Gương mặt thế giới hiện đại - Phần 5: Ngôn ngữ

Nội dung text: Gương mặt thế giới hiện đại - Phần 5: Ngôn ngữ

1. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 3 PHÊÌN V NGÖN NGÛÄ
2. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 4 ƒ Giao tiïëp Theo caách àõnh nghôa cöí àiïín thò giao tiïëp laâ sûå chuyïín thöng àiïåp giûäa ngûúâi cho tin vaâ ngûúâi nhêån tin. Nhûng cuäng phaãi biïët thïm rùçng nhûäng ngûúâi naây coá thïí laâ caá nhên hoùåc têåp thïí, laâ thïí xaác hoùåc têm höìn. Phêìn lúán caác thöng àiïåp àûúåc truyïìn ài bùçng nhiïìu hïå thöëng kyá hiïåu (vñ duå: cûã chó, àiïåu böå vaâ hoaân caãnh ài keâm giao tiïëp). Kïnh truyïìn tin cuäng rêët quan troång, ngûúâi ta coá thïí noái rùçng: “thöng àiïåp, àoá laâ chêët pha maâu” (Maclucham). Àùåc tñnh xaä höåi cuãa giao tiïëp thïí hiïån úã chöî têët caã bûác thöng àiïåp àïìu tham gia vaâo hoaåt àöång xaä höåi (vñ duå: vùn hoåc, phaáp lyá, quaãng caáo) vaâ möîi höåi thoaåi àûúåc chia thaânh tûâng loaåi (vñ duå: sên khêëu, ca nhaåc, thú, xaä luêån). Nùæm bùæt àûúåc tònh huåöëng vaâ caách thûác giao tiïëp rêët cêìn thiïët àïí phên tñch toaân böå thöng àiïåp. Sûå ra àúâi vaâ phaát triïín cuãa caác phûúng tiïån thöng tin múái àaä keâm theo nhûäng chuyïín biïën cuãa àúâi söëng xaä höåi. Têët caã caác biïån phaáp tu tûâ cuä hay múái àïìu àûúåc sûã duång àïí hoaåt àöång giao tiïëp trúã nïn hêëp dêîn vaâ thuyïët phuåc. Caác daång giao tiïëp múái naây àaä phaãn aánh vaâ taåo nïn têìm quan troång cuãa caác hònh thûác giao tiïëp vaâ hùèn nhiïn àaä bùæt chuáng phaãi chiïìu theo nhûäng troâ ùn thua kinh tïë vaâ chñnh trõ. Lônh vûåc giao tiïëp trong kinh tïë phaát triïín nhanh vaâ trúã thaânh möåt trong nhûäng sên chúi chñnh cuãa cuöåc caånh tranh quöëc tïë. ƒ Giao tiïëp bùçng ngön ngûä Giao tiïëp bùçng ngön ngûä laâ möåt hiïån tûúång rêët phûác taåp àûúåc quy àõnh búãi caác chuêín mûåc khaác nhau thêåm chñ laâ theo têåp tuåc. Tñnh phûác taåp trong ngön ngûä giao tiïëp xuêët hiïån rêët nhiïìu trong daång giao tiïëp maâ ngûúâi ta tûúãng laâ àún giaãn nhêët: giao tiïëp bùçng lúâi noái. Möåt mùåt, giao tiïëp noái luön keâm theo nhûäng yïëu töë ngoaâi ngön ngûä: tûâ ngûä thay àöíi keâm theo nhûäng dêëu hiïåu vïì ngûä
3. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 5 àiïåu vaâ vêìn luêåt, mùåt khaác, lúâi noái luön kïët húåp vúái caác dêëu hiïåu coá thïí nhòn thêëy àûúåc nhû: àiïåu böå, cûã chó vaâ tû thïë, khoaãng caách giûäa nhûäng ngûúâi àöëi thoaåi àaánh dêëu nhûäng sùæc thaái tön troång, suöìng saä hoùåc thên mêåt. Lúâi àöëi thoaåi bõ nghi thûác hoaá. Caác thïí thûác tû saãn vaâ caác thïí thûác khaác àaánh dêëu sûå bùæt àêìu hay kïët thuác cuöåc trao àöíi, thûúâng phuå thuöåc vaâo quan hïå thûá bêåc vaâ quan hïå con ngûúâi giûäa nhûäng ngûúâi tham gia àöëi thoaåi. Viïåc lùåp ài lùåp laåi laâ àïí duy trò sûå tiïëp xuác (chûác nùng thûåc haânh cuãa giao tiïëp). Caác lûúåt lúâi noái cuäng àûúåc quy àõnh bùçng caác chuêín mûåc nhû àöå daâi vaâ chuã àïì cuãa caác baâi tham luêån. Xaä höåi hoåc vi mö àaä tñch luyä nhûäng quan saát chi tiïët cho lônh vûåc nghiïn cûáu naây. Nïëu ngûúâi ta biïët roä tònh huöëng giao tiïëp vaâ nguöìn göëc höåi thoaåi cuãa nhûäng ngûúâi phaát ngön, ngûúâi ta coá yá àõnh miïu taã haânh vi ngön ngûä. Vò vêåy cêìn phaãi thiïët lêåp möåt lyá thuyïët vïì tñnh cöë yá. Àoá chñnh laâ caái maâ ngûä duång hoåc (mön hoåc nghiïn cûáu ngön ngûä trong sûå taác àöång qua laåi vúái böëi caãnh giao tiïëp) àang cöë gùæng vûún túái. Vïì giao tiïëp bùçng chûä viïët, noá cuäng sûã duång nhiïìu phûúng phaáp khaác nhau trong khi thïí hiïån (chûä viïët hoa, chûä maâu sùæc, tranh, aãnh) taåo nïn möåt thöng àiïåp àùåc biïåt phûác taåp. ƒ Cêu àöång tûâ vaâ cêu khöng àöång tûâ Trong thöng tin quaãng caáo, sûå taác àöång qua laåi cuãa daång cêu “àöång tûâ” vaâ “khöng àöång tûâ” rêët tinh tïë. Quaãng caáo laâ möåt daång truyïìn thöng àaåi chuáng nhùçm muåc àñch thuyïët phuåc. Bùçng caách sûã duång caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng, thöng tin quaãng caáo tòm hònh aãnh túái àöëi tûúång laâ têåp thïí (toaân böå xaä höåi hoùåc möåt böå phêån nhoã). Muåc tiïu cuãa quaãng caáo laâ khïu ngúåi (kñch àöång) hoùåc chñ ñt cuäng chuêín bõ möåt sûå phaãn höìi úã phña àöëi tûúång maâ noá nhùçm túái (phiïëu mua hoùåc phiïëu bêìu, thay àöíi caách àöëi xûã hoùåc àún giaãn hún laâ thay àöíi thaái àöå). Ngûúâi quaãng caáo, khöng coá bêët cûá quyïìn gò àöëi vúái àöëi tûúång quaãng caáo, sûã duång nhiïìu caách khoa trûúng thuyïët phuåc
4. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 6 dûúái nhiïìu hònh thûác khaác nhau. Vêåy thò, ngûúâi quaãng caáo coá thïí tòm caách thuyïët phuåc àöëi tûúång quaãng caáo (bùçng möåt baâi diïîn vùn húåp lyá) hoùåc laâm cho àöëi tûúång xuác àöång (bùçng möåt baâi diïîn vùn húåp tònh). Laâ möåt baâi diïîn vùn coá sûác thuyïët phuåc, quaãng caáo cuäng laâ möåt baâi noái mang tñnh tû tûúãng: quaãng caáo tòm caách thuyïët phuåc àöëi tûúång vïì giaá trõ (chûác nùng hoùåc biïíu tûúång) cuãa vêåt cêìn quaãng caáo. Quaãng caáo cuäng cöë taåo thïm hïå thöëng giaá trõ cuãa cöng ty cêìn quaãng caáo vaâ cuäng goáp phêìn giuáp phaát triïín. Viïåc lûåa choån kïnh quaãng caáo coá nhûäng kïët quaã quan troång vïì viïåc töí chûác thöng tin. Vïì phûúng diïån naây thò aáp phñch quaãng caáo cuäng rêët thuá võ. Thiïët lêåp thöng tin quaãng caáo úã àûúâng phöë khoá hún laâ vaâo phim aãnh: trûúác tiïn aáp phñch phaãi thu huát sûå chuá yá cuãa caác àöëi tûúång, tuy nhiïn nïëu noá àaåt àûúåc àiïìu àoá thò seä khöng phaãi chó trong möåt giêy. Quaãng caáo khöng phaãi laâ ngön ngûä daânh riïng cho noái: noá àûúåc sûã duång àïí thïí hiïån sûå kïët húåp giûäa caác caách noái cuãa àöång tûâ hay khöng àöång tûâ maâ noá khöng taåo ra. Trong suöët lõch sûã cuãa quaãng caáo, caác baâi quaãng caáo taåo nïn quy tùæc vaâo lúâi dêîn riïng. Ngoaâi chûác nùng thuyïët phuåc, quaãng caáo trúã thaânh möåt sûå thïí hiïån àñch thûåc cuãa nïìn vùn hoaá quêìn chuáng. Biïn giúái cuãa thöng tin quaãng caáo khöng thïí thiïët lêåp möåt caách chùæc chùæn. Àïí aãnh hûúãng àïën àöëi tûúång, möåt vaâi daång giao tiïëp sûã duång àûúâng voâng hún quaãng caáo theo nghôa heåp. Do vêåy, caác hoaåt àöång nhùçm trûåc tiïëp vúái àöëi tûúång lúán hûúáng túái nhûäng ngûúâi cêìm àêìu quan àiïím: möåt mùåt haâng àûúåc biïët àïën nhúâ hoaåt àöång cuãa möëi quan hïå cöång àöìng seä coá thïí ca ngúåi giaá trõ cuãa saãn phêím bùçng caách so saánh vaâ àaáng tin hún laâ baâi naây laåi àûúåc phaát biïíu tûâ möåt baâi quaãng caáo cöng minh. Quaãng caáo chó laâ möåt trong nhûäng yïëu töë cuãa chiïën lûúåc baán noái chung vaâ àùåc biïåt laâ maketing bao göìm viïåc xaác àõnh àöëi tûúång, giaá caã vaâ núi baán haâng. ƒ Möåt vaâi hïå thöëng tñn hiïåu hoåc Àöëi vúái ngaânh tñn hiïåu hoåc, nhûäng tûúng taác giûäa caác hïå thöëng tñn hiïåu laâ möåt lônh vûåc nghiïn cûáu àang trong thúâi kyâ
5. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 7 phaát triïín maånh. Quaã vêåy, giao tiïëp àaåi chuáng giúâ àêy laâ giao tiïëp qua caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng. Theo F. de Saussure thiïn hûúáng cuãa tñn hiïåu hoåc laâ “nghiïn cûáu àúâi söëng tñn hiïåu nùçm trong àúâi söëng xaä höåi”. Àõnh àïì naây cho rùçng ngön ngûä tûå nhiïn khöng phaãi laâ cöng cuå giao tiïëp duy nhêët cuãa con ngûúâi: möåt mön hoåc múái coá nhiïåm vuå miïu taã bùçng caách göåp laåi vaâ àöìng nhêët caác caách noái khaác nhau coá àöång tûâ hoùåc khöng àöång tûâ, nhûäng caách noái naây rêåp khuön theo hònh aãnh thïí hiïån (sûå miïu taã), aáp àùåt vaâ kñch thñch tû duy vïì nhûäng lônh vûåc múái coá thïí quan saát àûúåc maâ chuáng ta phaãi biïët. Ngaây nay, coá thïí möåt phêìn quan têm cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu vïì tñn hiïåu hoåc gùæn vúái võ trñ to lúán cuãa “khöng gian ngûä nghôa” thöng qua caác caách noái, caác caách noái naây àïì cêåp àïën ngön ngûä úã têët caã moåi mùåt: truyïìn hònh, àiïån aãnh, truyïån tranh, kiïën truác, êm nhaåc. Trong thúâi kyâ àêìu, dûúái sûå thuác àêíy phûúng phaáp hoåc cuãa thuyïët cêëu truác ngön ngûä, tñn hiïåu chêu Êu chuá têm biïåt lêåp caác yïëu töë khaác nhau töëi thiïíu, cêëu thaânh nïn yá nghôa maâ töí húåp cuãa noá phaãi cho pheáp miïu taã möåt caách khoa hoåc caác têåp húåp röång lúán àêìy yá nghôa (nhû caác vùn baãn). Phûúng phaáp naây àûúåc aáp duång riïng biïåt vaâo caác caách noái khaác nhau àûa ra khaái niïåm vïì tñn hiïåu hoåc “laâ khoa hoåc nghiïn cûáu caác hïå thöëng tñn hiïåu”. Nhûng cöng trònh vïì kyá hiïåu hoåc cuãa nhaâ triïët hoåc Myä Charle Sanders Peirece cuäng gêìn àuáng vúái yá àöì naây. Dûåa trïn nhûäng quy tùæc ngoaâi ngön ngûä, tñn hiïåu hoåc àaä xaác àõnh àöëi tûúång riïng cuãa mònh möåt caách nghiïm khùæc vaâ àaä núái loãng caác quy tùæc miïu taã. Àïí nùæm àûúåc yá nghôa cuãa caác tñn hiïåu, kyá hiïåu hoåc àaä phuåc tuâng theo sûác maånh cuãa kïët cêëu lyá thuyïët. Nhiïåm vuå cuãa kyá hiïåu hoåc laâ vaåch roä caác cêëu truác yá nghôa khuön mêîu hoaá lúâi noái xaä höåi vaâ lúâi noái tûâng con ngûúâi duâ caác caách noái biïíu hiïån thïë naâo. Ài tûâ nguyïn tùæc yá nghôa (coá thïí thiïët lêåp laåi tûâ caác cêu àêìu) bõ tónh lûúåc röång raäi, caác nhaâ tñn hiïåu hoåc àaä tiïën haânh phêìn quyïët àõnh taåo nïn tûâ caác têìng nghi thûác; nhûäng cêëu truác quan hïå tûâ sûå khaác nhau vaâ sûå phuå thuöåc taåo nïn trung têm phaát sinh yá nghôa vaâ xaác àõnh caác sú àöì àoåc. Sûå nùng àöång cuãa caác cêëu truác naây àûúåc ghi
6. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 8 trong caác khuön mêîu tûå sûå hònh thaânh àõnh hûúáng vaâ kïët thuác caác baâi noái (baâi diïîn vùn) thöng qua viïåc tòm kiïëm, thoaã thuêån vaâ chöëng àöëi cuãa caác taác giaã. Caách nhêån traách nhiïåm búãi caác ngûúâi trònh baây chuã àïì (laâ caác ngûúâi saãn xuêët vaâ ngûúâi phiïn dõch) cuâng möåt luác noái ra sú àöì cuãa viïåc thïí hiïån (nghïå thuêåt taåo hònh, ngûä àiïåu, nhõp àiïåu) vaâ cuãa nöåi dung (coá nghôa boáng hay khöng) xaác àõnh caác hònh thûác giûäa hai àöëi tûúång vúái nhau cho dïî àoåc, dïî nhòn vaâ dïî nghe. Quan àiïím naây àûúåc trònh baây möåt caách àùåc biïåt úã phaáp búãi caác cöng trònh cuãa A.J. Greimas. Ngûúâi ta khöng thïí tin tûúãng vaâo hiïåu quaã xaä höåi cuãa caác baâi diïîn vùn trong lônh vûåc ngûä hoåc hoùåc laâ nghïå thuêåt maâ khöng cên nhùæc àún võ töíng húåp cuãa caác caách noái khaác nhau thöng qua àoá thûåc hiïån àûúåc truyïìn thöëng àöìng nhêët bùçng nhiïìu phûúng tiïån. ƒ Nhûäng ngön ngûä trïn thïë giúái Coá rêët ñt quöëc gia thûåc sûå thuêìn ngûä: chùèng haån nhû 2 nûúác Triïìu Tiïn, Böì Àaâo Nha hay Ailen. Noái chung, nhiïìu tiïëng noái cuâng töìn taåi trong möåt möåt nûúác: tiïëng Anh trong 80 nûúác (trong àoá 45 nûúác sûã duång laâ ngön ngûä chñnh) Tiïëng Phaáp trong 50 nûúác (trong àoá 32 nûúác laâ nûúác chñnh) hoùåc coân coá tiïëng Xuahïli àûúåc sûã duång khoaãng trong 10 nûúác. Thûåc ra, 5 thûá tiïëng àûúåc sûã duång nhiïìu nhêët àaä chiïëm gêìn nûãa dên söë thïë giúái, duâ cho coá àïën 6000 ngön ngûä hay phûúng ngûä (nhûng chó coá 185 tiïëng úã Chêu Êu). Böå Kinh tên ûúác vaâ Kinh cûåu ûúác (hoùåc möåt vaâi trñch àoaån) àûúåc dõch sang hún 1000 thûá tiïëng vaâ rêët phong phuá. Têët caã caác dûä liïåu thöëng kï liïn quan àïën nhûäng ngûúâi sûã duång ngön ngûä thò gêìn giöëng nhau búãi rêët nhiïìu lyá do: viïåc ghi cheáp khoá khùn, caác cêu hoãi khoá hiïíu, nhûäng quan ngaåi vïì mùåt chñnh trõ vïì viïåc giaãm thiïíu ngön ngûä caác dên töåc thiïíu söë, quy chïë khöng chñnh xaác vïì viïåc biïët möåt ngön ngûä thûá 2, caác tònh traång sûã duång song ngûä hay àa ngûä khöng öín àõnh, sûå coá mùåt cuãa caác ngön ngûä pha taåp hay caác ngön ngûä laâm phûúng tiïån. Hai mûúi ngön ngûä àûúåc sûã duång nhiïìu nhêët nhû nhûäng tiïëng meå àeã vaâ möåt vaâi thûá tiïëng khaác trong àoá vai troâ ngön ngûä phûúng tiïån (tiïëng Anh, Phaáp, Nidi-Urdu, Malaixia-
7. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 9 Indonïxia) àûúåc chia ra: tiïëng Trung Quöëc möåt thïë giúái ngûúâi; tiïëng Anh 450 triïåu, tiïëng hindi - urdue 350 triïåu, Têy Ban Nha, Nga (caã phûúng ngûä) tûâ 250-300 triïåu, tiïëng A Rêåp, Böì Àaâo Nha, Phaáp, Bungari tûâ 150 - 200 triïåu, tiïëng Maä lai- Inàö, Nhêåt, Àûác 80 - 120 triïåu. Möåt trùm thûá tiïëng àûúåc sûã duång nhiïìu hún chiïëm 95% dên söë thïë giúái vaâ gêìn 200 thûá tiïëng àûúåc ñt nhêët laâ 1 triïåu ngûúâi sûã duång ƒ Hïå thöëng phên loaåi ngön ngûä Viïåc phên loaåi haâng nghòn ngön ngûä trïn thïë giúái coá thïí phuå thuöåc vaâo lõch sûã (mùåt di truyïìn), vaâo hoaåt àöång cuãa tñn hiïåu hoåc (mùåt loaåi hònh hoåc) hoùåc laâ vaâo khöng gian (mùåt khu vûåc). Ngön ngûä hoåc phaát sinh coá yá nghôa khöi phuåc laåi lõch sûã ngön ngûä bùçng caách tiïën haânh so saánh söë 2 cho biïët sûå giöëng nhau trong nhûäng ngön ngûä êën-Êu: 2-söë hai (tiïëng Viïåt), deux (tiïëng Phaáp), two (tiïëng Anh) zwei (tiïëng Àûác), dovon (tiïëng Britagne), dio (tiïëng Hi Laåp hiïån àaåi), dva (tiïëng Nga), doi (tiïëng Bengali) àöëi vúái caác kaksi (tiïëng Nhêåt) vaâ roa (tiïëng Manga). Nhûäng luêåt tûúng ûáng àûúåc thiïët lêåp cho pheáp suy ra tñnh cên àöëi trong sûå phaát triïín: pater- father-pedar; mater- mother- madar, frater- brother-baradar (tiïëng Latinh- tiïëng Anh- tiïëng Ba Tû). Trïn cú súã mêët dêìn theo thúâi gian sûå giöëng nhau vïì tûâ ngûä giûäa caác ngön ngûä, ngûúâi ta cuäng àaä coá yá àõnh êën àõnh ngaây cho thúâi kyâ phên chia. Vò vêåy, giûäa tiïëp Phaáp vaâ tiïëng Têy Ban Nha coá sûå giöëng nhau giûäa “main” vaâ “mano”, “ doigt” vaâ dedo, nhûng khöng phaãi laâ “tïte” vaâ “cabeza”, “ïpaule” vaâ “homo” duâ rùçng caác tûâ göëc coá möåt nghôa khaác nhau (tiïëng Têy Ban Nha “testa”, laâ möåt cöng viïåc cao quyá, tiïëp Phaáp “chef”). Mûác àöå hiïíu biïët vaâ miïu taã ngön ngûä rêët khaác nhau. Tiïëng êën-êu sûã duång kiïíu mêîu lêëy tûâ sûå phong phuá cuãa tû liïåu trong khöng gian vaâ thúâi gian. Trong caác tònh traång ñt thuêån lúåi, caác giaã thiïët àûúåc trònh baây nhû viïåc nhoám tiïëng Basque vaâ ngön ngûä vuâng Caápca hay tiïëng Nhêåt Baãn vúái tiïëng vuâng Altai. Möåt lônh vûåc lúán vïì nghiïn cûáu (àûúåc múã ra) àang boã ngoã.
8. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 10 Ngön ngûä hoåc loaåi hònh phaãi kïí àïën têåp tñnh caác yïëu töë ngön ngûä. Mùåc duâ möîi ngön ngûä coá thïí sûã duång caác tiïìn töë khaác nhau, nhûng ngûúâi ta phên loaåi ngön ngûä theo àùåc trûng cuãa vaâi ngön ngûä. Caác viïåc vïì ngûä êm, vêìn luêåt, cuá phaáp tûâ vûång àaáng phaãi nhúá nhûng nhûäng vñ duå nïu ra àêy chó noái vïì hònh thaái kïët húåp àïí minh hoaå caác kiïíu lúán. - Biïën töë bïn ngoaâi; mu- nta= “homme”, ba-ntu “homme”; le bois, les bois - Biïën töë bïn trong: trinken- trank-getrunken (boire-but- bu” (tiïëng Àûác); katuba- bitab-kutub-kaätib “il ecrivit- livre- livres-ecrivain” (tiïëng A rêåp). - Sûå chùæp dñnh: ev-ler-im-den (maison- söë nhiïìu- súã hûäu - cuãa) “de mes mousons” (tiïëng Thöí Nhô Kyâ); retro-pro-puls- euv-s” - Sûå höîn nhêåp: Haupt-bahn-hof ( àêìu - àûúâng - sên) = “ gare centrale” (ga trung têm) ( tiïëng Àûác); reán-koäu (homme- bouche) = “population” (dên söë) (tiïëng Trung Quöëc) - Phên tñch: je lis trúã thaânh je n,ai pas encore pu finir de la lire. Tiïu chuêín cöí àiïín cuãa viïåc phên loaåi laâ trêåt tûå cuãa caác yïëu töë “chuã ngûä (S) - àöång tûâ (V) - böí ngûä (O). Saáu viïåc kïëp húåp àûúåc cöng nhêån nhûng S-V-O vaâ S-O-V laâ caác chuêín mûåc cuãa 1/3 caác ngön ngûä, V-S-O laâ 1/6 àiïìu àoá àaánh dêëu xu hûúáng àùåt ngûä lïn trûúác böí ngûä. úã àoá coân phaãi noái àïën sûå aáp àaão búãi vò theo caác àiïìu kiïån vïì cuá phaáp hay ngûä nghôa, trêåt tûå naây coá thïí thay àöíi trong cuâng möåt tiïëng. Ngön ngûä hoåc phên vuâng nghiïn cûáu sûå múã röång möåt hiïån tûúång trong khöng gian àöåc lêåp vúái caác biïn giúái vïì phaát sinh hay vïì hònh thaái. Vò vêåy, ngûúâi ta quan saát sûå töìn taåi cuãa caác nguyïn êm trûúác troân möi “u” hoùåc “eu” (tiïën Phaáp: mur, peu, peur) trong vïë tiïëp tuåc àïën tûâ phûúng ngûä vuâng Basque úã Nancy vaâ úã phêìn Lan thöng qua tiïëng Phaáp, tiïëng Àûác vaâ ngön ngûä vuâng Scandi-navi. Möåt maåo tûâ xaác àõnh àûúåc àùåt trûúác danh tûâ xuêët hiïån úã tiïëng Anbani, tiïëng Roumani, tiïëng Bungari vaâ tiïëng Mac-xï-do-nia. Hiïån tûúång naây àöi khi àûúåc lyá giaãi búãi caác têìng nïìn (laâ caác ngön ngûä cöí àûúåc sûã duång úã àõa
9. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 11 phûúng) vaâ thûúâng laâ búãi nhûäng tiïëp xuác ngön ngûä, àiïìu àoá têët phaãi coá nhûäng pha tröån vïì dên cû trïn thúâi gian daâi vaâ trong àiïìu kiïån thuêån lúåi vúái ngûúâi sûã duång song ngûä. ƒ Chûä viïët Cêìn phaãi phên biïåt giûäa kiïíu chûä viïët vaâ hïå thöëng chûä viïët. Tiïëng Phaáp, Nga hay tiïëng Hilaåp àïìu coá cuâng kiïíu sùæp thûá tûå chûä caái (nguyïn êm vaâ phuå êm) nhûng coá ba kiïíu caách viïët khaác nhau duâ laâ gêìn giöëng nhau (m, M,). Tiïëng A Rêåp phên biïåt phuå êm, baán phuå êm vúái caác nguyïn êm ngùæn thûúâng laâ khöng àûúåc cheáp thaânh chûä vaâ àûúåc ngûúâi àoåc taái taåo laåi,vñ duå: caách viïët tùæt M.lle úã tiïëng Phaáp àoåc laâ “ Mademoiselle” vaâ bldg trong tiïëng Anh àûúåc àoåc laâ “building”. Tiïëng “hindi” àûúåc viïët theo tûâng êm tiïët vñ duå nhû: i-ma-gi-neá. Tiïëng Trung Quöëc thò àûúåc viïët möåt caách töíng thïí úã mûác àöå laâ möåt tûâ àöåc lêåp, hay laâ “hònh võ”, bùçng möåt chûä” ghi trong ö vuöng. Khi chuyïín möåt ngön ngûä noái sang daång viïët ngûúâi ta coá thïí ûu tiïn cho möåt trong 2 cêëu thaânh cuãa kyá hiïåu ngön ngûä: biïíu hiïån êm thanh (caái biïíu àaåt) hay thöng tin vïì ngûä nghôa (caái àûúåc biïíu àaåt). Caác hïå thöëng ngûä nghôa coá thïí biïíu thõ möåt giai àoaån hay möåt thöng àiïåp hoaân haão hoùåc möåt yïëu öë tûâ vûång (tûâ hoùåc hònh võ) nhû úã tiïëng Trung Quöëc. Tûâ àûúâng neát ta cuäng hiïíu àûúåc chuát ñt vïì nghôa vaâ caách phaát êm cuãa àõa phûúng: “nuái” tiïëng Trung Quöëc laâ “shaän”, tiïëng Nhêåt “yama”; 3 “ ” Tiïëng Phaáp laâ (trois) tiïëng Phêìn Lan laâ “kolme”. Ngûúåc laåi, nhûäng hïå thöëng ngûä êm chó dêîn ngay (lêåp tûác) vïì sûå phaát êm “crichtorite” nhûng liïåu hoå coá biïët àoá laâ möåt loaåi khaác nhau tuyâ theo têåp quaán tûâng àõa phûúng: case laâ /kaz/ trong tiïëng Phaáp (“nhaâ”) laâ /keiz/ trong tiïëng Anh (“trûúâng húåp”) vaâ laâ /kase/ trong tiïëng Têy Ban Nha coá nghôa “àaám cûúái” àûúåc chia úã Subjontif (giaã àõnh caách). Baãng chûä caái àûúåc thaânh lêåp dûåa trïn yïëu töë nhoã nhêët mang nghôa: fou, pou, mou, sous, loup, vò vêåy saách hoåc vêìn trònh baây laåi lúáp ngûä êm nhoã nhêët hoùåc laâ theo caách töíng thïí hoùåc laâ theo caách phên tñch (tiïëng Haân Quöëc). Àöång cú lõch sûã cuãa caác “caái biïíu àaåt” coá thïí coá thûåc vaâ tûå nhiïn. Ngûúâi ta coá thïí ài theo sûå tiïën triïín àang coá xu hûúáng
10. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 12 xoaá múâ àöång cú naây qua nhûäng kyá hiïåu ghi yá Trung Quöëc hoùåc caác chûä trong baãng chûä caái cuãa caác chûä tûúång hònh. Möëi quan hïå “êm/chûä viïët” noái chung laâ khöng hoaân haão. Ngûúâi ta gùåp hiïån tûúång àöìng êm (möåt caách phaát êm nhûng nhiïìu caách viïët) trong tiïëng Phaáp /set/ (sept, cette, seâte) vaâ hiïån tûúång cuâng chûä (möåt caách viïët nhiïìu caách phaát êm) trong chûä “fils” (laâ /fils/ hoùåc/fist/). Nùm hïå thöëng chûä viïët lúán hiïån nay àûúåc sûã duång: chûä viïët latinh (2tyã ngûúâi duâng), chûä Trung Quöëc (1tyã ngûúâi) chûä Phaån (chûä Nagari) chûä kiri vaâ chûä A Rêåp (haâng trùm triïåu ngûúâi). Nhûäng chûä viïët naây tûâ chûä Trung Quöëc àïìu coá cuâng nguöìn göëc sêu sa. Caác chûä viïët khaác hoùåc pha tröån tûâ chûä naây sang chûä khaác (vñ duå chûä “kana” cuãa Nhêåt) hoùåc biïën thïí hoùåc laâ liïn quan àïën söë dên àang giaãm dêìn. ƒ Caác kiïíu chûä viïët. Caác chûä viïët coá xu hûúáng thñch ûáng vúái nhûäng àùåc àiïím riïng cuãa ngön ngûä maâ chuáng thïí hiïån. Chûä viïët phaát triïín chêåm hún noái. Giûäa kiïíu chûä viïët vaâ cêëu truác ngön ngûä sûã duång kiïíu chûä viïët êëy thûúâng coá möåt möëi liïn hïå tûå nhiïn mùåc cho nhûäng àaão löån cuãa lõch sûã. Chûä caái Trung Quöëc laâ möåt khöëi thöëng nhêët vïì ngûä nghôa vaâ ngûä êm, giaãi thñch roä tûâ võ cuãa ngön ngûä. Viïåc kïët húåp giûäa caác chûä caái taåo nïn sûå phong phuá cuãa ngön ngûä, tûâ àoá xuêët hiïån caác nhoám tûâ hai thaânh töë (chùèng haån: miïång + tai = sûå noái xêëu). Trong tiïëng Xïmñt - thûá tiïëng coá göëc phuå êm tûâ vûång vaâ coá caác daång thûác nguyïn êm theo chûác nùng ngûä phaáp, chûä viïët viïët theo sûå phên biïåt naây ûu tiïn hún cho caác phuå êm. Nhûäng chûä viïët coá ngûä phaáp phong phuá thò khoá viïët hún, vúái möåt baãng chûä caái hay möåt cuöën saách hoåc vêìn nhû tiïëng Nga, tiïëng Thöí Nhô Kyâ, tiïëng Xuahïli, tiïëng Eskimo vaâ tiïëng Kana Nhêåt Baãn. Nghôa cuãa chûä viïët ài tûâ traái sang phaãi trûâ chûä viïët cuãa ngûúâi Do Thaái A Rêåp vaâ tûâ cao xuöëng thêëp àöëi vúái tiïëng Trung Quöëc, Möng Cöí, Nhêåt Baãn. Chûä viïët La tinh àûúåc sùæp xïëp theo hûúáng chûä caái trong quy tùæc riïng cuãa noá, nhûng sûå tûúng ûáng giûäa chûä caái vaâ êm thanh thò khöng öín àõnh. Ngûúâi ta thêëy möåt chûä coá nhiïìu caách
11. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 13 phaát êm (notom, notions) vaâ möåt êm coá nhiïìu caách viïët (eau, haut, au, os). Vò coá rêët nhiïìu ngön ngûä sûã duång chûä caái Latinh nïn ngûúâi ta phaãi thïm vaâo caác yïëu töë phuå àïí taåo ra neát chñnh taã riïng cho ngön ngûä cuãa mònh, chùèng haån: dêëu “^”, “‘” “/” trong tiïëng Phaáp, dêëu “ ” trong tiïëng Àûác hay tiïëng Thuyå Àiïín, dêëu “~” trong tiïëng Têy Ban Nha Baãng chûä caái tiïëng Kirin phaát sinh tûâ tiïëng Hilaåp, àêìu tiïn àûúåc sûã duång cho caác dên töåc chñnh thöëng. Tiïëp àoá àûúåc sûã duång trong toaân böå caác ngön ngûä khöng thuöåc vuâng êën -Êu (ngön ngûä vuâng Caápca, vuâng Phêìn lan- Hungari, vuâng nuái Antai, vúái rêët nhiïìu sûãa àöíi vaâ thïm thùæt vaâo chûä viïët. Chûä A rêåp göìm 28 phuå êm vaâ caác kyá hiïåu thïm vaâo cho pheáp ghi cheáp nhûäng nguyïn êm ruát goån vaâ sûå lùåp phuå êm àöëi vúái kinh vùn vaâ vúái caác cuöën saách daânh cho viïåc hoåc àõa lyá. Trong caác trûúâng húåp khaác nhau ngûúâi àoåc phaãi biïët àêìy àuã ngön ngûä àïí coá thïí àoåc àuáng ngön ngûä àoá. Baãng chûä caái A Rêåp àûúåc sûã duång, nhêët laâ trong khu vûåc höìi giaáo àïí ghi cheáp caác ngön ngûä Thöí Nhô Kyâ, Iran (tiïëng Batû, Cuadixtan) vaâ caác ngön ngûä Chêu Phi ( tiïëng Xuahïli, yoruba, pún, haousa ) Chûä viïët ÊËn Àöå phaát sinh tûâ tiïëng “brahmi” coá daáng uöën nùæn úã phña bùæc (chûä phaån) vaâ neát troân hún úã phña nam bao göìm caã chûä Àravida. Mùåc duâ coá veã cuâng ngûä hïå nhûng roä raâng chuáng rêët khaác nhau vaâ bùæt nguöìn tûâ caác chûä viïët phûúng Àöng khaác (tiïëng Têy Taång, tiïëng Thaái, tiïëng mön Khme). Chûä viïët Trung Quöëc hònh thaânh trïn nhûäng kyá tûå riïng, trong àoá cêëu thaânh cuãa noá coá thïí laâ möåt yïëu töë àõnh roä vïì ngûä nghôa (chûä tûúång hònh /// = “söng”), laâ nhên töë phên loaåi ngûä nghôa, hay laâ saách chó dêîn ngûä êm. Sûå taåo thaânh coá thïí töíng thïí (mùåt trúâi “rò” + mùåt trùng “yuâe”= aánh saáng “ming” hoùåc chi tiïët (lûãa “huäo” theo caách viïët hay laâ caách phaát êm àïìu nùçm trong chûä “diïm”. Saách chó dêîn ngûä êm hûúáng vïì viïåc phaát êm caác chûä: chûä “möì höi” bao haâm yïëu töë “nûúác” vaâ chûä “baão vïå”, (àûúåc phaát êm laâ “gaän”) chûä naây êm thõ viïåc phaát êm chûä “haän” trong töíng thïí. Nguyïn töë urani àûúåc phaát êm trong tiïëng Anh búãi chûä àêìu laâ /you/ cuäng àaä àûúåc dung naåp vaâo tiïëng Trung Quöëc. Chûä naây àûúåc taåo ra bùçng caách kïët húåp
12. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 14 giûäa yïëu töë ngûä nghôa “juäa” kim loaåi vaâ thaânh phêìn ngûä êm “you”. Chûä Nhêåt Baãn thïí hiïån möëi liïn quan chùåt cheä giûäa loaåi hònh ngön ngûä vaâ viïåc thïí hiïån bùçng chûä viïët. Tûâ vûång tiïëng Nhêåt chuã yïëu àûúåc vay mûúån tûâ tiïëng Trung Quöëc, nhûng vïì ngûä phaáp, noá sûã duång hïå thöëng phaát êm cuãa chûä “kana”. Sûå chïnh lïåch giûäa noái vaâ viïët coá thïí biïën àöíi àaáng kïí tûâ vûång vay mûúån tiïëng Anh “ought” (öt) hay tûâ tiïëng Phaáp “haie” (ï) sang tiïëng Têy Ban Nha “estupulbas” têët caã àïìu àûúåc phaát êm. Rêët nhiïìu sûå caãi caách muöën laâm giaãm nhûäng khoaãng caách naây (trong tiïëng Anh “through” àûúåc viïët “thru”). ƒ Chûä viïët vaâ xaä höåi. Chûä viïët àoáng vai troâ vùn hoaá, xaä höåi hoùåc rêët quan troång trong caác nïìn vùn minh theo thúâi gian. Úà chêu Phi, nhûäng yá tûúãng ghi laåi lúâi noái bùçng chûä viïët àaä coá trûúác thúâi kyâ thuöåc àõa (chuã yïëu lêëy chûä A rêåp). Unesco goáp phêìn vaâo viïåc thöëng nhêët caác chûä viïët Latinh, möîi nûúác sûå duång chuáng vúái nhûäng àùåc àiïím ngön ngûä riïng. Trong caác trûúâng húåp khaác, möåt chûä viïët àûúåc taåo ra hoùåc tûâ nhûäng khuön mêîu taåo ra hoùåc nhûäng khuön mêíu töìn taåi trong thïë giúái cuä (tiïëng Acmïni, tiïëng Giïooácgi) hoùåc tûâ nhûäng nguyïn tùæc phên tñch sûå cêëu êm: baãng chûä caái Hanguäl cuãa Triïåu Tiïn. àûúåc taåo ra úã thïë kyã XV thuöåc daång hònh chûä viïët toaát lïn phûúng diïån cuãa sûå cêëu êm. Ngûúâi ta coá thïí thiïët lêåp nïn sûå tûúng quan cên àöëi giûäa hïå thöëng chûä viïët vaâ phêìn phuå thuöåc phaát sinh cuãa ngön ngûä. Chûä Trung Quöëc khöng àûúåc sûã duång úã tiïëng Têy Taång, cuâng hoå nhûng tiïëng Nhêåt vay mûúån coá nguöìn göëc hoaân toaân khaác nhau. Chûä Kirin khöng phaãi laâ chûä Phêìn Lan hay Seác maâ noá àûúåc aáp duång vaâo ngön ngûä khöng thuöåc nhoám Slavú úã Liïn Xö vaâ caác núi khaác. Trong trûúâng húåp cuãa tiïëng Serbi-Croatias vaâ ngûúâi Serbi chñnh thöëng viïët bùçng chûä Kinvin coân ngûúâi Croatia theo Àaåo Thiïn chuáa thò viïët bùçng tiïëng Latinh.
13. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 15 Sûå ûúác ao noái chuyïån vïì tön giaáo àoáng vai troâ chñnh trong viïåc truyïìn baán chûä viïët (chûä viïët A rêåp trong caác àêët nûúác Höìi giaáo). Ngaây nay, nhûäng ngûúâi noái tiïëng ÊËn Àöå úã chêu Myä La tinh àang thûåc hiïån quaá trònh La maä hoáa hoaân toâan. Vaâo thïë kyã XIX, àaä coá nhûäng cöë gùæng vïì viïåc sao cheáp nguyïn baãn, vñ duå nhû nhûäng cuöën saách hoåc vêìn cuãa ngûúâi Evan àöëi vúái sûå saáng taåo cuãa Canada vaâ cuãa ngûúâi ÊËn Àöå Sequoya àöëi vúái tiïëng “cherokee”. Cuâng möåt ngön ngûä coá thïí àûúåc viïët bùçng nhiïìu hïå thöëng chûä viïët vò lñ do chñnh trõ lõch sûã. Vñ duå tiïëng “hindi” vaâ “undu” hay tiïëng Cuadixtan àûúåc viïët bùçng chûä aãrêåp, La tinh hay Kini laâ tuyâ theo tûâng vuâng. úã Thöí nhô Kyâ, quaá trònh tiïën triïín ngön ngûä cuãa vuâng Kamal Ataturk mang laåi kïët quaã thay thïë chûä viïët A rêåp bùçng hïå thöëng chûä La tinh vaâo nùm 1982. úã Trung Quöëc, bïn caånh viïåc sûã duång chûä viïët coá nguöìn göëc Trung Quöëc, tiïëng Zhuang (laâ tiïëng Thaái) sûã duång chûä viïët Latinh vaâo nùm 1957 vaâ mûúån möåt söë kyá hiïåu Kiûn àïí ghi cheáp gioång àiïåu. Tûâ 1958, tiïëng Quan Thoaåi (tiïëng phöí thöng Trung Quöëc àaä La maä hoaá, phiïn chûä Haán sang chûä latinh böí trúå cho viïåc sao cheáp àöëi vúái nhûäng ngûúâi khöng duâng chûä Trung Quöëc vaâ laâ trung gian coá lúåi cho viïåc xûã lyá caác vùn baãn. ƒ Caác troâ chúi bùçng chûä viïët. Caác chûä viïët tay trong thúâi gian qua, cho pheáp thûåc hiïån caác kiïåt taác vïì saách viïët. Kyä thuêåt hiïån àaåi khöng thïí lam quïn àûúåc sûå quyá giaá naây. Nïëu chûä viïët laâ phûúng tiïån cöë àõnh lúâi noái thò chûä viïët cuäng coá thïí laâ dõp laâm vui mùæt. Vò vêåy caác baãn chûä viïët töët xuêët hiïån cuäng coá möåt võ trñ quan troång trong nïìn vùn minh. Chûä viïët A rêåp theo kiïíu viïët thaão àaä trúã thaânh taác phêím nghïå thuêåt vaâ àûúåc daåy trong caác trûúâng daåy caác ngûúâi viïët chûä àeåp úã caác nûúác khaác nhau trong vuâng Cêån Àöng. Chûä Trung Quöëc cho ta möåt caách nhòn khaác. Möîi chûä trúã thaânh möåt bûác tranh dûúái ngoâi buát cuãa ngûúâi nghïå sô. Henri Michaux caãm nhêån thêåt hoaân haão sûå tïë nhõ cuãa nghïå thuêåt naây: “Thêåt nhû thiïn taåo, ngön ngûä úã Trung Quöëc khúi gúåi thõ giaác nhûng khöng quyïët àõnh thõ giaác. Cuá phaáp töëi giaãn múã
14. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 16 àûúâng cho sûå phoãng àoaán vaâ thú ca. yá tûúãng ruát ra tûâ nhiïìu mùåt. Chûä viïët múã ra trïn nhiïìu phûúng diïån”. Cuöëi cuâng, chûä kyá xuêët hiïån nhû möåt tiïëng vang vïì chûä viïët cuãa con ngûúâi khöng coá möëi liïn hïå cêìn thiïët vúái tïn cuãa chñnh noá. ƒ Tiïëng Anh Tûâ haâng thïë kyã nay, tiïëng Anh traãi qua 3 thúâi kyâ: tiïëng Anh cöí thúâi kyâ chinh phuåc Normandie, tiïëng Anh bònh thûúâng úã thúâi phuåc hûng vaâ thúâi kyâ caãi töí röìi àïën tiïëng Anh hiïån àaåi. Thêm nhêåp vaâo Anh quöëc vaâo thïë kyã V búãi quên xêm lûúåc àaánh àuöíi quên Celtes, tiïëng Anh - ngön ngûä êën - Êu thuöåc doâng Germani - phaãi chõu aãnh hûúãng cuãa tiïëng Phaáp dûúái thúâi vua Nomandis. Viïåc saáng taåo ra nghïì in àaä mang laåi cho tiïëng Anh thïë maånh riïng. Laâ ngön ngûä àêìy sûác söëng, tiïëng Anh khöng bao giúâ phuåc tuâng möåt viïån haân lêm naâo mùåc duâ coá möåt vaâi dûå aán vaâo thúâi kyâ taái thiïët chêu Êu. Sûå àöåc lêåp naây cho thêëy vöën tûâ vûång tiïëng Anh rêët giaâu, khoaãng 500.000 muåc tûâ so vúái 150.000 muåc tûâ tiïëng Phaáp hiïån àaåi. Tiïëng Anh tûå do hoaân toaân vïì caách sûã duång. Noá laâ sûå kïët húåp giûäa tiïëng Àûác vaâ tiïëng Latinh, vñ duå: freedom, liberty, thónh thoaãng vúái möåt sùæc thaái nhû ox (con boâ trïn àöìng coã) vaâ beef (thõt boâ trïn baân). Tiïëng Anh coá nhûäng chûác nùng rêët linh hoaåt cho pheáp taåo ra nhûäng cêëu truác khaác nhau, vñ duå: to read a book (àoåc möåt cuöën saách) vaâ to book a room (àùåt phoâng); cuá phaáp vaâ chia àöång tûâ rêët àún giaãn. Nhûäng àùåc trûng naây laâm cho tiïëng Anh trúã thaânh ngön ngûä thöng duång. Tiïëng Anh mûúån caác ngön ngûä “laáng giïìng” nhûäng gò maâ noá khöng coá nhû wurst vaâ elite chùèng haån, thñch sûå trònh baây ngùæn ngoån cuãa tûâ gheáp: vñ duå: horse- race (ngûåa àua), vaâ race-horse (àua ngûåa) vaâ duâng àïën nhûäng àöång tûâ gheáp maâ hêåu tûâ cuãa noá quyïët àõnh nghôa: vñ duå: to walk up (ài lïn) to walk down (ài xuöëng), tñnh tûâ vaâ àöång danh tûâ cuå thïí hoaá ngön ngûä naây búãi sûå àöëi lêåp àöëi vúái tiïëng Phaáp.
15. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 17 ƒ Khöng gian Anh ngûä. Trong 5 thïë kyã, tûâ möåt vaâi triïåu ngûúâi àïën 300 triïåu ngûúâi vúái tiïëng Anh, hoå sûã duång tiïëng anh nhû ngön ngûä baãn xûá trïn têët caã caác àaåi luåc vúái nhûäng quy àõnh khaác nhau. Àùåc tñnh cuãa tiïëng Anh chûáng minh sûå thaânh cöng cuãa nûúác Anh trïn con àûúâng múã röång thuöåc àõa. Nïëu vaâo nhûäng àêët nûúác maâ tiïëng Anh àûúåc duâng chñnh thûác thò söë ngûúâi noái thûá tiïëng naây phaãi xêëp xó haâng tyã. Tûå khùèng àõnh mònh úã àêët meå, tiïëng Anh laâ cöng cuå chñnh cho pheáp keã thöëng trõ cai trõ laänh thöí coá ngön ngûä riïng cuãa hoå vaâ hoaân thaânh nhiïåm vuå tûúång trûng búãi: “gaánh nùång cuãa ngûúâi da trùæng” cuãa Kipling. Noá trúã thaânh ngön ngûä àûúåc sûã duång nhiïìu nhêët trïn thïë giúái vaâ con söë thöëng kï rêët êën tûúång. Khaác vúái tiïëng Trung Quöëc, tiïëng Anh rêët àöåc àaáo laâ àûúåc sûã duång khùæp núi. Tñnh mïìm deão vaâ sûå phoáng khoaáng trong “caách phaát êm chêëp nhêån àûúåc” taåo àiïìu kiïån dïî daâng cho sûå phaát triïín cuãa tiïëng Anh cú súã. Dûúái daång caác phûúng ngûä, ngön ngûä thên mêåt, quêìn chuáng vaâ thêåm chñ laâ noái loáng, bïn caånh ngön ngûä chuêín mûåc, tiïëng Anh laâ ngön ngûä giao tiïëp úã ÊËn Àöå vaâ úã möåt phêìn cuãa chêu Phi. Vò ngûúâi ta ñt àoâi hoãi vïì chêët lûúång cuãa ngön ngûä noái, tiïëng Anh khöng coân àoáng vai troâ phên biïåt xaä höåi nhû úã thúâi trûúác nùm 1939 nûäa: aãnh hûúãng tûâ Myä khöng coá gò xa laå, noá truyïìn baá caác daång thûác tûúãng tûúång nhanh hiïíu nhû U-Drive (thuï ötö khöng coá taâi xïë: U- you, “tûå baån” vaâ No- U- Turn (nûãa voâng cêëm). ƒ Sûå àa daång cuãa tiïëng Anh. Tñnh chêët cuãa tiïëng Anh gùæn liïìn vúái sûå röång lúán cuãa laänh thöí, àaä taåo àiïìu kiïån cho noá biïën thïí maånh meä, àöëi tûúång nghiïn cûáu laâ “sûå daång cuãa tiïëng Anh trïn toaân thïë giúái”. Ài tûâ Luên Àön àïën eádimbourg, ngûúâi ta nhêån thêëy nhûäng biïën àöíi vïì sûå ruát ngùæn êm thanh vaâ sûå yïëu ài cuãa caác nguyïn êm àöi; rúâi “kake District”, ngûúâi lûä haânh laåi thêëy vuâng höì úã Ïcöët. Duâ khaác nhau vïì tûâ vûång vaâ phaát êm nhûng ngûúâi Anh, ngûúâi Ïcöt, ngûúâi Galoa vaâ ngûúâi Ailen vêîn rêët hiïíu nhau.
16. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 18 ÚÃ Myä, ngön ngûä naây laâm tùng xu hûúáng ly têm. Coá 3 giai àoaån: kyã nguyïn thuöåc àõa, vêîn coân tiïëng Anh, röìi àïën giai àoaån tùng trûúãng vúái sûå nhêåp cû cuãa ngûúâi Ailen vaâ ngûúâi Àûác vaâ sau chiïën tranh li khai laâ giai àoaån hiïån àaåi, àûúåc àaánh dêëu bùçng laân soáng nhêåp cû cuãa ngûúâi khöng thuöåc cöång àöìng Anh ngûä. Bïn caånh nhûäng sûå kiïån lõch sûã naây laâ têìm cúä cuãa luåc àõa, ngûúâi ta biïët sûå phaát êm khaác nhau giûäa Booklyn “New England” vaâ “Deep South” núi maâ caách noái keáo daâi taåo nïn àiïåu chêåm raäi bïn caånh ngön ngûä cuãa ngûúâi da àen. Tiïëng Myä mêët ài troång êm cuãa ngön ngûä göëc. Hollywood àaä taåo nïn gioång àiïåu riïng. Êm thanh trúã nïn ngùæn laåi vaâ nguyïn êm àöi thò yïëu ài trong êm muäi, viïåc phaát êm phuå êm “t” trúã thaânh cêm biïën thaânh “d” trong khi êm “r” laåi taåo nïn àùåc àiïím riïng cuãa tiïëng Myä. Vöën tûâ vûång giaâu lïn nhúâ caác lúáp tûâ ngoaåi lai: tiïëng ÊËn Àöå (powwou- cuöåc baân caäi vö ñch), tiïëng Phaáp (portage), tiïëng Haâ Lan (cookie). Ngaây nay, nhûäng ngûúâi noái tiïëng Anh coân phaãi chõu sûå xêm nhêåp cuãa tiïëng Têy Ban Nha. Vò khöng gò coá thïí chó ra àûúåc quy chïë chñnh cuãa tiïëng Anh nïn 17 nûúác àaä ban böë caác àaåo luêåt àïí sûãa àöëi dûúái sûå xêm nhêåp cuãa phong traâo “ Anh Myä”. Viïåc noái 2 thûá tiïëng bùæt àêìu tûâ böå luêåt nùm 1968 laâm cho 17 % dên söë phaãi chõu àûång vaâ àïën nùm 1970 hoå àaä àûa yïu saách àoâi hoãi àûúåc sûã duång möåt ngön ngûä khaác vúái tiïëng Anh. Trûúác sûå rïåu raä cuãa “meltingpot” — “núi dung húåp caác chuãng töåc”, nhûäng ngûúâi “Nativist” súå rùçng giûäa caác dên töåc thiïíu söë khöng hiïíu nhau. Vïì lônh vûåc chñnh trõ thò sûå àöëi khaáng naây coân nguy hiïím hún nhûäng bêët àöìng giûäa tiïëng Myä vaâ tiïëng Anh: chùèng haån cuâng coá nghôa laâ “xùng” nhûng trong tiïëng Myä laâ petrol, tiïëng Anh laâ gasoline, sûå khaác nhau giûäa lift vaâ elevator (cêìu thang maáy) hay laâ traveller,s cheque vaâ traveler,s check; thónh thoaãng àiïìu àoá dêîn àïën nhûäng tònh huöëng rêët buöìn cûúâi nhû “second storey” (têìng 2) trong tiïëng Myä laâ têìng möåt trong tiïëng Anh, vaâ ngûúâi ta thñch cêu noái haâi hûúác cuãa B.Shaw: “Anh vaâ Myä laâ hai nûúác àûúåc phên biïåt búãi cuâng möåt thûá ngön ngûä”. Àiïìu haâi hûúác àoá àaä trúã thaânh töìi tïå trong chiïën tranh thïë giúái II khi khöng quên cûáu höå trïn biïín (Air Sea Rescue) cuãa Anh ài tòm möåt con taâu (ship) thò cuâng luác àoá böå chó huy Myä phaát tñn hiïåu möåt maáy bay bõ bùæn haå.
17. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 19 Caác nûúác tûå trõ cuä göëc Anh (Canada, Australia, New - zeland) cuäng duy trò möëi quan hïå vúái nûúác Anh. Vïì mùåt àõa lyá cuäng nhû vïì phaát êm thò Canada laâ àoaån giûäa giûäa Anh vaâ Myä: noá thónh thoaãng coân phaãi chõu aãnh hûúãng cuãa tiïëng Phaáp vúái àaåo luêåt 101 cuãa Queábec quy àõnh tiïëng Phaáp laâ ngön ngûä chñnh thûác cuãa thaânh phöë naây (1974). Coân vïì caác nûúác chêu Phi noái tiïëng Anh, tiïëng Anh àûúåc coi laâ ngön ngûä thûá hai bïn caånh tiïëng baãn xûá. Tiïëng Anh laâ ngön ngûä phûúng tiïån giûäa caác dên töåc nhû laâ tiïëng Phaáp trong vuâng Phaáp ngûä. Ngûúâi ta phaãi giûä laåi möåt khoaãng úã Nam Phi núi maâ bïn caånh nhûäng ngûúâi da àen, ngûúâi da trùæng àûúåc taåo thaânh tûâ nhûäng ngûúâi chêu Phi coá nguöìn göëc Haâ Lan vaâ tûâ ngûúò Anh chñnh göëc luön theo doäi vïì vêën àïì “caách phaát êm phaát sinh”. Tiïëng Anh xuêët hiïån úã vuâng Caribï tûâ nùm 1623, ngûúâi Caribï thûúâng xuyïn àöíi chuã cho nïn ngön ngûä thûúâng phaãi chõu nhûäng taác àöång cuãa noá vaâ nhûäng taác àöång êëy trúã nïn phûác taåp khi coá thïm ngûúâi nö lïå àïën vaâ aãnh hûúãng cuãa Myä. ƒ Tiïëng Anh - ngön ngûä quöëc tïë. Tñnh quöëc tïë cuãa tiïëng Anh phaãn aánh sûác maånh kinh tïë- chñnh trõ cuãa Anh vaâ Myä. Úà phêìn lúán caác nûúác trïn thïë giúái, treã em hoåc tiïëng Anh noi theo 83% thanh thiïëu niïn Phaáp khi bûúác vaâo trûúâng trung hoåc. Thûá ngön ngûä naây àöëi vúái hoå dûúâng nhû möåt con aát chuã baâi cho tûúng lai nghïì nghiïåp cuãa hoå. Tûúng lai nghïì nghiïåp êëy theo xu hûúáng hiïån nay seä gùæn vúái nhûäng quan hïå vúái nûúác ngoaâi. Tiïëng Anh àûúåc sûã duång trong têët caã caác thïí chïë quöëc tïë nhû Liïn Húåp Quöëc, Unesco, Cöång àöìng kinh tïë chêu Êu (E.E.C), töí chûác húåp taác vaâ phaát triïín kinh tïë chêu Êu, Hiïåp ûúác chung vïì thuïë quan vaâ mêåu dõch (GATT) Möåt söë thûá tiïëng khaác cuäng àûúåc chêëp nhêån tuyá tûâng cú quan vúái nhûäng ûu àaäi tûúng tûå. Cöång àöìng kinh tïë chêu Êu, theo nhûäng ngûúâi deâm pha, coá nguy cú trúã nïn höîn loaån khi tiïëp nhêån 9 thûá tiïëng vò sûå bònh àùèng. Tiïëng Anh vêîn laâ thûá tiïëng nöíi tröåi
18. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 20 nhûng chó àûúåc duâng trong nhûäng chûä caái àêìu viïët tùæt cho caác chûúng trònh cuãa Cöång àöìng nhû: ERASMUS (European action scheme for Mobility of University Students — chûúng trònh haânh àöång chêu Êu trúå giuáp sinh viïn àaåi hoåc), hay COMETT (Community action progamme for Education and Training for Technology). Sûå thöëng trõ vïì kyä thuêåt cuãa Myä trong nhûäng nùm chiïën tranh àaä àûúåc cuãng cöë khi hoaâ bònh lêåp laåi. Duy nhêët vúái nhûäng maáy bay àang vêån haânh àûúåc chïë taåo tûâ Myä, ngûúâi ta àaä quen chó sûã duång kyä thuêåt Anh vaâ thuã tuåc haâng khöng trïn phûúng diïån quöëc tïë cuäng àûúåc thûåc hiïån bùçng tiïëng Anh. Tûúng tûå nhû vêåy vúái nhûäng höåi nghõ khoa hoåc, ngûúâi ta cuäng sûã duång tiïëng Anh vaâ chó nhûúâng cho möåt söë thûá tiïëng khaác vò pheáp lõch sûå. Trong lônh vûåc baáo chñ, truyïìn thanh truyïìn hònh, àiïån aãnh vúái hiïåu quaã nghïå thuêåt vaâ trong thïí thao tiïëng Anh coá mùåt vaâ múã röång ra khùæp moåi núi. Theo tûâng trûúâng húåp, noá kïët húåp vúái nhûäng tûâ ngûä baác hoåc coá nguöìn göëc tûâ tiïëng Hi laåp hoùåc tiïëng Latinh cêìn thiïët cho khoa hoåc vaâ cho y hoåc. Coá möåt giúái khaán thñnh röång lúán, tiïëng Anh mang chûúng trònh quaãng caáo ài khùæp haânh tinh vaâ trúå giuáp caác ngön ngûä chuyïn ngaânh. ƒ AÃnh hûúãng cuãa tiïëng Anh. Tiïëng Anh chêëp nhêån sûå vay mûúån nhûng noá cuäng thêm nhêåp vaâo caác ngön ngûä khaác. Sûå ghi nhêån naây gúåi laåi lúâi caãnh baáo cuãa giaáo sû eátiemble vaâo nùm 1964 xung quanh vêën àïì “tûâ ngûä anh trong tiïëng Phaáp”. Ngay nay khöng ngûúâi naâo hoãi vïì caách sûã duång tûâ OK, hit parade hay laâ tûâ roc music. Phoâng nhên sûå cuãa haäng haâng khöng dên duång noái vïì “no show” hay “surbooking” khöng cêìn phaãi àùæn ào. Möåt vaâi tûâ chuyïín tûâ tiïëng naây sang tiïëng khaác phaãi chõu sûå thay àöíi möåt caách tûå nhiïn vñ duå nhû “fuel” vaâ “gasoil” trúã thaânh “fioul” vaâ “gazole” trong tiïëng Phaáp. Tuy nhiïn vêën àïì nghiïm troång hún chöî thay àöíi vïì chñnh taã laâ viïåc chêëp nhêån möåt ngûä àiïåu múái. Ngön ngûä laâ sûå phaãn aánh àöìng nhêët sêu sùæc àöëi vúái möåt dên töåc vaâ aáp àùåt ngön ngûä naây
19. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 21 vaâo caác ngön ngûä khaác coá nguy cú hònh thaânh loaåi chûä nghôa àa quöëc gia vïì vùn hoaá maâ ngaây nay caác dên töåc thiïíu söë úã Myä àïìu súå: vö hònh chung ngûúâi ta coá thïí chuyïín tûâ quan niïåm noá laâ cöng cuå hoaâ nhêåp thaânh quan niïåm laâ cöng cuå phuåc tuâng. Laâm nhû thïë, tiïëng Anh thiïët lêåp lïn nhûäng thuã tuåc hoùåc nhûäng chuêín mûåc maâ cuöëi cuâng laâ aáp àùåt cho ngûúâi tham gia giao tiïëp nhûäng thûá ngön ngûä khaác. Caác cú quan chñnh cuãa tiïëng Anh (Anh-Anh cuäng nhû Anh- Myä) nhû “British Council”, “United States Information Agency”, Uyã ban Fulbright, Höåi thaão Salzbourg cuãa Myä, hoaân thaânh nhiïåm vuå bùçng caách laâm cho viïåc tiïëp cêån ngön ngûä trúã nïn dïî daâng. D.A.A.D hay “Deutscher Akademischer Austauschdienst” cuäng nhû Alliance francaise (Trung têm ngön ngûä vaâ vùn minh Phaáp) àoáng vai troâ tûúng tûå nhau àöëi vúái tiïëng Àûác hay vúái tiïëng Phaáp. Thûåc ra viïåc quay trúã laåi duâng tiïëng Anh vêîn khöng thïí laâm lu múâ caác ngön ngûä khaác trong caác möëi quan hïå quöëc tïë. Nhûäng ngûúâi noái tiïëng Anh dûúâng nhû àïìu yá thûác àûúåc àiïìu àoá. Vò vêåy, khoaãng 2/3 caác cöng ty Anh giaãi quyïët caác cöng viïåc vúái nûúác ngoaâi àïìu bùçng tiïëng Anh seä cho xuêët baãn nhûäng cuöën saách úã ngön ngûä cuãa àöëi taác liïn quan. Têët caã nhûäng dûå baáo vïì tûúng lai cuãa tiïëng Anh seä bõ chuyïín hûúáng khöng cêìn cöng nhêån hiïåu lûåc cuãa sûå phaát triïín hiïån taåi cuãa tiïëng Anh. Tiïëng Anh coá thïí seä bõ möåt möëi nguy hiïím trong chiïën dõch “Plain English” hay “Nuclear English” àe doaå. Nhûäng chiïën dõch naây nhùçm àöìng hoaá tiïëng Anh. Tûúng lai cuãa tiïëng Anh khöng nùçm trong ngön ngûä “Liïn húåp quöëc” ñt nhiïìu coá pha tröån duâ cho aãnh hûúãng cuãa noá tûâ trong loâng ngêìn êëy caác cú quan, nhûng trong àñch thûåc, sûå phaãn aánh xaä höåi àaä nuöi dûúäng noá vaâ giao tiïëp qua vïå tinh coá khaã nùng giuáp chuáng ta xñch laåi gêìn nhau. ƒ Tiïëng Têy Ban Nha Sûå phaát triïín cuãa tiïëng Têy Ban Nha trïn thïë giúái àûúåc quyïët àõnh búãi caác sûå kiïån lõch sûã vô àaåi, tûâ thúâi khaám phaá ra chêu Myä (1492) cho àïën thúâi baânh trûúáng cuãa cöång àöìng ngûúâi noái tiïëng Têy Ban Nha taåi Myä (tûâ thïë kyã XIX-XX).
20. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 22 Cuöåc khuãng hoaãng vïì tû tûúãng ngaây nay coá thïí coá xu hûúáng yïëu ài àùåc biïåt trong böëi caãnh múái cuãa cöång àöìng chêu Êu, núi tiïëng Têy Ban Nha coá thïí chiïëm àûúåc võ trñ lûåa choån nhúâ vaâo chñnh saách múã cûãa maâ noá aáp duång àöëi vúái caác nûúác chêu Myä, tûâ Hoa Kyâ àïën vuâng Àêët lûãa (Terre de Feu). Thûåc ra caác nûúác thuöåc cöång àöìng ngûúâi noái tiïëng Têy Ban Nha phaãi àêëu tranh rêët khoá khùn chöëng laåi tiïëng Anh vò vai troâ tiïìm êín cuãa mònh trong caác lônh vûåc khoa hoåc kyä thuêåt vaâ hoå phaãi dõch nhiïìu sang tûâ tiïëng Anh sang thûá tiïëng cuãa hoå. Nhûng sûå phong phuá àa daång cuãa nïìn vùn minh caác nûúác noái tiïëng Têy Ban Nha, bao göìm caã ngûúâi ÊËn Àöå, ngûúâi lai vaâ caã ngûúâi dên nhêåp cû khiïën cho tiïëng Têy Ban Nha coá àûúåc möåt võ trñ cao trong caác lônh vûåc vùn hoåc vaâ nghïå thuêåt (tiïíu thuyïët vaâ thú ca Têy Ban Nha vaâ chêu Myä La tinh). ƒ Tònh traång ngön ngûä úã Têy Ban Nha. Tiïëng Castillan, keã chiïën thùæng trïn phûúng diïån chñnh trõ trong nhûäng cuöåc chiïën thúâi Trung àaåi, chûáng kiïën sûå taái sinh tñnh àöëi àõch vúái nhûäng thûá tiïëng laáng giïìng trong böëi caãnh caác cöång àöìng tûå trõ ra àúâi tûâ hiïën phaáp nùm 1978. Baán àaão Têy Ban Nha — Böì Àaâo Nha àûúåc chia laâm 3 vuâng ngön ngûä tûúng ûáng vúái sûå tiïën triïín theo hûúáng Bùæc - Nam trong cöng cuöåc taái chinh phuåc laänh thöí tûâ ngûúâi A rêåp búãi caác vûúng quöëc theo àaåo Cú àöëc vaâo thúâi Trung cöí: úã giûäa laâ tiïëng Castillan, phña Àöng laâ tiïëng “aragon” (vêîn coân möåt söë dêëu vïët úã thung luäng Pyreáneáe) vaâ phña têy laâ tiïëng Lïon (phûúng ngûä vêîn coân àang àûúåc sûã duång), úã trung têm thaânh phöë Madrid, núi höåi tuå cuãa caác dên töåc khaác nhau vaâ úã miïìn nam xûá Andalouse, khu vûåc röång lúán àùåc trûng búãi caác caách phaát êm khaác nhau vaâ tûâ vûång thò khaác vúái tûâ cuãa vuâng coân laåi úã Têy Ban Nha. Do nhûäng lyá do vïì lõch sûã, úã khùæp chêu Phi, nhûäng hoân àaão Canari àïìu mang möåt vaâi àùåc trûng khu vûåc Andalousie. Mùåc duâ coá sûå khaác nhau trong khu vûåc, tiïëng Castillan vêîn laâ ngön ngûä thöëng nhêët. Viïån haân lêm ngön ngûä hoaâng gia àoáng vai troâ chñnh trong viïåc àiïìu tiïët nhúâ viïåc xuêët baãn
21. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 23 caác cuöën saách ngûä phaáp khaác nhau vaâ nhúâ caác cuöën tûâ àiïín ngön ngûä. Cuöën tûâ àiïín naây luön àûúåc sûã duång vaâ trong nhûäng nùm gêìn àêy coân du nhêåp vaâo nhiïìu tûâ ngûä àùåc Myä, àiïìu maâ nhiïìu ngûúâi Têy Ban Nha coá thïí gùåp khi àoåc saách baáo hoùåc qua caác phûúng tiïån truyïìn thöng theo sûå yïu cêìu cuãa caác viïån haân lêm cuãa nhûäng nûúác noái tiïëng Têy Ban Nha - Myä khaác nhau. Cuäng nhû phêìn lúán caác ngön ngûä khaác tiïëng Castillan chõu aãnh hûúãng cuãa tiïëng Anh trong caác lônh vûåc vïì khoa hoåc hay thûúng maåi (liter, estandar, vúái sûå cöë gùæng baão töìn nhûäng neát ngûä êm cuãa vuâng) vaâ noá cuäng chõu aãnh hûúãng cuãa tiïëng Phaáp búãi lõch sûã vaâ àõa lyá (Champinon, Bulevar, Etiqueta). Trong caác töí chûác quöëc tïë (Liïn Húåp Quöëc, UNESCO) tiïëng Têy Ban Nha cuäng laâ möåt trong caác ngön ngûä chñnh thûác. Vïì lônh vûåc khoa hoåc, viïåc phaát haânh caác cuöën saách göëc bùçng tiïëng Têy Ban Nha laâ rêët ñt, nhûng vïì khoa hoåc myä thuêåt thò laåi laâ nhûäng thïë maånh cuãa tiïëng Têy Ban Nha. Söë saách dõch tûâ tiïëng nûúác ngoaâi rêët lúán. Viïåc lûåa choån tïn goåi cuãa ngön ngûä chñnh cuãa àêët nûúác Têy Ban Nha laâ àïì taâi cho nhiïìu cuöåc tranh caäi gay gùæt trûúác Quöëc höåi nùm 1978. Tûâ “castillan” phuâ húåp vúái hònh thaái chñnh trõ cuãa àêët nûúác úã thïë kyã XV vaâ tûâ “espagnol” laâ theo caái nhòn thöëng nhêët töíng thïí sau naây. Möåt lúâi giaãi thñch khaá vuång vïì khi noái rùçng “castillan” laâ tiïëng Têy Ban Nha chñnh thûác cuãa quöëc gia. Têët caã caác ngön ngûä àõa phûúng cuãa Têy Ban Nha àaä àûúåc kiïím duyïåt chùåt cheä trong thúâi kyâ “Franquise” (chïë àöå Francö) nhûng thïí chïë 1978 àaä cöng nhêån chûä viïët chñnh thûác cuãa hoå trong cöång àöìng tûå trõ sûã duång thûá tiïëng naây. ƒ Tiïëng Catalan. Nùm 1982, úã Catalogne nöíi lïn chiïën dõch vïì “chuêín mûåc” thöng qua baáo chñ, phaát thanh, àiïån aãnh vúái triïín voång laâ tiïëng Catalogne cuâng töìn taåi vúái tiïëng Têy Ban Nha (Espagnol). Caác thûåc àún úã nhaâ haâng àaä phaãi duâng 4 thûá tiïëng (Trung Quöëc, Anh, Castillan, vaâ Catalan). Böå luêåt vïì chuêín hoáa ngön ngûä nùm 1983 nghiïng vïì truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa
22. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 24 tiïëng Catalan trong suöët nhûäng thïë kyã qua. La “Geáneralitat” àaä tiïën haânh cuãng cöë ngön ngûä naây trong viïåc giaãng daåy bùçng caách coi noá laâ ngön ngûä bùæt buöåc. Ngay caã úã caác trûúâng àaåi hoåc, seä khoá khùn nïëu nhû sinh viïn khöng phaãi laâ ngûúâi noái tiïëng Catalan. Nhûäng con söë thöëng kï chõu aãnh hûúãng cuãa niïìm àam mï yá thûác hïå ngön ngûä naây. Ngûúâi ta coá thïí noái rùçng tûâ 6-7 triïåu ngûúâi noái hoùåc hiïíu àûúåc tiïëng Catalan dûúái caác daång sau: tiïëng Catalan miïìn àöng (trong àoá coá Barcelona): 3,2 triïåu; Catalan miïìn têy coá tiïëng vuâng Andore vaâ vuâng Valencia: 2,2 triïåu; catalan úã vuâng baán àaão: 0,5 triïåu, tiïëng vuâng Roussillon: 16.000, tiïëng Catalan cuãa vuâng Alghero: 2000. Xûá súã cuãa Valencia coá xu hûúáng khùèng àõnh tñnh àùåc thuâ trong löëi noái cuãa hoå so vúái löëi noái cuãa Barcelona. Trong khùæp vuâng Catalan, möåt kïnh truyïìn hònh phaát chûúng trònh àêìy àuã bùçng tiïëng naây khöng tñnh àïën àaâi phaát thanh, baáo chñ vaâ rêët nhiïìu taác phêím vùn hoåc, vùn hoáa vaâ khoa hoåc khaác. ƒ Tiïëng “Galicien” (vuâng Galice). Laâ thûá tiïëng La maä, theo lõch sûã thò tiïëng Galicien bùæt nguöìn tûâ tiïëng Böì Àaâo Nha, khi coá luêåt vïì viïåc chuêín hoaá ngön ngûä nùm 1983, tiïëng Galice bònh àùèng vúái tiïëng “castillan” trong vuâng. Viïåc cuâng nhau töìn taåi cuãa 2 thûá tiïëng naây cuäng àûúåc aáp duång vaâo lônh vûåc haânh chñnh vaâ phaáp lyá cuäng nhû trong löìng tiïëng phim. Viïån Haân Lêm Galice seä quyïët àõnh vïì caác chuêín mûåc cuãa ngön ngûä búãi vò vuâng naây sûã duång tiïëng àiaå phûúng rêët nhiïìu vaâ truyïìn thöng khöng quaá cuä àïí àöëi vúái nhu cêìu khöíng löì àöëi vúái viïåc taåo ra tûâ vûång cho möåt thïë giúái hiïån àaåi. Tiïëng “galicien” àûúåc dên nöng thön sûã duång nhiïìu hún thanh niïn. Trong nhûäng thêåp kyã gêìn àêy, ngûúâi Galice di cû rêët àöng, vaâ úã nhiïìu nûúác chêu Êu ngay caã úã Achentina, Uruguay, Venezuela hay Cuba, caác trung têm vùn hoaá xuêët hiïån. Ngûúâi ta ûúác tñnh coá khoaãng 2 triïåu ngûúâi noái tiïëng naây. Möåt kïnh truyïìn hònh phaát soáng bùçng tiïëng “galicien”. Laâ ngön ngûä hiïån àaåi coá nïìn taãng laâ tiïëng Böì Àaâo Nha nhûng laåi aãnh hûúãng lúán úã tiïëng “casitillan”.
23. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 25 ƒ Tiïëng “basque”. Tiïëng “basque” taåo nïn möåt ngön ngûä riïng biïåt cuãa hai bïn sûúân daäy nuái Pyreánees, vuâng àêët naây trûúác àêy rêët röång (nhû àõa danh Gascogne). Luêåt chuêín hoaá viïåc sûã duång tiïëng euskara ûúác àõnh tûâ 1982. Luêåt naây quy àõnh ngön ngûä naây àûúåc sûã duång chñnh thûác úã ba tónh xûá Basque. Mön àõa danh hoåc àûúåc sûã duång song ngûä. (San Sebastian vaâ Donostia). Viïåc giaãng daåy tiïëng basque laâ bùæt buöåc. Trïn vö tuyïën, kïnh E.T.B phaát toaân böå chûúng trònh bùçng tiïëng basque. Luêåt naây quan têm àïën viïåc gòn giûä caác phûúng ngûä khaác nhau nhûng cuäng phaãi thêåt cöë gùæng àïí àûa ra möåt chuêín mûåc chûä viïët chung khöng thïí thoaã maän àûúåc yá thûác ngön ngûä cuãa têët caã cöång àöìng ngûúâi noái tiïëng basque. Nùm 1986 möåt sùæc lïånh nhùçm xaác àõnh nhûäng àoâi hoãi vïì mùåt ngön ngûä maâ nhûäng cöng viïåc yïu cêìu vaâ tyã lïå ngûúâi noái tiïëng basque trong vuâng. Vùn baãn naây cuäng xaác àõnh 3 tónh: aálava: tûâ 0-20% (khoaãng 2000 ngûúâi) Vizcaya (Biscaye): 20-40% (200.000 ngûúâi) Gruipuzcoa: tûâ 40- 60% (30.000 ngûúâi) vaâ coân coá 5000 ngûúâi úã vuâng Navare va gêìn 100000 ngûúâi úã xûá súã Basque cuãa Phaáp. Vò vêåy, nùm 1980 chó 5% giaáo viïn biïët tiïëng Basque àïën nùm 1986 thò coá àïën 30%. Ngaây nay ngûúâi ta rêët cöë gùæng trong viïåc phö trûúng tiïëng Basque (xoaá muä chûä, baâi haát, caác höåi thaão khoa hoåc bùçng nhiïìu thûá tiïëng). ƒ Tiïëng “Asturien”. Nhûäng thûá tiïëng àõa phûúng cuäng mong muöën àûúåc cöng nhêån àùåc biïåt laâ tiïëng “asturien” (úã vuâng Oviedo). Caác quan chûác àõa phûúng khùèng àõnh coá 8,5 % dên söë viïët tiïëng “asturien”, 2,6 % noái vaâ 50% hiïíu àûúåc tiïëng naây. Caác têìng lúáp trñ thûác àaä taán àöìng cú höåi phaát triïín cuãa ngön ngûä naây nhûng ngûúâi ta àaä lêåp nïn möåt viïån haân lêm ngön ngûä asturien vaâ chuyïån kïí, thú ca cuäng bùæt àêìu àûúåc viïët bùçng tiïëng asturien. ƒ Tiïëng Têy Ban Nha úã chêu Myä. Sûå lai cùng dên töåc vaâ vùn hoáa Myä àaä àïí laåi dêëu vïët trong tiïëng Têy Ban Nha.
24. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 26 9/10 dên söë noái tiïëng Têy Ban Nha söëng úã chêu Myä vúái khoaãng 260 triïåu ngûúâi. Sûác söëng cuãa caác ngön ngûä Anh àiïng rêët lúán, noá taåo dêëu êën trong dên cû vïì phûúng diïån ngön ngûä vaâ vùn hoaá; tiïëng “quechua” (keát-soa) laâ ngön ngûä chñnh cuãa Pïru tûâ 1975 töìn taåi bïn caånh tiïëng Têy Ban Nha. 8 triïåu ngûúâi (trong 5 nûúác) sûã duång ngön ngûä naây, vaâ caác thûá tiïëng Maya, Guarani, Nahuatl, Aymaru vaâ Otonu, möîi tiïëng coá khoaãng tûâ 1-2 triïåu ngûúâi sûã duång. Àûúåc sûã duång trïn möåt vuâng röång lúán keáo daâi tûâ Texas àïën muäi Horn, tiïëng Têy Ban Nha khöng àöìng nhêët trïn toaân böå chêu luåc Myä búãi rêët nhiïìu lyá do: Nhûäng vuâng thuöåc àõa röång ra theo khöng gian vaâ thúâi gian. (àaão Canari laâ traåm tiïëp sûác) tònh hònh dên cû ÊËn Àöå cuäng khaác nhau àaáng kïí, möëi quan hïå àöëi vúái caác chñnh quöëc qua caác caãng lúán nhiïìu hún laâ qua caác tónh leã; nhûäng doâng nhêåp cû àaä laâm cho möåt vaâi vuâng quaá taãi (nhû Rio de la Plata). Àiïìu àoá dêîn àïën möåt nïìn vùn hoaá chùæp vaá. Trïn baãn àöì, ngûúâi ta phên biïåt 4 vuâng lúán, möëi vuâng coá thïí chia ra dïî daâng tuyâ theo nhûäng tiïu chuêín cho trûúác. Nïìn taãng Anh àiïng ñt taác àöång àïën ngön ngûä ngoaâi tûâ vûång gùæn vúái thûåc tïë àõa phûúng vaâ söë tûâ vay mûúån naây àûúåc caác ngön ngûä chêu Êu giûä laåi: vñ duå: tomate, cacao, cachuete, chocolat (caác tûâ bùæt nguöìn tûâ “nahuatl” vigogne, alpaga, cordor, coca (bùæt nguöìn tûâ tiïëng quechua) canot, cacique, savane, hamac (tûâ tiïëng arawak) pirogue colibri, caiman (tûâ tiïëng Caribï). Àöi khi caác tûâ bùæt nguöìn tûâ caác baán àaão cuäng àûúåc giûä laåi úã chêu Myä nhûng coá thay àöíi vïì nghôa: saco àïí chó aáo veston (nhû úã Canaries) vereda “àûúâng” àïí chó vóa heâ. Nhûäng ngûúâi nhêåp cû nhêët cûá nhêët tûâ Rio de la Plata (1,5 triïåu ngûúâi trong 1 thïë kyã) àaä laâm nöíi bêåt ngön ngûä bùçng troång êm vaâ laâm giaâu tûâ ngûä bònh dên. Vò vêåy, möîi vuâng coá nhûäng hiïån tûúång àùåc thuâ riïng, nhû sûå aãnh hûúãng cuãa tiïëng Anh úã Mïhico ngûúâi ta noái “rentar un cano” tûâ “rent a car” coân úã Têy Ban Nha ngûúâi ta noái laâ: alguilar un coche. Ngoaâi tûâ ngûä, ngûúâi ta chuá yá ngûä êm, nhiïìu caách phaát êm khöng giöëng vúái tiïëng Têy Ban Nha úã phña àöng baán àaão (“ll” àûúåc phaát êm laâ “y”, khöng coá phuå êm cêm khe rùng nhû úã
25. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 27 tiïëng Anh “thin”), bùçng àöång tûâ ngöi thûá 2 söë nhiïìu àöëi vúái caách àöëi xûã thên thiïån úã söë ñt (vos antas xuêët phaát tûâ cantais) hay laâ sûå phaát triïín khöng thïí dûå kiïën cuãa nhûäng tûâ giaãm nheå ngay caã àöëi vúái möåt phoá tûâ nhû allaá (úã “kia” thaânh allacito). Tònh traång sûã duång song ngûä xaãy ra thûúâng xuyïn trong vuâng nuái Andore (duâng tiïëng Queclua vaâ Aymara) vaâ úã trung Myä (duâng caác ngön ngûä Maya, Chibcha, Azteáque, Otomi) caác trung têm vùn hoaá nhû Mexico hay Bogota vaâ vúái nhûäng núi nhiïìu khoá khùn nhû Buenos aires hay Caracas àaãm nhiïåm viïåc phaát haânh caác taác phêím vùn hoåc vaâ nghïå thuêåt. Chêu Myä sûã duång tiïëng Têy Ban Nha àûúåc biïët àïën nhúâ caác nhaâ thú vaâ caác nhaâ tiïíu thuyïët: ngön ngûä cuãa hoå cuäng laâ thûá ngön ngûä êëy, vaâ chó khi taác giaã bùæt nhên vêåt noái hay laâ tuên theo nhûäng thûåc tïë cuãa àõa phûúng thò tûâ ngûä, ngûä phaáp vaâ ngûä êm kiïíu naây múái xuêët hiïån. Sûå trao àöíi giûäa thïë giúái cuä vaâ múái tùng cûúâng thò sûå chia reä ngön ngûä núái thïm. ƒ Tiïëng Têy Ban Nha trong phêìn coân laåi cuãa thïë giúái. Chñnh úã Myä sûå thuác àêíy viïåc noái tiïëng Têy Ban Nha laâ maånh nhêët, noá laâm chuyïín biïën dêìn böå mùåt ngön ngûä cuãa àêët nûúác. Tiïëng Têy Ban Nha coá möåt vuâng phaát triïín maånh úã Myä, söë dên noái tiïëng Têy Ban Nha àûúåc ûúác tñnh khoaãng 20 triïåu ngûúâi, chuã yïëu úã Califonia (Los Angeles, San Francisco), trong caác bang úã gêìn Mïxicö (Texas, Nouveau- Mexique), úã Florida, úã caã Chicago vaâ New York, möåt söë ñt úã Pennsy Ivanie vaâ daâi theo biïín Àöng. Trong 10 nùm, caác phûúng tiïån truyïìn thöng bùçng tiïëng Têy Ban Nha tùng gêëp 2. Caác kïnh truyïìn hònh nghiïn cûáu khaã nùng dõch àuöíi bùçng tiïëng Têy Ban Nha tûâ nhiïìu chûúng trònh khaác. Söë kïnh soáng phaát thanh bùçng tiïëng Têy Ban Nha tùng tûâ 100 àïën 211 tûâ nùm 1978 àïën nùm 1988. Tyã lïå quaãng caáo bùçng tiïëng Têy Ban Nha cuäng tùng àaáng kïí vaâ àêy laâ ngön ngûä àûúåc yïu cêìu nhiïìu nhêët trong giaãng daåy cuãa caã nûúác (trûâ tiïëng Phaáp úã Louisinane vaâ tiïëng Nhêåt úã Hawai). Úà Philippine, tiïëng Têy Ban Nha khöng coân laâ ngön ngûä chñnh thûác kïí tûâ Hiïën phaáp nùm 1986, khöng bùæt buöåc trong giaãng daåy. Chó caác sinh viïn luêåt phaãi biïët noá àïí coá thïí nghiïn
26. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 28 cûáu lõch sûã caác thïí chïë. Ngaây nay chó 2% dên söë coân biïët àïën ngön ngûä naây vaâ baáo chñ bùçng tiïëng Têy Ban Nha àaä biïën mêët. Tiïëng Têy Ban Nha laâ ngön ngûä chñnh thûác cuãa vuâng Ghinï xñch àaåo. Úà chêu Êu, sûå di cû cuãa nhûäng ngûúâi Têy Ban Nha àïën caác nûúác chêu Êu khaác laâ rêët chêåm, nhûng con söë àoá úã Phaáp vêîn coân cao (khoaãng 400.000 ngûúâi) vaâ thïë hïå thûá 2 thò duâng song ngûä. ƒ Tiïëng Nga Laänh thöí Liïn Xö cuä chiïëm 1/6 diïån tñch àêët liïìn: hún 20 triïåu km2 göìm caã Àöng Êu cuä, Trung vaâ Bùæc aá. Tiïëng Nga laâ ngön ngûä thöng duång cuãa Cöång àöìng caác quöëc gia àöåc lêåp SNG. Caác quöëc gia naây àaä àûúåc thûâa hûúãng hoaân caãnh lõch sûã maâ trûúác caách maång 1917 àaä khùèng àõnh toaân quyïìn cuãa nûúác Nga vïì caác dên töåc thuöåc àõa cuãa àïë chïë. Trong lõch sûã vùn hoaá Nga, ngön ngûä naây laâ thuöåc ngûä khöng thïí taách rúâi àêët nûúác, luön luön laâ àöëi tûúång maâ caác nhaâ trñ thûác tön thúâ vò ngön ngûä naây luön tiïëp xuác vúái vùn hoaá Têy Êu, àûúåc nghiïn cûáu úã nûúác ngoaâi vaâ nhêët laâ úã Àûác, vaâ úã Nga cuäng sûã duång 3 ngön ngûä bêåc thêìy àoá laâ tiïëng Phaáp, tiïëng Àûác vaâ tiïëng Anh. Àöëi vúái ngûúâi Nga, bûúác chuyïín tûâ ngön ngûä dên töåc sang giai àoaån ngön ngûä xuyïn quöëc gia nhû möåt phûúng tiïån giao tiïëp phöí thöng àaä diïîn ra trong bûúác àöåt phaá cuãa lõch sûã. Nhûng giai àoaån tiïëp àoá, tûác laâ giai àoaån àïí tiïëng Nga trúã thaânh möåt ngön ngûä quöëc tïë, khöng hoaân toaân àaåt àûúåc. Cêìn phaãi phaát triïín viïåc giaãng daåy tiïëng Nga trïn toaân thïë giúái. Àiïìu àoá chó coá thïí coá kïët quaã tûâ sûå thuác àêíy viïåc trao àöíi vúái Cöång àöìng caác quöëc gia àöåc lêåp. ƒ Khöng gian ngön ngûä cuãa tiïëng Nga. Coá khoaãng 130 triïåu ngûúâi noái tiïëng Nga söëng trïn laänh thöí ngoaâi vuâng ngön ngûä göëc. úã caác giai àoaån khaác nhau,
27. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 29 nhiïìu laân soáng ngûúâi di cû àaä ra khoãi àêët nûúác, nhûng chuáng cuäng chó taåo nïn möåt phêìn nhoã cho cöång àöìng ngön ngûä Nga. Tiïëng Nga laâ ngön ngûä àûúåc ngûúâi Slavú grand-ussiens sûã duång. Laänh thöí göëc cuãa Nga nùçm trong khu vûåc maâ bêy giúâ goåi laâ Liïn bang Nga. Quöëc gia naây, thaânh lêåp nùm 1991 nùçm trong Cöång hoaâ xaä höåi liïn bang Nga cuä, àaä baão vïå àûúåc biïn giúái bïn ngoaâi do àoá coá diïån tñch nhiïìu hún so vúái diïån tñch caác quöëc gia khöng phaãi laâ thaânh viïn cuãa Liïn Xö cuä búãi vò noá bao göìm caã vuâng Sibïri röång lúán maâ nûúác naây chiïëm àûúåc úã thïë kyã 15. Trïn phûúng diïån naây, tñnh liïn tuåc cuãa lõch sûã àaä àûúåc baão àaãm vaâ liïn bang Nga àûúng nhiïn laâ ngûúâi thûâa kïë cuãa àêët nûúác vaâ kïí tûâ àoá àïë chïë Nga röång lúán àûúåc hònh thaânh. Lõch sûã cuãa àïë chïë Nga vaâ Liïn Xö àaä ghi nhêån, trong nhûäng giai àoåan khaác nhau, nhûäng laân soáng di cû kïí trïn búãi caác sûå quêëy röëi maâ naån nhên trûúác caách maång 1917 laâ caác beâ phaái tön giaáo vaâ sau caách maång laâ nhûäng dêëu vïët hiïín hiïån. Àïí gúåi laåi caác cöång àöìng duy trò viïåc sûã duång tiïëng Nga mùåc duâ trong tònh traång biïën chêët lúán, chuáng ta cuäng kïí ra 2 trûúâng húåp! úã Canada, trong vuâng Prairie (caánh àöìng coã) vêîn töìn taåi caác laâng maåc lêåp nïn búãi ngûúâi “Doukhobors” hoùåc laâ caác chiïën binh hoám hónh thuöåc giaáo phaái dõ giaáo di cû khoaãng nùm 1898 vúái sûå giuáp àúä cuaã caác tñn àöì giaáo phaái hûäu, bùçng caách vûát boã caác giaáo àiïìu. Hoå khûúác tûâ phêìn lúán nhûäng xaä höåi boá heåp maâ úã àoá viïåc gia nhêåp quên àöåi laâ bùæt buöåc. úã Rumani vêîn coân töìn taåi caác “öí” Lipovene maâ töí tiïn cuãa hoå laâ caác cûåu tñn àöì laâ ngûúâi ly giaáo vaâo thïë kyã VII liïn kïët vúái ngûúâi Cödùæc trong suöët caác thïë kyã sau. Caác laân soáng di cû múái vïì phña caác nûúác phûúng Têy àaä khöng thaânh cöng trong viïåc taåo nïn caác cöång àöìng ngön ngûä thûåc sûå. Tuy nhiïn, úã Myä chùèng haån, caác cöng dên úã caác thaânh phöë lúán tuyïn böë coi tiïëng Anh laâ tiïëng meå àeã (khoaãng 3 triïåu ngûúâi).
28. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 30 ƒ Tiïëng Nga trong ngön ngûä Slavú. Tiïëng Nga laâ möåt ngön ngûä Slavú úã phña àöng, laâ thûá tiïëng cöí nhêët àûúåc ngûúâi Slavú coi laâ thûá tiïëng Slavú cöí (hay laâ tiïëng Bulgne cöí). Tiïëng Nga hiïån àaåi àûúåc taåo nïn trïn cú súã phûúng ngûä Maátxcúva, àaä trúã thaânh ngön ngûä quöëc gia vaâo thïë kyã XVII. Tiïëng Nga (àaåi Nga) àûúåc coi laâ tiïëng Àöng Slavú bïn caånh tiïëng Ukraina (tiïíu Nga) vaâ tiïëng Bïlaruát. Ba thûá tiïëng naây àûúåc phên biïåt úã thïë kyã XIV. Ngûúâi ta cho rùçng úã thïë kyã XVI vaâ XVII caác nhaánh ngön ngûä khaác nhau giûäa Àöng vaâ Têy Slavú. Bïn kia sûå khaác nhau naây möåt ngön ngûä viïët maâ têët caã moåi ngûúâi Slavú àïìu hiïíu àoá laâ Slavú cöí hay “Bungari cöí”. Chûä naây àûúåc cöng nhêån trong nhûäng cöng trònh kiïën truác úã thïë kyã X, XI, phuåc vuå cho cöng viïåc dõch thuêåt nhûäng vùn baãn tön giaáo Hy laåp àûúåc tiïën haânh búãi Constantille (Cyrille), Meáthode, vaâ nhûäng kyã luêåt cuãa hoå khi nhûäng ngûúâi Slavú nhêån lïî Baptïm cuãa Byzance. Hai baãng chûä caái, chûä Gia-gön vaâ chûä Kirin, àang àûúåc sûã duång. Sau nhiïìu cuöåc caãi caách, chûä naây cuäng luön àûúåc ngûúâi Slavú chñnh thöëng sûã duång trong àoá coá ngûúâi Nga. Tiïëng Nga hiïån àaåi laâ kïët quaã quy tuå tûâ 2 ngön ngûä: möåt laâ ngön ngûä baác hoåc “slavon russe” kïë thûâa tiïëng Slavú cöí, vaâ ngön ngûä kia laâ ngön ngûä quêìn chuáng àoá laâ “tiïëng Nga cöí” àûúåc têët caã ngûúâi Àöng Slavú sûã duång. Vúái tû caách laâ ngön ngûä quöëc tïë, tiïëng Nga phaát triïín úã thïë kyã XVII trïn cú súã “tiïëng àõa phûúng” àûúåc sûã duång úã Matx-cú-va, trung têm cuãa nûúác Nga sau naây àûúåc töí chûác xung quanh Matx-cú-va ngay tûâ thïë kyã XIV. Tiïëng Nga chó trúã thaânh ngön ngûä quöëc tïë bùçng caách thoaát khoãi sûå biïën àöíi vïì hònh thûác, àùåc trûng cho sûå phong phuá cuãa tiïëng àõa phûúng. Tuy nhiïn, ngaây nay, thûåc tïë cuãa caác phûúng ngûä àaä roä raâng: phûúng ngûä hoåc hiïån àaåi laâ möåt phêìn quan troång cuãa caác hoaåt àöång ngön ngûä. Vò khöng thïí xaác àõnh àûúåc giúái haån giûäa caác phûúng ngûä nïn caác nhaâ phûúng ngûä hoåc lêåp luêån theo haåt nhên vaâ ngoaåi vi cuãa caác àûúâng àöìng ngûä bùçng caách nhoám toaân böå caác phûúng ngûä thaânh 3 khu vûåc: Bùæc, Nam vaâ Trung.
29. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 31 Tiïëng Nga, ngön ngûä giao dõch cuãa Cöång àöìng caác quöëc gia àöåc lêåp. Àïí trúã thaânh ngön ngûä tham chiïëu, ngön ngûä mêîu hònh àûúåc àûa vaâo giaãng daåy trong trûúâng hoåc vaâ trong trao àöíi phöí thöng, tiïëng Nga àaä phaãi vûúåt lïn nöíi tröåi so vúái thöí ngûä tiïu biïíu vïì mùåt xaä höåi hay nghïì nghiïåp. Úà Liïn Xö- nhaâ nûúác xaä höåi chuã nghôa àa quöëc gia, phaãi àöìng thúâi khùèng àõnh rùçng phaãi coá möåt ngön ngûä coá ûu thïë thöëng trõ múái baão àaãm àûúåc sûå giao tiïëp giûäa têët caã caác dên töåc vaâ moåi ngön ngûä dên töåc àïìu coá chuã quyïìn. Trong söë caác ngön ngûä bònh àùèng vïì phûúng diïån di truyïìn hoåc (phûúng diïån lõch sûã) àöìng thúâi tiïën triïín theo sûå phaát triïín vùn hoaá cuãa nhûäng dên töåc noái thûá tiïëng êëy, tiïëng Nga àûúåc xem nhû thûá tiïëng thñch ûáng nhêët vúái nhiïåm vuå cuãa ngön ngûä xuyïn quöëc gia. Búãi vò “nhûäng chûác nùng xaä höåi” cuãa noá nhiïìu hún cuãa caác ngön ngûä khaác. Coá thïí toám tùæt quan niïåm àoá nhû sau: caác kyá hiïåu taåo nïn ngön ngûä phaãi dïî hiïíu nhû caái thay thïë sûå vêåt, ngön ngûä, chuã yïëu laâ tûâ vûång, coá liïn hïå trûåc tiïëp vúái hiïån thûåc. Nhû vêåy, àöëi tûúång tham gia giao tiïëp phaãi coá kiïën thûác ngoaâi ngön ngûä. Chñnh vò thïë noá àoâi hoãi nhûäng ngûúâi thöng tuïå nhêët trong söë hoå — caác nhaâ ngön ngûä hoåc vaâ caác nhaâ vùn, coá nghôa laâ nhûäng ngûúâi àaä laâm chuã àûúåc ngön ngûä, phaãi can thiïåp vaâo sûå phaát triïín ngön ngûä àïí àaåt àûúåc möåt sûå thñch ûáng toaân diïån giûäa ngön ngûä vúái thûåc tïë khaách quan. ƒ Cú chïë àa ngön ngûä, di saãn cuãa Liïn Xö cuä. Chó 1/4 dên söë khöng noái tiïëng Slavú vaâ baãng chûä caái Cyrillique phiïn êm cho phêìn lúán caác thöí ngûä. Cöång àöìng caác quöëc gia àöåc lêåp sûã duång hún 150 ngön ngûä. Gêìn 130 triïåu ngûúâi noái tiïëng Nga, 35 triïåu noái tiïëng Veraina vaâ 7,3 triïåu noái tiïëng Bïlaruát. Söë dên coân laåi chia thaânh caác nhoám göìm nhiïìu dên töåc vúái caác ngön ngûä khaác nhau, Caáp-ca- dú laâ vuâng phûác taåp nhêët. 17 dên töåc chó coá tûâ 1 àïën 10 triïåu ngûúâi, caác dên töåc khaác giaãm xuöëng coân tûâ vaâi trùm nghòn túái vaâi nghòn. Sûå phên böë ngön ngûä vaâ dên töåc rêët àa daång: möåt söë ngûúâi mang quöëc tõch Liïn Xö cuä tuyïn böë tiïëng Nga laâ
30. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 32 tiïëng meå àeã ngoaâi ngön ngûä cuãa hoå. Dên cû vêîn pha taåp kïí caã khi nhûäng biïën àöång chñnh trõ hiïån nay keáo theo sûå ra ài cuãa ngûúâi Nga thuöåc caác quöëc gia múái thaânh lêåp (caác nûúác thuöåc cöång àöìng caác quöëc gia àöåc lêåp). Phêìn lúán caác thöí ngûä àïìu thuöåc ngûä hïå êën - Êu. Ngoaâi caác ngön ngûä Slavú úã phña àöng, coân coá tiïëng Balte (khöng thuöåc cöång àöìng caác quöëc gia àöåc lêåp) vaâ tiïëng Iran (tiïëng Tadjikixtan, tiïëng “Ossete”, tiïëng Kuadixtan” tiïëng “tate”) bïn caånh àoá laâ caác thûá tiïëng khöng coá chûä viïët: tiïëng Moldavi tiïëng aác-mï-ni-a àûúåc sûã duång úã aác-mï-ni-a, Nga, Azecbaizan, vaâ úã Giï-ooácgi, tiïëng Yddish vaâ tiïëng tsigan (Digan) úã caác cöång àöìng bõ tan raä. Caác thûá tiïëng khaác laâ caác ngön ngûä turco- turtar, ngön ngûä Möng Cöí (bouriate, kalmouk,) ngön ngûä Fou- gu-zi- Maän Chêu, ngön ngûä Caáp-ca-dú, (Giïooácgi, Abkhaz, Adyguáe, Chet-ni-a) ngön ngûä Phêìn Lan - Hungari (Estonien, Komi hay Zyriane, Oudmourte) ngön ngûä Samoyeâdes vaâ caác tiïëng noái chêu aá cöí. Möåt vaâi thöí ngûä trong söë caác thöí ngûä naây khöng phaãi laâ ngön ngûä vùn hoåc. Trong nhûäng nùm 30-thúâi kyâ aáp àùåt quaá trònh Slavú hoaá, 40 thöí ngûä úã trung aá vaâ úã Caáp-ca- dú cuäng coá hoaân caãnh tûúng tûå, sûã duång baãng chûä caái A rêåp vaâ tiïëng Cyrillique (ngön ngûä Slavú). Chñnh viïåc lûåa choån baãng chûä caái àaä phên biïåt tiïëng Moldavi (tiïëng Cyrillique) vúái tiïëng Lamaä (tiïëng Latinh). Tiïëng Nga bùæt buöåc phaãi sûã duång àöëi vúái têët caã moåi ngûúâi duâ trong caác trûúâng àaåi hoåc àoâi hoãi giaãng bùçng caác ngön ngûä quöëc gia vaâ duâ tiïëng Nga chó coá trong caác chûúng trònh sau tiïíu hoåc. Àiïìu àoá muöën noái rùçng tiïëng Nga khöng àûúåc phöí biïën úã moåi núi: nùm 1970, 58 triïåu ngûúâi Liïn Xö cho biïët hoå khöng thöng hiïíu tiïëng Nga möåt caách tröi chaãy (nhêët laâ úã trung aá, úã aácmïnia, úã caác nûúác xûá Balte vaâ úã Moldavi). ƒ Sûå truyïìn baá vaâ toaã saáng cuãa tiïëng Nga. Tiïëng Nga laâ ngön ngûä vùn hoaá chñnh trõ, noá ñt àûúåc àûa vaâo chûúng trònh giaãng daåy trïn thïë giúái. Tiïëng Nga àaä àûúåc daåy úã nûúác ngoaâi, úã Phaáp nùm 1870, úã trûúâng àaåi hoåc Harvard cuãa Myä vaâo nùm 1896. Theo söë liïåu
31. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 33 thöëng kï cuãa Nga, vaâo nhûäng nùm 70 khoaãng 20 nghòn ngûúâi hoåc tiïëng Nga vaâ khoaãng 90 nûúác àûa tiïëng Nga vaâo chûúng trònh giaãng daåy, huy àöång hún 120 nghòn giaáo viïn (Myä, Nhêåt, Anh, Phaáp, Bó, Canada, yá, Cöång hoaâ liïn bang Àûác), cêìn trûâ ra caác nûúác “phña Àöng” úã àoá àöi khi tiïëng Nga thûúâng bõ bùæt buöåc hoåc trong chûúng trònh tiïíu hoåc hoùåc laâ ngön ngûä àêìu tiïn töët nhêët àöëi vúái caác cêëp àöå giaãng daåy khaác. Tiïëng Nga ñt àûúåc daåy phöí biïën trïn thïë giúái. Ngûúåc laåi, tiïëng Nga laâ ngön ngûä phaát triïín maånh vïì khoa hoåc àûúåc truyïìn baá röång raäi trïn thïë giúái, nhûng noá toaã saáng giaán tiïëp nhúâ coá nïìn vùn hoåc phong phuá. Àoá laâ caác taác phêím tiïíu thuyïët cöí àiïín àaä àûúåc nhiïìu nûúác trïn thïë giúái biïët àïën, bïn caånh àoá coân coá thïí loåaåi kõch chùèng haån nhû kõch cuãa Ostrovski, taác phêím quan troång nhêët, ñt àïën àûúåc vúái ai khöng biïët lõch sûã, nhûäng thöng lïå cuãa xaä höåi àûúng àaåi, thú ca rêët khoá dõch. “Têm höìn chïët” cuãa Gogol, “Chiïën tranh vaâ hoaâ bònh”, “Anna Karenine” vaâ caác tiïíu thuyïët khaác cuãa L.Tolstoi, “Töåi aác vaâ trûâng phaåt” “anh em Karamazov” cuãa Dostoievki “Oblomov” cuãa Gontchorou, “böë vaâ con” cuãa Tourgueniev. Àêy laâ taác phêím àûúåc nhiïìu ngûúâi hêm möå. Thûúâng thò hoå àoåc qua baãn dõch. Tiïëng Böì Àaâo Nha Tiïëng Böì Àaâo Nha thuöåc ngön ngûä La maä, tûúng tûå nhû tiïëng Têy Ban Nha, yá, Rumani. Noá gêìn giöëng vúái tiïëng Têy Ban Nha vïì hònh thaái hoåc, cuá phaáp vaâ tûâ vûång nhûng laåi rêët khaác nhau vïì caách phaát êm. Tiïëng noái úã têy bùæc Têy Ban Nha àûúåc cêëu thaânh tûâ thúâi cöí àaåi, möåt ngön ngûä chung vúái ngön ngûä Böì Àaâo Nha. Ngaây nay noá taåo thaânh nïn möåt tiïëng noái tûå do. Cuäng nhû tiïëng Têy Ban Nha, Anh vaâ Phaáp vaâ Haâ Lan, tiïëng Böì Àaâo Nha àûúåc phöí biïën ra nûúác ngoaâi nhúâ sûå baânh trûúáng cuãa chêu Êu. Noá cuäng chiïëm lônh möåt phêìn chêu aá, möåt phêìn chêu Phi vaâ chêu Myä: Braxin. Vaâo thúâi kyâ giaãi phoáng thuöåc àõa, tiïëng Böì Àaâo Nha töìn taåi möåt caách khoá khùn úã möåt vaâi núi thuöåc chêu aá, noá duy trò nhû ngön ngûä chñnh thûác trong nùm quöëc gia múái chêu Phi vaâ
32. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 34 phaát taán ngoaån muåc úã Braxin. Vò thïë àaä hònh thaânh “khöng gian ngön ngûä Böì Àaâo Nha”. Trong quaá trònh lan truyïìn ra thïë giúái, tiïëng Böì Àaâo Nha àûúng nhiïn bõ àe doaå búãi sûác maånh hoaâ tan àang khöng ngûâng taác àöång túái nhûäng thûá ngön ngûä chung. Tiïëng Böì Àaâo Nha àaä cho ra àúâi úã nhiïìu vuâng thuöåc àõa chêu Phi vaâ möåt söë núi chêu aá nhiïìu thûá tiïëng pha taåp laâ nhûäng ngön ngûä múái àûúåc sinh ra trong böëi caãnh thuöåc àõa vaâ nö lïå. Nhûng chñnh sûå lúán maånh cuãa Braxin vaâo cuöëi thï kyã XX àaä àùåt ra cho tiïëng Böì Àaâo Nha vêën àïì chñnh: tiïëng Böì Àaâo Nha àûúåc nhiïìu ngûúâi sûã duång úã Braxin, úã àaåi böå phêån baán cêìu nam hún laâ trong baán àaão Iberique (Têy Ban Nha vaâ Böì Àaâo Nha). ƒ Khöng gian ngön ngûä Böì Àaâo Nha. Tiïëng Böì Àaâo Nha àaä àûúåc sûã duång úã têët caã caác thuöåc àõa, noá chiïëm möåt võ thïë thay àöíi theo nhûäng àiïìu kiïån lõch sûã thêm nhêåp cuãa mònh. Coân ngaây nay sûå di cû cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha laâ möåt nhên töë truyïìn baá thûá ngön ngûä naây. Úà Böì Àaâo Nha (àêët nûúác àûúåc taåo thaânh tûâ laänh thöí chêu Êu, quêìn àaão Madeâre vaâ daäy nuái Acores), tiïëng Böì Àaâo Nha laâ tiïëng noái quöëc gia. Biïn giúái chñnh trõ cuãa Böì Àaâo Nha phuâ húåp hoaân toaân vúái biïn giúái àûúåc phên chia tûâ Têy Ban Nha. Giûäa Böì Àaâo Nha vaâ Têy Ban Nha khöng coá vêën àïì naãy sinh tûâ sûå töìn taåi cuãa ngön ngûä dên töåc thiïíu söë. Úà Braxin, nûúác thuöåc àõa Böì Àaâo Nha tûâ nùm 1500 vaâ àûúåc àöåc lêåp nùm 1822, ngön ngûä naây cuäng laâ ngön ngûä quöëc gia. Tiïëng noái cuãa thöí dên da àoã úã chêu Myä ngaây nay chó quan têm àïën nhûäng cöång àöìng rêët nhoã. Con chaáu cuãa nhûäng ngûúâi di cû àaä àïën àêy tûâ thïë kyã XIX àùåc biïåt laâ ngûúâi ( vaâ ngûúâi Àûác àaä chêëp nhêån tiïëng Böì Àaâo Nha. Möëi quan hïå vaâ thïë lûåc taác àöång lêîn nhau, giûäa Braxin vaâ caác nûúác noái tiïëng Têy Ban Nha, noá chó coá nghôa vúái vuâng cûåc nam (biïn giúái vúái Uruguay vaâ Achentina). Vúái 147 triïåu dên cöång vúái tñnh nùng àöång vaâ tñnh hiïån àaåi cuãa noá, Braxin àaä biïën Böì Àaâo Nha thaânh ngön ngûä quöëc tïë.
33. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 35 Úà chêu Phi, tiïëng Böì Àaâo Nha laâ ngön ngûä chñnh trong nùm nûúác cöång hoaâ àöåc lêåp tûâ 1974-1975: Cap-vert, Ghinï- Bitxö, Saäo Tomeá et Principe, Angola, Mozambique. Ngön ngûä noái àõa phûúng hoùåc laâ ngön ngûä Pha taåp (sinh ra tûâ tiïëng Böì Àaâo Nha nhûng ngaây nay rêët àa daång) hoùåc laâ ngön ngûä chêu Phi. Nhûäng “ngön ngûä quöëc gia naây” àûúc sûã duång úã Capvert, möåt tiïëng noái pha taåp: úã Ghinï Bitxö tiïëng pha taåp cuãa 3 thöí ngûä, úã Angola, ngön ngûä chêu Phi, úã Mö-zùm-bñch, ngön ngûä chêu Phi. Tiïëng Böì Àaâo Nha nhû laâ ngön ngûä chñnh giaãng daåy, haânh chñnh, baáo chñ vaâ caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng, vaâ caác möëi liïn hïå quöëc tïë. Nhûäng ngûúâi noái tiïëng Böì Àaâo Nha rêët ñt (trûâ vuâng Cap-vert vaâ caác thaânh phöë) vaâ thûúâng noái 2 thûá tiïëng. Tiïëng Böì Àaâo Nha laâ ngön ngûä chñnh cuãa song ngûä. Úà chêu aá, coân töìn taåi vaâi quêìn àaão noái tiïëng Böì Àaâo Nha hoùåc tiïëng pha taåp, àoá laâ úã ÊËn Àöå nhêët laâ Goa, úã Srilanka, Melaka, Java vaâ Macao. Cuöëi cuâng, dên cû úã nûúác ngoaâi (nhêët laâ úã Àöng Êu vaâ Myä) taåo thaânh cöång àöìng noái tiïëng Böì Àaâo Nha. ƒ Sûå àa daång cuãa tiïëng Böì Àaâo Nha. Ngaây nay, töìn taåi 2 chuêín mûåc cuãa tiïëng Böì Àaâo Nha àoá laâ chuêín mûåc cuãa tiïëng Böì Àaâo Nha cöí vaâ chuêín mûåc Braxin. Viïåc húåp phaáp hoaá chuêín mûåc Braxin dêìn dêìn bõ aáp àùåt vaâ noá trúã thaânh àiïìu àûúng nhiïn vúái chuã nghôa hiïån àaåi bùæt àêìu tûâ nùm 1922 tûâ tuêìn lïî nghïå thuêåt hiïån àaåi úã Saäo Paulo. Chêu Phi noái tiïëng Böì Àaâo Nha vaâ caác cöång àöìng chêu aá tuên theo chuêín mûåc tiïëng Böì Àaâo Nha cöí. Nhûng sûå khaác nhau naây khöng ngùn àûúåc sûå thöëng nhêët vùn baãn: àöëi vúái nhûäng ngûúâi phaát ngön, coá hai sûå khaác nhau trong cuâng möåt ngön ngûä. Vïì quan àiïím ngûä êm, sûå khaác nhau quan troång nhêët liïn quan àïën caác nguyïn êm khöng coá troång êm: úã võ trñ cuöëi cuâng, “e” khöng mang troång êm (úã Böì Àaâo Nha) laâ möåt nguyïn êm giûäa àûúåc àoåc lûúát vaâ khoá nghe trong khi úã Braxin laâ (i) vñ duå: tûâ nome (“nom”= tïn) phaát êm (nöm) úã Böì Àaâo Nha vaâ phaát êm (nömi) úã Braxin. Trûúác dêëu troång êm, caác nguyïn êm a, e,
34. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 36 vaâ o àûúåc àoåc lûúát úã Böì Àaâo Nha nhûng laåi àûúåc àoåc àêìy àuã úã Braxin. úã àoá, tiïëng Braxin gêìn giöëng tiïëng Têy Ban Nha. Nhûng cuäng chñnh hònh thaái hoåc, tûâ vûång hoåc vaâ cuá phaáp hoåc thay àöíi giûäa 2 nûúác: vñ duå ngûúâi ta noái “cantamos” vúái “a àoáng” úã Braxin. Àïí noái “coá”, tiïëng Braxin coá daång “tem” maâ tiïëng Böì Àaâo Nha “lusitanien” khöng coá nghôa naây. Möåt vaâi sûå àöëi lêåp vïì tûâ vûång úã thên tûâ: vñ duå: taâu hoaã”: comboio (Böì Àaâo Nha), tem ( Braxin); “xe khaách”: autocarro (Böì Àaâo Nha), önibus (B), “com lï”: fato (B), terno (B) “tiïëng Braxin” mûúån möåt söë lûúång lúán caác tûâ tiïëng Tupi - guarani, tiïëng thöí dên da àoã, vñ duå: “capim” (baäi coã) mingau (böåt nhaäo) vaâ rêët nhiïìu thuêåt ngûä chó cêy cöëi vaâ con vêåt úã myä nhû “abaccaxi” (dûáa) hay “tatu” (con tatu). Noá cuäng mûúån tûâ caác ngön ngûä chêu phi vñ duå: moleque (gaä) cacula (con uát) cafuneá (haânh àöång gaäi àêìu khi buöìn nguã), orixaá. Cuöëi cuâng, chñnh taã cuäng khöng hoaân toaân thöëng nhêët. Viïåc caãi caách chñnh taã úã Böì Àaâo Nha nùm 1911 khöng àûúåc Braxin chêëp nhêån hoaân toaân, vò vêåy, ngûúâi ta viïët “derector” “coámico” úã Böì Àaâo Nha vaâ “diretor” vaâ “cömico” úã Braxin. Nhûäng cöë gùæng àûúåc thûåc hiïån àïí xoaá boã nhûäng khaác nhau naây. ƒ Sûå àa daång cuãa tiïëng Böì Àaâo Nha cöí Vaâo thúâi Trung cöí, úã Galice vaâ Böì Àaâo Nha ngûúâi ta noái cuâng möåt thûá tiïëng. Trûúác àêy söng Minhö nùçm úã trung têm ngön ngûä chung Galice- Böì Àaâo Nha. Àûúåc dõch chuyïín túái phña nam àêët nûúác nhúâ cöng cuöåc giaânh laåi àêët nûúác, tiïëng noái chung naây biïën àöíi trong vuâng trung Nam (truåc laâ Lisbonne- Coimbra) vaâ trúã thaânh tiïëng Böì Àaâo Nha. Bêy giúâ söng Minhö laâ biïn giúái phên chia hai thûá tiïëng khaác nhau. Trong thûåc tïë, úã Böì Àaâo Nha khöng töìn taåi caác phûúng ngûä thûåc sûå, coá nghôa laâ caác tiïëng noái caá biïåt hoaá chiïëm nhûäng vuâng àõa lyá nhêët àõnh (chó coá) nhûäng sûå khaác nhau giûäa tûâng vuâng àûúåc phên biïåt nhêët laâ bùçng nhûäng caách phaát êm riïng. Theo chiïìu hûúáng tûâ nam ra bùæc, nhûäng àùåc àiïím riïng naây caâng nhiïìu hún. vò vêåy, cuäng nhû tiïëng Phaáp hay tiïëng yá,
35. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 37 tiïëng Böì Àaâo Nha chuêín cuäng chia thaânh 2 êm võ /b/( phuå êm hûäu thanh möi-möi) vaâ /v/ (phuå êm xaát -möi- rùng) vñ duå: trong tûâ “carbo” (“àêìu nuát”, “muäi taâu thuyïìn”) vaâ tûâ “caro” (röîng, höíng). Àoá laâ caách phaát êm cuãa caã vuâng Trung Nam. Nhûng úã miïìn bùæc, trong möåt vuâng tûúng àûúng vúái hún 1/3 àêët nûúác, sûå àöëi lêåp giûäa hai àún võ naây laâ khöng coá, nhû úã Têy Ban Nha chó coá duy nhêët phuå êm xaát-möi-möi: trong phaát êm khöng coá gò coá thïí cho pheáp phên biïåt giûäa “cabo” vaâ “cavo”. Giúñ haån giûäa hai vuâng naây laâ möåt àûúâng quanh co ài tûâ búâ Àaåi Têy Dûúng àïën miïìn têy vuâng Coimbra thaânh hònh chûä S vaâ nöëi vúái biïn giúái Têy Ban Nha úã vuâng Trasos - Montes. Coá nhiïìu sûå khaác nhau vïì ngûä êm, vñ duå trong caác tiïëng noái cuãa vuâng nöng thön cuãa möåt vuâng khaác úã miïìn bùæc, giûäa sûå phaát êm theo kiïíu chêu Phi (+ch) cho chûä viïët laâ “ch” vò vêåy “chave” (chòa khoaá) àûúåc phaát êm laâ (+chav) thay vò laâ (chav). Ngay caã khi nghiïn cûáu hònh thaái hoåc hay tûâ vûång hoåc, ngûúâi ta cuäng khöng xaác àõnh àûúåc caác phûúng ngûä thûåc sûå. ƒ Sûå àa daång cuãa tiïëng Böì Àaâo Nha úã Braxin. Úà Braxin, cuäng töìn taåi möåt vaâi khaác nhau theo tûâng vuâng. úã vuâng àöng bùæc, caác nguyïn êm trûúác troång êm àïìu múã: vñ duå: “merecer” àûúåc phaát êm laâ (merecer) úã Rio de Janeiro, nhûäng phuå êm “s” kheáp àûúåc àoåc thaânh êm xuyát nhû úã Böì Àaâo Nha, vñ duå: ascostas (vai) àûúåc phaát êm (achcochtach) trong khi noá phaãi àûúåc phaát laâ (ass cosstass). úã vuâng Rio Grande de Sul caác tûâ ngûä àùåc Têy Ban Nha àûúåc sûã duång thûúâng xuyïn. Nhûäng sûå khaác nhau theo chiïìu ngang coân ñt hún vïì “bïì doåc” tûúng ûáng vúái nhûäng trònh àöå vùn hoaá xaä höåi khaác nhau. Caác caán böå Braxin noái möåt thûá tiïëng thò àuáng vúái chuêín mûåc hún laâ nhûäng ngûúâi úã caác têìng lúáp khoá khùn hún hoå nhêët laâ vúái nhûäng caái liïn quan àïën hònh thaái hoåc vaâ cuá phaáp hoåc. Vò vêåy, úã tiïëng Braxin thöng duång, cuvielle (àaä thêëy noá) thay thïë eu- vi-o vaâ ngay caã (sûå chïnh lïåch àûúåc xem laâ nöíi bêåt hún so vúái caái coá trûúác) “s” úã daång söë nhiïìu àûúåc gaåch boã tûâ caác tûâ xaác àõnh vñ duå “aca sa” (ngöi nhaâ) vaâ söë nhiïìu laâ “as casa”.
36. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 38 ƒ Sûå àa daång cuãa tiïëng Böì Àaâo Nha úã chêu Phi. Úà àêy cuäng coá nhûäng sûå khaác nhau theo vuâng. Têìng nïìn laâ caác thöí ngûä hoùåc ngön ngûä chêu Phi. Vò vêåy tûâ “papier” (noái) vaâ “musseque” (khu dên ngheâo) laâ nhûäng tûâ àùåc chêu Phi, möåt tûâ bùæt nguöìn tûâ ngön ngûä höîn taåp Cap - verdien vaâ tûâ kia laâ tiïëng Kimbundu úã Angöla. ƒ Tiïëng Böì Àaâo Nha, ngön ngûä cuãa nïìn vùn hoaá. Sûå coá mùåt theo àõa lyá cuãa ngûúâi Böì Àaâo Nha trïn nhiïìu luåc àõa vaâ söë ngûúâi sûã duång tiïëng Böì cho thêëy rùçng ngaây nay ngön ngûä naây laâ möåt ngön ngûä vùn hoáa quöëc tïë quan troång. Trong 2 àêët nûúác maâ tiïëng Böì Àaâo Nha laâ ngön ngûä vùn hoáa quöëc gia - Böì Àaâo Nha vaâ Braxin- têìm quan troång vïì mùåt vùn hoáa cuãa tiïëng Böì Àaâo Nha coá thïí àûúåc àaánh giaá theo sûå phaát triïín cuãa giaáo duåc vaâ caác phûúng tiïån truyïìn thöng. Caác con söë dûúái àêy liïn quan àïën nhûäng nùm 1984-1987: trûúâng tiïíu hoåc: úã Böì Àaâo Nha coá 12.741 trûúâng vúái 1.238.000 hoåc sinh, úã Braxin coá 176.886 trûúâng hoåc vúái 647.000 hoåc sinh úã Braxin coá 9260 trûúâng trung hoåc cú súã: úã Böì Àaâo Nha coá 1509 trûúâng vúái 647.000 hoåc sinh úã Braxin coá 9260 trûúâng vúái 3.016000 hoåc sinh coân úã caác trûúâng àaåi hoåc Böì Àaâo Nha coá 143 trûúâng vúái 92000 vúái àùng kyá vaâ Braxin coá 859 trûúâng vúái 430.000 ngûúâi àùng kyá vaâo hoåc. Coá 1138 baáo ra àõnh kyâ úã Böì Àaâo Nha vaâ 1640 úã Braxin, nhûng phêìn lúán nhûäng túâ baáo naây xuêët baãn vúái möåt con söë rêët haån heåp (chó khoaãng 3200000 túâ). Ngûúåc laåi, phaát thanh vaâ truyïìn hònh Braxin phaát triïín àaáng kïí 1488 têìn söë àaâi so vúái 206 úã Böì Àaâo Nha: rêët nhiïìu maång truyïìn hònh maâ maång chñnh laâ Globo (46 kïnh) vaâ Bandeirantes (28 kïnh) phaát soáng 769.000 giúâ möîi nùm. Truyïìn hònh Braxin xuêët khêíu caác chûúng trònh cuãa mònh. Vò vêåy noá cuäng goáp phêìn vaâo sûå toaã saáng cuãa ngön ngûä. Quy chïë cuãa tiïëng Böì Àaâo Nha cuäng nhû cuãa caác ngön ngûä vùn hoaá quöëc tïë àûúåc truyïìn àaåt bùçng nhiïìu caách. Tiïëng Böì Àaâo Nha àûúåc giaãng daåy trong rêët nhiïìu trûúâng àaåi hoåc úã nûúác ngoaâi, àùåc biïåt úã Phaáp, úã yá, úã Cöång hoaâ liïn bang Àûác, úã Anh vaâ úã Myä. Vaâ noá cuäng àûúåc giaãng daåy trong caác trûúâng trung
37. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 39 hoåc cú súã úã nhiïìu nûúác. Cuöëi cuâng, tiïëng Böì Àaâo Nha cuäng xuêët hiïån trong caác töí chûác quöëc tïë: nùm 1985, noá àûúåc coi laâ ngön ngûä chñnh trong höåi nghõ cuãa Unesco, cuâng nùm àoá, Höåi àöìng kinh tïë vaâ xaä höåi àaä yïu cêìu cöng nhêån ngön ngûä naây nhû laâ ngön ngûä cöng viïåc cuãa Uyã ban kinh tïë chêu Phi. ƒ Tiïëng Àûác Tiïëng Àûác laâ ngön ngûä viïët tûúng àöëi chuêín cho khoaãng 100 triïåu ngûúâi trïn 7 nûúác chêu Êu, vaâ bïn caånh àoá coân cho caác dên töåc thiïíu söë söëng nhiïìu núi trïn chêu Êu vaâ nhûäng núi khaác. Nhûng nhûäng biïën thïí cuãa ngön ngûä noái thò rêët khaác nhau: caác phûúng ngûä rêët linh hoaåt trong toaân böå caác lônh vûåc vaâ khöng chó úã nöng thön: möåt söë lúán ngûúâi noái tiïëng Àûác noái 2 thûá tiïëng thêåm chñ 3 thûá tiïëng vaâ chó àïí hiïíu chuáng coá thïí chuáng ta xaác àõnh nguöìn göëc cuãa noá. Viïåc sûã duång haâng ngaây nhûäng ngön tûâ suöìng saä, thên thiïån hay phöí thöng cuäng khaác nhau. Tûâ ngûä àöíi múái möåt caách nhanh choáng àùåc biïåt laâ dûúái aãnh hûúãng cuãa caác thanh niïn úã möîi thïë hïå. Ngûä phaáp bõ taách ra khoãi chuêín mûåc àûúåc taåo nïn tûâ thïë kyã XIX vaâ ngaây nay vêîn coân àûúåc coi troång trong saách vúã vaâ baáo chñ. Khöng thïí àûa ra sûå miïu taã thöëng nhêët vïì tiïëng Àûác. Ngûä phaáp sûã duång gêìn àuã, nhûäng ngûúâi noái tiïëng Àûác khöng coá yá àõnh mang laåi cho ngön ngûä cuãa hoå nhûäng lúåi ñch nhû laâ nhûäng ngûúâi noái tiïëng Phaáp. Chiïën tranh thïë giúái thûá hai àaä dêîn àïën nhûäng cuöåc di dên khöíng löì vaâ laâm cho kinh tïë xaä höåi röëi ren, àiïìu àoá giaãi thñch möåt phêìn cho sûå khöng öín àõnh hiïån nay cuãa ngön ngûä. Sûå àöí vúä chñnh trõ úã caác khu vûåc vaâ sûå giaãm suát uy tñn àaä laâm cho tiïëng Àûác mêët ài möåt phêìn quan troång trïn thïë giúái. Ngay trûúác sûå thöëng nhêët cuãa nûúác Àûác, viïåc nêng cao sûác maånh cuãa Cöång hoaâ Liïn bang Àûác vaâ Cöång hoaâ dên chuã Àûác cuä àaä khöng thay àöíi tònh traång naây. ƒ Nhûäng dên töåc thiïíu söë noái tiïëng Àûác. Trong nhiïìu nûúác vêîn coân töìn taåi nhûäng cöång àöìng ngûúâi noái tiïëng Àûác luön noái tiïëng àõa phûúng. Tiïëng Àûác cuäng coá möåt võ thïë nhûng nhòn chung laâ yïëu.
38. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 40 ÚÃ Alsace, dên nöng thön vêîn coân noái tiïëng àõa phûúng duâ thïë hïå treã nhêët hiïån nay dûúâng nhû sûã duång tiïëng Phaáp nhiïìu hún. úã thaânh phöë, tiïëng Phaáp vêîn chiïëm ûu thïë nhêët vò möåt söë lúán dên cû àïën tûâ “nöåi àõa” khöng biïët tiïëng Àûác vaâ biïët ñt phûúng ngûä. Baáo chñ vêîn coân xuêët baãn möåt vaâi muåc bùçng tiïëng Àûác, truyïìn hònh Outre- rhim coá möåt chûúng trònh bùçng tiïëng Àûác. Tiïëng Àûác thónh thoaãng cuäng àûúåc daåy úã trûúâng tiïíu hoåc. Tuy nhiïn con söë naây cuäng khöng quaá con söë möåt triïåu. úã Lorraine trong tónh Moselle, phûúng ngûä khöng chó laâ möåt thöí ngûä suy thoaái cuâng luác nûäa. ÚÃ Têy Êu, phêìn lúán caác vuâng vaâ caác hoân àaão noái tiïëng Àûác cuä àaä biïën mêët, cuäng nhû úã Balan (núi maâ nhûäng ngûúâi noái tiïëng Àûác söëng riïng biïåt hoùåc thaânh tûâng nhoám nhoã khaá nhiïìu), úã Tiïåp Khùæc (Boheme) vaâ úã Nam Tû. úã Hungari coá 200.000 ngûúâi noái tiïëng àõa phûúng vaâ ñt nhiïìu hoå cuäng biïët àïën tiïëng chuêín nhûng phêìn lúán laâ nhûäng ngûúâi lúán tuöíi. úã Rumani, nhiïìu ngûúâi Soucebles úã vuâng Banat vaâ nhûäng ngûúâi Saxons úã vuâng Transylvanie coá àïën haâng trùm nghòn. Vïì nguyïn tùæc baáo chñ vùn hoåc giaãng daåy bùçng tiïëng Àûác, nhûäng trûúâng cuãa chïë àöå Ceausescu àaä laâm tùng thïm traâo lûu di dên vïì phña nûúác Àûác. úã nûúác Têy Phöí cuä vaâ nhûäng vuâng biïín Ban-tñch thò tiïëng Àûác bõ xoaá boã (cuöåc di dên 1944 röìi àïën viïåc bõ Nga hoáa). Nhûäng núi khaác trïn thïë giúái, caác nhoám ngûúâi noái tiïëng Àûác khöng nhiïìu. úã Namibi - thuöåc àõa cuä cuãa Àûác vaâ úã têy Nam chêu Phi coá khoaãng 20.000 ngûúâi gùæn boá vúái ngön ngûä vaâ vùn hoaá cuãa töí tiïn. úã Bùæc Myä coá haâng trùm ngaân ngûúâi noái tiïëng Àûác úã tónh Ortario cuãa Canaàa vaâ úã trung têm cuãa Myä vaâ Texas. Tûúng lai tiïëng Àûác trïn luåc àõa bùæc Myä khaá muâ mõt. ÚÃ chêu Myä Latinh, caác cöång àöìng noái tiïëng Àûác, noái chung laâ noái tiïëng àõa phûúng hay noái àuáng hún laâ noái tiïëng chuêín, àoáng vai troâ quan troång úã Paragauy, Achentina, úã Braxin nhêët laâ ngoaâi caác phöë lúán, úã àoá sûå àöìng hoaáv úái Têy Ban Nha vaâ Böì Àaâo Nha ngaây caâng nhanh. Khùæp núi, möåt söë ñt nhûäng ngûúâi di cû, sûå phên taán, sûå khaác nhau vïì nguöìn göëc vaâ xaä höåi dêîn àïën sûå mêët ài cuãa tiïëng Àûác nhû laâ úã Chilï hay úã Austrêylia. úã àoá ngûúâi Àûác di cû àïën
39. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 41 khöng àaáng kïí, ngaây nay viïåc di cû ñt hún vaâ khöng taåo ra caác cöång àöìng noái tiïëng Àûác. Ngûúâi ta nhêån thêëy rùçng tiïëng Àûác thu heåp laåi úã chêu Êu giûäa söng Rhin vaâ söng Oder. ƒ Sûå àa daång cuãa tiïëng àõa phûúng vaâ tiïëng cuãa tûâng vuâng. Khöng coá giúái haån roä raâng giûäa thöí ngûä Àûác vaâ tiïëng Haâ Lan. Lõch sûã chó laâm xuêët hiïån 2 ngön ngûä. Ngûúâi ta coá thïí nhêån thêëy rùçng möåt nûãa cöång àöìng Àûác noái tiïëng thöí dên vaâ möåt phêìn lúán hiïíu biïët thuå àöång vïì tiïëng thöí dên. Tiïëng àõa phûúng laâ kïët quaã phaát triïín tûå nhiïn cuãa nûúác Àûác cuä vaâ sûå duy trò cuãa tiïëng chuêín. Tiïëng chuêín naây thûúâng sinh ra tûâ trûúác vaâ tûâ viïåc laâm coá yá thûác cuãa caác nhaâ vùn vaâ caác nhaâ nghiïn cûáu ngûä phaáp. Ngûúâi ta xaác àõnh caác vuâng phûúng ngûä dûåa trïn caác tiïu chñ vïì ngûä êm nhûng nhûäng sûå khaác nhau vïì hònh thaái hoåc, tûâ vûång, thêåm chñ vïì ngûä nghôa cuäng rêët quan troång. Ngön ngûä úã miïìn Bùæc Àöng Àûác khaác xa vúái tiïëng chuêín. Thûá tiïëng naây coá aãnh hûåúãng laâm biïën mêët tiïëng chuêín, trûúác hïët tûâ caác thaânh phöë, ûu tiïn cho caác ngön ngûä viïët vaâ caác phûúng tiïån truyïìn thöng. Nhûng trong sûå töìn taåi cuãa laänh thöí, nhêët laâ úã miïìn nam, tiïëng àõa phûúng töìn taåi rêët röång raäi, ngay caã khi noá khöng àûúåc trûåc tiïëp sûã duång. Tiïëng Àûác chuêín àöìng nhêët trong têët caã caác lônh vûåc, tuy nhiïn sau àoá àaä xuêët hiïån möåt vaâi thay àöíi, chùèng haån úã Austrêylia tûâ “marille” hoùåc tûâ “sprenne” àûúåc thay búãi tûâ “aprikose”- (quaã mú) hoùåc tûâ “schliessen” (àoáng). úã Thuyå Sô, tiïëng chuêín khöng tham gia vaâo traâo lûu Àûác hoáa vaâo cuöëi thïë kyã XX (tûâ “penon” àûúåc thay àöíi tûâ “Gleil” (sên ga), nhûng caác tûâ naây traánh vùn noái, ngay caã trong phêìn lúán caác tònh huöëng chñnh. Tûâ 1949-1990, sûå phên chia nûúác Àûác thaânh 2 nhaâ nûúác khöng keáo theo nhiïìu sûå bêët àöìng ngön ngûä roä raâng (tûâ “cûãa haâng lúán” úã miïìn Têy laâ “Kaulraen” coân úã miïìn Àöng laâ “warrenhaus”). Trûâ nhûäng tûâ liïn quan túái hïå thöëng chñnh trõ vaâ xaä höåi hoùåc hïå tû tûúãng thöng qua möåt vaâi caách choån tûâ vûång (vñ duå tûâ göìm nhiïìu yïëu töë “Bund”= liïn minh).
40. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 42 ƒ Sûå thay àöíi vïì xaä höåi. Nïëu tiïëng chuêín thûåc sûå bõ caånh tranh búãi tiïëng àõa phûúng trïn phûúng diïån àõa lyá, möåt sûå phên têìng quan troång vïì phong tuåc, tûå nhiïn xaä höåi, ngûúâi lûåa choån tiïëng noái theo khaã nùng riïng cuãa hoå vaâ theo sûå hiïíu biïët cuãa ngûúâi àöëi thoaåi (àõa võ xaä höåi, chûác vuå, hoaân caãnh gia àònh) hoùåc theo daång ngön ngûä. Thöí ngûä ñt nhiïìu àûúåc biïíu löå, ngön ngûä àõa phûúng, ngön ngûä chuêín ñt nhiïìu àûúåc trau chuöët, tûâ múái ñt nhiïìu àûúåc nghiïn cûáu. Chñnh tiïëng chuêín laåi coá nhûäng thay àöíi khaá quan troång nhêët laâ trong lônh vûåc tûâ vûång, thöng thûúâng nhûäng thay àöíi àoá phaát triïín rêët röång raäi. ƒ Tiïëng Àûác trïn thïë giúái. Khuynh hûúáng chêu Êu, hún nûäa laâ khuynh hûúáng quöëc tïë cuãa caác nûúác trong cöång àöìng Àûác ngûä chûáng minh vai troâ coá haån cuãa Àûác bêët chêëp yïëu töë kinh tïë maånh. Tiïëng Àûác chuêín laâ möåt ngön ngûä coá nhiïìu thaânh töë cêëu taåo: 4 caách, 2 söë, 3loaåi 2 thúâi vaâ 2 thïí, têët caã àïìu àûúåc chó ra tûâ caác caách rêët khaác nhau. (Vñ duå: noá coá hún 10 daång söë nhiïìu cho caác danh tûâ vaâ möåt söë lûúång rêët lúán caác àöång tûâ bêët quy tùæc) cuá phaáp phaãi tuên theo quy tùæc ngûä nghôa: võ trñ cuãa àöång tûâ àûúåc chia úã daång phuã àõnh cuãa nhûäng thaânh phêìn mïånh àïì khaác nhau luön phuâ húp vúái nghôa. Noái möåt caách chung nhêët àõnh võ hoùåc böí ngûä ài trûúác yïëu töë trïn àoá noá mang nghôa. Rêët nhiïìu tûâ múái vaâ phaát triïín khöng ngûâng, ngûúâi ta dïî daâng taåo ra nhûäng tûâ àûúåc phaát sinh búãi nhûäng tûâ khaác nhau hoùåc búãi caác húåp chêët múái. Ngûúâi ta sùén saâng mûúån nhûäng ngön ngûä khaác. Nïëu tiïëng Phaáp àaä coá tûâ lêu àúâi, nguöìn göëc chñnh cuãa nhûäng tûâ vay mûúån thûúâng khöng baão töìn àûúåc nguöìn göëc ngûä êm. Chñnh tiïëng Anh- Myä laâ ngön ngûä ngaây nay Àûác sûã duång. Khöng coá ngön ngûä naâo laâ khöng coá tûâ vay mûúån. Caác quy tùæc chñnh taã khaá àún giaãn. Tñnh voä àoaán chó quan troång cho viïåc ghi laåi àöå daâi cuãa caác nguyïn êm, ngaây nay ngûúâi ta muöën àún giaãn chuáng ài, muöën boã chûä in hoa àùåc trûng cho caác thïí tûâ vaâ laâm giaãm búát caác quy tùæc sûã duång dêëu phêíy. Nhûng coá möåt sûå caãi caách vïì löëi viïët chñnh taã, nïëu noá muöën baão
41. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 43 vïå tñnh duy nhêët cuãa tiïëng chuêín thò noá phaãi àûúåc sûå chûáng nhêån cuãa têët caã caác nûúác. Caác höåi àöìng ngön ngûä Àûác àaä khöng coá caác hoaåt àöång àaáng chuá yá, quyïìn lûåc thuöåc àõa chó aáp duång cho keã lûu vong àïí phöí biïën ngön ngûä cuãa hoå cho thïë giúái. Vaâ àïën nùm 1945, Trung têm chêu Êu vaâ phûúng Àöng àaä huyã boã di saãn vùn hoaá vaâ ngön ngûä thuöåc àïë chïë Habsbougs àang töìn taåi. Tuy nhiïn cho àïën cuöëi thïë kyã XIX, sûác maånh chñnh trõ vaâ kinh tïë cuãa àïë chïë Àûác vaâ Hungari, loâng duäng caãm cuãa caác nhaâ baác hoåc, cuãa caác kyä sû, sûå nöíi tiïëng vïì vùn hoåc, triïët hoåc nghïå thuêåt Àûác àaä laâm cho ngön ngûä Àûác trúã nïn quan troång àöëi vúái quöëc tïë. Nhûng hai cuöåc chiïën tranh thïë giúái, röìi chûä viïët toaân cêìu àaä mang laåi cho tiïëng Àûác nhûäng neát rêët quan troång. Tiïëng Àûác àaä tham gia trong möåt töí chûác quöëc tïë. Noá thûåc sûå chó àoáng vai troâ trong thïí chïë Àöng Êu. Tuy vêåy, nhûäng ngûúâi Àûác coá hoåc thûác sùén saâng noái tiïëng Anh, àiïìu naây laâm thiïåt haåi cho ngön ngûä cuãa riïng hoå. Tuy vêåy, nûúác Àûác vúái Viïån Goethe cöë gùæng phöí biïën ngön ngûä vaâ vùn hoaá tûâ möåt cöång àöìng ngön ngûä. Noá khöng bao giúâ laâ cöång àöìng chñnh trõ nhûng noá àoáng möåt vai troâ rêët lúán trong nïìn vùn minh phûúng Àöng. ƒ Tiïëng Trung Quöëc Nhòn tûâ goác àöå ngön ngûä. Trung Quöëc khöng phaãi laâ nûúác chó coá möåt ngön ngûä laâ tiïëng Trung Quöëc. Caác cöng dên Trung Quöëc hoùåc Höìng Köng noái möåt söë thûá tiïëng laâ tiïëng Trung hoùåc khöng phaãi tiïëng Trung Quöëc. Ngûúâi Haán laâ nhûäng cöng dên Trung Quöëc noái tiïëng Trung Quöëc. Hoå xuêët thên tûâ doâng doäi bònh thûúâng, hoå noái tiïëng Trung Quöëc thöng duång. Truyïìn thöëng goåi caác ngön ngûä naây laâ “phûúng ngûä Trung Quöëc”. Nhûäng cöng dên Trung Quöëc khöng noái tiïëng Trung Quöëc àûúåc têåp húåp laåi dûúái tïn goåi “thiïíu söë dên töåc”. Giûäa miïìn Bùæc vaâ miïìn Nam cuãa Trung Quöëc coá sûå àöëi lêåp vïì lõch sûã, àõa lyá, vaâ ngön ngûä. Noá giaãi thñch sûå phên chia ngön ngûä Trung Quöëc bïn trong vaâ bïn ngoaâi biïn giúái. Miïìn Bùæc Trung Quöëc khöng àöìng nhêët, àõa hònh mêëp mö vaâ dên söë coá nguöìn göëc tûâ dên töåc Thaái. Àiïìu àoá giaãi thñch
42. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 44 rùçng noá laâ ngön ngûä biïën àöíi. Khöng coá sûå thöng hiïíu lêîn nhau giûäa 6 vuâng thöí dên miïìn Nam. Nhiïìu ngön ngûä cuãa dên töåc thiïíu söë khöng àûúåc giaãi thñch vïì phûúng diïån di truyïìn. Trong khi dên Trung Quöëc úã miïìn Bùæc di cû vaâo vuâng biïn giúái Trung Quöëc thò hai vuâng bïn caånh miïìn Nam di cû ra ngoaâi biïín. Àiïìu àoá ngaây nay giaãi thñch sûå phên chia nûúác Trung Hoa cöí vaâ Quaãng Chêu, Quaãng Àöng. Bïn ngoaâi nûúác Trung Quöëc, tiïëng Trung Hoa cöí laâ ngön ngûä chñnh cuãa miïìn Bùæc Thaái Lan, cuãa Birmanie, ÊËn Àöå, Haân Quöëc vaâ Trung aá. Mùåc duâ noá àûúåc rêët ñt ngûúâi sûã duång (tûâ 3000 àïën 4000 ngûúâi) song noá cuäng chiïëm àûúåc võ trñ búãi ngön ngûä cuãa noá àûúåc sûã duång cho ngön ngûä chung cuãa cöång àöìng Trung Quöëc noái caác thöí ngûä khaác nhau. Tiïëng Quaãng Àöng, Quaãng Chêu àaä àûúåc sûã duång úã Austrêylia, Niudilên, Malaixia, Indonexia, Singapo, ÊËn Àöå, Nam Phi, Papu, vaâ trong vuâng biïín Caribï, búãi vò cöång àöìng Trung ngûä cuãa nûúác naây coá möëi quan hïå vúái thuöåc àõa Anh vaâo thïë kyã XX. Möåt laân soáng di cû thûá 2 àaä àûa nhûäng ngûúâi Quaãng Chêu, Quaãng Àöng túái bùæc Myä àïí xêy dûång àûúâng sùæt vaâ tòm vaâng. Sûå di cû múái cuãa ngûúâi dên chêu aá phêìn lúán coá nguöìn göëc Quaãng Chêu, Quaãng Àöng. Ngûúâi ta ûúác tñnh khoaãng 11.000 ngûúâi noái tiïëng Quaãng Chêu laâ ngûúâi ngoaâi Trung Quöëc vaâ Höìng Köng. Nïëu tiïëng Quaãng Chêu chiïëm ûu thïë bïn ngoaâi Trung Quöëc, àiïìu àoá khöng coá nghôa noá cuäng chiïëm ûu thïë úã Àaåi luåc. Caái maâ úã phûúng Têy ngûúâi ta goåi laâ “chinois” laâ sûå àa daång cuãa tiïëng Trung Hoa úã miïìn Bùæc. ƒ Sûå àa daång cuãa tiïëng Trung Quöëc. Nïëu nhû ngûúâi ta loåai trûâ tiïëng vuâng Putonglua thò khöng coá thïë ngûä truyïìn thöëng nhûng coá nhiïìu ngön ngûä Trung Quöëc. Lõch sûã cuãa àïë chïë Trung Quöëc lêåp tûác chûáng kiïën sûå xuêët hiïån cuãa thöí ngûä àûúng thúâi. Kïí tûâ lûu vûåc söng Vaâng (söng Hoaâng Haâ), ngûúâi Haán àaä dêìn dêìn chiïëm laâm thuöåc àõa nhûäng vuâng lên cêån thuöåc miïìn Àöng Nam vaâ miïìn Nam. Giûäa miïìn
43. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 45 Bùæc vaâ miïìn Nam traãi röång ra möåt vuâng trung gian- vuâng haå lûu söng Xanh (söng Dûúng Tûã), laâ àûúâng ruát lui cuãa triïìu àònh vaâ quan laåi khi miïìn Bùæc bõ xêm lûúåc búãi quên Barbare. Tiïu chñ phên loaåi: Trung Quöëc göìm coá 7 vuâng phûúng ngûä. Ngaây nay viïåc phên chia caác phûúng ngûä àûúåc xaác àõnh búãi sûå phaát triïín vaâ sûå tûúng taác cuãa hai neát êm võ hoåc àùåc trûng cuãa ngön ngûä noái vaâo thïë kyã VIII - tiïëng Trung Quöëc thöng duång. Caã hai neát naây laâ hïå thöëng êm vaâ nhûäng phuå êm àêìu hûäu thanh (b,d,g). Àöëi vúái möåt chuöîi phaát êm àûúåc àûa ra, sûå thay àöíi têìn söë lïn xuöëng cuãa gioång cho pheáp phên biïåt nghôa khaác nhau. Ngûúâi ta goåi nhûäng sûå thay àöíi khaác nhau naây laâ “êm àöå”. Úà miïìn Bùæc Trung Quöëc, hïå thöëng ban àêìu 4 êm àaä tiïën triïín nhûng noá vêîn duy trò àûúåc sûå khaác biïåt giûäa 4 gioång. úã miïìn Nam, hïå thöëng àaä coá sûå phên àöi, 4 êm àêìu phaát triïín thaânh 8 êm, noá àöëi lêåp búãi sûå khaác nhau cuãa khoaãng êm yin/yang hay cao/thêëp. ƒ Thöí ngûä miïìn Bùæc. Thöí ngûä miïìn Bùæc àûúåc goåi laâ tiïëng Trung Hoa cöí. Hún 70% dên söë Trung Quöëc sûã duång thûá tiïëng naây. Noá phöí biïën cho túái miïìn Bùæc cuãa söng Xanh, vuâng Sichuan vaâ Vên Nam, chiïëm 3/4 diïån tñch àêët nûúác. Böën vuâng thöí ngûä àûúåc phên chia nhû sau: Bùæc, Têy, Àöng Nam, Àöng Bùæc. Mùåc duâ coá möåt vaâi sûå khaác nhau, nhûng caác vuâng naây àûúåc phên biïåt búãi sûå hiïíu biïët lêîn nhau cuãa ngûúâi noái. Chñnh trong söë nhûäng thöí ngûä naây, tiïëng Putonghua àaä àûúåc choån laâm tiïëng chuêín. Caái maâ ngûúâi ta goåi chung laâ “tiïëng Trung Quöëc” laâ ngön ngûä nhên taåo kïët tinh tûâ nhûäng hoaåch àõnh chñnh trõ khaác nhau. Vaâo thaáng 2 nùm 1956, möåt hiïåp ûúác cuöëi cuâng àaä xaác àõnh tiïëng Patonghua hay “ngön ngûä chung”: lêëy caách phaát êm cuãa Bùæc Kinh laâm tiïu chñ ngûä êm, lêëy phûúng ngûä phûúng Bùæc laâm tham chiïëu, lêëy caác taác phêím vùn hoåc vaâ ngön ngûä noái hiïån àaåi laâm mö hònh ngûä phaáp. Tiïëng Trung laâ ngön ngûä chñnh thûác úã Trung Quöëc cuäng àöìng thúâi laâ ngön ngûä chñnh thûác úã Àaâi Loan, Singapo vaâ úã Liïn húåp quöëc. Noá cuäng àûúåc giaãng daåy úã nûúác ngoaâi.
44. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 46 ƒ Thöí ngûä miïìn trung. Ba nhoám ngûúâi laâ “wu”, “gan” vaâ “xiang” taåo thaânh möåt vuâng chuyïín tiïëp giûäa miïìn Bùæc vaâ miïìn Nam. Tûâ têy sang àöng, caác vuâng naây bao truâm lêìn lûúåt caác thaânh phöë Thûúång Haãi vaâ Suzhou, Nanchang vaâ Jiayu, Trûúâng Sa vaâ Shuanfeng, chiïëm khoaãng 15% dên söë. ƒ Thöí ngûä miïìn Nam. Ba nhoám ngûúâi laâ min, hakka (kejia) vaâ yue (cantonnais — dên thuöåc hai tónh Quaãng Àöng vaâ Quaãng Têy) traãi röång trong caác tónh Fujian, Quaãng Àöng vaâ Quaãng Têy, chiïëm 11% dên söë Trung Quöëc. Àöëi lêåp vúái phûúng ngûä miïìn bùæc àûúåc noái úã Fuzi vaâ Shouning laâ phûúng ngûä miïìn Nam àûúåc noái úã Xiamen (Amoy) vaâ úã Àaâi Loan. ƒ Caác dên töåc thiïíu söë. Truåc Bùæc - Nam dêîn túái sûå phên chia thöí ngûä Trung Quöëc, àöìng thúâi minh hoaå cho sûå phên chia caác ngön ngûä cuãa caác dên töåc thiïíu söë - khöng phaãi tiïëng Trung Quöëc. Biïn giúái laänh thöí vaâ chuãng töåc Trung Quöëc hiïån nay àaä àûúåc thaânh lêåp vaâo thïë kyã XVIII dûúái thúâi Caân Long thuöåc triïìu àaåi nhaâ Thanh. Chûa bao giúâ Trung Quöëc laåi coá nhiïìu dên töåc khaác nhau àïën thïë. Vïì mùåt àõa lyá, caác dên töåc thiïíu söë chiïëm lônh thõ trûúâng miïìn bùæc, miïìn àöng vaâ Miïìn Nam àêët nûúác. Àêy laâ nhûäng vuâng tûå nhiïn phong phuá, coá têìm quan troång chiïën lûúåc vò coá biïn giúái vúái Cöång àöìng caác quöëc gia àöåc lêåp, ÊËn Àöå vaâ Viïåt Nam. Chñnh vò thïë chñnh quyïìn trung ûúng àaä ban cho ngûúâi dên úã nhûäng vuâng naây nhûäng quyïìn lúåi ûu tiïn maâ ngûúâi Haán khöng coá àûúåc. Nùm 1981 hoå àaä lêåp ra danh saách cuãa 55 dên töåc thiïíu söë vúái khoaãng 70 triïåu dên. Vïì mùåt haânh chñnh tûå trõ, caác dên töåc thiïíu söë chiïëm 5 vuâng lúán: vuâng tûå trõ Têy Taång, vuâng tûå trõ Ouigour thuöåc Xinjang, cao nguyïn Nöåi Möng, vuâng Hui thuöåc Ninh Haå vaâ Zhuang thuöåc Quaãng Têy, cuäng nhû caác quêån, huyïån trong caác tónh cuãa Trung Quöëc. Ngön ngûä cuãa hoå àûúåc baão vïå búãi hiïën
45. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 47 phaáp nùm 1954 vaâ àûúåc sûã duång trong cuöåc söëng haâng ngaây vaâ trong 3 nùm àêìu taåi trûúâng tiïíu hoåc. Noá laâ àöëi tûúång nghiïn cûáu úã cêëp trung hoåc. ƒ Ngön ngûä miïìn Bùæc vaâ ngön ngûä miïìn Nam: Danh saách caác ngön ngûä cuãa caác dên töåc thiïíu söë khöng ngûâng daâi thïm vò sûå phaát triïín cuãa cöng taác nghiïn cûáu cho thêëy coá nhiïìu ngön ngûä múái. Söë lûúång ngûúâi noái coá thïí dao àöång tûâ haâng nghòn àïën haâng chuåc triïåu. Phêìn lúán ngön ngûä miïìn Bùæc thuöåc ngûä hïå altaique, ngûúâi ta phên chia thaânh 3 nhoám lúán: Thöí Nhô Kyâ, Möng Cöí, Toungouse. Ngön ngûä miïìn Nam khöng coá quan hïå di truyïìn vúái ngön ngûä miïìn Bùæc nhûng laåi coá nhiïìu neát chung nhû coá möåt söë êm lúán vaâ coá xu hûúáng àún êm tiïët. Caác ngûä hïå àaåi diïån laâ Miïën -Taång, Quaãng Àöng, Meâo-dao vaâ Mon-khúme. Möåt söë ngön ngûä khaác coân rêët khoá phên loaåi nhû (bai, tujia, gelao). Mùåc duâ ngön ngûä rêët àa daång, song Trung Quöëc àûúåc thöëng nhêët nhúâ maä ngön ngûä chung cho têët caã moåi ngûúâi: chûä viïët. ƒ Chûä viïët Trung Quöëc. Chûä viïët Trung Quöëc àaä traãi qua 4000 nùm töìn taåi möåt caách khoá khùn trong lõch sûã vaâ vûúåt qua nhiïìu toan tñnh xoaá boã chûä viïët naây. Hïå thöëng chñnh taã dûåa trïn caác chûä caái taåo thaânh möåt thïí thöëng nhêët keáp — thöëng nhêët túái gêìn 90% caã vïì ngûä êm (àún êm tiïët) vaâ ngûä nghôa. Thaânh phêìn cêëu taåo ngûä nghôa múái laâ “mêëu chöët” cuãa möåt chûä. Bùçng caách àïëm neát, ngûúâi ta thöëng kï àûúåc khoaãng tûâ 214 àïën 250 neát cùn. Lögñc töí húåp cuãa caác kyá tûå hoaåt àöång nhû sau: nhûäng kyá tûå thuöåc cuâng möåt trûúâng nghôa coá cuâng neát cùn. Nhûäng chûä phaát êm giöìng nhau hoùåc gêìn nhau àûúåc taåo thaânh tûâ cuâng möåt böå phêån ngûä êm. Nhû vêåy, chùèng haån nhû hai tûâ “gan” /gaän/ vaâ tûâ “hoaâng hön” /gaân/ coá chung êm /gan/ taåo nïn böå phêån ngûä êm chung, song chuáng laåi àöëi lêåp nhau búãi chuáng