lûu. Cö vêîn röång raäi vaâ laâm nhûäng viïåc tûâ thiïån khöng mïåt moãi khi chïët. Bia coá àïì chûä “ Cö Tû Höìng”. Nùm 13 tuöíi, cö Tyá (ngûúâi Haãi Dûúng) àaánh vúä chai dêìu do cha sai ài mua. Vïì nhaâ súå cha àaánh cö àaä boã nhaâ ài. öng böë ài tòm con maäi khöng thêëy nïn ài xem boái. Thêìy boái úã àêìu cêìu Haãi Dûúng baão: “phaãi 13 nùm sau öng múái thêëy àûúåc con gaái”. öng cuäng khöng tin vaâ quïn hùèn chuyïån naây. Hún 10 nùm sau, cö Vuä Thõ Tyá àaä trúã thaânh baâ chuáa Haâng Baåc, coá hùèn möåt caái àöång baâ chuáa nay úã khoaãng gêìn raåp Chuöng Vaâng). Àoá laâ möåt ngöi nhaâ röång lúán, löång lêîy baây àùåt nhiïìu àöì vêåt àeåp vaâ laå kyâ, múã cûãa röång cho moåi khaách thêåp phûúng xa gêìn àïën xem. Núi àêy coá àuã nhûäng àöì quyá hiïëm, nhûäng cöí vêåt vö giaá nhû àónh, bêìu rûúåu, àöi ngaâ voi cuãa vua Haâm Nghi, nhiïìu loå àöåc bònh, sêåp guå chaåm tröí àuã 100 con phûúång v.v Laåi coá caã nhûäng con vêåt hiïëm nhû gaâ ba chên, ruâa hai àuöi, caá vûâa laâ cheáp vûâa laâ trùæm, choá huyïìn àïì, soác bay, ó baåc maá, phûúång hoaâng àêët v.v Möåt öng laäo nhaâ quï lêìn àêìu tiïn ra Haâ Nöåi cuäng ngú ngaác vaâo thùm àöång “Cö Ba Tyá” . Öng loáng ngoáng caái ö thïë naâo maâ moác ö keáo giêåt laâm vúä chiïëc loå àöåc bònh àúâi Khang Hi. Gia nhên löi öng ra, àaánh möåt trêån. Cö Ba Tyá mùåc böå aáo daâi sang troång, àêìu chñt khùn vaânh dêy, chên ài haâi thïu phûúång, thêëy nhöën nhaáo liïìn ra can. Qua sûå viïåc khöng may naây, cö Ba Tyá nhêån ra öng laäo nhaâ quï kia chñnh laâ böë cuãa mònh àaä 13 nùm xa caách. Cö àaä qua mêëy àúâi chöìng vaâ quan hïå vúái toaân nhûäng ngûúâi coá vai vïë cao trong xaä höåi. Cö thñch giûä gòn nhûäng caái àeåp àöåc àaáo trong di saãn vùn hoáa dên töåc. Nhiïìu khaách phûúng Têy àaä traã nhûäng moán tiïìn rêët cao cho nhûäng àöì vêåt quyá hiïëm, nhûng cö cuäng khöng baán. Cö àöëi àaäi vúái moåi ngûúâi thêåt nhên hêåu, röång raäi, hay laâm nhûäng viïåc phuác àûác, tûâ
25. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 25 thiïån nïn cuäng àûúåc vua ban cho böën chûä “Tiïët haånh khaã phong”. Cö khöng àeåp rûåc rúä nhûng thên hònh khoeã maånh, chùæc maâ húi thö. Nhûng daáng veã thö naây chñnh laâ caái veã thö maâ danh hoåa Picasso say sûa lùæm. Thên thïí cö àuáng laâ möåt cú thïí “lïn tiïëng goåi”. Nhiïìu nhaâ chûác traách cao cuãa Phaáp ganh tõ, saát phaåt nhau chó àïí àûúåc cö chuá yá àïën. Cö xêy cho mònh möåt caái sinh phêìn. Trïn bia àaá coá doâng chûä Madame Becty (vò ngûúâi chöìng Phaáp cuãa cö tïn laâ Becty), haâng chûä dûúái àïì: “cö Vuä Thõ Tyá” Möåt ngûúâi àaân baâ àaáng lûu yá nûäa laâ cö Vûúng Thõ Phûúång. Cö ngûúâi Haâng Àaâo, lêëy chöìng úã Haâng Ngang. Cö àeåp àïën nöîi bêët cûá ai ài qua cûãa haâng cuäng phaãi ngoaái àêìu laåi hoùåc ài ài laåi laåi vaâi lêìn àïí ngùæm cö. Ngûúâi Hoa kiïìu úã Haâng Ngang noái rùçng àöi mùæt cuãa Thõ Phûúång laâ àöi mùæt “Hoaâng diïåp laåc”. Àöëi tûúång nhòn vaâo àöi mùæt êëy tûå thêëy mònh nhû möåt chiïëc laá vaâng rúi Cö daám tòm àïën tûå do trong tònh yïu vaâ thûåc hiïån yá àõnh àoá. Nhûng khöng àûúåc. Cö phaãn àöëi cuöåc söëng bùæt ngûúâi àaân baâ laâm nö lïå. Cö àaä boã chöìng ài theo tiïëng goåi cuãa möåt anh chaâng nhaâ baáo treã àêìy taâi hoa. Sau àoá, vaâo nhûäng nùm 1927 -1928, cö phaãi chöëng traã haâng loaåt nhûäng sûå àaã kñch túái têëp cuãa gia àònh vaâ xaä höåi. Cö àaä chõu sûå lûâa döëi cuãa nhiïìu keã giùng bêîy. Cö àaä chõu nhûäng nöîi cú cûåc suöët. caã nhûäng thaáng nùm vaâo Nam ra Bùæc. Cö àaä qua tay nhiïìu ngûúâi àaân öng vò sûå töìn taåi vaâ vò cuöåc àúâi xö àêíy. Nhûng àïën khi chïët cö khöng coân àöìng xu dñnh tuái, phaãi nùçm chïët möåt caách ï chïì, àiïu àûáng úã nhaâ thûúng laâm phuác. Àaám tang chó coá möåt ngûúâi tònh cuä ruã loâng thûúng, àûa xe cö àïën möå vaâ sau àoá khùæc cho cö möåt têëm bia àïì: “LC Möå ngûúâi baåc mïånh Vûúng Thõ Phûúång”. Caái chïët cuãa ngûúâi àeåp coá haânh trònh söë phêån maâ caã ba cuöën saách “Ana Karenina” “Phuåc sinh” vaâ Traâ Hoa Nûä cöång laåi múái noái lïn àûúåc, àaä laâm nao nuáng caã Haâ Nöåi vaâ khùæp núi trong nûúác. * * *
26. LYÁ KHÙÆC CUNG 26 Ngöi möå cö Tû Höìng úã Phña tay phaãi, caách cöíng chuâa Hai Baâ chûâng 150 bûúác chên. Nay úã khoaãng maãnh àêët cuãa trûúâng PTCS Baåch Mai. Möå cuãa Vûúng Thõ Phûúång àöëi diïån vúái cöíng chñnh Bïånh viïån Baåch Mai. Àûúâng thùèng tûâ ngöi möå àïën cöíng bïånh viïån chûâng 150 meát. Phêìn möå cö Ba Tyá úã caách Thaáp Buát chuâa Liïn PhaáiBaåch Mai chûâng 100 bûúác. Nay haäy coân voâm cuãa sinh phêìn vaâ möåt têëm bia. Ba ngöi möå “höìng nhan” nöíi tiïëng cuãa Haâ Nöåi, cuãa Viïåt Nam úã vaâo nhûäng thúâi kyâ khaác nhau. Ba söë phêån àöåc àaáo coá thïí ca ngúåi àûúåc, cuäng coá thïí khoác àûúåc laåi coá nhûäng àiïím rêët giöëng nhau: nùçm úã cuâng möåt khu vûåc gêìn nhau úã Baåch Mai quêån Hai Baâ Trûng. Ba ngöi möå laåi laâ ba goác nhoån cuãa möåt hònh tam giaác cên, rêët cên. Phaãi chùng laâ möåt sûå diïåu kyâ cuãa söë phêån?
27. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 27 CHUYÏÅN CON TRÊU Trûúác hïët, ta haäy noái vïì con trêu hiïën sinh trong lïî Trêm trêu cuãa caác dên töåc Têy Nguyïn, cuäng nhû úã Indonesia, Malaysia. Con trêu trong lïî hiïën sinh biïíu thõ tònh nghôa meå con muön àúâi. Con trêu chïët cho meå, cho cöång àöìng. Trêu biïíu hiïån cuöåc söëng baãn thïí, tûå nguyïån phuåc höìi nùng lûåc sinh saãn cuãa meå Àêët àaä moân moãi do con ngûúâi boân ruát maáu thõt cuãa mònh àïí sinh söëng. Trêu hiïën mònh àïí cho yïn loâng meå Àêët goáp vaâo sûå sinh töìn vaâ vônh cûãu. Trong lïî àêm trêu, ngûúâi ta laâm cho trêu chïët dêìn chûá khöng cho trêu chïët hùèn ngay àïí laâm cho trêu trúã nïn “anh huâng”. Vò trêu hiïën sinh nïn khi chïët, trêu thaânh vêåt töí (totem). Con trêu bõ phên thaânh nhiïìu maãnh, boán cho àêët Meå. Hiïën sinh laâ àûác cuãa con ngûúâi muön thuúã. Àûúâng ài cuãa trêu laâ luöëng caây, laâ àûúâng ài cuãa nguä Cöëc cuãa vùn minh. Con söng Kim Ngûu tûâ Haâ Bùæc lûúån vïì tûâ nuái Trêu Sún úã giïëng Viïåt, öm lêëy Thuã àö Haâ Nöåi,laâm nïn àïë àö Phöìn vinh. úã laâng Phêåt Tñch (Haâ Bùæc) coân coá nhiïìu di tñch trêu àaá Trêu laâ loaâi nhai laåi, ùn giaã laâm thêåt, úã Viïåt Nam coá rêët nhiïìu giöëng trêu. Con trêu àaåi diïån cho loâng töët sûå bònh yïn, sûác maånh, sûå bònh tônh, laâ tûúång trûng cho sûác lûåc vaâ sûå hy sinh. Trêu laâ möåt trong 12 con giaáp, laâ möåt trong luåc suác göìm: ngûåa, dï, trêu, gaâ, choá, lúån gêìn guäi nhêët vúái con ngûúâi. Trêu thuöåc êm. Ngûúâi ta goåi con trêu rêët thên mêåt: “Trêu úi ta baão trêu naây “? Nùm Sûãu laâ nùm con trêu. Giúâ sûãu laâ tûâ 1 giúâ àïën 3 giúâ saáng, laâ luác trêu bùæt àêìu cöng viïåc haâng ngaây, keáo caây hoùåc bûâa. Ngûúâi àeã nùm Sûãu thûúâng coá taâi nùng vaâ coá cûúâng àöå lao àöång têët. Àoá laâ nhûäng àûác tñnh rêët cêìn thiïët àöëi vúái bêët kyâ ai. Thi sô Taãn Àaâ Nguyïîn Khùæc Hiïëu, sinh nùm Kyã Sûãu (1889). Viïån sô Nguyïîn Vùn Hiïåu, sinh nùm Àinh Sûãu ( 1937).
