Giáo trình Y – Sinh học thể dục thể thao (Phần 1) - Nguyễn Đăng Chiêu

Nội dung text: Giáo trình Y – Sinh học thể dục thể thao (Phần 1) - Nguyễn Đăng Chiêu

1. BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO KHOA Y – SINH HOÏC TDTT Tieán só. Nguyeãn Ñaêng Chieâu Y – SINH HOÏC THEÅ DUÏC THEÅ THAO (Daønh cho sinh vieân chuyeân ngaønh y – sinh TDTT) TP. HCM. 2007
2. LÔØI NOÙI ÑAÀU. Moân y - sinh hoïc theå duïc theå thao laø moân khoa hoïc thöïc haønh. Nhaèm nghieân cöùu, khaùi quaùt nhöõng tri thöùc lyù thuyeát vaø thöïc haønh cuûa hai laõnh vöïc y hoïc vaø sinh hoïc öùng duïng trong theå thao. Giuùp cho sinh vieân heä thoáng kieán thöùc toång quaùt, cô baûn cuûa lónh vöïc Y – sinh hoïc TDTT vaø hình thaønh heä phöông phaùp öùng duïng vaøo thöïc tieãn TDTT. Nhöõng kieán thöùc vaø kyõ naêng thöïc haønh veà Y – sinh hoïc TDTT, phuïc vuï toát cho coâng taùc kieåm tra y hoïc, tuyeån choïn taøi naêng theå thao, theo doõi ñaùnh giaù chaát löôïng coâng taùc huaán luyeän ôû cô sôû vaø söï taêng tröôûng trình ñoä luyeän taäp, ñaùnh giaù möùc ñoä meät moûi vaø löïa choïn caùc giaûi phaùp hoài phuïc, ñieàu trò meät moûi quaù söùc, chaán thöông theå thao, chaêm soùc dinh döôõng, söû duïng moät soá döôïc lieäu, hoaït chaát sinh hoïc vaø caùc giaûi phaùp khaùc ñeå naâng cao naêng löïc vaän ñoäng trong taäp luyeän TT. Là một khoa mới trong lĩnh vực khoa học TDTT. Ñeå ñaùp öùng cho sinh viên chuyên ngành y – sinh học, học viên cao học, bác sĩ TDTT và huấn luyện viên. Qua nhöõng naêm nghieân cöùu thöïc haønh y- sinh hoïc theå duïc theå thao, cuøng tham khaûo moät soá taøi lieäu cuûa vieän khoa hoïc TDTT, caùc chuyeân gia trong vaø ngoaøi nöôùc, chuùng toâi coá gaéng soaïn thaûo cuoán “Giaùo trình y – sinh TDTT” ñeå laøm taøi lieäu cho sinh vieân chuyeân ngaønh hoïc taäp, nghiên cứu vaø tham khaûo. Duø sao, cuoán saùch naøy khoâng traùnh khoûi nhöõng sai soùt trong bieân soaïn, chuùng toâi mong caùc baïn ñoàng nghieäp cuøng taát caû caùc baïn sinh vieân ñoùng goùp yù kieán ñeå cuoán giáo trình naøy ngaøy ñöôïc hoaøn thieän hôn. Xin chaân thaønh caùm ôn. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngaøy 17 – 02 – 2007. Tieán só. Nguyeãn Ñaêng Chieâu 2
3. MUÏC LUÏC Trang Lôøi noùi ñaàu Chöông I – Di truyền học và cơ sở khoa học trong tuyển chọn tài năng thể thao 06 A. Di truyền học và ảnh hưởng di truyền trong tuyển chọn TT. 06 I. Cấu trúc và chức năng gen 06 II. Các đặc điểm của di truyền năng lực vận động 08 III. Đột biến của di truyền năng lực vận động. 10 IV. Sự di truyền và điều khiển thần kinh đối với tế bào cơ. 11 V. Cơ sở di truyền của các tố chất vận động 26 VI. Cơ sở di truyền đối với sự phát triển năng lực VĐ 35 VII. Cơ sở di truyền đối với các chỉ tiêu hình thái 45 VIII. Cơ sở di truyền đối với hệ máu 51 IX. Cơ sở di truyền đối với các chỉ tiêu sinh hóa 55 X. Cơ sở di truyền đối với hệ tuần hòan 56 XI. Cơ sở di truyền đối với hệ hô hấp 59 XII. Cơ sở di truyền đối với các chỉ tiêu đặc trưng cá thể 61 XIII.Điều kiện gen với sự biến đổi thích ứng chức năng sinh lý 62 B. Tuổi sinh học và sự tuyển chọn. 65 I. Tuổi sinh học 65 II. Phương pháp đánh giá tuổi sinh học 66 III. Tuổi sinh học và tuyển chọn trong thể thao 68 IV. Phương pháp và xác định cụ thể tuổi sinh học 69 V. Kết luận 79 C. Hệ nội tiết và phát dục trưởng thành trong công tác tuyển chọn 80 I. Khái niệm hệ nội tiết 80 II. Các tuyến nội tiết chủ yếu 82 III. Sự thay đổi tuyến nội tiết trong thời kỳ phát dục 96 IV. Đánh giá độ phát dục và áp dụng trong tuyển chọn 99 D. Phương pháp y – sinh học trong tuyển chọn tài năng thể thao 104 I. Công tác tổ chức quá trình tuyển chọn 104 II. Lứa tuổi, các giai ñoaïn trong tuyển chọn 107 III. Các phương pháp và các chỉ tiêu trong tuyển chọn tài năng TT 108 F. Các Test kiểm tra y – sinh học TDTT 137 3
4. I. Các test kiểm tra chức năng hệ tim – mạch 137 II. Các test kiểm tra chức năng hệ hô hấp 146 III. Các test kiểm tra chức năng hệ thần kinh 154 IV. Kiểm tra y học sư phạm TT 160 Chöông II – Cơ sở y – sinh học của công tác huấn luyện nâng cao năng lực vận động và trình độ luyện tập 164 A. Cơ sở sinh lý học của năng lực vận động, trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng sinh học 164 I. Khái niệm về năng lực họat động thể lực 164 II. Chức năng hệ thần kinh – cơ trong việc phát triển tố chất 166 III. Công năng tuần hòan và hô hấp đối với việc phát triển sức bền 172 IV. Đặc điểm sinh lý của năng lực vận động 181 V . Đặc điểm sinh lý của các vùng cường độ 189 VI. Đặc điểm các trạng thái sinh lý cơ thể trong TDTT 198 B. Cơ sở sinh hóa học ứng dụng trong thể thao 212 I. Năng lực của các hệ thống trao đổi chất và năng lực VĐ 212 II. Phương pháp phát triển năng lực các hệ cung cấp năng lượng 223 III. Khống chế LVĐ thích hợp nhằm khoa học hóa công tác HL 225 IV. Phương pháp dùng AL đánh giá năng lực trao đổi chất 239 Chöông III –Trình độ tập luyện, phương pháp đánh giá TĐTL và HLTT 241 I. Khái niệm trình độ tập luyện 241 II. Đặc điểm sinh lý TĐTL 242 III. Phương pháp đánh giá TĐTL 243 Chöông IV – Sự thích nghi – Lượng vận động. Các chỉ số và các phương pháp y – sinh học kiểm tra đánh giá LVĐ 256 I. Sự thích nghi 256 II. Khái niệm lượng vận động 259 III. Cơ sở lý luận của LVĐ 263 IV. Các thành phần của LVĐ 264 V. Ảnh hưởng của LVĐ đối với cơ thể VĐV 269 VI. Cơ sở lý luận xác định các chỉ tiêu sinh lý, sinh hóa đánh giá LVĐ 272 VII. Xác định hệ thống các chỉ tiêu SL – SH đánh giá LVĐ 276 VIII. Mối quan hệ giữa các chỉ số SL – SH với LVĐ và ứng dụng 280 IX. Phối hợp các chỉ tiêu SL – SH trong đánh giá LVĐ 312 X. Đánh giá LVĐ và chức năng của VĐV 318 XI. Ứng dụng và thực nghiệm kiểm tra LVĐ của các VĐV bóng đá trẻ 330 Chöông V – Các giải pháp y – sinh học để nâng cao năng lực vận động 368 I. Mệt mỏi trong họat động thể lực 368 4
5. II. Cơ sở sinh lý – lâm saøng của các phương pháp hồi phục 378 III. Các phương pháp hồi phục sức khỏe VĐV 380 IV. Những yếu tố làm giảm khả năng vận động 414 Chöông VI – Chấn thương thể thao và các bệnh lý trong TT 419 A. Chấn thương trong thể thao 419 I. Đặc điểm chung của chấn thương TT 419 II. Nguyên nhân và cơ chế chấn thương thể thao 420 III. Phân lọai chấn thương TT 423 IV. “RICE” nguyên lý nền tảng của sơ cứu và điều trị chấn thương TT 424 V. Chấn thương thường gặp trong TT 425 B. Bệnh lý thường gặp trong TT 434 I. Khái niệm 434 II. Các quá trình sinh bệnh 434 III. Các bệnh thường gặp trong thể thao 436 Taøi lieäu tham khaûo 448 CHÖÔNG I 5
6. DI TRUYEÀN HOÏC VAØ CÔ SÔÛ KHOA HOÏC TRONG TUYEÅN CHOÏN TAØI NAÊNG THEÅ THAO. A. DI TRUYEÀN HOÏC VAØ Ï AÛNH HÖÔÛNG CUÛA DI TRUYEÀN TRONG TUYEÅN CHOÏN THEÅ THAO. Di truyeàn hoïc laø moät boä moân khoa hoïc nghieân cöùu veà söï di truyeàn vaø bieán dò cuûa sinh vaät vaø loaøi ngöôøi, nghóa laø noù nghieân cöùu veà quy luaät cuûa möùc ñoä töông töï vaø khaùc bieät cuûa caùc tính traïng ñaëc tröng giöõa caùc theá heä con chaùu vaø theá heä cha meï oâng baø I. Caáu truùc vaø chöùc naêng gen. Nghieân cöùu ñònh loaïi gen sinh lyù cô theå laø moät trong nhöõng nhieäm vuï cuûa di truyeàn hoïc vaø ñöôïc goïi laø di truyeàn sinh lyù hoïc. Nghieân cöùu caùc quy luaät bieåu hieän di truyeàn vaø vaän duïng chuùng vaøo chöùc naêng sinh lyù aûnh höôûng cuûa caùc nhaân toá phaùt trieån vaø hoaøn thieän ñoái vôùi hoaït ñoäng theå thao laø moät vaán ñeà coù yù nghóa thöïc tieãn hieän nay. Caùc nhaân toá xaùc ñònh quaù trình giôùi haïn hoaøn thieän khaû naêng chöùc naêng cô theå vaän ñoäng vieân (VÑV) coù lieân quan ñeán khaû naêng hoaït ñoäng cô theå. Söï thay ñoåi chöùc naêng sinh lyù, sinh hoaù vaø caáu truùc cuûa cô theå phuø hôïp vôùi toå chöùc teá baøo vaø cô theå trong quaù trình thích öùng vôùi khoái löôïng vaø cöôøng ñoä taäp luyeän. Ñoàng thôøi quaù trình thích öùng cuûa caùc cô quan, cuûa caù theå coù lieân quan ñeán taùc ñoäng cuûa nhaân toá di truyeàn, laøm thay ñoåi möùc ñoä kieåm tra di truyeàn do söï phaùt trieån vaø hoaøn thieän caùc chöùc naêng sinh lyù ôû caùc giai ñoaïn phaùt trieån caù theå khaùc nhau. Nhö vaäy nhieäm vuï caàn giaûi quyeát laø phaûi tìm ra phöông phaùp vaø khaû naêng naâng cao naêng löïc cô theå vaän ñoäng vieân. Ñoù laø nhieäm vuï quan troïng cuûa sinh lyù di truyeàn. 1. 1.Nhieãm saéc theå: Nhieãm saéc theå laø moät thaønh phaàn trong toå chöùc teá baøo ñaûm baûo chaát lieäu di truyeàn cuûa cô theå. Nhieãm saéc theå coù caáu truùc hình sôïi xoaén hieän roõ döôùi kính hieån vi quang hoïc trong thôøi kyø caùc teá baøo chuaån bò phaân chia. Nhieãm saéc theå Eukaryota cuõng nhö ôû prokaryota ñaûm nhaän hai chöùc naêng chính sau: - Truyeàn thoâng tin töø teá baøo naøy sang teá baøo khaù, töø theá heä naøy sang theá heä khaùc. - Caùc gen treân nhieãm saéc theå kieåm tra chöùc naêng vaø söï phaùt trieån cuûa teá baøo. 6
7. Moãi nhieãm saéc theå thöôøng coù hai sôïi nhieãm saéc theå xoaén theo chieàu doïc cuûa noù. Doïc theo sôïi nhieãm saéc coù haït nhieãm saéc. Caáu taïo hoaù hoïc caùc nhieãm saéc theå goàm phaân töû ADN mang thoâng tin di truyeàn keát hôïp vôùi protein vaø moät löôïng nhoû ARN, coù theå coù caû lipit, ñöôøng phöùc hôïp, ion kim loaïi vaø caùc chaát ñaïm mang tính bazô vaø tính axít. ÔÛ ngöôøi, cô theå caùi coù hai nhieãm saéc theå kyù hieäu X gioáng nhau veà hình thaùi vò thöû, goïi laø giôùi tính ñoàng giao töû XX (nöõ). Cô theå ñöïc coù hai nhieãm saéc theå khaùc nhau X vaø Y, goïi laø giôùi tính dò giao töû XY (nam) 1. 2. Gen: Laø moät ñoaïn ADN quy ñònh moät chöùc naêng sinh hoïc. Caùc gen goàm coù gen maõ hoùa polipeptit (gen caáu truùc) vaø caùc gen ñaõ phieân maõ ra ARNtt (thoâng tin) hoaëc ARNvc (vaän chuyeån). Gen laø cô sôû cuûa caùc tình traïng veà chaát cuõng nhö veà löôïng bieåu hieän veà caùc ñaëc tính hình thaùi hoaëc hoaù sinh khaùc nhau. Caùc gen saép xeáp theo haøng doïc treân nhieãm saéc theå, chuùng lieân keát vôùi nhau taïo neân moãi nhieãm saéc theå laø moät ñôn vò lieân keát. ADN (axit deoxyribonucleic) vaø ARN (axit ribonucleic)laø nhöõng ñaïi phaân töû proâtit coù caáu truùc goàm hai sôïi daøi xoaén vaøo nhau. Treân caùc sôïi ñoù coù caùc vaät chaát cô baûn thöïc hieän chöùc naêng di truyeàn, ñoù laø caùc gen. Moãi teá baøo cuûa loaøi ngöôøi ñeàu coù 23 ñoâi nhieãm saéc theå, toång coäng laø 46 ñöôïc saép xeáp theo thöù töï. Trong ñoù ñoâi töø soá 1 ñeán 22 laø nhöõng nhieãm saéc theå taïo theå, chuùng quy ñònh caùc tính traïng thuoäc hình thaùi keát caáu vaø chöùc naêng cuûa caùc cô quan trong cô theå. Ñoâi soá 23 ñöôïc goïi laø nhieãm saéc theå giôùi tính, noù quy ñònh giôùi tính cuûa moät caù theå. Treân 23 ñoâi nhieãm saéc theå cuûa loaøi ngöôøi coù chöùa khoaûng hôn möôøi trieäu gen vaø ngaøy caøng coù theâm nhöõng gen môùi ñöôïc phaùt hieän. Qua ñoù cho thaáy, nhaân teá baøo cuûa ngöôøi vôùi 23 ñoâi nhieãm saéc theå ñaõ coù soá löôïng thoâng tin di truyeàn raát lôùn. Thoâng qua quaù trình sinh toång hôïp protit vaø caùc loaïi men, caùc quaù trình sinh lyù vaø sinh hoaù noù ñieàu khieån moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. 1. 3. ADN: (axit deoxyribonucleic): Trong quaù trình di truyeàn vaø phaùt trieån cô theå coù vai troø quan troïng haøng ñaàu laø hai daïng axitnucleic chuùng coù chöùc naêng khaùc nhau veà caáu taïo hoaù hoïc vaø söï phaân boá trong teá baøo. Ñoù laø ADN vaø ARN (axit ribonucleic). ADN phaân boá chuû yeáu trong nhaân, phaàn lôùn trong caùc nhieãm saéc theå. Vai troø sinh hoïc cuûa ADN laø ôû söï truyeàn thoâng tin di truyeàn töø teá baøo 7