28. LYÁ KHÙÆC CUNG 28 Àúâi trêu laâm thêåt, ùn giaã, cöí caây vai bûâa. Noá laâm viïåc cêåt lûåc cêìn cuâ, nhêîn naåi, keáo caây traã núå (núå àúâi): “Bao giúâ cêy luáa thaânh böng, thò coân ngoån coã ngoaâi àöìng trêu ùn “ Noá chó ùn coã vaâ rúm. Xûa kia, ngûúâi chõu ún noái vúái ngûúâi taåo ún cho mònh rùçng: “Xin laâm trêu ngûåa àïìn nghòn cöng ún ”? Trong Truyïån Kiïìu coá cêu: Laâm thên trêu ngûåa àïìn nghò truác mai”? Àoá laâ lúâi thïì cuãa ngûúâi chõu ún kiïëp naây nguyïån àïën kiïëp sau xin traã núå. Vúái xaä höåi nöng nghiïåp, con trêu laâ àêìu cú nghiïåp. Noá goáp phêìn quyïët àõnh viïåc àêíy maånh sûác saãn xuêët vaâ nùng suêët lao àöång. Trêu rêët khoeã: khoeã nhû trêu möång, yïëu trêu coân hún khoeã boâ. Con gaái úã tuöíi thanh xuên cuäng laâ luác xuên tònh thõnh vûúång nhêët vaâ coá sûác maånh dûä döåi, hùng haái nhêët àûúåc goåi laâ: Gaái 17 beã gaäy sûâng trêu ”? Cêu noái naây coá hai yá nghôa, chó ngûúâi con gaái coá dû sûác laâm viïåc vaâ cuäng coá dû sûác trong “chiïën trêån yïu àûúng ” . Con trêu coá tai laá mñt, àñt löìng baân laâ con trêu hay. Mùæt trêu húi löìi, lúâ àúâ, nhòn chùçm chùçm, röång lûúång, cam chõu duyïn phêån, hiïìn tûâ Khi ngûúâi ta yïu nhau, nhòn nhau bùçng àöi mùæt trêu àúâ àêîn, thêîn thúâ laâ nhû vêåy àoá. Con trêu si tònh, rêët kñn àaáo nïn chùèng mêëy ai àïí yá. Vò hoå khöng nhòn thêëy con trêu liïëc. Haâng nùm úã Àöì Sún vaâo höåi choåi trêu truyïìn thöëng rêët naáo nhiïåt. Nhûng ta chó thêëy coá hai con trêu choåi nhau maâ thöi . Cuå Thòn, 91 tuöíi, úã chúå Àöì Sún cho biïët: “Khi xûa, úã möîi bïn baäi choåi trêu àïìu coã buöåc möåt con trêu caái “ngon laânh” bùçng möåt daãi luåa àoã àïí àöång viïn tònh lang cuãa mònh quyïët àêëu”. Nhû vêåy laâ nhûäng cuöåc choåi trêu xa xûa cuäng phaãi coá chuyïån “maái suy” múái trúã nïn quyïët liïåt. Trúâi sinh ra thïë maâ Con trêu coá ñch cho cöng viïåc nhaâ nöng àaä àaânh. Ngûúâi ta cuäng coân coá thïì sûã duång têët caã nhûäng gò úã con trêu: thõt, xûúng, da, loâng Ngay löng trêu, moáng trêu, sûâng àïìu coá thïì àûúåc axit cho hydrich (HCL) thuãy phên röìi cuâng vúái möåt söë hoáa chêët khaác àïí chïë thaânh xò dêìu, magi, böåt ngoåt hoùåc mò chñnh. Sûâng trêu coân duâng laâm cöëc uöëng rûúåu theo kiïíu dên daä úã miïìn nuái. Noá cuäng laâ caái tuâ vaâ truyïìn lúâi kïu goåi vaâ baãn thên
29. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 29 noá cuäng laâ möåt nhaåc cuå hoaânh traáng. Da trêu bõt mùåt tröëng cho caác loaåi tröëng nhû: tröëng cheâo, tröëng tuöìng, tröëng chêìu, tröëng trong haát aã àaâo, tröëng cúm, tröëng böìng trong àaám ma àaä laâm naáo nûác têm höìn bao ngûúâi. Huyïìn thoaåi kïí vïì chuyïån tònh cuãa Ngûu Lang vaâ Chûác Nûä. Sûå thûåc thò hêåu duïå cuãa hoå laâ chaâng chùn trêu vaâ cö gaái tröìng dêu, dïåt vaãi. Àoá laâ hai mùåt cuãa êm vaâ dûúng, laâ chaâng vaâ naâng. Gêìn àêy nhêët laâ chaâng cöng nhên laái maáy caây vaâ cö gaái laâm trong xûúãng dïåt. Trong vúã Quan êm Thõ Kñnh, sau khi thõ Mêìu bõ thêët voång khöng “ùn thõt” àûúåc Thõ Kñnh, àaä yïu anh Nö theo kiïíu: “Trêu ta ùn coã àöìng ta” vaâ daåy cho anh Nö caách thùæp hûúng khi thêëy oaãn chuâa úã nûúác ta xûa, nhaâ naâo coá 9 àuån 10 trêu laâ nhaâ giêìu. Àûúâng söëng laâ àûúâng nhoã, göì ghïì, cao lïn úã phña giûäa. trêu chêåm uöëng nûúác àuåc laâ noái ngûúâi àïën sau bao giúâ cuäng chó thu hoaåch àûúåc nhûäng gò coân laåi. Àêìu trêu mùåt ngûåa laâ chó nhûäng keã àaáo àïí, hung dûä maâ ai cuäng muöën traánh mùåt. Nhûäng ngûúâi cuâng hoaân caãnh, cuâng khaã nùng, nhêët laâ coá tñnh tònh giöëng nhau, kïët baån vúái nhau goåi laâ trêu tòm trêu, ngûåa tòm ngûåa . Nhûäng cêu noái naây duâng trong trûúâng húåp khöng mêëy têët àeåp. Trêu trùæng ài àêu mêët muâa àêëy laâ chó sûå vö duyïn vêåy Ngûúâi ta baåc àaäi vaâ gheát con trêu trùæng chó vò noá khöng giöëng àöìng loaåi cuãa noá coá maâu àen. Laåi coá cêu: “Coá ùn coá choåi, múái goåi laâ trêu” khuyïn moåi ngûúâi haäy maånh daån àêëu tranh trong cuöåc söëng. Ngaây 23 thaáng chaåp haâng nùm, úã chúå Bûúãi coá phiïn chúå trêu naáo nhiïåt. Ngûúâi ta thûúâng baão: “Thêåt thaâ cuäng thïí laái trêu. Cêu noái naây coân coá vêën àïì phaãi baân Thaách cûúái 3 boâ 9 trêu laâ thaách cûúái nùång maâ bïn trai khoá loâng àaáp ûáng nöíi Con trêu! Con trêu trïn caánh àöìng coâ bay moãi caánh cuãa Viïåt Nam. Con trêu trong huyïìn thoaåi: “Trêu vaâng Höì Têy”, trong giêëc mú cuãa caái tuöíi: “Ai baão chùn trêu laâ khöí con trêu coân coá trong nhûäng cêu haát ru: “trêu ta, ta buöåc búâ ao”. Dùån doâ to nhoã laâm sao tao cuäng bùçng loâng con trêu laâ hònh aãnh thên thûúng vaâ gêìnguäi trong cuöåc söëng cuãa laâng quï Viïåt Nam.
30. LYÁ KHÙÆC CUNG 30 CÊY ÀA Xung quanh Àïìn Baâ úã laâng yã La, Tuyïn Quang coá mêëy cêy àa khöíng löì nöíi cöåm lïn nhû nhûäng ngöi nhaâ lêìu nöëi tiïëp nhau. Chuáng àan kïët laåi vúái nhau bùçng nhûäng chuâm rïî phuå baåt ngaân, bao la. Chuáng àu àûa trûúác gioá nhû nhûäng chiïëc voäng treo thúâ úã caác àïìn Mêîu, phuã Mêîu. Àêy laâ hònh tûúång gúåi yá cho caác baâ meå thúâi xa xûa laâm ra lûúái bùæt caá, tïët voäng vaâ laâm nghïì dïåt vaãi Thaåch vaãi. Thaåch Sanh ngaây xûa coá möåt tuáp lïìu tranh dûúái göëc cêy àa. Öng Buåt nhên tûâ cuäng tûâ nhûäng cêy àa hiïån ra. Cêy àa bïì thïë, bïå vïå, to cao vúâi vúåi. Caác caânh cao thaã daâi xuöëng àêët röìi laåi sinh ra rïî meå, rïî con, bïìn vûäng vaâ àêìy sûác söëng. Cêy àa yïu àúâi, àeåp àeä vaâ noá tûúång trûng cho sûå phöìn sinh vaâ tuöíi thoå Biïíu tûúång cuãa “ Höåi nhûäng ngûúâi cao tuöíi thïë giúái” àûúåc thïí hiïån qua hònh aãnh möåt cêy àa cöí thuå Cêy àa trêìn truåi vúái veã nguyïn thuyã, coá nhûäng àiïìu êín chûáa, coá nhûäng àiïìu röëi rùæm vaâ huyïìn aão. Noá tûúång trûng cho sûå tröëng traãi, cho sûác maånh vêåt lyá vaâ àõa lyá. Noá thu huát vaâo mònh nhûäng tia seát, nhûäng doâng àiïån trûúâng. Nhûäng àïm mûa to gioá lúán, cêy àa àaä chöëng choåi laåi vúái gioá baäo, duäng caãm phi thûúâng. Cêy àa xoâe taán xanh vaâ röång ra àïí che nùæng, che mûa cho moåi ngûúâi. Noá che chúã cho moåi ngûúâi. Noá laâ cêy meå, laâm cho con ngûúâi yïn têm vúái nuå cûúâi, nûúác mùæt, hûúáng vïì vônh cûãu. Ngûúâi ta goåi cêy àa laâng, cêy àa huyïån, cêy àa baäi, cêy àa bïën söng, cêy àa xoám, cêy àa chúå v.v Cêy àa laâ àiïím ghi nhúá, àiïím àaánh dêëu nöíi bêåt, àaåi diïån cho möåt núi chöën àaáng àûúåc lûu yá. Cêy àa chûáng kiïën nhûäng thùng trêìm cuãa caác lúáp ngûúâi, trong tñn ngûúäng dên gian, coá tuåc thúâ cêy àa. Bïn göëc àa thûúâng coá möåt caái miïëu nhoã àùåt baát hûúng, nhûäng chiïëc bònh vöi àïí hûúng khoái cho thêìn cêy àa: “Thêìn cêy àa, ma cêy gaåo”
31. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 31 Chaâng vaâ naâng gùåp gúä heån hoâ, thïì thöët vúái nhau ? bïn göëc cêy àa. Hoå baão: “Coá cêy àa biïët möëi tinh àöi ta” . Cêy àa tha thiïët vaâ thiïng liïng: “Trùm nùm, àaânh lúä heån hoâ Cêy àa bïën cuä, con àoâ nùm xûa”? Cêy àa cuäng laâ nhên vêåt, laâ thaânh viïn cuãa xoám laâng: “Giïëng nûúác, cêy àa tiïîn chaâng trai ra trêån”! Cêy àa laâ hònh aãnh cao àeåp, laâ caã möåt bûác tranh hoaânh traáng gùæn boá vúái maái àònh, chuâa, miïëu, giïëng thúi v v dûång nïn caã möåt thïë giúái tinh thêìn bïìn vûäng cho moåi ngûúâi tûâ khi coân treã thú cho àïën luác vïì giaâ. Cêy da tûúång trûng cho veã àeåp quï hûúng. Noá goáp thïm maâu sùæc, êm thanh cho laâng quï ïm àïìm. Noá vêîy goåi nhûäng àaân chim nhiïìu maâu àïën höåi tuå, laâm töí róa quaã àa chñn. Vaâ thónh thoaãng vaâo nhûäng buöíi àeåp trúâi tûâ nhûäng caânh àa nhùçng nhõt, tung ra nhûäng trêån mûa chim. Ngûúâi ta nhòn lïn mùåt trùng huyïìn aão, thêëy nhûäng neát àêåm nhaåt maâ nghô ngay úã núi àoá coá hònh aãnh cêy àa vaâ chuá cuöåi. Thïë röìi caái huyïìn thoaåi êëy ùn sêu vaâo loâng ngûúâi: “aánh trùng trùæng ngaâ, coá cêy àa to, coá thùçng cuöåi giaâ, öm möåt möëi mú”. Ngaây xûa, úã trïn thên cêy àa thûúâng coá nhûäng túâ caáo thõ, yïët thõ. Thúâi kyâ caách maång xuêët hiïån nhûäng túâ hiïåu triïåu àöìng baâo saãn xuêët, chiïën àêëu, àoaân kïët Ngûúâi quan hoå coá baâi “Lyá cêy àa” nöíi tiïëng. Àoá laâ möåt baâi haát rêët hay noái vïì anh trai laâng ài àïën gêìn göëc àa, nhòn thêëy cö gaái thùæt lûng xanh maâ àem loâng yïu mïën Sau möåt ngaây laâm viïåc vêët vaã buöíi chiïìu maát meã, ngûúâi ta thûúâng tuå têåp nhau bïn göëc àa. Hoå uöëng cheâ vöëi huát thuöëc laâo röìi kïí chuyïån vúái nhau, baân baåc vaâ bònh luêån vïì cuöåc söëng. Àöi khi, bïn quaán nûúác nhoã caånh göëc àa coá àöi vúå chöìng xêím keáo nhõ, haát lïn baâi “Anh khoaá” laâm bêng khuêng caã àaám àöng ngûúâi nghe. Nhaâ nghiïn cûáu ngûúâi phaáp M. Colami àaä viïët hùèn möåt cuöën saách vïì cêy àa öm taãng àaá taåi laâng Thanh Khï huyïån Do Linh, tónh Quaãng Trõ. Cêy àa Tên Traâo laâ hònh aãnh quï hûúng caách maång muâa thu khöng bao giúâ phai múâ trong têm trñ ngûúâi Viïåt Nam qua cêu thú “Maái àònh Höìng Thaái, cêy àa Tên Traâo”.