8. meï cho caùc teá baøo con vaø trong sinh saûn höõu tính, töø moät cô theå naøy sang moät cô theå khaùc. Ngaøy nay, ngöôøi ta xaùc nhaän raèng nhöõng nhaân toá di truyeàn laø nhöõng phaân töû ADN ñaëc hieäu hoaëc nhöõng ñoaïn taùch bieät veà chöùc naêng cuûa nhöõng phaân töû nhö theá, vì raèng söï truyeàn oån ñònh caùc gen töø boá meï cho con chaùu trong nhieàu theá heä laø phuï thuoäc tröôùc tieân vaøo khaû naêng taùi baûn cuûa phaân töû ADN. Ngoaøi khaû naêng töï taùi baûn. ÔÛ nhöõng ñieàu kieän thích hôïp chuùng coù khaû naêng ñaûm baûo söï toång hôïp neân nhöõng phaân töû ARN töông töï vôùi chuùng. Saép xeáp töông hoã caùc nucleotit trong ARN hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi saép xeáp trong phaân töû ADN laø maãu ñeå taïo neân phaân töû ARN ñoù. Vì söï saép xeáp caùc nucleotit coù yù nghóa chuû yeáu ñeå xaùc ñònh tính chaát chính cuûa caùc axit nucleic, do vaäy tính chaát cuûa ARN naøy laø khaù phuø hôïp vôùi nhöõng tính chaát cuûa phaân töû ADN laøm khuoân maãu ñeå taïo neân noù vaø nhôø theá noù hoaøn toaøn thích hôïp ñeå truyeàn thoâng tin di truyeàn töø nhaân ra teá baøo chaát. Daïng ARN naøy goïi laø ARN thoâng tin (ARNtt) vaø ñoùng vai troø quan troïng trong sinh toång hôïp teá baøo vaø trong söï phaùt trieån caù theå cuûa cô theå. 1. 4. Tính traïng: Laø ñaëc tính chung cuûa sinh vaät, coù theå ñaùnh giaù, ño ñaïc vaø söû duïng ñöôïc do ñaëc tính troäi cuûa chuùng. Tính traïng vaø gen khoâng töông ñoàng, tính traïng khoâng di truyeàn maø phaùt trieån cuûa caù theå vaø coù söï lieân quan ñeán moâi tröôøng ñaëc tröng cho kieåu hình (phenotype). Söï khaùc bieät giöõa hai thaønh phaàn bieán ñoåi cuûa tính traïng vaø ñaëc tính cuûa cô theå ngöôøi laø: thaønh phaàn di truyeàn coù lieân quan ñeán söï bieán ñoåi kieåu hình vaø thaønh phaàn khoâng di truyeàn. II. Caùc ñaëc ñieåm cuûa di truyeàn naêng löïc vaän ñoäng: Qua caáu truùc vaø chöùc naêng gen, thì naêng löïc vaän ñoäng laø tính traïng thuoäc di truyeàn nhieàu gen, cuõng laø tính traïng soá löôïng. Di truyeàn naêng löïc vaän ñoäng coù 3 ñaëc ñieåm sau: 2. 1 Tính lieân tuïc: Di truyeàn naêng löïc vaän ñoäng dieãn ra lieân tuïc trong moät gia ñình, doøng toäc, töø ñôøi oâng baø ñeán cha meï vaø con chaùu. Theá heä naøo cuõng giöõ laïi hôn 50% di truyeàn veà naêng löïc vaän ñoäng cuûa oâng baø, cha meï ñeå laïi. Do ñoù trong coâng taùc tuyeån choïn taøi naêng theå thao, caàn phaûi coi troïng vieäc ñieàu tra truyeàn thoáng giaï toäc, coi troïng ñuùng möùc tính lieân tuïc cuûa söï di truyeàn naêng löïc vaän ñoäng ôû caùc theá heä con caùi cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ coù thaønh tích xuaát saéc trong theå thao. 8
9. Theo Galton (1869) ñaõ nhaän thaáy nhieàu tính chaát cuûa ngöôøi cuøng quan heä hoï haøng nhö chieàu cao, trí thoâng minh, maïch ñaäp, huyeát aùp, neáp vaân da YÙ kieán naøy veà sau ñöôïc Mather (1949) minh hoaï baèng taùc ñoäng cuøng höôùng cuûa nhieàu gen. Moãi moät gen khoâng ñuû ñeå gaây moät thay ñoåi thaáy ñöôïc ôû kieåu hình, nhöng caû moät heä thoáng gen cuøng taùc ñoäng theo moät höôùng coù theå gaây neân nhöõng thay ñoåi thaáy ñöôïc ôû kieåu hình. Ñieàu ñoù chöùng minh söï di truyeàn nhaân taøi theå thao coù tính lieân tuïc trong gia ñình vaø phaû heä. 2. 2. Tính töông quan trong di truyeàn naêng löïc vaän ñoäng: Di truyeàn hoïc hieän ñaïi cho raèng moät caëp gen coù theå coù nhieàu hieäu öùng, ñoàng thôøi nhieàu caëp gen cuõng coù theå hoaøn thaønh moät hieäu öùng. Do ñoù caùc caëp gen vaø caùc tính traïng coù moái töông quan ñan cheùo ngang doïc, chuùng taùc ñoäng thuùc ñaåy laãn nhau vaø cuõng khoáng cheá, raøng buoäc laãn nhau. Trong thöïc tieãn, huaán luyeän theå thao cuõng ñaõ chöùng toû trình ñoä taäp luyeän cuûa VÑV phaùt trieån nhanh hay chaäm tuyø thuoäc vaøo khaû naêng tieáp thu löôïng vaän ñoäng, caáu truùc hình thaùi cô theå, coâng naêng tuaàn hoaøn, hoâ haáp, chöùc naêng heä thoáng thaàn kinh, loaïi hình sôïi cô Taát caû caùc yeáu toá ñoù cuõng taùc ñoäng thuùc ñaåy seõ laøm cho thaønh tích theå thao mau choùng phaùt trieån, baát kyø moät yeáu toá naøo keùm phaùt trieån cuõng ñeàu gaây neân trôû ngaïi cho söï naâng cao trình doä taäp luyeän. Vì leõ ñoù, trong coâng taùc tuyeån choïn VÑV phaûi xem xeùt vaø ñaùnh giaù moät caùch toång hôïp vaø toaøn dieän caùc yeáu toá quyeát ñònh taøi naêng theå thao, khoâng theå chæ döïa vaøi moät chæ tieâu, moät vaøi tính traïng cuûa naêng löïc vaän ñoäng ñeå quyeát ñònh tuyeån choïn. 2. 3. Tính giai ñoaïn cuûa söï di chuyeån naêng löïc vaän ñoäng: Di truyeàn caùc tính traïng cuûa naêng löïc vaän ñoäng laø caùc yeáu toá coù tính baåm sinh. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø vöøa môùi sinh ra laø caùc tính traïng ñaõ bieåu hieän ngay. Caùc yeáu toá baåm sinh ñoù phaûi thoâng qua caùc giai ñoaïn phaùt trieån, bieán ñoåi qua thôøi gian nhaát ñònh môùi bieåu hieän ñaày ñuû caùc öu theá cuûa noù. Tính giai ñoaïn cuûa di truyeàn naêng löïc vaän ñoäng coù theå bieåu hieän ôû caùc tröôøng hôïp sau: a. Di truyeàn caùc tính traïng coù theå do gen troäi, cuõng coù theå do gen laën khoáng cheá, vì vaäy moät soá tính traïng coù khaû naêng caùch moät ñôøi môùi bieåu hieän nhö theá heä oâng baø sang ñôøi chaùu. 9
10. b. Duø laø tính traïng troäi, ñöôïc bieåu hieän ngay ôû ñôøi con thì cuõng phaûi ñeán tuoåi tröôûng thaûnh phaùt duïc môùi phaùt huy ñaày ñuû öu theá di truyeàn. c. Do trình ñoä phaùt duïc ôû nhöõng thanh thieáu nieân cuøng ñoä tuoåi khoâng gioáng nhau neân cuøng moät loaïi tính traïng bieåu hieän ôû moãi caù theå moät khaùc. Söï khaùc bieät naøy coù theå laø thôøi gian sôùm hay muoän, daøi hay ngaén hoaëc möùc ñoä cao hay thaáp. Treû em coù hai thôøi ñieåm tröôûng thaønh vaø phaùt duïc nhanh nhaát ñoù laø sau khi sanh ñeán 1 – 2 tuoåi vaø thôøi kyø daäy thì. Taïi caùc thôøi kyø naøy, cô theå raát nhaïy caûm vôùi nhöõng yeáu toá taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng vaø hoaøn caûnh soáng. Caùc yeáu toá di truyeàn naêng löïc vaän ñoäng phaùt huy taùc ñoäng maïnh nhaát ôû caùc giai ñoaïn nhaïy caûm naøy, nhaát laø ñoä tuoåi daäy thì. Qua caùc giai ñoaïn nhaïy caûm treân, caùc yeáu toá di truyeàn taùc ñoäng khoâng roõ vaø coù xu höôùng oån ñònh. Naém ñöôïc tính giai ñoaïn cuûa söï di truyeàn naêng löïc vaän ñoäng, trong thôøi kyø daäy thì cuûa treû em, coâng taùc huaán luyeän phaûi coù taùc duïng thuùc ñaåy, khôi daäy nhöõng yeáu toá di truyeàn naêng löïc vaän ñoäng, laøm cho noù phaùt huy hay trieät ñeå caùc öu theá tieàm aån trong treû em. Coù nhö theá coâng taùc tuyeån choïn taøi naêng theå thao môùi coù caên cöù ñaùng tin caäy. Cuõng chính vì vaäy, tuyeån choïn taøi naêng theå thao phaûi nhaèm vaøo giai ñoaïn daäy thì, keát hôïp vôùi huaán luyeän laøm boäc loä nhöõng naêng löïc tieàm aån vaø töøng böôùc saøng loïc. III. Ñoät bieán cuûa naêng löïc vaän ñoäng. Trong thöïc tieãn cuõng thöôøng coù nhöõng tröôøng hôïp boá meï khoâng phaûi laø VÑV öu tuù, thaäm chí khoâng coù taøi naêng gì veà theå thao, nhöng laïi sinh ra con coù thieân taøi veà theå thao. Ngöôïc laïi cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp boá meï laø VÑV theå thao öu tuù nhöng con caùi khoâng coù naêng khieáu veà theå thao. Nhöõng minh chöùng treân cho thaáy naêng löïc vaän ñoäng coù theå bò ñoät bieán. Ñoät bieán coù theå theo chieàu höôùng xaáu, cuõng coù theå theo chieàu höôùng toát. Di truyeàn vaø ñoät bieán laø 2 maët cuûa söï ñoái nghòch, nhöng laïi thoáng nhaát moät caùch bieän chöùng. Nhôø coù di truyeàn, noøi gioáng ñöôïc duy trì vaø oån ñònh, nhöng nhôø coù ñoät bieán, noøi gioáng môùi ñöôïc tieán hoaù vaø phaùt trieån. Trong theå thao, nhôø coù ñoät bieán maø caùc kyû luïc môùi luoân bò phaù vôõ. Vì vaäy chuùng ta coù theå noùi di truyeàn laø oån ñònh töông ñoái, ñoät bieán môùi laø tuyeät ñoái. Ñoät bieán naêng löïc vaän ñoäng coù theå do 3 nguyeân nhaân sau: 10
11. 3. 1. Ñoät bieán gen: Do moät hoaøn caûnh ñaëc bieät naøo ñoù, gen phaùt sinh bieán ñoåi veà keát caáu, hoaëc thay ñoåi söï saép xeáp daãn ñeán khaû naêng hình thaønh gen môùi, laøm naûy sinh caùc tính traïng môùi coù lôïi hoaëc baát lôïi. Loaïi ñoät bieán naøy seõ di truyeàn cho theá heä sau. 3. 2. Ñoät bieán toå hôïp nhieãm saéc theå: Dieãn ra trong quaù trình thuï tinh, söï toå hôïp vaø saép xeáp laïi boä nhieãm saéc theå cuûa phoâi töø 2 teá baøo sinh duïc cuûa cha vaø meï chaéc chaén seõ dieãn ra ñoät bieán caùc tính traïng caù theå ôû con caùi. Trong boä nhieãm saéc theå cuûa con caùi coù moät nöûa laø cuûa cha, moät nöûa laø cuûa meï, neân caùc tính traïng cuûa con caùi vöøa gioáng cha laïi vöøa gioáng meï, nhöng cuõng khoâng haún hoaøn toaøn gioáng cha meï. Ñoät bieán gen do toå hôïp nhieãm saéc theå laø ñoät bieán veà keát caáu cuûa vaät chaát di truyeàn neân noù cuõng di truyeàn cho theá heä sau nhöng tính traïng coù theå toát, cuõng coù theå khoâng toát ñoái vôùi naêng löïc vaän ñoäng theå thao. 3. 3. Ñoät bieán do moâi tröôøng: Laø nhöõng loaïi ñoät bieán coù tính traïng cuûa cô theå hoaëc naêng löïc vaän ñoäng do moâi tröôøng hoaëc hoaøn caûnh soáng gaây ra. Loaïi ñoät bieán naøy khoâng di truyeàn cho theá heä sau. Theo quan ñieåm di truyeàn hoïc hieän ñaïi thì ngoaïi tröø moät soá tính traïng veà chaát nhö nhoùm maùu, vaân tay moïi tính traïng cuûa con ngöôøi, bao goàm caû naêng löïc vaän ñoäng ñeàu ñoàng thôøi chòu söï chi phoái cuûa gen vaø caùc yeáu toá moâi tröôøng. Caùc nhaø di truyeàn hoïc ñeàu cho raèng di truyeàn chæ coù vai troø taïo ra cô sôû vaät chaát cho caùc quaù trình sinh lyù, sinh hoaù vaø caùc toå chöùc, boä maùy cuûa cô theå, coøn moâi tröôøng, hoaøn caûnh vaø söï giaùo duïc, huaán luyeän môùi coù vai troø to lôùn trong vieäc thuùc ñaåy vaø phaùt trieån naêng löïc vaän ñoäng. Do vaäy, trong quaù trình tuyeån choïn, khoâng nhöõng phaûi tìm hieåu naêng löïc vaän ñoäng cuûa cha meï, caøng phaûi chuù yù quan saùt nhöõng bieåu hieän naêng löïc cuûa con caùi theå hieän qua quaù trình tröôûng thaønh vaø phaùt duïc döôùi aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng vaø huaán luyeän moät caùch khoa hoïc. IV. Söï di truyeàn vaø ñieàu khieån thaàn kinh ñoái vôùi teá baøo cô : Toá chaát vaän ñoäng laø khaû naêng nhanh, maïnh, beàn cuûa söï co cô; khaû naêng toá chaát vaän ñoäng cô theå phuï thuoäc ñaàu tieân caáu truùc vaø chöùc naêng cuûa cô. Söï vaän ñoäng cuûa cô theå döïa treân caùc cô. Coù 3 loaïi cô: cô vaân (cô xöông); cô trôn vaø cô tim. Moãi cô vaân coù theå ñöôïc coi nhö moät cô quan vì ngoaøi moâ cô, noù coøn chöùa caùc moâ lieân keát, caùc sôïi thaàn kinh, caùc receptor caûm giaùc, caùc maïch maùu. Caùc cô naøy gaén vaøo xöông vaø khi cô co, giaõn seõ gaây ra caùc cöû ñoäng. 11
12. Cô chieám khoaûng 50% khoái löôïng cô theå, trong ñoù cô xöông chieám 40%, soá coøn laïi laø cô trôn vaø cô tim. Trong quaù trình vaän ñoäng cuûa cô theå, caû moät heä thoáng caùc cô quan khaùc nhau tham gia. Boä phaän cuoái cuøng cuûa heä thoáng naøy laø xöông, khôùp, daây chaèng, thaàn kinh vaän ñoäng cuûa cô vaân do noù ñieàu khieån. Caùc neron vaän ñoäng vaø cô vaân laø boä phaän tích cöïc nhaát taïo neân söï chuyeån ñoäng cuûa cô theå vaø hoaït ñoäng thoáng nhaát vôùi nhau, taïo neân boä maùy thaàn kinh – cô hay boä maùy vaän ñoäng. Caùc loaïi hình thaàn kinh cao caáp: Döïa treân caùc ñaëc ñieåm cuûa phaûn xaï coù ñieàu kieän vaø haønh vi, Pavlov ñaõ xaùc ñònh ñöôïc ba tính chaát cô baûn cuûa quaù trình höng phaán vaø öùc cheá trong hoaït ñoäng thaàn kinh laø: cöôøng ñoä, ñoä caân baèng vaø ñoä linh hoaït. Döïa vaøo söï phoái hôïp cuûa caùc tính chaát ñoù, Pavlov ñaõ phaân chia thaønh 4 loaïi hình hoaït ñoäng thaàn kinh cao caáp. Tính chaát cuûa caùc loaïi hình hoaït ñoäng thaàn kinh treân coù theå thay ñoåi döôùi taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng soáng. Vì vaäy yeáu toá haønh vi cuûa con ngöôøi khoâng chæ laø di truyeàn maø coøn laø keát quaû cuûa söï giaùo duïc. Moãi loaïi hình thaàn kinh ñeàu coù khaû naêng thích öùng nhö nhau ñoái vôùi cuoäc soáng. Baûng 1. 1. Baûng phaân loaïi hoaït ñoäng thaàn kinh (Pavlov). Loaïi hình thaàn kinh Ñaëc tính theo tính chaát cuûa thaàn kinh Tính khí Cöôøng Ñoä caân baèng Ñoä linh ñoä hoaït Maïnh – khoâng caân Maïnh Khoâng caân baèng, Linh hoaït Noùng naåy baèng – soâi noåi höng phaán chieám öu theá Maïnh – caân baèng – maïnh Caân baèng Linh hoaït Hieáu ñoäng linh hoaït Maïnh- caân baèng - yø Maïnh Caân baèng YØ Laõnh ñaïm Yeáu Yeáu Khoâng caân baèng, öùc YØ Ña saàu cheá chieám öu theá 4. 1. Caáu truùc cuûa cô quan thaàn kinh – cô. Khi coù nhöõng xung ñoäng thaàn kinh töø neron vaän ñoäng ñi ñeán cô thì cô seõ co laïi. Cô co laø keát quaû cuûa söï traû lôøi laïi söï xung ñoäng cuûa thaàn kinh daãn truyeàn töø teá baøo thaàn kinh ñaëc bieät, ñöôïc goïi laø thaàn kinh vaän 12
13. ñoäng. Söï lieân keát giöõa cô vaø teá baøo thaàn kinh vaän ñoäng ñöôïc goïi laø cô quan thaàn kinh – cô cuûa cô theå con ngöôøi. Hình 1. 1. Neron (sô ñoà chuïp vi moâ ñieän töû). Neron thaàn kinh (H 1. 1) noái vôùi cô baèng caùc sôïi truïc (acxon) daøi töø thaân neron vaø laø thaønh phaàn cuûa daây thaàn kinh ngoaïi bieân. Khi ñeán cô, caùc sôïi truïc ñoù phaân nhaùnh nhieàu laàn taïo thaønh nhaùnh taän cuøng. Moãi nhaùnh taän cuøng keát hôïp vôùi moät sôïi cô qua synap thaàn kinh – cô. Nhö vaäy moãi neron vaän ñoäng seõ ñieàu khieån moät soá sôïi cô baèng soá nhaùnh taän cuøng maø sôïi truïc cuûa noù ñaõ chia ra. Caùc sôïi cô chòu söï ñieàu khieån cuûa cuøng moät neron vaän ñoäng seõ hoaït ñoäng thoáng nhaát vôùi nhau. Neron vaän ñoäng cuøng vôùi sôïi truïc vaø caùc sôïi cô maø noù ñieàu khieån seõ taïo thaønh moät ñôn vò vaän ñoäng. Cô quan thaàn kinh – cô goàm caùc boä phaän sau: Truïc axon, khôùp thaàn kinh (synaps), nhaùnh cuoái thaàn kinh (taám vaän ñoäng), ñôn vò vaän ñoäng, teá baøo vi theå cô vaø khôùp thaàn kinh cô. Ñôn vò vaän ñoäng: (H 1. 2) Laø moái lieân keát cuûa sôïi thaàn kinh vaän ñoäng vôùi caùc sôïi cô trong thôù cô vaø ñieàu tieát söï hoaït ñoäng cuûa caùc sôïi cô ñoù. Ñôn vò vaän ñoäng laø thaønh phaàn chöùc naêng cô baûn cuûa heä thaàn kinh – cô. 13
14. Hình 1. 2 . Caáu truùc ñôn vò vaän ñoäng. Moãi ñôn vò vaän ñoäng goàm goàm 3 phaàn chính sau: - Neron vaän ñoäng vaø sôïi truïc cuûa noù. - Sôïi cô. - Synap thaàn kinh – cô. Ñôn vò vaän ñoäng ñöôïc chia laøm hai loaïi: Ñôn vò vaän ñoäng nhoû vaø ñôn vò vaän ñoäng lôùn. Ñôn vò vaän ñoäng nhoû bao goàm caùc neron vaän ñoäng nhoû coù truïc axon nhoû ñieàu tieát vôùi soá löôïng ít sôïi cô (khoaûng 10 sôïi cô), chuû yeáu ñieàu tieát nhoùm cô kheùo leùo, tham gia ñieàu tieát caùc beà maët cuûa cô baøn tay, baøn chaân vaø moät phaàn cuûa moät soá cô chaân vaø cô thaân. Ñôn vò vaän ñoäng lôùn bao goàm caùc neron vaän ñoäng coù axon töông ñoái lôùn, ñieàu tieát moät soá lôùn sôïi cô (khoaûng 1000 nhaùnh sôïi) thuoäc caùc nhoùm cô lôùn ôû töù chi vaø thaân. 14
15. Hình 1. 3 Söï phaân boá thaàn kinh cô. 4. 2 . Teá baøo cô: Cô vaân goàm nhieàu boù sôïi cô xeáp song song doïc theo chieàu daøi cuûa cô. Moãi sôïi cô laø moät teá baøo raát daøi (töø 10 – 40 mm), ñöôøng kính töø 10 – 80 micromet, coù nhieàu nhaân, ñöôïc bao boïc bôûi maøng sôïi cô (sarcolemma). Cô töông chöùa nhieàu tô cô vaø caùc baøo quan khaùc. Moãi sôïi cô ñöôïc ñieàu khieån bôûi moät taän cuøng thaàn kinh duy nhaát naèm ôû khoaûng giöõa sôïi cô. 4. 2. 1. Tô cô (myofibril): Trong cô töông coù raát nhieàu tô cô. Moãi sôïi cô chöùa khaûng vaøi traêm ñeán vaøi nghìn tô cô. Moãi tô cô laïi goàm khoaûng 1500 sôïi myozin vaø 3000 sôïi actin. Ñoù laø nhöõng protein truøng hôïp coù taùc duïng gaây co cô. Sôïi myozin laø sôïi daày, sôïi actin laø sôïi moûng. Caùc sôïi myozin vaø actin caøi vaøo nhau moät phaàn ñöôïc saép xeáp theo moät traät töï chaët cheõ, laøm cho tô cô coù nhöõng giaûi toái vaø saùng xen keõ nhau. Giaûi saùng chæ goàm caùc sôïi actin goïi laø baêng I, ñaúng höôùng vôùi aùnh saùng phaân cöïc. Giaûi toái chöùa sôïi myozin vaø caùc taän cuøng cuûa sôïi actin caøi vaøo giöõa caùc sôïi myozin. Giaûi toái goïi laø baêng A, ôû phaàn giöõa baêng A coù moät vuøng saùng goïi laø vuøng H. Töø hai beân cuûa sôïi myozin (tröø ôû chính giöõa sôïi) coù nhöõng phaàn nhoâ ra goïi laø nhöõng caàu noái ngang ( cross-bridges). Chính söï taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc caàu noái naøy vôùi caùc sôïi actin ñaõ gaây ra co cô. 15
16. Nhöõng taän cuøng cuûa caùc sôïi actin gaén vaøo vaïch Z. Töø vaïch naøy, caùc sôïi actin ñi veà hai phía vaø caøi vaøo giöõa caùc sôïi myozin. Vaïch Z coù nhieäm vuï gaén caùc tô cô cuûa sôïi cô laïi vôùi nhau laøm cho sôïi cô cuõng coù nhöõng giaûi toái vaø giaûi saùng. Phaàn cuûa tô cô (hoaëc cuûa toaøn boä sôïi cô) naèm giöõa hai vaïch Z lieân tieáp ñöôïc goïi laø ñôn vò tô cô (sarcomere). Khi sôïi cô ôû traïng thaùi bình thöôøng, chieàu daøi cuûa ñôn vò tô cô vaøo khoaûng 2 micromet. Ñôn vò cô (goïi laø oâ cô) bao goàm moät khoaûng sôïi cô giöõa hai ñöôøng Z nghóa laø moät oâ cô goàm moät baêng A vaø hai nöõa baêng I. Caùc chaát thuoäc protít laø actin vaø myozin coù vai troø tham gia vaøo söï co cô. Sôïi actin khaù phöùc taïp, goàm 3 thaønh phaàn protein khaùc nhau: actin, tropomyozin vaø troponin 4. 2. 2. Cô töông (sarcoplasm): Cô töông goàm nhöõng thaønh phaàn noäi baøo thoâng thöôøng. Dòch cô töông chöùa nhieàu ion K+, ion Mg+, phosphat, protein enzym. Moät soá lôùn ty laïp theå (mitochondria) naèm ôû giöõa vaø song song vôùi caùc tô cô, chöùng toû raèng söï co cuûa caùc tô cô caàn moät löôïng ATP raát lôùn ñöôïc taïo ra trong caùc ty laïp theå. 4. 3. Hieän töôïng ñieän trong teá baøo cô: Moïi bieåu hieän cuûa hoaït ñoäng soáng ñeàu keøm theo söï phaùt trieån nhöõng doøng ñieän sinh vaät. Cô cheá phaùt sinh nhöõng doøng ñieän naøy veà cô baûn gioáng nhau ôû taát caû caùc toå chöùc soáng vaø laø cô sôû cuûa söï xuaát hieän quaù trình höng phaán ôû toå chöùc. Söï phaùt sinh doøng ñieän sinh vaät cuõng nhö nhöõng chöùc phaän cô baûn cuûa toå chöùc soáng laø höng phaán vaø daãn truyeàn höng phaán coù lieân quan vôùi hieän töôïng naïp ñieän treân maøng teá baøo cuûa chuùng. Maøng sôïi cô (sarcolemma) ñöôïc caáu taïo bôûi hai lôùp maøng lipoprotein coù ñoä daøy khoaûng 10nm gioáng nhö caùc sôïi keo. Khi thaû loûng trong maøng taïo thaønh löïc ñaøn hoài vaø chính löïc aáy keùo sôïi cô veà vò trí ban ñaàu. Maøng sôïi cô ngaên caùch caùc chaát trong sôïi cô vôùi dòch gian baøo. Noù coù ñaëc tính laø thaåm thaáu coù choïn loïc ñoái vôùi nhöõng chaát khaùc nhau. Nhöõng chaát cao phaân töû khoâng theå loït qua maøng ñöôïc, ñoù laø axít beùo, ñaïm, ñöôøng ña Nhöng caùc chaát nhö glucoza, axít lactic, axít pyruvic, theå xeton, axít amin vaø caùc peptit ngaén coù theå qua maøng ñöôïc. Söï vaän chuyeån caùc chaát qua maøng sôïi cô coù tính tích cöïc, ñieàu ñoù cho pheùp tích tuï moät soá chaát ôû trong teá baøo vôùi noàng ñoä cao hôn beân ngoaøi. Söï chuyeån dòch phaûn öùng moâi tröôøng veà höôùng axít laøm taêng thaåm thaáu cuûa maøng teá baøo ñoái vôùi caùc chaát cao phaân töû. Ñaëc tính thaåm thaáu choïn loïc cuûa maøng sôïi cô coù vai troø quan troïng trong vieäc hình thaønh höng 16