32. LYÁ KHÙÆC CUNG 32 Ngûúâi Haâ Nöåi thûúâng hay nhùæc àïën cêy àa Cöí thuå nöíi tiïëng: cêy àa nhaâ Boâ. Xûa kia, úã ngay caånh noá laâ nhaâ àuác tiïìn. Bêy giúâ coá möåt nhaâ höå sinh. Qua hai cuöåc khaáng chiïën trûúâng kyâ, cêy àa cuäng gaánh chõu trïn mònh àêìy nhûäng vïët thûúng chiïën tranh. Cêy àa cûãa quyïìn úã phöë Haâng Böng coá nhûäng chuyïån kïí quaái dõ kiïíu Liïu trai chñ dõ. Chuyïån kïí rùçng cûá chêåp töëi, thónh thoaãng coá nhûäng cö gaái rêët àeåp ngöìi trïn nhûäng chiïëc xe tay coá ngûúâi keáo, ài thùm caác cêy àa quanh vuâng Haâ Nöåi röìi biïën mêët luác naâo khöng biïët. Ngaây höm sau, ngûúâi phu xe seä rêët àùæt khaách. Cêy àa chuâa Hai Baâ úã Àöìng Nhên phaãi cêìn àïën hún mûúâi saãi tay múái öm xuïí. Cêy àa úã laâng Vên Höì coá haâng trùm rïî ruã xuöëng àêët nhû möåt chiïëc maânh maânh lúán, àeo trïn mònh haâng trùm chiïëc bònh vöi cöí kñnh vaâ nhûäng baát hûúng lêåp loâe aánh lûãa vaâ khoái úã quanh nhaâ Baác cöí (nay laâ Viïån Baão taâng lõch sûã) coá 6 cêy àa lúán. Gêìn Höì Têy, quaäng àêìu Thuåy Khuï coá cêy àa goåi laâ cêy àa cö Son bïn caånh miïëu cö Son. Àoá laâ núi xûa kia anh khoáa Höìng vaâ cö Son gùåp nhau vaâ chia tay nhau. Cêy àa chuâa Baâ Àanh nguy nga nhû möåt lêu àaâi. Taåi phöë Quaán Thaánh coá ba cêy àa chuåm laåi gêìn nhau, rúåp boáng caã möåt khu phöë. Ngûúâi ta dûång ngay caånh àoá möåt quaán caâ phï goåi laâ quaán caâ phï Quaán Thaánh ngûúâi ta cuäng thûúâng nhùæc àïën cêy àa laâng Luã, cêy àa söng Tö Lõch, cêy àa Haâng Gai v.v . Nhûäng võ cao tuöíi uyïn thêm, àûác àöå, àûúåc moåi ngûúâi tön kñnh goåi laâ caác võ cêy àa cêy àïì. Laåi coá caã nhûäng cuåm tûâ cûãa miïång nhû: cuáng chaáo laá àa, traåch àeã ngoå àa, con nhaâ saäi chuâa ài queát laá àa, cêåy thêìn phaãi nïí cêy àa. Cêy àa laâ möåt veã àeåp, laâ biïíu tûúång, laâ hònh aãnh sinh àöång cuãa laâng quï Viïåt Nam. Noá goáp Phêìn laâm cho vùn hoáa laâng xaä thïm àêåm àaâ, lêëp laánh.
33. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 33 CHUYÏÅN CAÁI CHÚÅ “Trai thûúng vúå, àang àöng buöíi chúå Gaái thûúng chöìng, nùæng quaái chiïìu höm”. Chúå laâ núi öìn aâo naáo nhiïåt nhûng tònh nghôa vúå chöìng laåi àùçm thùæm mùån maâ vaâ kñn àaáo. Coá möåt thúâi, ngûúâi ta chó trñch möåt löëi söëng thiïëu sûå àöëi xûã töët vúái nhau, àaä àûa ra cêu: “Tònh nghôa anh em, cuäng chúå giúâi”! Chúå giúâi laâ caái chúå trúâi úi àêët húäi, coá àuã nhûäng maánh khoeá, lûâa loåc àiïín hònh hún úã nhûäng chúå truyïìn thöëng. Chúå êm phuã hoùåc chúå giúâi ngaây xûa laâ úã trong hoang tûúãng. Thi sô Taãn Àaâ ngaây xûa coá yá àõnh mang vùn cuãa mònh lïn baán úã chúå giúâi. ÚÃã ta cuäng coá möåt vaâi núi heo huát mua baán luác trúâi nhaá nhem töëi nhû giûäa ngûúâi vúái ma quyã. Ngûúâi ta goåi nhûäng núi naây laâ chúå êm phuã. AÁ Nam Trêìn Tuêën Khaãi àaä taã caái chúå laâng nhûäng nùm 1930 - 1931 nhû sau: Lêu vùæng, nhû quïn caãnh chúå nhaâ Nay vïì, coá dõp laåi thùm qua Noái nùng trùæng trúån, tay buön thõt Chaâo goåi xön xao, boån baán quaâ Höëng haách thêìy cai, lïn mùåt dûä Tung tùng luä búåm, kiïëm ùn giaâ Tûå do ngön luêån, khöng ngùn cêëm Chûãi búái huyïn thuyïn luä cùæp gaâ ÚÃ àêu coá sûå trao àöíi, coá möåt söë ngûúâi baán, möåt söë ngûúâi mua laâ thaânh chúå. Noái àïën chúå la ânoái àïën sûå phûác taåp nhên sinh. Coá chúå thön,
34. LYÁ KHÙÆC CUNG 34 chúå laâng (chúå laâng töi coá nhûäng cö gaái, möåt ngaây hai bûäa cúm àeân), chúå huyïån (chúå huyïån möåt thaáng saáu phiïn, gùåp cö haâng xeán kïët duyïn Chêu Trêìn), chúå quaán, chúå chuâa, chúå àònh, chúå cêìu, chúå vuâng cao, chúå bïn söng (quanh nùm buön baán úã mom söng) Nhûng àùåc biïåt vaâ gêìn vúái moåi ngûúâi hún caã laâ caái chúå laâng. Àúåi meå ài chúå vïì laâ möåt caái àúåi chúâ àùåc biïåt, haånh phuác, ngöå nghônh vò cêåu beá hoùåc cö beá seä àûúåc àoán meå, àûúåc nhêån tûâ baân tay thên yïu, chai saån, giaá buöët maâ nöìng êëm cuãa ngûúâi meå nhûäng caái baánh àa, goái keåo, àùén mña, caái buát v.v Àoá laâ nhûäng moán quaâ tuyïåt vúâi nhêët, ngon laânh nhêët, khöng gò saánh nöíi. Vaâo nhûäng dõp Tïët laåi coân tûng bûâng hún nûäa. Chúå laâ núi giao tiïëp, nhöån nhõp. Thöng qua chúå, ngûúâi ta coá thïí biïët àûúåc nhiïìu thöng tin khöng chó vïì buön baán, laâm ùn maâ coân vïì moåi mùåt trong àúâi söëng haâng ngaây: “Dên chúå Phuâ Ninh ai cuäng baão Em coân treã lùæm, nhêët laâng trong Mêëy nùm cö êëy laâm du kñch Khöng hiïíu vò sao, chùèng lêëy chöìng ” . (Nuái Àöi Vuä Cao) Chúå quï thûúâng nöíi bêåt lïn hònh aãnh nhûäng cö haâng xeán vúái nhûäng àöi mùæt nhòn bêng khuêng. Hoå laâ nhûäng böng hoa cuãa chúå nhaâ thú Hoaâng Cêìm àaä viïët vïì hoå rêët hay: “Nhûäng cö haâng xeán rùng àen Caái nhû muâa thu toãa nùæng ” Ngûúâi ta ài chúå àïí mua baán nhûäng thûá cêìn thiïët. Nhûng cuäng coá nhûäng ngûúâi ài chúå chúi, daåo chúå vaâ coi àoá laâ möåt thuá vui. Cuäng coá nhûäng ngûúâi ài chúå àïí tòm hiïíu nhau, manh möëi möåt tònh yïu naâo àoá. Chúå xûa, ngoaâi caác daäy haâng thõt, haâng quaâ, taåp hoáa, quaán rûúåu, trêìu cau, coá caác lïìu gaâ, võt, choá, caá, cua, töm v.v , coân coá loâ nhuöåm, coá caái chaão lúán àun nûúác maâu nhuöåm aáo, yïëm, caåp vaáy. Goác noå, goác kia coân
35. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 35 coá caác öng thêìy boái, thêìy tûúáng söë vaâ coá phiïn laåi coá vaâi ba ngûúâi haát xêím. Qua thùm möåt caái chúå, ngûúâi ta coá thïí biïët sú qua vïì tònh hònh kinh tïë, vùn hoáa, xaä höåi cuãa möåt àõa phûúng naâo àoá. Vò têët caã moåi mùåt àúâi thûúâng àïìu phúi baây ra úã chúå. Chúå cuäng laâ möåt baãn nhaåc giao hûúãng khöíng löì àuã caác loaåi hònh êm thanh. Coá nhûäng caái chúå thêåt àöåc àaáo nhû úã biïn giúái Laång Sún, Cao Bùçng, ngoaâi viïåc mua baán ra, nam nûä thanh niïn coân tòm hiïíu nhau röìi haát sli lûúån vúái nhau. Khi gùåp àûúåc ngûúâi vûâa yá, hoå liïìn àûa nhau ra khoãi chúå. ÚÃã Haâ Giang (Meâo Vaåc) vaâ Laâo Cai (Sa Pa) coân coá chúå tònh. ÚÃ àêy, trai gaái yïu nhau, êu yïëm nhau ngay taåi chúå àaä àaânh, nhûäng ngûúâi coá vúå coá chöìng röìi vêîn coá thïí àïën àêy àïí gùåp ngûúâi tònh cuä cuãa mònh möåt caách tûå do maâ khöng chõu sûå raâng buöåc cêëm àoaán cuãa chöìng (hoùåc vúå) Nhûäng nùm gêìn àêy, úã Giaãng Voä, Kim Liïn, Ngaä Tû Súã cuãa Haâ Nöåi coá nhûäng nhoám ngûúâi tuå hoåp nhau laåi hònh thaânh chúå lao àöång. Thaânh phêìn cuãa chúå lao àöång naây göìm caác thanh niïn khöng coá viïåc laâm, nhûäng ngûúâi nöng dên trong nhûäng ngaây nöng nhaân keáo nhau ra Haâ Nöåi kiïëm viïåc laâm. Chúå xuên cuãa ta cuäng thêåt àùåc biïåt. Möåt vaâi ngaây sau Tïët Nguyïn àaán, khi khöng khñ Tïët vêîn coân traân ngêåp khùæp núi, ngûúâi ta hoåp chúå lêëy may ngaây àêìu nùm. Chúå rêët àa daång vaâ phong phuá, coá àuã caác tïn goåi khaác nhau. Chúå giúâi laâ caái chúå Trúâi úi àêët húäi, núi diïîn ra sûå mua baán àuã caác loaåi mùåt haâng tûâ àún giaãn nhêët àïën maáy moác tinh vi. Chúå êm phuã laâ núi diïîn ra sûå mua baán vïì àïm, khöng nhòn roä mùåt ngûúâi Ngoaâi ra coân coá chúå coác, chúå àuöíi, chúå taåm, chúå bïën, chúå cêìu, chúå chiïìu Tan taác nhû caãnh chúå chiïìu, àoá laâ caái caãnh ruát lui saâo saåc àïën mûác chùèng coân ai. Ai cuäng muöën vïì cho súám. Ca dao xûa coân nhùæc àïën: “Baâ giaâ ài chúå Cêìu Àöng”. Àoá laâ caái chúå úã phöë Haâng Àûúâng ngaây xûa, núi Tuá Uyïn mua àûúåc bûác tranh naâng Giaáng Kiïìu. Chúå baán àuã caác loaåi mùåt haâng “Thûúång vaâng haå caám” Bûác tranh baán úã chúå Cêìu Àöng coân àaáng giaá hún nhiïìu lêìn Noá trúã thaânh möåt cêu chuyïån dên gian ngûúâi àúâi coân nhùæc àïën.
36. LYÁ KHÙÆC CUNG 36 Ngûúâi ta noái “Cûá nhû laâ vúä chúå” laâ vñ caãnh quaá öìn aâo Àoân “Höåi chúå” laâ coá nhiïìu ngûúâi tham gia vaâo cuöåc àaánh röìi laåi boã ài àïën nöîi ngûúâi bõ àaánh khöng coân roä laâ nhûäng ai àaä àaánh mònh. Laåi coân coá möåt cêu chuyïån caãm àöång. Möåt cö gaái gaánh haâng ài chúå, bõ chaâng trai giûä laåi àïí toã tònh. Cö gaái cêìn phaãi tranh thuã túái chúå cho súám, àaä traã lúâi rêët thêåt tònh maâ tha thiïët: “Chaâng trai boã aáo em ra Àïí em ài chúå, keão maâ chúå trûa Chúå trûa haâng baán hïët ài Lêëy gò nuöi meå, lêëy gò nuöi em!” Khi noái: “Cúm haâng, chaáo chúå, vúå nhùåt, con thïm” laâ nhûäng tûâ duâng àïí chó nhûäng gò taåm búå, qua quñt khöng àûúåc nghiïm chónh. Chúå ngaây xûa coân coá möåt nhên vêåt àùåc biïåt. Àoá laâ anh moä chúå, laâ ngûúâi thöng baáo, ài rao moåi tin tûác vïì viïåc buön baán trong chúå. Anh ta coân laâm àuã moåi viïåc nhû giuáp moåi ngûúâi öín àõnh chöî ngöìi, sûãa lïìu laán, thu lïå phñ v.v Nhûng anh ta, chöî naâo cuäng coá mùåt vaâ laâm cho moåi ngûúâi vûâa loâng Anh ta luön chên luön tay, noái nhiïìu, ùn mùåc xöåc xïåch, chñt caái khùn tai choá. Chúå laâ cuöåc àúâi trêìn tuåc. Coá àuã caác muâi võ vaâ hònh aãnh sinh àöång cuãa cuöåc söëng. Ngûúâi ta viïët quaá nhiïìu vïì caái chúå. Chuyïån vïì caái chúå khöng bao giúâ hïët. Coá àiïìu nhûäng caái chúå xûa chó coân giûä laåi möåt chuát thúm thaão vaâ da diïët trong kyá ûác cuãa con ngûúâi ngaây nay.
37. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 37 CHUYÏÅN CAÁI CÖÍNG LAÂNG Ngûúâi ài xa , nhòn thêëy cêy àa, bïën nûúác, cêy gaåo, noác àònh vaâ cöíng laâng laâ biïët àaä vïì àïën quï. Laâng naâo cuäng coá möåt caái cöíng laâng. Coá laâng laåi coá. Möåt cöíng chñnh, möåt cöíng phuå. Caái cöíng laâng chiïëm möåt àõa võ quan troång, thiïng liïng, thûúâng trûåc troång loâng têët caã moåi ngûúâi trong laâng. Phaãi ài qua cöíng laâng röìi múái vïì àïën nhaâ. Caái cöíng laâng chûáng kiïën sûå àïën vaâ sûå ài cuãa moåi ngûúâi. Àaám cûúái tûng bûâng ài vaâo laâng vúái nhûäng mêm cau, trêìu, lïî vêåt phuã têëm vaãi àoã röìi nhûäng àaám ma nöíi keân tröëng tiïîn ngûúâi quaá cöë qua cöíng laâng. Khi ài qua cöíng laâng, ngûúâi chïët phaãi àûúåc khiïng tay , . haå thêëp xuöëng àïí chaâo vônh biïåt caái cöíng laâng thiïng liïng maâ thên thiïët. Möîi laâng xêy cöíng theo kiïíu daáng vaâ phong caách cuãa mònh. Nhûng àïìu coá àiïím giöëng nhau laâ laâm sao cho caái cöíng laâng phaãi nghiïm trang, hoaânh traáng, khoeã maâ àeåp. Coá nhiïìu laâng xêy dûång cöíng laâng giaãn àún maâ ûa nhòn. Coá nhûäng laâng xêy dûång cêìu kyâ hún. Cöíng laâng Àöng laâ möåt cöíng toâ voâ cao 4 meát. Phña trïn laâ hai maái ngoái nùçm trïn khung, vò keâo bùçng göî tûá thiïët. Phña bïn ngoaâi maái àûúåc xêy lïn möåt bûác tûúâng gaåch dêìy. Trïn maái cong coá àùæp nhûäng maãng trang trñ nuái, mêy. Bïn dûúái coá àïì tïn laâng. Bûác tûúâng gaåch vöì nöëi liïìn hai bïn cöíng toâ voâ vúái hai cöåt truå cao vuát Trïn àónh cöåt truå coá hònh möåt quaã àaâo tûúång trûng cho sûå trûúâng thoå. Maái nhaâ saát cöíng che cho möåt khoaãng àêët chûâng 10 meát vuöng àïí cho moåi ngûúâi taåm thúâi traánh mûa nùæng. Thên cöåt laâ cêu àöëi vúái nhûäng chûä röìng bay phûúång muáa: “Cao quyá phong thanh thiïn vaån cöí Nam thanh nûä tuá nhêët hûúng chung” Laâng Àöng coân möåt cöíng thûá hai nûäa vúái àöi cêu:
38. LYÁ KHÙÆC CUNG 38 “Khúãi têm tiïìn nhên lêåp Tñch àûác hêåu thïë truyïån”. Trïn tûúâng cöíng laâng coá trang trñ nhûäng nhaânh laá vaån niïn caách àiïåu thaânh nhûäng àûúâng gêëp khuác duyïn daáng la àaâ, moác vaâo nhau. Ài vaâo cöíng laâng phaãi qua ba bêåc laát àaá. Cöíng laâng Höì coá àöi cêu àöëi: “Myä tuåc thuêìn phong caãnh chiïëu Têy Höì minh kñnh. Thiïån ngön, haão sûå trûúãng lûu maåt lúåi danh hung” (Maåt lúåi laâ hoa nhaâi) Cöíng laâng Thoå gêy êën tûúång bùçng hai cöåt truå xêy cao. Coá ba bêåc ài lïn laát àaá xanh. Trûúác àêy coá möåt cêy si cao, sum sï, xanh laá, phuã lïn möåt bïn cöåt. Ngûúâi ta coá cêu veâ: “Chuâa Thiïn Niïn coá cêy laá coå Bïn laâng Thoå coá caái cöíng xanh Chuâa Baâ Àanh vùæng tanh vùæng ngùæt”. Cöíng laâng caã cuäng laâ möåt noác nhaâ hai maái. Möåt maái ra ngoaâi, möåt maái vaâo trong. Têët caã àûúåc 4 chiïëc cöåt göî lim lúán àöåi lïn. Dûúái chên cöåt coá chön hai con sêëu àaá Coá ngûúâi goåi laâ con nghï àaá. Vaâo laâng phaãi qua nùm bêåc xêy gaåch. Hai bïå cöåt truå cöíng laâng vuát lïn thanh thoaát nhû muáa vúái trúâi xanh. Cöíng laâng Sún Àöìng (Hoaâi Àûác), cöíng laâng Yïn Sún (Quöëc Oai) àûúåc rêët nhiïìu du khaách nûúác ngoaâi tòm àïën, nghiïn cûáu, chuåp aãnh sao cheáp. Hoå trêìm tröì khen ngúåi hïët lúâi nhûäng caái cöíng laâng naây. Mùåc duâ, chuáng ta coân rêët nhiïìu nhûäng caái cöíng laâng khaác àeåp hún nhiïìu. Coá nhûäng cöíng laâng àûúåc xêy dûång thêåt hoaânh traáng vúái ba cöíng toâ voâ liïìn nhau. Hai cöíng hai bïn nhoã hún cöíng giûäa nhû kiïíu toaâ tam quan úã àònh. ÚÃ nhûäng laâng coá nhiïìu ngûúâi laâm quan to, thêåm chñ coá caã nhûäng tûúáng quên hiïín haách, bïn caånh cöíng laâng àûúåc dûång möåt bia “haå maä”. Ai ài ngûåa túái àêy phaãi xuöëng ngûåa. ÚÃã hai caánh cûãa coá möåt höí phuâ. Laâng
39. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 39 naâo coá nhiïìu ngûúâi àöî àaåt, nhiïìu quan vùn thò cöíng laâng coá nhiïìu cêu àöëi hay, nhûäng bûác hoaânh àïí ngúåi ca vaâ khuyïën hoåc. Coá nhûäng cöíng laâng àùæp quaã bêìu trïn noác. Quaã bêìu naây laâ quaã bêìu chûáa àûång tinh hoa cuãa caã vuä truå. Coá hònh hai con caá hoáa long chêìu hai bïn quaã bêìu. Bûác hoaânh thûúâng àïì chûä Tiïíu vi àaåi (caái nhoã laâ caái lúán) hoùåc haâng chûä Trûåc àaåo vi haânh (ài àûúâng thùèng).Coá cöíng laåi coá caã àiïëm canh nhö lïn cao. Àoá laâ núi àïí caác tuêìn phu àûáng lïn cao maâ quan saát xung quanh. Àïm àöng hoå àöët lûãa trïn choâi. Trûúác kia xêy cöíng laâng phaãi coá thêìy àõa lyá xem phong thöí, xem àõa thïë. Cöíng laâng phaãi dûåa vaâo thïë àêët coá long quyâ höí phuåc hoùåc buång con caá múái mong coá àûúåc uy vuä vaâ sûå sinh söi. Nïëu dûåa àuáng vaâo thïë bõ gêåy thò khöng hay. Riïng vïì mùåt kiïën truác vaâ trang trñ nhûäng mêy, nûúác, hoa, laá, maâu sùæc, àûúâng neát nhûäng caái cöíng laâng xûa coân giûä laåi caã möåt kho baáu vö giaá. Chuáng àûúåc xêy dûång bùçng nhûäng baân tay thêìn tònh cuãa caác bêåc cha öng chuáng ta. Nhûäng àûúâng neát, hoa vùn mang laåi cho chuáng ta nhiïìu tñn hiïåu tûâ xa xûa cuäng nhû nhûäng mêåt maä vïì caái àeåp vaâ tû duy truyïìn thöëng, àoâi hoãi ngûúâi àúâi sau giaãi maä. Ngùæm cöíng laâng, coá luác ta thêëy noá dõu daâng nhû tònh meå, luác àoã rûåc lïn nhû raáng chiïìu, luác àùm chiïu dùçn vùåt. Coá luác noá laåi mú maâng sûúng khoái. Cöíng laâng quan saát nhûäng àiïìu thaánh thiïån vaâ nhûäng àiïìu ma quyã trong cöång àöìng. Noá laâ sûå àoán nhêån. Cöíng laâng giûä laåi nhûäng kyã niïåm cuãa nhûäng phuát giêy lõch sûã. Cöíng luön im lùång, giûä trong mònh nhûäng àiïìu bñ mêåt cuãa ngaân àúâi. Cöíng laâng rung àöång khön xiïët cuâng vúái bûác tûúâng cuä rïu phong vaâ vúái nhûäng chûáng tñch nhiïìu nùm thaáng àaä qua. Cöíng laâng khöng chó nhòn vaâ thêëy, noá coân suy tû. Caánh cûãa cöíng laâng múã laâ thuöåc vïì dûúng, àoáng laâ thuöåc vïì êm. Chuáng ta khöng quïn caái cöíng laâng Vuä Àaåi gùæn boá vúái nhûäng nhên vêåt Chñ Pheâo, Thõ Núã, Laäo Haåc, Baá Kiïën cuãa Nam Cao. Cuäng khöng quïn caái cöíng laâng trong tiïíu thuyïët Tùæt Àeân cuãa Ngö Têët Töë. Chó vò mêëy suêët sûu chûa àoáng àuã maâ tuêìn phu nhêët àõnh khöng múã cöíng laâng cho moåi ngûúâi ra àöìng laâm viïåc hoùåc ài laåi khiïën nhên dên bêët bònh àêëu tranh”. Quï hûúng laâ àïm trùng
40. LYÁ KHÙÆC CUNG 40 toã. Quï hûúng laâ chuâm khïë ngoåt v.v Nhûng quï hûúng cuäng coân laâ caái cöíng laâng nhûäng ngûúâi con khi xa quï hûúng àïìu cuái àêìu chaâo trûúác cöíng laâng, heån ngaây trúã laåi. Ngaây xûa, quan Traång vïì laâng cuäng phaãi vaái chaâo caái cöíng laâng röìi múái ài qua. Têët caã moåi hoaåt àöång trong laâng àïìu àûúåc àûa àïën caái cöíng laâng. Nhûäng tin tûác àûúåc niïm yïët lïn vaâ àûúåc moåi ngûúâi khaáo nhau, baân baåc, truyïìn baá thaânh nhûäng cêu chuyïån khöng bao giúâ hïët. Ngay sau caái cöíng laâng thûúâng moåc lïn möåt vaâi quaán haâng. Möåt söë gia àònh quêy quêìn tuå têåp laåi vúái nhau hònh thaânh möåt xoám goåi laâ xoám cöíng. Xoám cöíng naây thûúâng laâ xoám àöng vui nhêët laâng. Ngûúâi ta àïën àêy àïí nghó ngúi, vui chúi thû giaän vúái baát nûúác traâ, àiïëu thuöëc laâo vaâ taán chuyïån gêîu vúái nhau. Caånh caái cöíng laâng cuäng laâ núi trai gaái heån hoâ. Hoå nhòn lïn cöíng laâng maâ thïì thöët yïu nhau “àïën àêìu baåc rùng long”. Coá khi laåi coá àaám haát xêím àïën haát laâm naáo nûác àaám àöng vúái nhûäng àiïåu haát buöìn dên daä. Tiïëng àaân bêìu hoâa theo tiïëng nhõ laâm bêng khuêng caã löëi xoám. Trong nhûäng ngaây höåi heâ, lïî tïët, xoám cöíng thûúâng laâ xoám àöng vui hún caã. Cöíng laâng thên thiïët vaâ gêìn guäi vúái möîi ngûúâi trong chuáng ta. Khöng thïí naâo quïn àûúåc hònh aãnh caái cöíng laâng rïu phong, sûúng khoái trêìm mùåc maâ kiïu huâng.
41. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 41 NHÛÄNG PHO TÛÚÅNG QUYÁ HIÏËM TÛÚÅNG BAÂ TRÛÚNG THÕ NGOÅC CHUÁC VAÂ CÖNG CHUÁA LÏ THÕ NGOÅC DUYÏN ÚÃ CHUÂA BUÁT THAÁP. Chuâa Buát Thaáp coá nhiïìu tûúång, nhûng khaách tham quan thûúâng chuá yá àïën hai pho tûúång, àoá laâ tûúång baâ Trûúng vaâ Cöng chuáa Ngoåc Duyïn. Caã hai pho tûúång àïìu úã tû thïë ngöìi thiïìn, àûúåc àùåt trong khaám thúâ sún son thïëp vaâng rûåc rúä. Baâ Hoaâng àöåi vûúng miïån coá choãm cao. Nhûng baâ laåi khoaác aáo kiïíu tu haânh. Coân Cöng chuáa mùåc xiïm y cuãa vûúng triïìu. Àoá laâ hai khuön mùåt raång rúä, hoa phêën phiïu böìng. Nhûäng àöi mùæt nghiïm nghõ, àoan trang, nhòn thùèng. Möi húi móm cûúâi àön hêåu. Nhûäng nïëp aáo xö lïn nhau nhû nhûäng àúåt soáng luên höìi, soáng nhên tònh gioá buåi. Baâ Hoaâng mùåc aáo vaâng nhiïìu hoa vùn, cöí xeã thêåt sêu, löå roä caánh yïëm maâu phúát höìng trêìn thïë. Àöi mùæt sùæc, löng maây sûúng khoái maâ ngûúâi Trung Quöëc goåi laâ “yïn mi”. Theo buát tñch coân laåi, luác coân söëng, baâ Hoaâng vaâ Cöng chuáa àïìu goáp caã têm lûåc, taâi lûåc cho viïåc xêy dûång chuâa vaâ giuáp àúä ngûúâi ngheâo. Nïn khi hoå vïì vúái Phêåt, caác nghïå nhên taâi hoa àaä taåc tûúång hoå vúái têët caã têëm loâng. TÛÚÅNG BAÂ CHUÁA TAÅI CHUÂA MÑA Baâ Ngö Thõ Ngoåc Duyïn vöën laâ möåt thön nûä. Baâ àûúåc chuáa Trõnh Traáng múâi vaâo phuã chuáa. Baâ chó ú ãphuã chuáa möåt thúâi gian röìi vïì söëng vúái dên thön. Baâ duâng tiïìn nhaâ chuáa cho àïí khai khêín baäi söng vaâ taåo dûång chuâa Mña. Baâ choaâng bïn ngoaâi möåt khùn choaâng maâu sûäa “vuä truå” lïn khùæp phêìn trïn vaâ nûãa àêìu. Toác buöng thaã, coá àûúâng ngöi giûäa. Khuön mùåt traái xoan, cùåp maây thanh tuá, nhû mêy cong. Mùæt nhòn xa xöi, cûúng nghõ. Möi quaã tim. Phêìn naâo coá neát cuãa nûä thêìn Funöng.
42. LYÁ KHÙÆC CUNG 42 TÛÚÅNG BAÂ CHUÁA ÀÊÌM MAI ÀÖÅNG Baâ coá khuön mùåt àêìy àùån, nhên hêåu. Toác chaãi ngûúåc, kïët trïn àónh. Coá giaãi luåc trang trñ, chaãy ra sau lûng. Tûúång mùåc aáo choaâng, Cöí kiïu ba ngêën. Caánh tay nheå nhaâng àïí lûãng thû khöng. PHO TÛÚÅNG THAÁNH MÊÎU LIÏÎU HAÅNH ÚÃ CHUÂA HÛÚNG TÑCH Thaánh Mêîu laâ möåt trong “Tûá bêët tûã” cuãa Viïåt Nam Tûúång cao 2,5 meát, phuã sún son thïëp vaâng. Daáng uy nghi, àûúâng bïå, cao sang, quyïìn quyá, thaánh thiïån maâ rêët “àúâi”. Thaánh Mêîu vûâa laâ ngûúâi nhaâ trúâi, vûâa laâ ngûúâi trêìn thïë. Ngûúâi àaä tûâng laâ vúå, laâ meå. Ngûúâi bïnh vûåc keã yïëu. Tûúång coá àöi mùæt haånh nhên. Khuön trùng, maây liïîu, Cöí kiïu. Hai baân tay àùåt nheå lïn nhau, tûâ bi, thû thaái, thûúng àúâi. AÁáo trong cuãa ngûúâi coá nhûäng àûúâng gaåch aánh saáng. AÁáo ngoaâi coá hònh haâi mêy khoái. Àoá laâ hûúng trêìm, laâ sûå hy sinh, laâ cêìu nöëi giûäa trúâi vaâ àêët. TÛÚÅNG CHIÏU NGHI PHAÅM THÕ NGOÅC XUYÏËN Tûúång toåa laåc taåi xaä Xuên Taão (Tûâ Liïm). Baâ möì cöi tûâ nhoã phaãi ài laâm con nuöi möåt gia àònh noå. Nhûng vò baâ thöng minh vaâ coá nhan sùæc chim sa caá lùån nïn àûúåc chuáa Trõnh Taåc lêëy laâm vúå, phong cho baâ laâ Chiïu Nghi, röìi àïå nhêët cung Têìn. Baâ thûúâng vïì thùm quï, boã tiïìn ra mua ruöång tùång laâng vaâ dûång chuâa. Tûúång Chiïu Nghi laâ möåt bûác tûúång rêët àeåp, têåp trung àûúåc hêìu nhû têët caã caác neát àeåp chuêín mûåc truyïìn thöëng cuãa caái àeåp Viïåt Nam noái riïng vaâ cuãa phûúng Àöng noái chung. Àöi mùæt tûúång xa khúi, tinh anh, trñ tuïå. Mùæt to maâ saáng, cöí cao, löng maây daáng “tên nguyïåt” (trùng non). Àoá laâ caái veã àeåp thiïn thêìn theo quan niïåm aá Àöng. Toác buöng daâi. Àêìu àöåi muä miïån. Daáng ngöìi ung dung, tûå taåi, àêìy niïìm tin. Mùåt hoa da phêën. TÛÚÅNG HOAÂNG HÊÅU DÛÚNG VÊN NGA ÚÃ ÀÏÌN VUA LÏ Tûúång àûúåc nhiïìu baån nûúác ngoaâi àaánh giaá rêët cao: “Möåt trong nhûäng pho tûúång àeåp cuãa Àöng Nam aá” Tûúång coá veã mùåt kiïu sa, duyïn daáng, àùçm thùæm, mïìm maåi, ngoåt ngaâo. Buång thon, ngûåc núã, tay chên
43. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 43 tuyïåt myä, dõu hiïìn, êëm aáp, àön hêåu, bao dung, cùçm cên naãy mûåc. Xiïm y cuãa ngûúâi chó cêìn sûãa àöíi laåi möåt chuát cho “hiïån àaåi” laâ àuã sûác laâm nghiïng ngûãa giúái thúâi trang trong vaâ ngoaâi nûúác TÛÚÅNG PHÊÅT ÚÃ CHUÂA HÛÚNG TÑCH Khuön mùåt Phêåt khöng coá chuát xao àöång, trêìm mùåc, sêu lùæng trang nghiïm. Mùæt húi kheáp muäi thùèng. Miïång tûúi, àêåm àaâ, Phaãng phêët neát “cûáu àöå”. Nïëp aáo phña lûng cuãa ngûúâi chaåy cheáo tûâ vai traái xuöëng, lûúån cong lïn röìi cuöån laåi nhû aáng mêy úã Phña caånh bïn phaãi Möåt söë khaách du lõch nûúác ngoaâi rêët thñch thuá vaâ say mï, thaânh khêín trûúác nhûäng Pho tûúång thúâ úã nûúác ta. Àoá laâ nhûäng Pho tûúång caác baâ chuáa, Phêåt, Thaánh Mêîu, Cöng chuáa, giai nhên úã caác àònh chuâa, miïëu úã Haâ Nöåi vaâ caác vuâng lên cêån. Hoå laâ nhûäng nhaâ du lõch chuá yá àïën vùn hoáa vaâ nghïå thuêåt. Caác baån Trung Quöëc, Höìng Köng, Àaâi Loan nhêån xeát: “Nhûäng ngöi sao nhû Lûu Hiïíu Khaánh, Cuãng Lúåi, Lûu Tuyïët Hoa, Trûúng Maån Ngoåc chó coá àûúåc chuát ñt veã àeåp núi caác pho tûúång thúâ úã Viïåt Nam”. Àïí hiïíu biïët chên dung caác võ nûä thêìn, vûúng hêåu, Cöng chuáa, caác võ nûä anh huâng àûúåc tön thúâ úã Viïåt Nam, chuáng ta múái chó àûúåc àoåc qua trïn saách baáo, xem vaâi vúã kõch, nghe chuát nhaåc, xem muáa maâ tûúãng tûúång ra. Nhûng caái veã àeåp töíng thïí, àñch thûåc, phong phuá löång lêîy cuãa nhûäng khuön mùåt phi phaâm àoá laåi àûúåc àõnh hònh úã mùåt àiïu khùæc taåc tûúång. Qua nghï thuêåt naây, chuáng ta múái coá thïí thêëy nhûäng khuynh hûúáng cú baãn vïì yá tûúãng lyá tûúãng hoaá vaâ tinh thêìn hoaá veã àeåp têm höìn vaâ cú thïí cuãa nhên vêåt Möåt söë nhaâ nghiïn cûáu vïì thúâi trang vaâ vïì nghïå thuêåt trang àiïím nûúác ngoaâi àaä sang thùm Viïåt Nam. Hoå khöng muöën noái rùçng hoå laâm nhûäng cöng viïåc naây. Nhûng hoå boã ra nhiïìu thò giúâ ài nghiïn cûáu caác tûúång Thúâ cuãa Viïåt Nam. Phaãi chùng nhûäng pho tûúång úã caác àònh, chuâa, àïìn, miïëu Viïåt Nam àang lïn ngöi? Chuáng ta khöng thïí thúâ ú laåi caâng khöng thïí thiïëu hiïíu biïët vïì nhûäng pho tûúång quyá hiïëm maâ cha öng àaä àïí laåi cho chuáng ta.
44. LYÁ KHÙÆC CUNG 44 CÊY GAÅO Cuâng vúái àònh, chuâa, cêy àa , cêy gaåo cuäng laâ möåt hònh aãnh quen thuöåc vaâ gêìn guäi cuãa laâng quï Viïåt Nam. Cêy gaåo coá thïí àûúåc tröìng úã nhûäng maãnh àêët tröëng, vùæng, xa möåt chuát vúái àònh, chuâa, miïëu, úã baäi tha ma, úã àêìu chúå, úã cuöëi laâng nhû cêu: “Àêìu àa, gaåo cuöëi chuöëi sau, cau trûúác” Ngûúâi theo Phêåt giaáo thñch cêy àa. Ngûúâi theo Àaåo giaáo thñch cêy gaåo. Moåi ngûúâi cuäng noái: “Thêìn cêy àa, ma cêy gaåo “? Cêy àa sum sï, xanh tûúi, kñn laá, rïî buöng xuöëng rêët thú möång. Ngûúâi ta coá thïí taåm truá mûa, nùæng dûúái göëc àa. Coân cêy gaåo thò cao lïu nghïu, khùèng khiu, ñt laá. Bïn göëc cêy àa hoùåc cêy gaåo thûúâng coá möåt baân thúâ nhoã. Coá caã baát hûúng àïí thúâ phêåt hoùåc thúâ ma. Caách àêy mêëy nùm, taåi cêy gaåo úã goác Vùn Miïëu luác naâo cuäng coá khoái hûúng nghi nguát. Cêy gaåo, phûúng Têy goåi taâ Kapokier, Trung Quöëc goåi laâ möåc miïn, noá tûúång trûng cho cuöåc àúâi, cho sûå ngay thùèng. Noá àoán aánh mùåt trúâi vaâ mùåt trùng. Noá àûáng cao vuát hùèn lïn, chöëng laåi vúái baäo taáp, gioá mûa, chõu trêån cho àöìng loaåi. Noá àûáng bònh thaãn, chên thûåc, maâ kiïn cûúâng. Noá nhû möåt anh lñnh gaác, àõnh hûúáng, chó cho moåi ngûúâi dïî nhêån ra laâng xoám cuãa mònh tûâ rêët xa. Noá tûúång trûng cho sûå trûúâng thoå, giûä liïn laåc giûäa trúâi vaâ àêët. Noá laâ cêy vuä truå. Caác loaâi boâ saát baám vaâo göëc cêy vaâ rïî cuãa noá. Nhiïìu loaâi chim àïën vúái noá. Chim lúán úã nhûäng caânh trïn cao. Chim nhoã úã nhûäng caânh thêëp hún, chuáng rñu rñt, gioång cao, gioång trêìm, chuyïån troâ vúái nhau, tûng bûâng, nhöån nhõp, laåi tranh caäi vúái nhau nhû hoåp chúå. Khung caãnh thêåt tûng bûâng, naáo nhiïåt. Nhûng cêy gaåo chó laâ “cêu laåc böå”, laâ núi chuáng ngûâng nghó chöëc laát trong nhûäng chuyïën bay daâi maâ thöi. Chuáng khöng bao giúâ laâm töí trïn cêy gaåo. Vò cêy gaåo thûa laá, chùèng coá laá àïí nguåy trang. Chuáng rêët dïî bõ löå. Tuy vêåy, cêy gaåo hiïëu khaách, niïìm núã. Laá cêy gaåo mïìm deão luön àoán nhûäng laân gioá qua laåi. Caânh thò nhiïåt liïåt àoán chim tûâ moåi núi àïën. Goåi laâ chi nghïnh nam bùæc àiïíu, diïåp töëng vaäng lai phong.
45. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 45 Cûá àïën thaáng 3, 4 haâng nùm, cêy gaåo ra hoa, laâm àoã rûåc caã möåt khoaãng trúâi. Ngûúâi ta baão laâ cêy gaåo thùæp àeân toãa saáng. Nïëu mêëy cêy gaåo úã gêìn nhau, cuâng núã hoa thò goåi laâ caác cêy gaåo thùæp àuöëc. aánh saáng cuãa hoa gaåo saáng àoã, rûåc rúä. Nïëu trong Truyïån Kiïìu coá cêu: “Àêìu tûúâng, lûãa lûåu lêåp loâe àêm böng” thò hoa lûåu thùæp saáng möåt quaäng vûúân. Coân hoa gaåo cao, nhiïìu caânh vaâ coá nhiïìu hoa xoâe ngûãa lïn trúâi. ÚÃ chuâa Hûúng, àïën muâa hoa gaåo núã, maâu àoã hai bïn nuái chaåy doåc theo suöëi Yïën. Nhiïìu haâng cêy gaåo cûá xïëp haâng bïn nhau nhû nhûäng daäy àeân. Coá nhûäng núi, caác cêy gaåo têåp trung laåi vúái nhau, àaä taåo ra nhûäng “àaám chaáy” laâm ta loáa mùæt. Du khaách baão hoa gaåo thùæp saáng chuâa Hûúng. Coá nhiïìu khi hoa gaåo rúi caã xuöëng thuyïìn cuãa du khaách daåo chúi trïn suöëi. Cêu gaåo laâm àeåp cho moåi ngûúâi vaâ caái àeåp laâm cho ngûúâi ta trúã nïn thaánh thiïån hún, yïu cuöåc söëng hún. Caãnh tûúång naây gêy êën tûúång rêët maånh meä àöëi vúái khaách du lõch ngûúâi nûúác ngoaâi. Heån trúã laåi chuâa Hûúng möåt lêìn nûäa vaâ goåi hoa gaåo laâ “hoa tònh yïu”. ÚÃ Têy Nguyïn, cêy gaåo àûúåc goåi laâ cêy Púlang. Chuáng laâm àoã rûåc caã nhûäng khu rûâng, àöìi, sên nhaâ Röng. Cêy gaåo úã àêy laâ cêy àïí buöåc con trêu hiïën sinh trong lïî àêm trêu. Do àoá, cêy gaåo cuäng àûúåc goåi laâ cêy hiïën sinh. Nhûäng cùåp tònh nhên khöng bao giúâ àûa nhau ra göëc cêy gaåo maâ tònh tûå. Àoá laâ àiïìu töëi kõ. Hoå cho rùçng nhû vêåy seä gùåp phaãi nhûäng sûå khöng may mùæn. Cêy gaåo laånh leäo cö àún, thûúâng coá mùåt úã nhûäng núi vùæng veã, khuêët neão. Nhûäng linh höìn phiïu baåt khöng coá ngûúâi thên cuáng giöî thûúâng lêín quêët núi cêy gaåo. Ngaây rùçm thaáng baãy laâ ngaây cuáng cö höìn cuãa thêåp loaåi chuáng sinh thûúâng àûúåc töí chûác gêìn núi cêy gaåo. Ngûúâi ta vûát têët caã nhûäng àöì coân thûâa laåi sau khi cuáng lïî vaâo cêy gaåo vaâ cuäng coá nghôa laâ cuáng cho caác cö höìn vûúng vêët quanh cêy gaåo. Àaä coá cêu: “Rñu rñt thò àïën cêy àa, nhaåt tònh thò àïën tha ma cêy gaåo”? Voã cêy gaåo laâm thuöëc cho ra thai, thuöëc chûäa sa àò. Rïî cêy gaåo ùn röång vaâ sêu nïn cêy gaåo rêët vûäng chùæc. Phêìn cùæm sêu xuöëng àêët coá nhûäng nöët phöìng lïn goåi laâ cuã laâm thûác ùn àöå nhêåt cho ngûúâi xûa khi thiïëu lûúng thûåc. Àïën cuöëi thaáng 4, 5, böng gaåo bay taã túi theo têët caã caác chiïìu gioá, giùng àêìy khöng gian nhû laâ tuyïët rúi gúåi lïn maái toác baåc cuãa caác meå giaâ. Ngûúâi ngheâo thûúâng nhùåt, gom laåi àïí may aáo böng chöëng reát. Ngûúâi Têy
46. LYÁ KHÙÆC CUNG 46 Nguyïn vaâ ngûúâi Thaái lêëy böng gaåo laâm àïåm traãi giûúâng vaâ laâm phao cûáu sinh. Àïåm böng gaáo cuãa ngûúâi Thaái Mai Chêu rêët nöíi tiïëng. Loaåi àïåm naây coá àöå xöëp lyá tûúãng. Nùçm rêët ïm maâ khöng bñ nhû àïåm muát, àïåm ga böng tûâ cêy böng rêët choáng deåt vaâ huát êím, khöng bùçng böng gaåo. Nhêët laâ nhûäng chiïëc àïåm àoá laåi coá nhûäng àûúâng thïu bay böíng maâ thêm trêìm. Chuáng cung cêëp cho thõ trûúâng trong nûúác vaâ xuêët khêíu. Göî cêy gaåo trùæng, thúá mõn duâng àïí laâm aáo quan. Nhêët vaâng têm, nhò göî gaåo. Göî cêy gaåo coân duâng àïí khùæc nhûäng baãn àöì àïí in. Nhûåa cêy gaåo phöëi húåp vúái möåt vaâi loaåi nhûåa khaác nûäa, duâng laâm nhûåa àïí bêîy chim gaáy, chim hoåa mi, chim ngoái. Hoa gaåo caánh to maâ daây. Noá rúi xuöëng àêët, rêët choáng heáo taân. ÚÃã phûúng Têy, gêìn àêy coá möåt söë haäng myä phêím thûã nghiïåm vaâ tòm toâi maâu àoã cho son möi. Maâu àoá laâ sûå phöëi húåp giûäa àoã, vaâng vaâ trùæng. Cuöëi cuâng, hoå kïët luêån: “Maâu àoã lyá tûúãng àoá laâ maâu cuãa hoa gaåo”. Cindy Crawford duâng maâu àoã hoa gaåo. Maâu möi cuãa Sharon Stone Cöång vúái maâu àoã trïn möi Madona thaânh maâu àoã hoa gaåo. Cêy gaåo söëng haâng ngaân nùm. Noá laâ nhên chûáng yïn lùång cuãa nhiïìu àúâi ngûúâi. Noá chûáng kiïën nhûäng sûå thùng trêìm àêìy möì höi nûúác mùæt, thêåm chñ caã maáu lûãa cuãa nhiïìu thïë hïå. Noá biïët têët caã, noá chûáng kiïën nhûäng gò xaãy ra vúái nhûäng kiïëp ngûúâi phuâ du. Nhûäng ngûúâi ài chúå xa, ài buön baán xa, ài cöng taác ñt ngaây àùåc biïåt laâ nhûäng ngûúâi ài xa quï àaä lêu nùm nhòn thêëy tûâ xa ngoån cêy gaåo thêëy thên quen vö cuâng. Hoå ài tùæt röìi xuyïn qua àoaån ngoä xanh biïëc nûäa thöi laâ vïì àïën nhaâ. Núi àêy coá ngûúâi meå, ngûúâi vúå hoùåc ngûúâi thên àang chúâ àoán hoå Cêy gaåo cuäng laâ möåt hònh aãnh thên yïu àöåc àaáo vaâ nöíi bêåt cuãa laâng quï Viïåt Nam
47. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 47 CON NGHÏ ÀAÁ ÚÃã nhûäng núi trang troång, nöíi bêåt taåi caác laâng xoám thûúâng coá möåt con vêåt quen thuöåc, àûúåc kñnh nïí, yïu mïën. Àoá laâ nhûäng con nghï àaá àûúåc àùåt hai bïn cöíng laâng,cöíng tam quan, cöíng xoám, cöíng àònh, sên àònh. Coá khi nhûäng con nghï coân ngöìi choát voát trïn àónh cöåt cöíng tam quan nhû àang bay trong mêy. Con nghï àûúåc taåc bùçng àaá, bùçng àêët nung hoùåc bùçng vöi caát coá tö veä àuã maâu sùæc sùåc súä. Nghï àûúåc taåc bùçng àaá àïí noái lïn rùçng, chùèng coá gò lay chuyïín àûúåc chuáng vaâ chuáng töìn taåi maäi maäi. Nhûäng con nghï coá mùåt tûâ nhûäng àúâi xa xûa. Chuáng laâ nhûäng con vêåt linh thiïng, duäng caãm, tinh khön. Chuáng bïnh vûåc àiïìu thiïån, trûâng phaåt àiïìu aác. Chuáng àûúåc goåi laâ nghï vò chuáng coá hoå vúái nhûäng röìng, sû tûã, kyâ lên. Vò vêåy, chuáng vûâa laâ röìng, vûâa laâ sû tûã. Röìng vúân mêy, phun mûa cho àöìng ruöång, muâa maâng. Röìng coân mang laåi nhûäng àiïìu töët laânh vaâ kyâ diïåu àïën cho moåi nhaâ. Sû tûã coá sûác maånh ghï gúám, uy phong lêîm liïåt canh gaác cho sûå bònh yïn cuãa xoám laâng, baão vïå ngûúâi töët, rùn àe keã xêëu. Nhêët laâ trïn àêìu noá laåi coá möåt caái sûâng nhoån nhû muäi tïn vaâ sùæc nhû gûúm. Noá baão vïå caái cöíng laâng laâ löëi vaâo laâng. Chuáng laåi coân möåt taác duång nûäa laâ trang àiïím cho caãnh quan xung quanh. Cöíng laâng, sên àònh coá àûúåc nhûäng con nghï seä trú nïn àeåp àeä, rûåc rúä hún. Con nghï coá àöi mùæt to vaâ saáng, traán röång, àêìu to coá sûâng, miïång röång, nhe caã hai haâm rùng, vai röång, thên hònh nhiïìu vêíy. Nhòn kyä, con nghï tröng rêët dûä döåi vúái hai haâm rùng. Nhûng noá laåi rêët hiïìn laânh vò noá cûúâi. Bûúác qua mêëy bêåc cöíng laâng laâ tröng thêëy ngay hai con nghï. Ngûúâi töët thêëy nghï cûúâi vúái mònh, ngûúâi khöng töët, thêëy súå sïåt. Nhûäng con nghï canh gaác, baão vïå laâng xoám, kiïn nhêîn vaâ nghiïm tuác nhû nhûäng con vêåt söëng. Chuáng kiïím tra ngûúâi ra, keã vaâo. Chuáng nhòn xa àïën têån nhûäng caánh àöìng baát ngaát, chuáng lùæng nghe nhûäng
48. LYÁ KHÙÆC CUNG 48 tiïëng hoát cuãa bêìy chim trïn caác caânh cêy, tiïëng cûúâi cuãa caác cö gaái giaä gaåo, tiïëng àêåp luáa tiïëng treã con nö àuâa v.v Chuáng biïët têët caã moåi chuyïån vui, buöìn cuãa ngûúâi dên trong laâng. Chuáng chûáng kiïën nhûäng àaám cûúái ài vaâo laâng, àaám ma ài khoãi laâng, nhûäng àaám rûúác, àöåi keân tröëng nhöån nhõp trong nhûäng ngaây höåi. Ngûúâi ài khoãi laâng, nhòn con nghï möåt lêìn nhû àïí chaâo tûâ biïåt noá. Ngûúâi ài xa vïì cuäng chaâo hoãi noá nhû thïí baáo cho noá biïët rùçng mònh àaä vïì laâng. Con nghï thên thiïët vúái têët caã moåi ngûúâi. Chùèng bao giúâ chuáng ta quïn àûúåc hònh aãnh thên yïu cuãa con nghï àêìu laâng. Hònh aãnh con nghï àaá laâ möåt trong nhûäng hònh aãnh thên yïu cuãa xoám laâng Viïåt Nam.
49. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 49 MIÏËU ÀÖÌNG CÖÍ Miïëu Àöìng cöí àûúåc xêy dûång tûâ àúâi Lyá, trong lõch sûã àaä àûúåc truâng tu nhiïìu lêìn, lêìn trung tu cuöëi cuâng laâ vaâo àúâi Nguyïîn. Qua nhiïìu nùm thaáng vaâ chiïën tranh liïn miïn, maãnh àêët cuãa miïëu laâ núi àaä tûâng chõu àûång nhiïìu bom àaån. Miïëu àaä bõ phaá hoãng gêìn nhû hoaân toaân, chó coân laåi nhûäng maãnh tûúâng, gaåch, àaá, keâo, cöåt, khaám göî, nöåi cung. Hoâa bònh lêåp laåi, nhên dên vúát àûúåc nhûäng böå ngai sún son thïëp vaâng vaâ möåt söë àöì cuáng, tïë, loå àöåc bònh, chiïng v.v. úã dûúái ao lïn, têåp trung vaâo trong khaám nöåi cung, dûång möåt maái ngoái taåm thúâi àïí che chùæn, baão quaãn. Àoá laâ caái caãnh “miïëu cöí vaâng sún nhaåt” nhû bêët cûá úã núi àêu àïën nùm 1960, trong phong traâo baâi trûâ mï tñn, súã Vùn hoáa Haâ Nöåi àaä mang ài nhiïìu àöì thúâ bùçng àöìng, àaá röìi àïí thêët laåc. Àïën nùm 1990, nhên dên laâng Àöng cuâng vúái nhên dên caác laâng quanh khu vûåc Bûúãi tñch cûåc ài quyïn tiïìn, xêy dûång laåi miïëu úã ngay maãnh àêët cuä. May thay, trong phûúâng thúâ coá hún 10 ngûúâi laâ nhûäng ngûúâi coá truyïìn thöëng xêy cêët àònh, chuâa. Àoá laâ phûúâng thúå Thaåch Thêët nöíi tiïëng. Öng truâm phûúâng thúå àaä coá tuöíi, tûâng àûúåc nghe cha öng mònh noái chuyïån trûúác àêy àaä tham gia sûãa chûäa miïëu Àöìng Cöí. Öng quyïët têm xêy dûång laåi miïëu Àöìng cöí vúái daáng dêëp xûa kia cuãa noá. Miïëu àûúåc xêy lïn nhû möåt caái lêìu 8 maái, hai têìng. Têët caã caác böå phêån bùçng göî àïìu laâ göî tûá thiïët. Nhûäng àûúâng neát, hoa vùn àïìu giûä àûúåc veã taâi hoa truyïìn thöëng. Khaách haânh hûúng, tûâ Haâ Nöåi túái theo àûúâng Thuåy Khuï, qua laâng Höì Khêíu laâ àïën laâng Àöng. Túái àêy, qua cêìu söng Tö Lõch röìi vaâo sêu chûâng 200 meát nûäa laâ àïën cöíng miïëu. Miïëu coá tam quan, vûúân hoa, coá hoân non böå. Hai bïn phaãi, traái coá taã vu vaâ hûäu vu. Chñnh giûäa miïëu göìm gian nhêët baái, nhõ baái röìi àïën hêåu cung. Gian nhõ baái coá baân thúâ vaâ ba chiïëc ngai loaåi vûâa àïí baâi võ. Hêåu cung coá ba cöî ngai sún son thïëp vaâng loaåi lúán, coá caách àêy khoaãng 200 nùm. Trïn ngai coá aáo baåch long vaâ muä cuãa thêìn Àöìng Cöí. Muä maâu àoã, coá nhiïìu chi tiïët trang trñ nöíi bùçng kim loaåi daát rêët moãng. Caãnh quan cuãa miïëu rêët àeåp.
50. LYÁ KHÙÆC CUNG 50 Tiïëc rùçng, möåt àún võ quên àöåi àaä àoáng quên trïn diïån tñch khoaãng 300 m2 àùçng sau hêåu cung, laâm cho miïëu bõ meáo moá. Khöng gian thiïng liïng cuãa miïëu bõ phaá vúä Trûúác àêy, haâng nùm, cûá àïën ngaây möìng böën thaáng tû êm lõch, nhaâ vua (hoùåc caác quan nhêët triïìu àûúåc vua chó àõnh) dêîn caác quan cao trong triïìu àïën miïëu Àöìng cö lïî taå thêìn. Luác mùåt trúâi moåc, hoå laâm lïî uöëng maáu ùn thïì àïí coá sûå chûáng giaám cuãa thêìn. Têët caã àïìu tuöët gûúm trêìn (caác quan voä), giú cao lïn thïì: “Laâm töi bêët trung Laâm con bêët hiïëu Thêìn minh chu diïåt ” Sau àoá caác quan, quên laåi nûúâm nûúåp ngûåa xe, keáo vïì thaânh Cûãa Àöng. Àïën chiïìu, caác doâng hoå, caác àaåi biïíu nhûäng laâng xung quanh, röìi àïën khaách haânh hûúng khùæp moåi núi laâm lïî cêìu thêìn phuâ höå cho nhên dên àûúåc an khang, thõnh vûúång. Lïî höåi keáo daâi hai ngaây vúái caác troâ chúi nhû: àaánh àu, bùæt võt, choåi gaâ, cúâ tûúáng v.v Riïng sên khêëu cheâo vaâ tuöìng àûúåc keáo daâi àïën nûãa thaáng. Trai gaái trong vuâng Bûúãi thûúâng mûúån buöíi chiïìu töëi cuãa miïëu, mûúån trùng cuãa miïëu, dùæt nhau, thêëp thoaáng bïn tûúâng miïëu rïu phong maâ thïì thïët: “Möåt duyïn, hai núå, ba tònh” Chuáng con gùæn boá, xin thêìn chûáng minh”. Nùm 1995, möåt àoaân àaåi biïíu thön Chêu Nï, xaä An Àõnh, huyïån An Thoå tónh Thanh Hoáa ra dûå lïî tïë thêìn Àöìng Cöí úã laâng Àöng Xaä, quêån Ba Àònh. Hoå àaä tham khaão kiïën truác miïëu àïí vïì quï hûúng xêy dûång laåi miïëu úã dûúái chên nuái Àöìng Cöí, Thanh Hoaá àaä bõ san phùèng tûâ lêu. Sûå tñch thêìn Àöìng cöí àaä àûúåc ghi nhiïìu trong sûã saách, nhêët laâ trong Viïåt Àiïån U Linh vaâ caã trong loâng dên. Sau khi Lyá Thaái Töí rúâi àö vïì Thùng Long, hoaâng tûã Lyá Phêåt Maä ài deåp loaån phûúng Nam (l020), àïën chên nuái Khaã Thanh (coân goåi laâ nuái Àöìng Cöí), thaái tûã àoáng quên úã bïn caånh ngöi miïëu coá. Àïm àïën, Lyá Phêåt Maä nùçm mú thêëy võ thêìn trong miïëu xûng laâ thêìn miïëu nuái Àöìng Cöí àïën chuác tuång thaái tûã vaâ xin
51. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 51 goáp sûác giuáp thaái tûã deåp loaån. Trêån àaánh sau àoá àaä thùæng to Luác vïì, Lyá Phêåt Maä rûúác thêìn vïì kinh àö àïí nhúâ thêìn trêën giûä kinh thaânh. Thaái tûã chûa biïët nïn lêåp miïëu thúâ cho thêìn úã àêu thò àûúåc thêìn baáo möång xin cho àùåt miïëu thúâ úã sau cung Thaánh Thoå (laâng Höì Khêíu) trûúác mùåt laâ söng Tö Lõch, phña sau dûåa vaâo thaânh Àaåi La. Khi Lyá Thaái Töí mêët, thaái tûã lïn ngöi (Lyá Nhên Töng), thêìn laåi baáo möång maách baão cho nhaâ vua biïët ba võ vûúng muöën keáo quên vïì kinh thaânh laâm phaãn. Kïët quaã, vua deåp àûúåc loaån Tam Vûúng. Vua taå ún thêìn vaâ phong cho thêìn laâ minh chuã gia tûúáng àaåi vûúng Àöìng Cöí.
52. LYÁ KHÙÆC CUNG 52 CHÚÅ GIÚÂI HAÂ NÖÅI Chúå Giúâi cuãa Haâ Nöåi coá tûâ rêët súám. Noá chùèng giöëng nhû caác chúå khaác nhû chúå Àöìng Xuên, chúå Höm, chúå Bûúãi Noá vöåi vaâng thay àöíi núi chöën, tuå hoåp vaâo möåt núi röìi múã röång möåt caách rêët “thúâi sûå”. Thoaåt àêìu laâ sau ngaây Nhêåt àaão chñnh Phaáp (1945). Röìi àïën khi ta tiïëp quaãn Thuã àö, hiïåp àõnh Geneve àûúåc kyá kïët, àïën phong traâo Nam tiïën cuãa haâng triïåu ngûúâi cûá möîi àúåt laåi thïm ngûúâi baán vaâ keã mua. Haâng hoáa moåi mùåt laåi phong phuá hún. Chúå àûúåc hoåp úã goác phöë Thiïìn Quang, phöë Quang Trung, múã röång ra quanh höì, chaåy sang phöë Höì Xuên Hûúng. Coá chúå úã gêìn nhaâ maáy Trêìn Hûng Àaåo röìi bõ “àuöíi” vaâo baäi than gêìn trûúâng Àoaân Kïët. Noá coân giûä àûúåc caái tïn chúå Àuöíi cho àïën giúâ. Núi hoåp chúå têåp trung taåi baäi than röång raäi, hoang vu khöng húåp vúái àùåc trûng cuãa möåt caái chúå. Thïë laâ moåi ngûúâi traân ra phña chuâa Vua Àïë Thñch, lêëy dên laâm trung têm röìi toaã ra moåi phña nhû laâ nhûäng chiïëc nan hoa cuãa möåt chiïëc baánh xe àaåp khöíng löì. Núi àêy kïì caånh vúái nhûäng truåc àûúâng caái quan, àûúâng chñnh. Coá thïí tiïën àûúåc maâ cuäng coá thïí thoaái àûúåc theo nhiïìu ngaã. Chúå hoåp tûâ saáng súám àïën khi thaânh phöë lïn àeân, thêåm chñ àïën caã àïm. Suöët ngaây nhöån nhõp, mua nhanh, baán nhanh theo tònh hònh trong nûúác coá nhûäng biïën chuyïín vaâ caã tònh traång keã úã ngûúâi ài Luác naây chúå Giúâi coân goåi laâ chúå Trúâi úi àêët húäi. Coá nhûäng cö gaái úã phûúng trúâi naâo khöng biïët cuäng xö àïën, laâm quen, bùæt möëi hoùåc buön baán vúái khaách maây rêu, laäng tûã laâm caái troâ nûãa thûúng nghiïåp nûãa aái tònh. Laåi coá nhûäng ngûúâi coá duyïn, kiïëm àûúåc tiïìn múâi nhau ài nhêåu nheåt, múâi caác cö aã ài àêåp phaá. Trúâi cho êëy maâ. Chùèng ai tûâ chöëi. Àïën nùm 1955, chúå Giúâi múái àûúåc thaânh lêåp möåt caách chñnh thûác. Chúå Giúâi coá àuã caác loaåi mùåt haâng “thûúång vaâng haå caám”, khaách coá thïí mua phuå tuâng àïí lùæp chûâng 10 caái xe àaåp, nhûng nïëu cêìn, khaách coá thïí mua 1 chiïëc nan hoa, möåt öëc tanh, con vñt Cuäng xin coá ngay vúái giaá
53. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 53 “mïìm”. ÚÃã àêy, baån coá thïí mua tûâ chiïëc kim hoaån lúån àïën caác maáy moác tinh vi, àùæt tiïìn. Ngûúâi ta coá thïí “chaåy” cho baån nhûäng mùåt haâng “chua” nhêët maâ khöng àêu coá. Tûâ nùm 1955 trúã ài, chúå Giúâi àaä laâ möåt caái chúå quy cuã maâ têìm cúä cuãa noá laâm cho caã nûúác biïët àïën. Noá coá nhiïìu ûu àiïím maâ caác chúå khaác khöng thïí coá. Nhûng thûåc ra àïën nùm 1980, noá múái thûåc sûå trûúãng thaânh. chúå àûúåc múã röång ra nhiïìu. Ngoaâi khu trung têm, noá coân keáo theo ra àûúâng lúán trong khu têåp thïí Nguyïîn Cöng Trûá vúái hai daäy daâi göìm gêìn 500 höå, keáo ra phöë 235 vaâ caånh trûúâng Àoaân Kïët, hai daäy caác àöì phuå tuâng ö tö xe maáy, ti vi, àiïån tûã, àêìu maáy ti vi, caát seát vaâ luác naâo cuäng coá chûâng 500 chiïëc xe àaåp baán Kïí caã daäy Phöë Thõnh Yïn vaâ toaân böå chúå Giúâi nay göìm ngoát 2000 höå. Caác lïìu laán àïìu bùçng cöåt theáp lúåp maái tön ngay ngùæn. Noá àaä àûúåc öín àõnh. Tûã gêìn chuåc nùm laåi àêy nhûäng höå buön baán úã chúå Giúâi àaä coá àúâi söëng öín àõnh thêåm chñ coân khaá thêìm laâ khaác. Hoå buön baán rêët hiïån àaåi. Coá nhiïìu ngûúâi àaä ruát khoãi chúå Giúâi hoùåc vêîn giûä chöî nhûng mua baán laåi thûåc hiïån úã núi khaác Hoå thûåc hiïån nhûäng húåp àöìng lúán vúái hêìu hïët caác tónh trong caã nûúác. Hoå buön baán qua àiïån thoaåi. Nhiïìu ngûúâi àaä múã khaách saån, xêy biïåt thûå. 50% söë höå chúå. Giúâi buön baán vúái mûác tiïu thuå nhanh, coá nhiïìu möëi haâng, coá mûác söëng khaá cao nhûng cêìn kiïåm àïí coá thïí buön àûúåc caâng ngaây caâng lúán hún. Söë höå buön baán coân laåi 30% laâ nhûäng höå cêìm cûå vúái cuöåc söëng haâng ngaây. Lûng vöën cuãa hoå coá chûâng tûâ 5 àïën 10 triïåu, vûâa buön vûâa vay noáng, vay nguöåi. Tuy vêåy, mûác söëng cuãa hoå cuäng khöng àïën nöîi. Têët caã caác höå duâ giaâu duâ ngheâo àïìu phaãi cöång taác gêìn guô vúái nhûäng ngûúâi boã vöën vaâ nhûäng ngûúâi cêìm caái hoå. Àoá laâ nhûäng con ngûúâi rêët thaåo àúâi, biïët laâm cho àöìng tiïìn naãy núã. Hoå coá chùng àoáng goáp tñch cûåc vaâo thõ trûúâng. Hoå söëng rêët quêìn chuáng. Luön nhùæc àïën cêu: “Ùn maây laâ ai, ùn maây laâ ta. Àoái cúm raách aáo thò ra ùn maây”. Hoùåc cêu: “Tiïìn coá khi laâm cho ngûúâi ta hû hoãng, nhûng tiïìn cuäng laâm cho con ngûúâi ta trúã nïn töët hún”. Caác haâng saách, baáo baán àûúåc nhiïìu úã chúå Giúâi. Nhêët laâ khi coá nhûäng tin tûác àùåc biïåt, nhû tin vïì cuáp boáng àaá thïë giúái, tin vïì vuå chaáy úã
54. LYÁ KHÙÆC CUNG 54 chúå Àöìng Xuên chùèng haån. Nhûäng ngûúâi cho thuï truyïån vaâ baán veá söí xöí cuäng àïën têån caác quêìy haâng àïí “chaâo haâng”. Àaä tûâ mêëy nùm nay, do chñnh saách múã cûãa, khuyïën khñch buön baán, úã Haâ Nöåi àêu cuäng laâ chúå. Tuy vêåy, chúå Giúâi vêîn coá thïë maånh cuãa noá, sûå hêëp dêîn cuãa noá vaâ noá luön luön töìn taåi.
55. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 55 CAÁI CÊÌU MAÁI NGOÁI ÚÃ caác laâng quï ta, ruöång àöìng bao la. Tûâ laâng naây sang laâng khaác phaãi qua nhûäng caánh àöìng baát ngaát. Àêu àoá, thûúâng hiïån lïn nhûäng cêy cêìu. Àöi khi tûâ caánh àöìng laâng naây sang caánh àöìng laâng bïn kia cuäng phaãi ài mêët haâng mêëy cêy söë àûúâng söëng trêu, úã giûäa chùång àûúâng àoá, cuäng coá caái cêìu. Noá laâ hònh aãnh thên thûúng cuãa xoám laâng, cêìu laâ ngöi nhaâ cöng cöång, àûúåc xêy dûång lïn trïn möåt nïìn àêët cao hún mùåt ruöång. Noá thûúâng àûúåc dûång àún sú bùçng chûâng 810 cêy cöåt göî. Maái lúåp ngoái êm dûúng hoùåc ngoái muäi haâi, coá núi ngoái cuäng cong lïn àöi chuát cho giöëng maái àònh. Diïån tñch cêìu chó khoaãng 20 - 30 meát vuöng. Mùåt trûúác cêìu coá treo chiïëc moä daâi bùçng göî baáo canh vaâ chiïëc keãng, chuáng seä lïn tiïëng khi coá “àöång” hoùåc coá chuyïån tröåm cûúáp Caái cêìu laâ núi àïí moåi ngûúâi nghó chên chöëc laát, traánh nùæng nhûäng trûa heâ gay gùæt. Möåt, hai baác thúå cêìy ùn cúm trûa, nghó ngúi möåt laát núi àêy röìi laåi tiïëp tuåc xuöëng àöìng. Ban àïm, caái cêìu trúã thaânh caái àiïëm canh cuãa trûúng tuêìn vaâ tuêìn phu gaác vaâ laâm cöng viïåc trõ an. Hoå àûúåc trang bõ mêëy tay thûúác vaâ caái àeân trai. Àïm àöng, hoå àöët cuãi àïí sûúãi. Cêìu àûúåc xêy dûång bïn göëc gaåo hoùåc àa hoùåc möåt buåi duöîi, cuác têìn. Trong cêìu thûúâng coá möåt baâ àûáng tuöíi múã möåt quaán haâng, vò vêåy caái cêìu coân àûúåc goåi laâ quaán. Quaán haâng cuãa chuã quaán coá àùåt möåt chiïëc choäng tre. Mùåt choäng àûúåc àan bùçng nhûäng thanh nûáa gheáp laåi thaânh hai haâng ghïë daâi vaâ mêëy miïëng göî phùèng àïí moåi ngûúâi ngöìi khi àöng khaách. Trïn mùåt choäng coá baây möåt daäy baát uöëng nûúác, mêëy goái thuöëc laâo, thuöëc laá; caái ang àöng baánh dêìy, baách gai; möåt loå keåo böåt, cheâ lam; vaâi têëm mña; mêëy quaã bûúãi; vaâi naãi chuöëi Chuã quaán ngöìi àöëi diïån vúái khaách haâng, bïn phaãi baâ laâ chum nûúác cheâ tûúi, trïn coá miïëng daå uã vaâ chiïëc gaáo dûâa, bïn traái laâ chiïëc bong boáng lúån phúi khö àûång rûúåu ngang. Moåi ngûúâi ùn quaâ baánh, uöëng nûúác, huát
56. LYÁ KHÙÆC CUNG 56 thuöëc laâo sùçng sùåc, nhaã khoái. Hoå taán vúái nhau àuã chuyïån thúâi sûå trong xoám laâng. Hïët chuyïån naây sang chuyïån khaác. Hoå baân sang cung caách laâm ùn, coá khi hoå xen vaâo nhûäng àoaån tiïëu lêm röìi cuâng cûúâi phaá lïn. Chiïìu töëi, baâ quaán doån haâng vïì. Vêîn àïí nguyïn caái choäng vaâ ghïë daâi. Möåt, hai ngûúâi khaách bêët àùæc dô, keã lúä àöå àûúâng hoùåc haânh khêët” nùçm ra nïìn àêët úã möåt goác cêìu àïí nghó qua àïm. Àoá laâ caái kiïíu nùçm cêìu göëi àêët. Ngûúâi ta thûúâng noái: “Bú vú àiïëm coã, cêìu sûúng” hoùåc “nùçm cêìu göëi àêët laâ caái caãnh naây àêy. öng thúå caåo àùåt möåt chiïëc ghïë cao bïn caånh caái cêìu. Têëm gûúng coá khung àoã cuãa öng àûúåc treo lïn thên cêy gaåo. öng laâm nghïì vñt àêìu vñt cöí thiïn haå taåi àêy. Àöì nghïì cuãa öng àûúåc xïëp goån trong möåt chiïëc hoâm göî. Cûãa haâng cuãa öng thu huát àûúåc nhiïìu ngûúâi. Öng àûúåc nhiïìu ngûúâi yïu mïën. Öng luön tûúi cûúâi, vui veã. Öng thuöåc lêìu lyá lõch cuãa nhiïìu ngûúâi, nhiïìu doâng hoå. Chuyïån gò öng cuäng biïët, cuäng baân vaâo. Öng àûúåc “liïåt vaâo haâng sû phuå trong ngoán nghïì lêëy daáy tai. Ai cuäng thñch nghe öng kïí chuyïån. Àöi luác trong quaán coá chuyïån quaá cheán hoùåc gêy göí, öng noái voång vaâo möåt vaâi lúâi can ngùn laâ xong ngay. Chiïìu muâa heâ, trûúác mùåt cêìu laâ baäi thaã diïìu. Möåt vaâi öng giaâ ngöìi trong quaán, nhòn lïn trúâi xem diïìu vaâ nghe saáo diïìu trêìm böíng tiïëng quï hûúng. Luác gêìn töëi, raáng chiïìu giöåi lïn caánh àöìng vaâ caái cêìu laâm nïn möåt bûác tranh huâng traáng maâ coá chuát huyïìn bñ, phong sûúng. Caái cêìu coân laâ núi àûa, àoán khaách. Vúái nhûäng khaách quyá khaách àùåc biïåt, nhaâ chuã phaãi ra têån cêìu àoán khaách vaâ àûa khaách vïì nhaâ mònh. Khaách úã laåi möåt hai höm röìi laåi ra ài, nhaâ chuã àûa khaách ra têån cêìu, nêng cheán tiïîn biïåt goåi laâ cheán “Quan Haâ”. Hoå chùæp tay laåi, vaái nhau. Coá nhûäng àöi trai gaái cuäng tiïîn biïåt nhau úã cêìu Nhû vêåy caái cêìu àûúåc coi nhû laâ caái “trûúâng àònh”, “àoaãn àònh” bïn trung Quöëc xûa. Lûúng Sún Baá vaâ Chuác Anh Àaâi àaä tiïn nhau úã caái trûúâng àònh (cêìu) naây àêy. Laåi coá nhûäng cùåp nhên tònh khöng àûa nhau ra cêìu maâ chó lêëp loá úã àaâng sau rùång cuác têìn, duöîi úã bïn caånh cêìu hoå ra àêy, nhòn lïn maái cêìu laâ giaãi lúâi nguyïìn: “Xin ai àûâng nghô keão giaâ Caái cêìu maái ngoái chia tònh àöi ta ”
57. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 57 hoùåc: “Cuäng chùèng taåi em, chùèng taåi mònh. Caái cêìu maái àoã. Chûáng tònh hai ta ” Hoå àöí löîi cho caái cêìáu maái ngoái laâ xong chuyïån. Trïn thïë gian naây, coá rêët ñt nhûäng cuöåc chia tay bònh thaãn röång lûúång maâ kheáo nhû thïë naây. Àaám cûúái ài qua cêìu, hai hoå cuäng chia vaâi khêíu trêìu, mêëy àiïëu thuöëc laá biïëu baâ haâng quaán vaâ nhûäng ngûúâi coá mùåt trong cêìu àïí moåi ngûúâi mûâng cho àöi treã. Àaám ma ài qua, baâ quaán cuäng àûúåc mêëy miïëng trêìu cuãa nhaâ àaám. Vaâo khoaãng möìng 4, möìng 6 Tïët Nguyïn Àaán, trïn àûúâng ài taão möå vïì, mêëy thaânh viïn trong möåt chi hoå naâo àoá ruã nhau vaâo quaán nghó chên buöíi àêìu xuên. Hoå phaãi ài thùm nhiïìu ngöi möå nïn luác naây àaä moãi. Hoå uöëng nûúác, huát thuöëc vaâ ngaã con gaâ luöåc vaâ ùn xö mang theo ra àaánh cheán. Hoå múâi moåi ngûúâi cuâng thûúãng “thûác chuát löåc àêìu xuên lêëy may. Hoå cuäng mang theo caã rûúåu muâi àïí uöëng vaâ múâi moåi ngûúâi Nhûäng nùm trûúác vaâ sau caách maång thaáng Taám 1945, nhûäng caái cöåt trong cêy cêìu àïìu coá daán nhûäng khêíu hiïåu kïu goåi toaân dên àûáng dêåy laâm caách maång, nhûäng chó thõ chñnh saách vv Caái cêìu coân laâ núi têåp húåp quêìn chuáng. Mùåt trûúác cêìu laâ baäi têåp quên sûå cuãa dên quên, cuäng laâ núi tiïîn caác thanh niïn lïn àûúâng nhêåp nguä. Núi àêy, chó cêìn möåt caái phöng àoã buöng xuöëng laâ àaä trúã thaânh sên khêëu àïí biïíu diïîn nghïå thuêåt: haát cheâo, haát tuöìng, dên ca Coá thïí noái, cuöåc àúâi nhiïìu ngûúâi gùæn boá chùåt cheä vúái caái cêìu xûa kia, nhaâ thú Quang Duäng, möîi khi trúã vïì nhaâ, bao giúâ cuäng phaãi nghó chên úã caái cêìu Phûúång Trò (Àan Phûúång). Anh phaãi uöëng baát nûúác, huát àiïëu thuöëc, taán gêîu dùm ba cêu vúái moåi ngûúâi röìi múái vïì nhaâ Anh àaä laâm möåt baâi thú lêëy tïn laâ “Thön Phûúång Trò” ngay trong caái quaán naây. Vïì mùåt chûáng tñch, caác laâng quï ta coân giûä àûúåc nhiïìu caái cêìu maái ngoái. Chuáng àïìu nöíi tiïëng, ñt nhêët laâ àöëi vúái möåt vaâi laâng thön hay möåt vuâng nhû: Cêìu Àiïìu (Cöí Thuï), cêìu An Phuá, cêìu Giaân (Caáo Àónh), cêìu Canh