17. phaán ôû sôïi cô. Maøng sôïi cô thaåm thaáu ñoái vôùi ion K+ tích tuï trong sôïi cô vaø chöùa trong ñoù maùy “bôm ion” coù taùc duïng ñaåy ion Na+ töø trong teá baøo ra ngoaøi. Noàng ñoä ion Na+ ôû dòch gian baøo cao hôn noàng ñoä ion K+ ôû trong teá baøo. Trong caùc sôïi cô chöùa khoái löôïng lôùn caùc amion höõu cô. Taát caû ñieàu ñoù daãn ñeán söï tích ñieän döông ôû ngoaøi maøng vaø ñieän aâm ôû trong maøng. Ñieän theá maøng chæ soá luùc yeân tónh 90 – 100mV, laø ñieàu kieän caàn thieát ñeå phaùt sinh vaø daãn truyeàn höng phaán. Khi kích thích vaøo teá baøo, ñieän theá maøng tónh cuûa noù seõ thay ñoåi. ÔÛ khu vöïc bò kích thích, tính thaám cuûa maøng teá baøo taêng leân laøm cho ion Na+ deã daøng chaïy vaøo trong teá baøo. Doøng ion Na+ tích ñieän döông chaïy vaøo laøm giaûm möùc ñieän aâm ôû phía trong cuûa maøng. Hieäu ñieän theá ôû maøng giaûm thaáp. Söï giaûm ñieän theá maøng tónh ñöôïc goïi laø söï khöû cöïc cuûa maøng. Neáu kích thích ñuû maïnh thì söï khöû cöïc seõ ñaït tôùi moät möùc nhaát ñònh, ñöôïc goïi laø möùc tôùi haïn hay möùc ngöôõng cuûa söï khöû cöïc vaø phaùt sinh ñieän theá ñoäng. Trong thôøi ñieåm naøy phía trong maøng taïm thôøi mang ñieän tích döông vaø phía ngoaøi maøng mang ñieän tích aâm. Chính ñieän theá ñoäng laø baûn chaát cuûa quaù trình höng phaán ôû teá baøo. 4. 4. Cô cheá phaân töû cuûa co cô: Trong traïng thaùi giaõn, caùc taän cuøng cuûa sôïi actin xuaát phaùt töø hai vaïch Z lieân tieáp nhau môùi chæ baét ñaàu goái vaøo nhau, trong khi chuùng ñaõ caøi hoaøn toaøn vaøo caùc sôïi myozin. Trong traïng thaùi co, caùc sôïi actin bò keùo vaøo trong giöõa caùc sôïi myozin, ñeán möùc chuùng goái leân nhau moät phaàn lôùn vaø caùc vaïch Z bò caùc sôïi actin keùo ñeán chaïm vaøo caùc taän cuøng cuûa sôïi myozin. Nhö vaäy co cô xaûy ra theo cô cheá tröôït. 4. 4. 1. Quaù trình co cô: Khôûi ñoäng quaù trình co cô baét ñaàu baèng söï xuaát hieän ñieän theá hoaït ñoäng ôû maøng sôïi cô. Chuùng taïo ra doøng ñieän truyeàn vaøo beân trong sôïi cô, gaây giaûi phoùng ion Ca++ töø maïng noäi cô töông. Ion Ca++ seõ khôûi ñoäng caùc phaûn öùng hoùa hoïc cuûa co cô. Toaøn boä quaù trình naøy ñeå kieåm soaùt co cô, ñöôïc goïi laø söï gheùp ñoâi giöõa kích thích vaø co cô dieãn ra nhö sau: 17
18. Hình 1. 4. Caùc giai ñoaïn lan toaû kích thích theo sôïi truïc teá baøo thaàn kinh (A,B,C). Khi sôïi cô vaân bò kích thích bôûi thaàn kinh, ñieän theá hoaït ñoäng truyeàn qua taám vaän ñoäng taän cuøng ñeán maøng sôïi cô roài theo caùc oáng ngang (oáng chöõ T) vaøo saâu beân trong cuûa sôïi cô. Sau ñoù ñieän theá hoaït ñoäng ñöôïc truyeàn ñeán caùc beå chöùa taän cuøng vaø caùc oáng doïc cuûa maïng noäi cô töông seõ kích thích laøm môû moät soá lôùn keânh calci ôû maïng noäi cô töông. Caùc keânh calci môû trong vaøi miligiaây, ion Ca++ ñöôïc giaûi phoùng vaøo cô töông bao quanh caùc tô cô ñeå kích thích co cô. Cô tieáp tuïc co khi ion Ca++ coù trong dòch cô töông vôùi noàng ñoä cao. Sau ñoù bôm calci khu truù ôû thaønh cuûa maïng noäi cô töông seõ bôm ion Ca++ töø dòch cô töông trôû laïi maïng noäi cô töông, laøm cho noàng ñoä ion Ca++ ôû trong maïng noäi cô töông cao gaáp 10.000 laàn ôû dòch cô töông vaø cô seõ giaõn ra. 4. 4. 2. Söï töông taùc giöõa sôïi actin, sôïi myozin vaø ion Ca++ ñeå gaây co cô. Khi cô ôû traïng thaùi giaõn, caùc vò trí hoaït ñoäng sôïi actin bò öùc cheá bôûi phöùc hôïp troponin – tropomysin neân caùc sôïi myozin khoâng theå gaén vaøo ñoù ñeå gaây co cô. Khi coù moät löôïng raát lôùn ion Ca++ ñöôïc giaûi phoùng vaøo dòch cô töông thì taùc duïng öùc cheá cuûa troponin-tropomysin seõ bò maát ñi, theo cô cheá sau: troponin C gaén vôùi ion Ca++ (moãi phaân töû coù theå gaén vôùi 4 ion 18
19. Ca++) laøm cho phöùc hôïp troponin thay ñoåi hình daïng vaø keùo tropomyosin vaøo saâu trong raõnh giöõa hai daây xoaén actin. Keát quaû laø caùc vò trí hoaït ñoäng cuûa sôïi actin ñöôïc boäc loä. H. 1. 5. Caáu truùc sôïi cô(I) vaø thôù cô (II). (H. treân). Sô ñoà tröôït caùc sôïi actin vaø myosin trong quaù trình co ruùt (H. döôùi) Ngay khi sôïi actin bò hoaït hoaù bôûi ion Ca++, caùc ñaàu myosin cuûa caùc caàu noái seõ gaén vaøo nhöõng vò trí hoaït ñoäng treân sôïi actin, gaây ra söï bieán ñoåi saâu saéc caùc löïc noäi phaân töû giöõa ñaàu vaø tay cuûa ñaàu noái, laøm cho ñaàu nghieâng veà phía tay vaø keùo sôïi actin ñi theo noù. Ngay sau ñoù ñaàu myosin laïi böùt khoûi vò trí hoaït ñoäng vaø trôû laïi höôùng thaúng goùc luùc bình thöôøng. Caùc caàu noái hoaït ñoäng ñoäc laäp vôùi nhau. Moãi ñaàu noái gaén vaø keùo sôïi actin theo moät chu kyø lieân tuïc vaø ngaãu nhieân. Vì vaäy soá caàu noái gaén vôùi sôïi actin caøng nhieàu thì löïc co cô caøng lôùn. Khi cô co, moät löôïng lôùn ATP ñöôïc phaân giaûi thaønh ADP, vaø phosphat voâ cô, giaûi phoùng naêng löôïng cho co cô . Coâng cuûa cô caøng lôùn, soá phaân töû ATP ñöôïc phaân giaûi caøng nhieàu . Tröôùc khi baét ñaàu co cô, caùc ñaàu myosin cuûa caùc ñaàu noái gaén vôùi ATP. Hoaït tính ATPase cuûa ñaàu myosin seõ phaân giaûi ATP thaønh ADP vaø phosphat voâ cô. Luùc naøy ñaàu ôû tö theá thaúng goùc vôùi sôïi actin vaø chöa gaén vôùi sôïi actin. 19
20. Ion Ca++ gaén vaøo troponin C laøm maát taùc duïng öùc cheá cuûa phöùc hôïp troponin- tropomyosin, caùc vò trí hoaït ñoäng treân sôïi actin ñöôïc boäc loä ñeå caùc ñaàu myosin gaén vaøo. Söï gaén giöõa ñaàu myosin vaøo vò trí hoaït ñoäng cuûa sôïi actin laøm cho ñaàu bò keùo veà phía tay cuûa caùc ñaàu noái, taïo ra moät löïc ñeå keùo sôïi actin. Naêng löôïng ñeå keùo laø do ATP cung caáp: khi ñaàu nghieâng veà phía tay thì ADP vaø phosphat voâ cô ñöôïc giaûi phoùng khoûi ñaàu myosin vaø moät phaân töû ATP môùi seõ gaén vaøo ñoù laøm cho ñaàu myosin taùch khoûi sôïi actin. Sau ñoù, ñeán löôït phaân töû ATP môùi laïi bò phaân giaûi, naêng löôïng ñöôïc giaûi phoùng ñaåy ñaàu myosin trôû veà vò trí bình thöôøng ñeå baét ñaàu moät chu kyø môùi. Quaù trình naøy tieáp dieãn cho ñeán khi sôïi actin keùo vaøo vaïch Z ñeán saùt caùc taän cuøng cuûa sôïi myosin, hoaëc cho ñeán khi troïng taûi (load ) ñaët ôû treân cô, trôû neân quaù lôùn. Co cô toái ña xaûy ra khi coù söï goái leân nhau toái ña giöõa caùc sôïi actin vaø caùc ñaàu noái cuûa caùc sôïi myosin, nghóa laø soá löôïng caùc caàu noái ñeå keùo caùc sôïi actin caøng nhieàu thì löïc co cô caøng maïnh. 4. 5. Phaân loaïi sôïi cô: Veà caáu truùc coù theå phaân sôïi cô vaân thaønh 2 loaïi: - Cô saãm, co chaäm goïi taét laø ST (Slow – Twich) - Cô nhaït, cô nhanh goïi taét laø FT (Fast – Twich) Sôïi cô chaäm (loaïi I) coøn ñöôïc goïi laø sôïi oxy hoaù chaäm, coù nhieàu khaû naêng co cô keùo daøi, ñaëc tröng cho caùc hoaït ñoäng söùc beàn keùo daøi vôùi moät löïc khoâng lôùn. Sôïi cô nhanh thì ngöôïc laïi, coù caùc men glucoâ phaân hoaït tính cao, haøm löôïng glucogen cao vaø ít coù tieàn ñeà ñeå saûn sinh naêng löôïng theo con ñöôøng öa khí moät caùch laâu daøi vaø tích cöïc nhö caùc sôïi cô chaäm, sôïi cô nhanh coù ít mao maïch, ty laïp theå myoglobin vaø lipit, neân hoaït tính men oxy hoaù trong sôïi cô nhanh ít hôn cô chaäm. Caùc sôïi cô nhanh coøn ñöôïc goïi laø sôïi glucoâ phaân nhanh. Caùc sôïi cô naøy khoâng coù söùc beàn cao vaø coù nhieàu khaû naêng co cô maïnh meõ nhanh, maïnh) nhöng vôùi thôøi gian raát ngaén. Hoaït tính cuûa loaïi cô naøy coù yù nghóa ñaëc bieät trong vieäc thöïc hieän vaän ñoäng coù coâng suaát lôùn trong thôøi gian ngaén. Tyû leä giöõa sôïi cô nhanh vaø cô chaäm coù nhieäm vuï hoaøn thaønh caùc hoaït ñoäng khaùc nhau ñeàu khoâng ñoàng nhaát. Ñoàng thôøi khaû naêng naøy treân caù theå khaùc nhau thì khaû naêng nhanh maïnh, beàn cuõng khoâng gioáng nhau. 20
21. Tieán haønh nghieân cöùu caùc laõnh vöïc veà di truyeàn sinh lyù, sinh hoaù, hình thaùi cuûa caùc teá baøo cô ñaõ bieät laäp ñoäng vaät coù möùc ñoä phaùt trieån cao cô quan thaàn kinh cô ñeàu cho thaáy raèng: Baûn chaát hoaït ñoäng hình thaùi chöùc naêng cuûa teá baøo cô thöïc hieän do aûnh höôûng cuûa chöông trình di truyeàn nhaát ñònh (gen noäi). Söï kieåm soaùt cuûa teá baøo thaàn kinh do söï töông taùc cuûa thaønh phaàn gen cuûa teá baøo thaàn kinh vaø teá baøo gen ñieàu khieån teá baøo cô ñaõ bieät laäp theo quan heä thaúng tröïc tieáp vaø phaûn öùng ngöôïc. Nhaø khoa hoïc Costill, 1976 duøng phöông phaùp nghieân cöùu heä thoáng tyû leä cuûa cô maùc treân caùc vaän ñoäng vieân ñeàn kinh ñaõ phaùt hieän nhö sau: Vaän ñoäng vieân ñieàn kinh xuaát saéc moân chaïy ngaén sôïi tô cô nhanh (FT) raát phong phuù chieám tyû leä 70%, ngöôïc laïi vaän ñoäng vieân xuaát saéc chaïy cöï ly daøi tyû leä cô chaäm (ST) chieám 70%, coøn vaän ñoäng vieân chaïy cöï ly trung bình thì tyû leä ST vaø FT ngang nhau. Caùc taùc giaû khaùc nghieân cöùu treân cô ñuøi cuõng coù keát quaû töông töï. Vì theá caùc taùc giaû cho raèng tyû leä % cuûa caùc sôïi tô nhanh chaäm coù tính ñaëc tröng cho vaän ñoäng vieân toác ñoä vaø söùc beàn. Töø ñoù, coâng trình nghieân cöùu sôïi tô cô coù lieân quan ñeán thöïc teá trong huaán luyeän theå thao. Astrand, 1986 ñaõ ñöa ra ñaëc ñieåm sinh lyù vaø caáu taïo cuûa daïng tô cô Ia; IIa; IIb nhö sau: Baûng 1. 2. Ñaëc ñieåm daïng caùc sôïi tô cô (Astrand, 1986). Ñaëc ñieåm daïng caùc sôïi tô cô Ia IIa IIb Neron vaän ñoäng Nhoû Lôùn Lôùn Taàn soá phoùng ñieän Thaáp Cao Cao Toác ñoä co Thaáp Cao Cao Söùc beàn Cao Trung bình thaáp Maät ñoä mao maïch Cao Trung bình thaáp Haøm löôïng Hb Cao Trung bình thaáp Hoaït tính men ñöôøng phaân Thaáp Cao Cao Hoaït tính men ty laïp theå Cao Trung bình thaáp Hoaït tính men ATP cuûa sôïi Actin Thaáp Cao Cao Theo caùc taùc giaû khaùc cho raèng: Sôïi tô cô caáu taïo 3 loaïi, tyû leä töøng loaïi cô cuûa moãi vaän ñoäng vieân khaùc nhau: - Cô chaäm (ST) coù maøu ñoû. Xuaát hieän ôû nhöõng vaän ñoäng vieân söùc beàn, sôïi cô ñöôïc boïc bôûi nhieàu chaát Albumin coù nhieàu loã nhoû, 21
22. thuùc ñaåy taïo nguoàn naêng löôïng cho cô hoaït ñoäng trong thôøi gian daøi. Sôïi cô ST coù kích thöôùc nhoû, maøu ñoû, löïc co 2gam/sôïi cô (öa khí). - Cô nhanh (FTa) coù maøu hoàng. Kích thöôùc lôùn hôn sôïi ST, coù tính chaát söùc beàn nhöng söùc maïnh co lôùn hôn, goïi laø sôïi cô söùc maïnh toác ñoä, löïc co 30gam/sôïi (hoãn hôïp öa – yeám khí) - Cô nhanh maïnh (FTb) coù maøu traéng. Sôïi cô to, khoâng coù Albumin, chæ hoaït ñoäng toát trong thôøi gian ngaén, truyeàn xung ñoäng thaàn kinh maïnh, nhanh, sôïi cô taïo söùc maïnh boäc phaùt, toác ñoä, löïc cô 50gam/sôïi (yeám khí). Caáu truùc sôïi tô cô coù lieân quan ñeán söï trao ñoåi chaát vaø chöùc naêng sinh lyù ñöôïc trình baøy toùm taét nhö sau Baûng 1. 3. Trao ñoåi chaát vaø chöùc naêng sinh lyù cuûa caùc loaïi cô: Loaïi hình Ñaëc tröng Chöùc naêng sinh lyù Löïc cô Tính trao ñoåi naêng chaát. ST(chaäm) Öa khí Co cô chaäm, khoâng gaây 2gam/sôïi Söùc beàn meät. Noàng ñoä AL thaáp, thôøi gian hoaït ñoäng daøi FTa (nhanh) Hoãn hôïp öa Cô ruùt nhanh, coù tính ñeà 30gam/sôïi Beàn – söùc – yeám khí khaùng, meät, söùc maïnh maïnh toác trung- ñaïi. Noàng ñoä AL ñoä trung bình, hoaït ñoäng thôøi gian nhaát ñònh. FTb Yeám khí Coâng naêng raát nhanh, 50gam/sôïi Toác ñoä. (nhanh, mau meät, AL cao, söùc maïnh) maïnh lôùn. Töø keát quaû caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû trình baøy ôû caùc baûng treân, ta thaáy raèng, ngöôøi khoâng taäp luyeän, tyû leä caùc sôïi tô cô ST% laø 50%. Ñoái vôùi VÑV xuaát saéc caùc moân thì caùc daïng sôïi tô cô ST% coù söï khaùc bieät, tính chaát ñaëc tröng cuaû töøng moân theå thao. Naêm 1985, caùc nhaø khoa hoïc Trung Quoác nghieân cöùu caùc VÑV chaïy ngaén, nhaûy xa, chaïy 110m raøo ñeàu cho keát quaû FT% = 67,30%; ST% = 33,70%. Nhoùm söùc beàn toác ñoä (chaïy 400m raøo, cöï ly trung bình): FT% = 60,33%. Nhoùm söùc beàn (cöï ly daøi): FT% = 48,80% vaø ngöôøi bình thöôøng: FT% = 56,6%. 22
23. 4. 6. Söï huy ñoäng caùc sôïi tô cô khi cô hoaït ñoäng khaùc nhau. Gollnich nghieân cöùu söï tieâu hao glucose trong caùc sôïi cô nhanh vaø cô chaäm khi thöïc nghieäm cho caùc VÑV ñaïp xe löïc keá vôùi cöôøng ñoä 2/3 VO2max cho thaáy haøm löôïng glucose trong sôïi cô chaäm (ST) ôû ñuøi thieáu huït, neáu tieáp tuïc ñaïp xe haøm löôïng glucose seõ heát trong cô chaäm, song trong cô nhanh (FT) vaãn coøn. Nhöng khi cho VÑV ñaïp xe löïc keá vôùi cöôøng ñoä lôùn (lôùn hôn VO2max thì cô nhanh (FT) tieâu hao glucose, löôïng glucose thieáu huït. Qua keát quaû treân thaáy raèng: Möùc ñoä cung caáp naêng löôïng cho cô nhanh vaø cô chaäm khi hoaït ñoäng khaùc nhau thì coù söï khaùc nhau veà cung caáp naêng löôïng. 4. 7. Caùc sôïi tô cô coù khaû naêng bieán ñoåi vaø thích öùng qua huaán luyeän. Quan saùt treân cô theå VÑV caáp cao, caùc nhoùm cô chính chòu taùc ñoäng LVÑ taäp luyeän thì tyû leä caùc daïng sôïi cô nhanh (FT%) cuûa VÑV chaïy ngaén raát cao, caùc VÑV moân chaïy cöï ly daøi, tröôït tuyeát thì tyû leä cô chaäm (ST%) chieám öu theá, coøn caùc moân neùm - ñaåy, chaïy cöï ly trung bình thì tyû leä sôïi cô nhanh FT% vaø chaäm ST% laïi töông ñoái baèng nhau. Nhieàu taùc giaû cho raèng: Giöõa soá löôïng thaønh phaàn sôïi cô nhanh vaø chaäm cuûa VÑV chaïy cöï ly ngaén vaø cöï ly daøi coù töông quan chaët cheõ vôùi thaønh tích TT. Nhöõng VÑV xuaát saéc khoâng chæ ñôn thuaàn xem xeùt tyû leä % cuûa ST vaø FT, maø caàn xem xeùt tyû leä % caùc daïng sôïi cô chieám öu theá, ví duï VÑV chaïy cöï ly daøi xuaát saéc, thaáy raèng tyû leä % FT cuûa cô tam ñaàu caúng chaân chieám 9%, coøn ST laø 91%. Khaû naêng toác ñoä vaø khaû naêng chòu ñöïng LVÑ cuûa VÑV coù lieân quan chaët cheõ vôùi tyû leä % caùc daïng sôïi cô nhanh. Caáu taïo toå chöùc cô baép haàu heát phuï thuoäc vaøo trình ñoä ñaúng caáp VÑV. Tyû leä % sôïi cô FT cuûa VÑV cöû taï ôû ñaúng caáp khaùc nhau coù khaùc nhau. Ví duï: VÑV cöû taï ñaúng caáp thaáp thì FT% vaøo khoaûng 45 -55%, coøn VÑV coù ñaúng caáp quoác teá FT% laø 60-70%. Hai loaïi sôïi cô FT vaø ST cuõng thay ñoåi trong quaù trình HL. Caùc soá löôïng cô FT huaán luyeän tích luyõ tính “boäc phaù” ñöôïc taêng leân, ñoàng thôøi khaû naêng ñöôøng phaân ñöôïc naâng cao, trong HL baøi taäp söùc beàn thì khaû naêng men oxy hoùa cuûa caùc sôïi cô ST laïi taêng 2 - 4 laàn. Caùc soá löôïng mao maïch bao xung quanh sôïi cô chaäm taêng leân 4 laàn vaø soá löôïng mao maïch bao quanh sôïi cô nhanh taêng leân 3 laàn. Töø keát quaû nghieân cöùu treân ta thaáy: khi caùc baøi taäp coù chu kyø coù cöôøng ñoä khaùc nhau thì möùc ñoä tham gia cô nhanh vaø cô chaäm cuõng khaùc nhau, caùc baøi taäp söùc maïnh coù möùc ñoä duøng löïc khaùc nhau thì cô nhanh vaø cô chaäm tham gia cuõng khaùc nhau. Theo Causeman (Myõ): 23
24. “Ñoái vôùi caùc baøi taäp coù maïch ñaäp 180 laàn/phuùt thì phaùt trieån cô traéng; maïch töø 140 – 150 laàn/phuùt phaùt trieån cô ñoû” nhö vaäy neáu chuùng ta duøng caùc bieän phaùp khaùc nhau trong huaán luyeän, chuùng ta coù theå phaùt trieån coù tính chuyeân bieät caùc sôïi cô nhanh vaø cô chaäm. Qua nghieân cöùu cuûa caùc nhaø sinh lyù theå thao ñeàu nhaän ñònh caùc sôïi cô huaán luyeän vôùi tính chaát khaùc nhau ñeàu thích öùng “tính chuyeân moân hoaù”. Quaù trình thích öùng ñoù bieåu hieän qua caùc maët sau: + Söï nôû cô coù tính choïn loïc: Theo Chakson: Caùc baøi taäp söùc beàn seõ phaùt trieån söï nôû cô chaäm. Costill phaùt hieän dieän tích töông ñoái caùc sôïi cô chaäm (Starea%) cuûa VÑV cöï ly daøi taêng hôn Starea% cuûa sôïi cô nhanh 22% (P < 0,05). Chu Vò Moâ, 1986â (Trung Quoác) cuõng phaùt hieän sau 10 tuaàn cöû taï, dieän tích sôïi cô chaäm taêng töø 5473mm2 ñeán 7140mm2 (P <0,05). Moät soá taùc giaû khaùc cuõng phaùt hieän töông töï, huaán luyeän söùc beàn laøm phì ñaïi sôïi cô chaäm, coøn huaán luyeän caùc baøi taäp söùc maïnh boäc phaùt thì phaùt trieån nôû sôïi cô chaäm. + Taêng hoaït tính cuûa men trong sôïi cô: Söï thích öùng cuûa caùc sôïi cô coøn bieåu hieän taêng hoaït tính cuûa men. Thorstensson, 1975 tieán haønh thöïc nghieäm 4 VÑV chaïy ngaén 8 tuaàn, keát quaû dieän tích cô coù thay ñoåi nhöng hoaït tính ATPaza thay ñoåi nhieàu töø 0,070 ñeán 0,091 (P <0,05). Saltin, 1973 nghieân cöùu 6 VÑV sau khi taäp 5 thaùng söùc beàn phaùt hieän ngoaøi vieäc taêng ST%, coøn taêng hoaït tính men oxy hoaù roõ reät. Baûng 1. 4. Söï thay ñoåi hoaït tính men oxy hoaù sau khi taäp söùc beàn (Saltin). Chæ tieâu Tröôùc huaán Sau huaán P(xaùc suaát) luyeän luyeän VO2max. 3,9 4,5 0,01 Starea% 27,8 38,1 0,001 Hoaït tính men SDH 4,7 9,1 0,001 Hoaït tính men PFK 27,1 58,8 0,01 Ghi chuù: SDH (Sorbitol Dehydrogenaza); PFK (Phospho Fuctokinaza). Costill, 1976 nghieân cöùu phaùt hieän hoaït tính men LDH (Lactat Dehydrogenaza) men SDH vaø men PHOSP (axit phosphor hoaù) cuûa cô maùc VÑV xuaát saéc taäp luyeän söùc beàn thöôøng xuyeân hoaëc toác ñoä coù söï khaùc nhau. Nhöõng VÑV söùc beàn thì hoaït tính men SDH cuûa cô chaân coù 24
25. lieân quan ñeán söï cung caáp naêng löôïng hieáu khí, coøn hoaït tính men LDH, PHOSP cuûa quaù trình trao ñoåi naêng löôïng ñöôøng phaân thì bieán ñoåi khoâng roõ. Ngöôïc laïi ñoái vôùi VÑV chaïy ngaén thöôøng xuyeân taäp caùc baøi taäp toác ñoä thì hoaït tính men LDH vaø PHOSP taêng cao, men SDH laïi thaáp. Baûng 1. 5. Söï khaùc bieät hoaït tính men trong sôïi cô cuûa caùc VÑV chaïy (Costill, 1976). Moân chaïy G/ tính n SDH LDH PHOSP Cöï ly ngaén Nam 2 12,9 1287 15,3 Cöï ly trung bình. Nam 7 14,8 868 8,4 Cöï ly daøi. Nam 5 16,6 764 8,1 Ngöôøi thöôøng Nam 11 7,4 822 7,6 4. 8 . Söï chuyeån dòch tyû leä % loaïi sôïi tô cô: Qua nghieân cöùu, nhieàu nhaø sinh lyù hoïc theå thao thöøa nhaän do taùc ñoäng cuûa huaán luyeän loaïi sôïi cô IIa, IIb coù söï chuyeån dòch. Andessen thöïc nghieäm treân 12 VÑV taäp caùc baøi taäp söùc beàn 8 tuaàn treân xe ñaïp löïc keá kieåm tra thaáy sôïi daïng Ia% khoâng thay ñoåi, nhöng sôïi IIa, IIb cuûa cô ñuøi coù söï thay ñoåi chuyeån dòch. Baûng 1. 6. Söï thay ñoåi tyû leä% loaïi sôïi cô sau khi huaán luyeän söùc beàn. (Andersen) Chæ tieâu VO2max (ml) Ia% IIa% IIb% Tröôùc taäp luyeän 45,0 56,0 39 19 Sau taäp luyeän 53,0 56,0 49 14 P (xaùc suaát) <0,05 <0,05 Costill, 1973 nghieân cöùu: Sau khi thöïc nghieäm huaán luyeän löôïng vaän ñoäng lôùn 7 tuaàn thaáy raèng loaïi sôïi cô Ia giaûm ñi töø 46,5% ñeán 38,8% vaø IIa taêng töø 53,5% ñeán 61,2%. Hieän nay, vaán ñeà huaán luyeän coù laøm thay ñoåi chuyeån dòch thaønh phaàn cô chaäm hay khoâng, coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau, nhöng caùc quan ñieåm coù theå quy keát laïi hai quan ñieåm laø: quan ñieåm di truyeàn hoïc vaø quan ñieåm do söï thích öùng qua huaán luyeän. V. Cô sôû di truyeàn cuûa caùc toá chaát vaän ñoäng: 25
26. Toá chaát vaän ñoäng phaàn lôùn coù caùc nhaân toá di truyeàn, nhaát laø ñoái vôùi toá chaát nhanh – maïnh, söùc beàn chung, bieân ñoä ñoäng taùc (meàm deûo) vaø moät soá chæ tieâu bieåu hieän söùc maïnh cô. Nhaân toá di truyeàn aûnh höôûng cao ñoù laø heä thaàn kinh, chuùng xaùc ñònh möùc ñoä bieåu hieän caùc toá chaát vaän ñoäng. Hieän nay nhieàu taøi lieäu ñaùnh giaù möùc ñoä aûnh höôûng di truyeàn vaø moâi tröôøng baèng heä soá bieán ñoåi toá chaát vaän ñoäng do ñoù taùc giaû Holfinger ñöa ra heä soá di truyeàn. Nhöõng coâng trình ñeàu ñöa ra ñaëc ñieåm soá löôïng theo chæ tieâu di truyeàn ñoái vôùi toá chaát vaän ñoäng sau ñaây (baûng 1.7): Baûng 1. 7. Chæ tieâu aûnh höôûng di truyeàn ñoái vôùi toá chaát vaän ñoäng cuûa cô theå ngöôøi. STT Toá chaát vaän ñoäng Heä soá di truyeàn % 1 Toác ñoä phaûn öùng vaän ñoäng 75 2 Toác ñoä ñoäng taùc 50 3 Taàn soá ñoäng taùc 30 4 Thôøi gian phaûn xaï 86 5 Söùc maïnh tuyeät ñoái 35 6 Söùc maïnh töông ñoái 64 7 Söùc beàn yeám khí 85 8 Söùc beàn öa khí 70 9 Meàm deûo 70 Qua baûng treân cho thaáy ñoä di truyeàn cuûa moät soá chæ tieâu quyeát ñònh toá chaát vaän ñoäng, trong ñoù caùc yeáu toá quyeát ñònh toá chaát toác ñoä nhö toác ñoä phaûn öùng, thôøi gian phaûn xaï ñeàu coù ñoä di truyeàn raát cao 75 – 86%. Cuõng nhö ñoái vôùi söùc beàn yeám khí 85% vaø öa khí 70%. Söùc maïnh tuyeät ñoái coù ñoä di truyeàn thaáp 35%, ñieàu naøy cho thaáy aûnh höôûng cuûa huaán luyeän coù yù nghóa lôùn ñoái vieäc phaùt trieån toá chaát naøy. Baûng 1.8. Heä soá di truyeàn caùc chæ tieâu theå löïc Phaân loaïi caùc toá chaát theå löïc Heä soá di truyeàn Nhaân toá moâi tröôøng 26
27. Söùc maïnh Söùc maïnh töông ñoái 0,643 0,357 Söùc maïnh tuyeät ñoái 0,350 0,650 Söùc nhanh Toác ñoä phaûn öùng 0,75 0,25 Toác ñoä ñoäng taùc 0,50 0,50 Taàn suaát 0,30 0,70 Söùc beàn Söùc beàn chung 0,60 0,40 Söùc beàn chuyeân moân 0,85 0,15 Meàm deûo 0,70 0,30 5. 1. Toá chaát söùc maïnh. Phuï thuoäc vaøo söï tröôûng thaønh cuûa cô quan thaàn kinh cô, möùc ñoä phaùt trieån löùa tuoåi vaø ñieàu kieän di truyeàn cuûa caùc thaønh phaàn cô caù theå, thay ñoåi caùc tham soá ôû quaù trình phaùt trieån caùc theå khaùc nhau, coù giai ñoaïn nhaûy voït, coù thôøi kyø phaùt trieån chaäm vaø oån ñònh. Söùc maïnh nhoùm cô khaùc nhau boäc loä ñieàu kieän di truyeàn khaùc nhau, caùc nhoùm cô tay phaùt trieån chòu aûnh höôûng di truyeàn toát nhaát, caùc cô löng, thaét löng vaø cô chaân ít chòu kieåm soaùt cuûa söï di truyeàn Phaân loaïi söùc maïnh: Baèng thöïc nghieäm vaø phaân tích khoa hoïc, ngöôøi ta ñaõ ñi ñeán moät keát luaän coù yù nghóa cô baûn trong phaân loaïi söùc maïnh. Trò soá löïc sinh ra trong caùc ñoäng taùc chaäm haàu nhö khoâng khaùc bieät vôùi caùc trò soá löïc phaùt huy trong ñieàu kieän ñaúng tröôøng. Trong cheá ñoä nhöôïng boä, khaû naêng sinh löïc cuûa cô laø lôùn nhaát, ñoâi khi gaëp hai laàn löïc phaùt huy trong ñieàu kieän tónh. Trong caùc ñoäng taùc nhanh, trò soá löïc giaûm daàn theo chieàu taêng toác ñoä. Khaû naêng sinh löïc trong caùc ñoäng taùc nhanh tuyeät ñoái (toác ñoä) vaø khaû naêng sinh löïc trong caùc ñoäng taùc tónh toái ña (söùc maïnh tónh) khoâng coù töông quan vôùi nhau. Treân cô sôû ñoù coù theå phaân chia naêng löïc phaùt huy löïc cuûa con ngöôøi thaønh caùc loaïi: + Söùc maïnh ñôn thuaàn laø khaû naêng sinh löïc trong caùc ñoäng taùc chaäm hoaëc tónh. + Söùc maïnh toác ñoä laø khaû naêng sinh löïc trong caùc ñoäng taùc nhanh. Nhoùm söùc maïnh toác ñoä laïi ñöôïc phaân nhoû tuyø theo cheá ñoä vaän ñoäng thaønh söùc maïnh ñoäng löïc vaø söùc maïnh hoaõn xung. Ngoaøi söùc maïnh cô baûn neâu treân, coøn coù söùc maïnh boäc phaùt. Söùc maïnh boäc phaùt laø khaû naêng con ngöôøi phaùt huy moät löïc lôùn trong khoaûng thôøi gian ngaén. 27
28. Ñeå ñaùnh giaù söùc maïnh boäc phaùt, ngöôøi ta thöôøng duøng chæ soá söùc maïnh toác ñộ. Fmax I = tmax Trong ñoù I laø chæ soá söùc maïnh toác ñoä; Fmax: löïc toái ña phaùt huy trong ñoäng taùc; tmax: thôøi gian ñaït ñöôïc trò soá löïc toái ña. Ñeå so saùnh söùc maïnh cuûa con ngöôøi coù troïng löôïng khaùc nhau, ngöôøi ta khaùi nieäm söùc maïnh töông ñoái, töùc laø söùc maïnh cuûa moät kg trong löôïng cô theå. Söùc maïnh tuyeät ñoái Söùc maïnh töông ñoái = Troïng löôïng cô theå Söùc maïnh tuyeät ñoái coù theå ño baèng löïc keá hoaëc troïng löôïng taï toái ña maø VÑV khaéc phuïc. Söùc maïnh tích cöïc toái ña (trong giaùo duïc theå chaát thöôøng goïi laø söùc maïnh tuyeät ñoái) Trong thöïc teá, söùc maïnh cô cuûa con ngöôøi ñöôïc ño khi co cô tích cöïc, nghóa laø co cô vôùi söï tham gia cuûa yù thöùc Vì vaäy, söùc maïnh maø chuùng ta xem xeùt thöïc teá chæ laø söùc maïnh tích cöïc toái ña, noù khaùc vôùi söùc maïnh toái ña sinh lyù cuûa cô maø ta cuõng coù theå ghi ñöôïc baèng kích thích ñieän leân cô, Söï khaùc bieät giöõa söùc maïnh toái ña sinh lyù vaø söùc maïnh tích cöïc toái ña ñöôïc goïi laø thieáu huït söùc maïnh. Noù laø ñaïi löôïng bieåu thò tieàm naêng veà söùc maïnh cuûa cô. ÔÛ nhöõng ngöôøi coù taäp luyeän, thieáu huït söùc maïnh giaûm ñi. Nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán söùc maïnh: Nhöõng ñaëc ñieåm veà caáu taïo cuûa cô coù aûnh höôûng ñeán söùc maïnh. Taäp luyeän laøm cho sôïi cô phì ñaïi neân taïo ñieàu kieän taêng cöôøng söùc maïnh. Nhöõng cô khoâng hoaït ñoäng seõ bò teo ñi vaø sôïi cô cuõng moûng ñi. Hoaït ñoäng veà söùc maïnh coøn gaây ra nhöõng bieán ñoåi trong toå chöùc xöông, khôùp vaø daây chaèng laøm cho chuùng ñöôïc baùm vöõng chaéc hôn. Nhöõng ñaëc ñieåm veà hoaù hoïc cuûa cô coù yù nghóa lôùn ñoái vôùi söï phaùt trieån söùc maïnh. Nhöõng baøi taäp veà söùc maïnh laøm cho haøm löôïng protit caáu taïo cuûa cô taêng. Khaû naêng döï tröõ nhöõng nguyeân lieäu coù theå phaân giaûi khoâng coù oxy taêng leân. Toác ñoä cuûa caùc quaù trình hoaït ñoäng men cuõng taêng. Chaát myozin khoâng chæ laø protit coù tính co ruùt cuûa cô maø coøn laø men phaân giaûi ATP goïi laø ATPaza. 28
29. Cô cheá sinh lyù ñieàu hoaø söùc maïnh: Ñeå ñieàu khieån söï phaùt trieån söùc maïnh coù cô sôû khoa hoïc, chuùng ta nghieân cöùu veà cô cheá sinh lyù cuûa noù. Löïc toái ña maø con ngöôøi coù theå saûn sinh ra, moät maët phuï thuoäc vaøo ñaëc tính sinh cô cuûa ñoäng taùc (ñoä daøi caùnh tay ñoøn, khaû naêng thu huùt caùc nhoùm cô lôùn nhaát hoaït ñoäng ) maët khaùc phuï thuoäc vaøo möùc ñoä hoaït ñoäng cuûa töøng nhoùm cô rieâng bieät vaø söï phoái hôïp giöõa chuùng. Möùc ñoä hoaït ñoäng cuûa cô bò quy ñònh bôûi hai nhaân toá: - Xung ñoäng töø caùc neron thaàn kinh vaän ñoäng trong söøng tröôùc tuyû soáng ñeán cô. - Phaûn öùng cuûa cô – töùc laø löïc do noù sinh ra ñeå ñaùp laïi xung ñoäng thaàn kinh. Phaûn öùng cuûa cô phuï thuoäc vaøo thieát dieän sinh lyù vaø ñaëc ñieåm caáu truùc cuûa noù, aûnh höôûng dinh döôõng cuûa heä thaàn kinh trung öông thoâng qua heä thoáng adrenalin giao caûm; ñoä daøi cuûa cô taïi thôøi ñieåm coù kích thích vaø moät soá nhaân toá khaùc. Söï cung caáp maùu cho cô quan hoaït ñoäng ñöôïc ñieàu hoøa bôûi heä thaàn kinh thöïc vaät. Caùc hormon ñöôïc tieát ra nhieàu khi heä thaàn kinh giao caûm höng phaán, ñaëc bieät laø Adrenalin laøm taêng khaû naêng hoaït ñoäng cuûa caùc cô vaø söùc maïnh cuõng taêng. Cô cheá chuû ñaïo cho pheùp thay ñoåi töùc thôøi möùc ñoä hoaït ñoäng cuûa cô laø ñaëc ñieåm cuûa xung ñoäng ly taâm. Söï thay ñoåi möùc ñoä hoaït ñoäng cuûa cô ñöôïc thöïc hieän baèng hai caùch: - Huy ñoäng soá löôïng khaùc nhau caùc ñôn vò vaän ñoäng vaøo hoaït ñoäng. - Thay ñoåi taàn soá xung ñoäng ly taâm (trong caêng cô toái ña, trong 1 giaây coù theå töø 5 – 6 ñeán 35 – 40 xung ñoäng). Neáu löïc do cô phaùt huy chæ vaøo khoaûng 20 – 80% khaû naêng toái ña cuûa noù thì cô cheá ñieàu hoaø soá löôïng sôïi cô coù yù nghóa cô baûn. Ñieàu ñoù coù yù nghóa: neáu löïc kích thích nhoû (trong löôïng nhoû) thì chæ coù soá ít sôïi cô hoaït ñoäng tích cöïc. Trong tröôøng hôïp löïc do cô phaùt huy ñaït trò soá toái ña, coù theå xaûy ra caùch ñieàu hoaø thöù ba: ñoàng boä hoaù hoaït ñoäng caùc sôïi cô. ÔÛ nhöõng ngöôøi khoâng taäp luyeän thöôøng khoâng quaù 20% xung ñoäng ñoàng boä vôùi nhau. Cuøngvôùi söï phaùt trieån cuûa trình ñoä taäp luyeän khaû naêng ñieàu hoaø ñoàng boä taêng leân raát nhieàu. Söùc maïnh cô coù quan heä maät thieát vôùi söï phaùt trieån cuûa toå chöùc xöông - cô, söï phaùt trieån cuûa heä thoáng daây chaèng khôùp, töùc laø phuï thuoäc vaøo heä vaän ñoäng. Noù coøn ñöôïc quyeát ñònh bôûi naêng löïc khoáng cheá, ñieàu hoaø caùc cô. Trong quaù trình tröôûng thaønh, söï phaùt trieån cuûa caùc nhoùm cô laø khoâng ñeàu nhau neân tyû leä söùc maïnh giöõa caùc nhoùm cô thay ñoåi theo 29
30. löùa tuoåi. Trong ñoù söùc maïnh cuûa caùc cô duoãi phaùt trieån nhanh hôn söùc maïnh cuûa caùc cô co, caùc cô hoaït ñoäng nhieàu seõ phaùt trieån nhanh hôn caùc cô ít hoaït ñoäng, ôû ñoä tuoåi tröôûng thaønh thì söùc maïnh cô baép môùi thöïc söï phaùt trieån nhòp ñoä cao coù tính chaát ñoät bieán . 5. 2. Toá chaát toác ñoä: Trong hoaït ñoäng vaän ñoäng, töø “toác ñoä” ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù toác ñoä thöïc hieän ñoäng taùc, thôøi kyø tieàm taøng cuûa phaûn öùng ñoái vôùi kích thích baát ngôø hoaëc khi tình hình thay ñoåi, nhòp co cô vaø toác ñoä di chuyeån trong khoâng gian, tính chuaån xaùc veà thôøi gian cuûa ñoäng taùc. Toá chaát söùc nhanh coù tyû leä baåm sinh di truyeàn raát cao. Neáu ñaùnh giaù theo heä soá di truyeàn thì ôû tuoái 5 – 6; 7 – 9; 13 – 15; 16 – 21 coù heä soá di truyeàn cao. Phaân loaïi toá chaát toác ñoä: Toác ñoä laø moät toá chaát theå löïc vaø ñöôïc bieåu hieän döôùi 2 daïng: Daïng ñôn giaûn vaø daïng phöùc taïp. + Daïng ñôn giaûn: Daïng ñôn giaûn cuûa toác ñoä ngöôøi ta phaân bieät ba hình thöùc ñôn giaûn bieåu hieän söùc nhanh nhö sau: Thôøi gian tieàm taøng cuûa phaûn öùng vaän ñoäng. Toác ñoä ñoäng taùc ñôn (vôùi löôïng ñoái khaùng beân ngoaøi nhoû). Taàn soá ñoäng taùc. Caùc hình thöùc ñôn giaûn cuûa toác ñoä töông ñoái ñoäc laäp vôùi nhau. Ñaëc bieät, nhöõng chæ soá veà thôøi gian phaûn öùng vaän ñoäng haàu nhö khoâng töông quan vôùi toác ñoä ñoäng taùc. + Daïng phöùc taïp: Daïng phöùc taïp cuûa toác ñoä laø thôøi gian thöïc hieän caùc hoaït ñoäng theå duïc theå thao phöùc taïp khaùc nhau nhö toác ñoä ñaäp boùng trong boùng chuyeàn, toác ñoä daãn boùng vaø suùt boùng trong boùng ñaù Caùc hình thöùc ñôn giaûn cuûa toác ñoä coù lieân quan chaët cheõ vôùi keát quaû cuûa toác ñoä ôû daïng phöùc taïp. Trong thöïc tieãn, toác ñoä laø toá chaát toång hôïp cuûa caû 3 yeáu toá treân caáu thaønh. Ba yeáu toá treân caøng cao thì toác ñoä thöïc hieän caùc ñoäng taùc phöùc taïp seõ caøng cao. Cô sôû sinh lyù, sinh hoaù cuûa toác ñoä: Thôøi gian tieàm phuïc cuûa phaûn öùng vaän ñoäng goàm 5 thaønh phaàn: - Xuaát hieän höng phaán trong cô quan caûm thuï. - Daãn truyeàn höng phaán vaøo heä thaàn kinh trung öông. - Truyeàn höng phaán trong toå chöùc löôùi vaø hình thaønh tín hieäu ly taâm. - Truyeàn tín hieäu töø heä thaàn kinh trung öông tôùi cô. 30
31. - Höng phaán cô vaø cô hoaït ñoäng tích cöïc Yeáu toá quyeát ñònh toác ñoä cuûa caùc daïng söùc nhanh laø do ñoä linh hoaït cuûa quaù trình thaàn kinh vaø toác ñoä co cô. Caû hai nhoùm naøy ñöôïc bieán ñoåi döôùi taùc duïng cuûa taäp luyeän, nhöng noùi chung ñeàu laø nhöõng yeáu toá ñöôïc quyeát ñònh bôûi caùc ñaëc ñieåm di truyeàn. Do ñoù, trong quaù trình taäp luyeän toá chaát toác ñoä phaùt trieån chaäm hôn toá chaát söùc maïnh vaø söùc beàn. Ñoä linh hoaït cuûa heä thaàn kinh trung öông: theå hieän ôû choã khaû naêng bieán ñoåi nhanh choùng giöõa höng phaán vaø öùc cheá trong caùc trung taâm thaàn kinh, ngoaøi ra coøn coù caû toác ñoä daãn truyeàn xung ñoäng trong caùc daây thaàn kinh ngoaïi vi. Toác ñoä co cô: phuï thuoäc vaøo tyû leä sôïi cô nhanh vaø cô chaäm trong boù cô. Toác ñoä co cô chòu aûnh höôûng cuûa haøm löôïng caùc chaát cao naêng ATP vaø CP. Neáu hoaït ñoäng toác ñoä trong moät thôøi gian ngaén, thì nguoàn naêng löôïng chuû yeáu cung caáp cho cô hoaït ñoäng laø ATP vaø CP vaø caùc cô tham gia seõ laø cô nhanh, khaû naêng cô nhanh seõ taêng qua quaù trình taäp luyeän toác ñoä. Taêng vaøo khoaûng 10 – 30% (Kox. I. M). Toác ñoä co cô coøn phuï thuoäc vaøo hoaït tính cuûa men phaân giaûi vaø toång hôïp ATP, CP. Taäp luyeän caùc baøi taäp toác ñoä seõ phaùt trieån vaø taêng hoaït tính cuûa men naøy (Iacoplep N. N). Toác ñoä nhö moät toá chaát vaän ñoäng ñöôïc ñaëc tröng bôûi thôøi gian tieàm taøng cuûa phaûn öùng, taàn soá ñoäng taùc vaø toác ñoä cuûa ñoäng taùc ñôn leû. Trong hoaït ñoäng theå löïc, toác ñoä bieåu hieän moät caùch toång hôïp. Toác ñoä cuûa ñoäng taùc ñôn leû bieán ñoåi roõ reät trong quaù trình phaùt trieån. Neáu ñöôïc taäp luyeän, toác ñoä cuûa ñoäng taùc ñôn leû seõ phaùt trieån toát hôn . Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa Trung Quoác thì toá chaát toác ñoä phaùt trieån nhanh nhaát luùc 7 - 14 tuoåi. Thaønh tích toá chaát toác ñoä ñaït tôùi ñænh cao nhaát cuûa nam laø 19 tuoåi . 5. 3. Toá chaát söùc beàn: Söùc beàn laø naêng löïc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi thöïc hieän vôùi cöôøng ñoä cho tröôùc, hay laø naêng löïc duy trì khaû naêng vaän ñoäng trong thôøi gian daøi nhaát maø cô theå coù theå chòu ñöïng ñöôïc. Theo chæ tieâu VO2max ôû caùc em gaùi khaû naêng naøy chòu kieåm soaùt di truyeàn yeáu, coøn caùc em trai chòu kieåm soaùt gen thuoâc loaïi trung bình. Khaû naêng naøy phaùt trieån coù hieäu quaû ôû tuoåi thanh thieáu nieân: 15 – 20 tuoåi vaø caùc em trai toát hôn. Ñeå ñaùnh giaù aûnh höôûng di truyeàn vaø moâi tröôøng phaùt trieån trong quaù trình toång hôïp sinh naêng löôïng ñaûm baûo cho söï hoaït ñoäng cuûa cô theå, taùc giaû Svar (1978) ñaõ tieán haønh nghieân cöùu 26 caëp sinh ñoâi moät vaø sinh 31
32. ñoâi hai ôû tuoåi 5 – 17 ñaõ chöùng minh VO2max coù heä soá di truyeàn 0,87, nhö vaäy möùc ñoä di truyeàn lôùn, quaù trình huaán luyeän chæ ñaït 20 – 30%, phuï thuoäc vaøo caù theå. Trong sinh lyù theå duïc theå thao, söùc beàn thöôøng ñaëc tröng cho khaû naêng thöïc hieän caùc hoaït ñoäng theå löïc keùo daøi lieân tuïc töø 2 – 3 phuùt trôû leân, vôùi söï tham gia cuûa moät khoái löôïng cô baép lôùn, nhôø söï haáp thuï oxy ñeå cung caáp naêng löôïng cho cô chuû yeáu baèng con ñöôøng öa khí. Söùc beàn phuï thuoäc vaøo: - Khaû naêng haáp thuï oxy toái ña VO2max cuûa cô theå. - Khaû naêng duy trì laâu daøi möùc haáp thuï oxy cao. Möùc ñoä haáp thuï oxy toái ña phuï thuoäc vaøo khaû naêng laøm vieäc trong ñieàu kieän öa khí cuûa ngöôøi ñoù. VO2max caøng cao thì coâng suaát hoaït ñoäng öa khí toái ña caøng lôùn. Khaû naêng haáp thuï oxy toái ña VO2max ñöôïc quyeát ñònh bôûi khaû naêng cuûa hai heä thoáng chöùc naêng chính laø: + Heä vaän chuyeån oxy: ñaûm nhieäm vai troø haáp thuï oxy töø moâi tröôøng beân ngoaøi vaø vaän chuyeån oxy ñeán cô vaø caùc cô quan cuûa cô theå. Heä naøy bao goàm heä hoâ haáp ngoaøi, maùu vaø tim maïch. Chöùc naêng cuûa moãi boä phaän trong caû heä thoáng naøy, cuoái cuøng ñeàu quyeát ñònh khaû naêng vaän chuyeån oxy cuûa cô theå. Trong taäp luyeän söùc beàn laâu daøi laøm cho tim bieán ñoåi theo höôùng: giaõn buoàng tim vaø phì ñaïi cô tim. Ñoù laø yeáu toá quan troïng ñeå taêng theå tích taâm thu vaø taêng löïc co boùp cuûa tim. Chính nhôø theá maø giaûm nhòp tim, tim hoaït ñoäng kinh teá hôn, ít tieâu hao naêng löôïng vaø coù thôøi gian nghæ hôn. + Heä cô laø söû duïng oxy ñöôïc caáp. Löôïng oxy maø heä vaän chuyeån oxy mang tôùi trong thôøi gian hoaït ñoäng theå löïc chuû yeáu hoaït ñoäng ôû cô. Söùc beàn cuûa VÑV phuï thuoäc moät phaàn ñaùng keå vaøo ñaëc ñieåm caáu taïo vaø hoaù sinh cuûa cô. Nhöõng VÑV chuyeân moân veà caùc moân söùc beàn thì tyû leä cô chaäm cao hôn nhieàu so vôùi cô nhanh (chieám 80% toaøn boä soá sôïi cô trong boù cô) vaø giöõa tyû leä sôïi cô chaäm vaø VO2max coù moái lieân heä chaët cheõ, tyû leä sôïi cô chaäm caøng cao thì VO2max cuõng cao. Qua quaù trình huaán luyeän söùc beàn coù theå laøm taêng tyû leä sôïi cô chaäm, taêng soá löôïng mao maïch trong cô ñeå trao ñoåi chaát vaø thích nghi vôùi hoaït ñoäng söùc beàn. Ngoaøi söï bieán ñoåi cô trong quaù trình taäp luyeän söùc beàn maø coøn coù nhöõng bieán ñoåi sinh hoùa ôû cô nhö sau: - Taêng haøm löôïng vaø hoaït tính cuûa caùc men trao ñoåi chaát öa khí (men oxy hoaù). 32
33. - Taêng haøm löôïng myoglobin trong cô (töø 1,5 – 2 laàn). - Taêng haøm löôïng caùc chaát chöùa naêng löôïng nhö glucogen vaø lipid. - Taêng khaû naêng oxy hoaù ñöôøng vaø ñaëc bieät laø môõ cuûa cô. Taäp luyeän vaø phaùt trieån söùc beàn seõ taïo cho VÑV nhöõng thuaän lôïi sau: Naâng cao khaû naêng öa khí toái ña cô theå cuûa cô theå. Naâng cao hieäu quaû hoaït ñoäng cuûa cô theå trong hoaït ñoäng vôùi coâng suaát thaáp laâu daøi. Ñeå phaùt trieån söùc beàn caàn phaûi coù söï toái öu veà dinh döôõng boài ñaép laïi tieâu hao ñaõ tieâu hao. Söùc beàn coøn phuï thuoäc vaøo toác ñoä tham gia ñieàu hoaø noäi moâi, ñaëc bieät laø ñieàu hoaø thaân nhieät cuûa caùc quaù trình thaàn kinh theå dòch. Trong quaù trình tröôûng thaønh, toá chaát söùc beàn cuõng bieán ñoåi ñaùng keå trong caû caùc hoaït ñoäng tónh löïc cuõng nhö ñoäng löïc. Söùc beàn tónh löïc ñöôïc ñaùnh giaù baèng thôøi gian duy trì moät gaéng söùc tónh löïc naøo ñoù. Chæ soá naøy taêng daàn theo löùa tuoåi, maëc duø khaùc nhau ñoái vôùi caùc nhoùm cô. Söùc beàn ñoäng löïc thöôøng ñöôïc ñaùnh giaù thoâng qua khaû naêng hoaït ñoäng theå löïc, cuï theå laø qua caùc chæ soá hoaït ñoäng treân xe ñaïp löïc keá. ÔÛ 8 - 9 tuoåi chæ soá naøy khoaûng 500KGm/phuùt vaø taêng leân 2.700KGm/phuùt ôû tuoåi tröôûng thaønh. Söùc beàn ñoäng löïc cuõng phaùt trieån vôùi nhòp ñieäu khoâng ñoàng ñeàu. Söùc beàn öa khí phaùt trieån maïnh ôû caùc löùa tuoåi tröôûng thaønh, trong khi söùc beàn yeám khí phaùt trieån maïnh ngay ôû löùa tuoåi 10 ñeán 14. Söï phaùt trieån söùc beàn coøn ñöôïc ñaùnh giaù thoâng qua chæ soá haáp thuï oxy toái ña (VO2max). VO2max cuûa caùc em 7 tuoåi vaøo khoaûng 1,30 l/phuùt, taêng leân 3,50 l/phuùt ôû tuoåi 16 - 17. Söùc beàn bieán ñoåi raát roõ reät döôùi taùc ñoäng cuûa taäp luyeän, vì vaäy ôû caùc em coù taäp luyeän söùc beàn phaùt trieån khaùc haún so vôùi caùc em khoâng taäp luyeän. Khi 10 tuoåi, caùc em ñöôïc taäp luyeän coù söùc beàn hôn caùc baïn cuøng löùa tuoåi khoaûng 14%, nhöng ôû tuoåi 16 - 17 söï khaùc bieät aáy ñaõ ñaït tôùi möùc 50%. + Söùc beàn yeám khí khoâng coù acid lactic: Cöôøng ñoä vaän ñoäng töông ñoái lôùn, thôøi gian hoaït ñoäng töø 8 - 10 giaây, naêng löôïng söû duïng laø do söï phaân giaûi ATP vaø CP. Cöï ly chaïy töø 5 - 15m vôùi toác ñoä ñaït 80 - 90%. + Söùc beàn yeám khí coù acid lactic: Sau khi hoaït ñoäng vöôït quaù 10 giaây vôùi cöôøng ñoä cöïc ñaïi, haøm löôïng ñöôøng trong cô theå ñöôïc giaûi phoùng naêng löôïng daïng yeám khí, vaø saûn sinh acid lactic, goïi laø söùc beàn yeám khí coù axit lactic. Heä thoáng cung caáp naêng löôïng giaûi phoùng coâng naêng trong 30 - 60 giaây, ñaït hieäu quaû toác ñoä cao nhaát vaø coù theå duy trì ñöôïc töø 2 - 3 phuùt 5. 4. Toá chaát kheùo leùo: 33
34. Toá chaát kheùo leùo laø khaû naêng thöïc hieän nhöõng ñoäng taùc phoái hôïp phöùc taïp vaø khaû naêng hình thaønh nhanh nhöõng ñoäng taùc môùi phuø hôïp vôùi yeâu caàu vaän ñoäng. Veà baûn chaát, toá chaát kheùo leùo laø khaû naêng hình thaønh nhöõng ñöôøng lieân heä taïm thôøi ñaûm baûo cho vieäc thöïc hieän nhöõng ñoäng taùc vaän ñoäng phöùc taïp, vì vaäy noù coù lieân quan vôùi vieäc hình thaønh kyõ naêng vaän ñoäng. Neáu nhö caùc naêng löïc söùc maïnh, söùc maïnh, söùc beàn döïa treân cô sôû cuûa heä thoáng thích öùng veà maët naêng löôïng thì naêng löïc kheùo leùo laïi phuï thuoäc chuû yeáu vaøo quaù trình ñieàu khieån haønh ñoäng vaän ñoäng. Toá chaát vaän ñoäng kheùo leùo theå hieän khaû naêng ñieàu khieån caùc yeáu toá theå löïc, khoâng gian, thôøi gian cuûa ñoäng taùc. Moät trong yeáu toá quan troïng cuûa kheùo leùo laø ñònh höôùng chính xaùc trong khoâng gian. Khaû naêng naøy phaùt trieån cao nhaát töø 7 - 10 tuoåi. Töø 10 - 12 tuoåi khaû naêng naøy oån ñònh vaø tuoåi 14 - 15 giaûm. Ñeán 16 - 17 tuoåi khaû naêng ñònh höôùng trong khoâng gian seõ ñaït möùc ñoä ngöôøi lôùn . Nghieân cöùu ñoä linh hoaït cuûa heä thaàn kinh, chuùng phuï thuoäc vaøo baåm sinh vaø di truyeàn ôû löùa tuoåi 7 – 9 vaø 10 – 12. Nhö vaäy söï töông quan giöõa gen vaø moâi tröôøng trong quaù trình phaùt trieån toång hôïp treân cô sôû taâm lyù vaän ñoäng hoaøn thieän caùc kyõ naêng vaän ñoäng, söï phoái hôïp vaän ñoäng cuûa treû em theo quy luaät. : töø 4 – 6 tuoåi ñeán 7 – 9 tuoåi taêng vai troø cuûa gen (söï bieán ñoåi hoaït ñoäng thaàn kinh) ôû tuoåi 10 – 12 taêng vai troø moâi tröôøng aûnh höôûng, sau ñoù taêng vai troø cuûa gen, ôû tuoåi 13 – 18 vaø 19 – 21 tuoåi giaûm söï kieåm soaùt cuûa gen. Toá chaát kheùo leùo laø moät phöùc hôïp caùc tieàn ñeà cuûa VÑV ñeå thöïc hieän thaéng lôïi moät hoaït ñoäng theå thao nhaát ñònh. Naêng löïc naøy ñöôïc xaùc ñònh tröôùc heát thoâng qua caùc quaù trình ñieàu khieån vaø ñöôïc VÑV hình thaønh vaø phaùt trieån trong taäp luyeän. Toá chaát kheùo leùo coù quan heä chaët cheõ vôùi caùc phaåm chaát taâm lyù vaø naêng löïc khaùc nhö söùc maïnh, söùc nhanh vaø söùc beàn. Möùc ñoä kheùo leùo lieân quan chaët cheõ vôùi traïng thaùi chöùc naêng cuûa heä thaàn kinh trung öông. Söï kheùo leùo ñöôïc bieåu hieän döôùi caùc hình thöùc sau: - Trong söï chuaån xaùc cuûa ñoäng taùc veà khoâng gian. - Trong söï chuaån xaùc cuûa ñoäng taùc khi thôøi gian thöïc hieän ñoäng taùc bò haïn cheá. - Khaû naêng giaûi quyeát nhanh vaø ñuùng nhöõng tình huoáng xuaát hieän baát ngôø trong hoaït ñoäng. ÔÛ ñaây, söï ngoaïi suy trong kyõ naêng ñoäng taùc laø yeáu toá quan troïng nhaát. 34
35. Taäp luyeän phaùt trieån toá chaát kheùo leùo laâu daøi laøm taêng ñoä linh hoaït cuûa caùc quaù trình thaàn kinh, laøm cho cô höng phaán vaø thaû loûng nhanh hôn. Söï kheùo leùo khoâng phaûi laø moät toá chaát vaän ñoäng thoáng nhaát vaø chaéc chaén raèng nhöõng hình thaùi theå hieän khaùc nhau cuûa söï kheùo leùo ñeàu coù nhöõng cô cheá sinh lyù khaùc nhau. 5. 5. Toá chaát meàm deûo: Toá chaát meàm deûo laø naêng löïc thöïc hieän ñoäng taùc vôùi bieân ñoä lôùn. Bieân ñoä toái ña cuûa ñoäng taùc laø thöôùc ño cuûa naêng löïc meàm deûo. Toá chaát meàm deûo coù tyû leä di truyeàn raát cao. Toá chaát meàm deûo laø moät trong nhöõng tieàn ñeà ñeå VÑV coù theå giaønh ñöôïc thaønh tích cao trong caùc moân theå thao chuyeân saâu, ñaëc bieät laø caùc moân theå duïc. - Toá chaát meàm deûo phaân thaønh 2 loaïi: meàm deûo tích cöïc vaø thuï ñoäng. Meàm deûo tích cöïc laø naêng löïc thöïc hieän ñoäng taùc vôùi bieân ñoä lôùn ôû caùc khôùp nhôø söï noå löïc cuûa cô baép. Meàm deûo thuï ñoäng laø naêng löïc thöïc hieän ñoäng taùc vôùi bieân ñoä lôùn ôû caùc khôùp nhôø taùc ñoäng cuûa ngoaïi löïc nhö: troïng löôïng cuûa cô theå, löïc aán eùp cuûa HLV. Toá chaát meàm deûo phuï thuoäc vaøo ñaøn tính cuûa cô baép vaø daây chaèng. Tính ñaøn hoài cao cuûa boä maùy vaän ñoäng vaø söï phaùt trieån chöa oån ñònh cuûa heä thoáng xöông, khôùp trong löùa tuoåi thanh thieáu nieân laø ñieàu kieän raát thuaän lôïi ñeå phaùt trieån naêng löïc meàm deûo. Do vaäy, ôû tuoåi thanh thieáu nieân phaûi chuù troïng phaùt trieån naêng löïc meàm deûo. Toá chaát meàm deûo laø goùc ñoä hoïat ñoäng cuûa caùc khôùp cuûa cô theå con ngöôøi, noù laø khaû naêng keùo daøi cuûa daây chaèng vaø cô baép. Ñoä meàm deûo khoâng phaùt trieån ñoàng ñeàu theo söï phaùt trieån cuûa löùa tuoåi. Ñoä linh hoaït cuûa ñoä duoãi coät soáng ôû nam tuoåi 7 - 14 naâng cao roõ reät. Khi lôùn leân, söï phaùt trieån chaäm laïi. Chæ soá lôùn nhaát ñoä meàm deûo cuûa nam luùc 15 tuoåi. Ñoä linh hoaït co duoãi vai ñöôïc naâng cao tôùi 12 - 13 tuoåi, bieân ñoä khôùp hoâng lôùn nhaát 7 - 10 tuoåi sau ñoù ñoä meàm deûo phaùt trieån chaäm. VI. Cô sôû di truyeàn ñoái vôùi söï phaùt trieån naêng löïc vaän ñoäng: Trao ñoåi chaát vaø naêng löôïng laø baûn chaát cuûa hoaït ñoäng soáng ôû moïi sinh vaät. Treân cô sôû trao ñoåi chaát vaø naêng löôïng maø caùc sinh vaät soáng thöïc hieän ñöôïc caùc hoaït ñoäng soáng cuûa mình. Khaû naêng thöïc hieän moät hoaït ñoäng cô baép nhaát ñònh naøo ñoù vôùi thaønh tích cao ñöôïc goïi laø naêng löïc vaän ñoäng. Naêng löïc vaän ñoäng caøng cao thì hoaït ñoäng caøng hieäu quaû vaø hoaøn thieän. 35
36. Khaû naêng thöïc hieän moät hoaït ñoäng cô baép nhaát ñònh naøo ñoù vôùi thaønh tích cao ñöôïc goïi laø naêng löïc vaän ñoäng. Naêng löïc vaän ñoäng caøng cao thì hoaït ñoäng caøng hieäu quaû vaø hoaøn thieän. Quaù trình hoaït ñoäng TDTT cuõng laø moät quaù trình taùc ñoäng coù muïc ñích nhaèm naâng cao naêng löïc vaän ñoäng cuûa con ngöôøi. Veà baûn chaát, ñoù chính laø quaù trình taïo ra söï thích nghi cuûa con ngöôøi vôùi caùc hoaït ñoäng cô baép nhôø hoaøn thieän söï ñieàu khieån vaø phoái hôïp hoaït ñoäng giöõa caùc chöùc naêng treân cô sôû bieán ñoåi saâu saéc veà caáu taïo chöùc phaän vaø sinh hoaù beân trong cô theå theo quy luaät thích nghi phoå thoâng döôùi caùc kích thích do hoaït ñoäng theå löïc gaây neân. Möùc ñoä thích nghi cuûa cô theå vôùi hoaït ñoäng cuï theå naøo ñoù ñaït ñöôïc baèng taäp luyeän ñaëc bieät ñöôïc goïi laø trình ñoä taäp luyeän. Theo Aulie trình ñoä laø naêng löïc tieàm taøng cuûa VÑV ñeå ñaït ñöôïc nhöõng thaønh tích nhaát ñònh trong moân theå thao löïa choïn vaø naêng löïc naøy ñöôïc theå hieän cuï theå ôû möùc chuaån bò kyõ thuaät theå thao, veà theå löïc, chieán thuaät, ñaïo ñöùc, trí tueä Chính laø möùc thích öùng cuûa cô theå VÑV ñoái vôùi taùc ñoäng cuûa löôïng vaän ñoäng - Söï thích nghi veà maët sinh hoïc laø söï taùc ñoäng vaøo beân trong cuûa cô theå laø söï thích öùng veà chöùc naêng hình thaùi cô theå (caùc ñaëc ñieåm hình thaùi bieán ñoåi phuø hôïp, caùc chæ tieâu sinh lyù oån ñònh ôû möùc ñoä cao nhaèm duy trì söï caân baèng noäi moâi cuûa cô theå.) - Söï thay ñoåi theo khía caïnh sö phaïm nhö cöôøng ñoä vaø löôïng vaän ñoäng taêng. Ñaây laø nhöõng chæ tieâu cô baûn maø huaán luyeän vieân thöôøng söû duïng ñeå ñaùnh giaù. Söï bieán ñoåi cuûa trình ñoä taäp luyeän phuï thuoäc vaøo 2 maët: - Veà sinh hoïc: Bieán ñoåi veà maët caáu truùc vaø chöùc naêng sinh hoaù. Nhôø ñoù maø naêng löïc hoaït ñoäng ngaøy caøng ñöôïc taêng cöôøng. Khaû naêng döï tröõ (naêng löïc tieàm taøng) ñöôïc tích luyõ vaø phaùt trieån. Söï bieán ñoåi cuûa heä thaàn kinh trung öông theo höôùng ngaøy caøng hoaøn thieän heä thoáng öùc cheá vaø höng phaán. - Veà maët sö phaïm: Cöôøng ñoä vaø khoái löôïng vaän ñoäng taêng (taêng khaû naêng chòu ñöng löôïng vaän ñoäng). Trình ñoä theå löïc ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch ño coâng vaø coâng suaát toái ña maø VÑV coù khaû naêng thöïc hieän ñöôïc. Caùc ñôn vò ño coâng laø Kgm hay Jun. Ño coâng suaát laø Kgm/phuùt hay oaùt. Ñeå ñaëc tröng cho trình ñoä theå löïc coù theå duøng caùc chæ soá sinh lyù, sinh hoaù. Caùc chæ soá naøy coù theå ño trong traïng thaùi tónh nhö chæ tieâu heä vaän ñoäng (ñoä daøy cuûa xöông, beà maët xöông, tieát dieän ngang sinh lyù cuûa xöông vaø cô, troïng löôïng tích 36
37. cöïc cuûa cô theå), caùc chæ soá cuûa heä vaän chuyeån oxy (maïch , huyeát aùp, theå tích phuùt, ñoä daøy thaønh tim, theå tích buoàng tim, dung tích soáng, thoâng khí phoåi, haøm löôïng Hb, hoàng caàu, coâng suaát cuûa heä thoáng ñeäm maùu, döï tröõ ñöôøng trong maùu vaø gan), caùc chæ tieâu sinh lyù trong hoaït ñoäng (söï bieán ñoåi caùc chæ soá sinh lyù cuûa heä vaän chuyeån oxy trong vaän ñoäng, haøm löôïng axít lactit, noàng ñoä PH maùu, VO2max, nôï oxy toái ña. Ngoaøi ra coøn söû duïng caùc chæ soá nhö ño söùc maïnh, söùc nhanh, söùc beàn, ñoä meàm deûo vaø kheùo leùo Trong laõnh vöïc theå thao, möùc ñoä tieâu hao naêng löôïng phuï thuoäc vaøo ñaëc ñieåm moân theå thao chuyeân saâu, cuõng nhö ñieàu kieän cuûa moâi tröôøng. Trong quaù trình vaän ñoäng phuï thuoäc vaøo ñöôøng höôøng cung caáp naêng löôïng (ñaëc tính vaän ñoäng) cho caùc hoaït ñoäng maø naêng löïc vaän ñoäng ñöôïc chia ra naêng löïc vaän ñoäng yeám khí vaø naêng löïc vaän ñoäng öa khí. 6. 1. Naêng löïc vaän ñoäng yeám khí: (Anarol). Naêng löôïng vaän ñoäng yeám khí phaûn aùnh khaû naêng cuûa cô theå thöïc hieän coâng suaát cöïc ñaïi vaø duy trì trong khoaûng moät thôøi gian khi maø nhu caàu veà oxy vöôït quaù khaû naêng haáp thuï cuûa cô theå, xuaát hieän hieän töôïng nôï oxy. Naêng löôïng vaän ñoäng yeám khí laø cô sôû di truyeàn ñaùnh giaù khaû naêng söùc maïnh, toác ñoä cuûa cô baép trong quaù trình phaùt trieån caù theå. Döïa theo caùc keát quaû nghieân cöùu ñaùnh giaù khaû naêng yeám khí cuûa nhöõng caëp sinh ñoâi ôû caùc daân toäc khaùc nhau thì heä soá di truyeàn cuûa chuùng raát cao (xem baûng 1. 9). Baûng: 1. 9. Khaû naêng yeám khí cuûa anh em sinh ñoâi cuûa caùc daân toäc khaùc nhau. Teân taùc giaû nghieân cöùu Heä soá di truyeàn 37
38. Djeda (1967) Italia 0,70 – 0,75 Klicurax (1971) Canada 0,81 Svars (1972) Nga 0,91 Komi (1973) Phaàn lan 0,99 Vaiss (1977) Ñöùc 0,71 – 0,85 Heä soá di truyeàn cao cuûa toá chaát nhanh phuï thuoäc vaøo söï höng phaán cuûa heä thaàn kinh, haøm löôïng sôïi cô nhanh vaø khaû naêng co boùp cuûa chuùng, toác ñoä trao ñoåi naêng löôïng yeám khí vaø caùc thaønh phaàn caáu truùc gen cuûa cô theå ngöôøi (Vonlanxki – 1984; Vaiss – 1977; Manucan – 1984 Naêng löôïng cung caáp cho caùc hoaït ñoäng yeám khí ñöôïc ñaûm baûo nhôø hai heä thoáng cung caáp naêng löôïng chính laø heä Phosphogen vaø heä gluco phaân, moät phaàn naêng löôïng ñöôïc söû duïng töø heä oxy hoaù. 6. 1. 1. Heä photphogen ( ATP, CP): Heä ñaûm baûo naêng löôïng naøy döïa vaøo hai cô cheá hoaït ñoäng, bao goàm 2 hôïp chaát mang naêng löôïng laø ATP, CP thuoäc heä naêng löôïng yeám khí phi lactat. Khi phaân giaûi taïo naêng löôïng khoâng coù oxy vaø khoâng saûn sinh axít lactic khi phaân giaûi. + ATP (adenozin triphotphat): Löôïng ATP tieâu hao trong cô co coù theå ñöôïc taùi toång hôïp nhôø naêng löôïng cuûa moät hôïp chaát photpho giaøu naêng löôïng laø CP (creatin phophat) chöùa trong cô. ATP laø chaát duy nhaát cung caáp naêng löôïng cho moïi hoaït ñoäng sinh coâng cuûa caùc teá baøo trong cô theå. Laøm cho cô co ruùt, bôm natri, haáp thuï dinh döôõng, taùi toång hôïp ñöôøng ôû cô vaø gan. Phaân giaûi: ATPaza ATP Æ ADP + 8Kcal Tröõ löôïng ATP trong cô baép: ATP coù maët trong taát caû caùc teá baøo trong cô theå. Coù 25mmol/kg cô khoâ (hoaëc 0,05 – 0,5% troïng löôïng cô töôi = 4 – 6mmol/kg cô töôi). ATP coù trong toaøn cô theå khoaûng 120 – 180mmol (1mmol = 1 phaân töû gam). ATP chæ coù theå cung caáp naêng löôïng cho cô hoaït ñoäng khoaûng 0,5 – 1 giaây. ATP coù ñoä di truyeàn cao 89%. Noù laøm cho “bôm Natri” ra khoûi maøng teá baøo, taïo ra söï khöû cöïc. Toác ñoä phaân giaûi: Phaân giaûi 11,2mmol/kg/1 giaây vaø coâng suaát toái ña coù theå ñaït ñöôïc chöa ñeán 1 giaây. Theo Mensnhicoâp, 1986: Thì toác ñoä phaân giaûi ATP coù theå tính: 10 micromol/g cô/1 phuùt. Con ñöôøng taùi toång hôïp ATP trong heä photphogen dieãn ra nhanh nhaát laø laáy naêng löôïng töø CP theo quaù trình phaûn öùng thuaän nghòch sau: 38
39. ATP ← → ADP + P + E CP ← → Creatin + P + E CP + ADP ← → ATP + Creatin + CP (creatiphotphat): Moät phaân töû creatin = P. Khi giaûi phoùng moái lieân keát – P thì cho naêng löôïng laø 9Kcal. Naêng löôïng naøy ñöôïc söû duïng ñeå taùi toång hôïp ATP theo phaûn öùng sau: CP Kinaza CP + ADP ← → ATP + Creatin. Khi bò tieâu hao caïn kieät thì xaûy ra phaûn öùng thuaän: CP + ADP Æ ATP + Creatin. Khi ATP quaù cao thì xaûy ra phaûn öùng nghòch: ATP + Creatin Æ CP (döï tröõ) + ADP. CP coù nhieäm vuï cung caáp naêng löôïng taùi toång hôïp ATP maø thoâi. Tröõ löôïng cuûa CP: Lôùn gaáp 3 laàn so vôùi ATP, 0,5% trong cô luùc yeân tónh, 77mmol/kg troïng löôïng cô khoâ (töông ñöông 15 – 16mmol/kg cô töôi), toång döõ löôïng troïng löôïng cô theå 450 – 510mmol. Toác ñoä phaân giaûi: 8,6mmol/kg cô baép/1 giaây, ñaït möùc coâng suaát toái ña nhoû hôn 1 giaây. Theo Mensnhicop (1986) CP coù theå söû duïng sau 5 – 6 giaây, luùc naøy tröõ löôïng coøn 1/3 thì seõ xaûy ra quaù trình cung caáp naêng löôïng ñeå taùi toång hôïp CP töø Glucogenolizic (gluco phaân). Toång naêng löôïng heä photphogene. - Ñuû cho cô theå hoaït ñoäng cöôøng ñoä toái ña töø 10 – 15 giaây, khoaûng 80 – 100 laàn co cô vôùi coâng suaát toái ña. - Sau nhöõng vaän ñoäng kieät söùc ATP khoâng giaûm, CP giaûm coù theå theo tyû leä 0,5% - 0,1%. - Khoâng phaûi 100% photphogen coù theå chuyeån thaønh coâng höõu ích 20 – 35% naêng löôïng do ATP, CP giaûi phoùng bò maát ñi döôùi daïng nhieät - Hieäu suaát sinh hoaù cuûa söï taùi toång hôïp ATP, CP khoaûng 45–45%, coøn laïi 55–60% naêng löôïng cung caáp cho quaù trình taùi toång hôïp bò maát do nhieät. Baûng 1. 10. Döï tröõ ATP vaø CP ôû cô vaân cuûa ngöôøi (tính theo caân naëng trung bình 70kg). Chaát chuyeån Noàng ñoä trong Toång haøm Soá naêng löôïng hoaù. cô, mmol/kg cô. löôïng trong ñöôïc giaûi 39
40. cô theå, mmol. phoùng KJ/kg. ATP 4 – 6 120 – 180 0,17 – 0,25 CP 15 – 16 450 – 510 0,63 – 0,71 Toång döï tröõ photphagene (ATP, CP) 19 - 23 570 - 690 0,85 – 0,96 6. 1. 2. Heä Gluco phaân: (heä naêng löôïng lactat). Laø quaù trình phaân huyû ñöôøng glucose vaø glucogen trong ñieàu kieän yeám khí, khoâng coù söï tham gia cuûa oxy. Ñeán acid pyruvic vaø axit lactic theo con ñöôøng Embdas – Meyerhif. Quaù trình naøy ñöôïc goïi laø ñöôøng phaân “glucolyse” hay coøn goïi laø heä lactat. Khi döï tröõ CP trong cô tieâu hao ñeán möùc coøn 1/3 töùc laø ôû nhöõng giaây thöù 5 – 6 trong cöôøng ñoä cöïc haïn thì vieäc cung caáp naêng löôïng seõ phaûi laáy töø quaù trình phaân huyû Glucogen (glucogenolizic) hoaëc phaân huûy glucose (glucolizic). Ñoàng thôøi xaûy ra ôû möùc ñoä khaùc nhau. Nhöng trong cô vaân chuû yeáu laø glucogene phaân. Ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa quaù trình ñöôøng phaân yeám khí laø taïo axit lactic, vì vaäy goïi laø heä yeám khí laùctat. Caáu truùc: (C6H10O5)n. Töø nhieàu phaân töû glucose lieân keát laïi loaïi 1 phaân töû nöôùc maø thaønh. Moïi teá baøo cô theå ñeàu coù theå phaân giaûi glucogen thaønh ATP. Quaù trình phaân giaûi ñöôøng trong cô chuû yeáu laø phaân giaûi glucogen, coøn trong caùc toå chöùc khaùc coù theå phaân giaûi caû hai loaïi ñöôøng treân. Keát quaû chung cuûa gluco phaân coù theå vieát döôùi daïng phöông trình sau: C6H12O6 + 2ADP + 2H3PO4 Æ 2C3H6O3 + 2ATP + 2H2O. Glucoza A. lactic [C6H10O5]n + 3ADP + 3H3PO4 Æ 2C3H6O3 + [C6H10O5]n-1 + 3ATP + 2H2O. Glucogen A. lactic Trong chuoãi caùc phaûn öùng ñöôøng phaân taïo ra ñöôïc 4 phaân töû ATP song cuõng tieâu hao maát 2 ATP, do vaäy thöïc chaát quaù trình gluco phaân chæ thu ñöôïc töø 1 phaân töû glucose coù 2 phaân töû ATP. Tröõ löôïng: Trong gan ngöôøi bình thöôøng coù khoaûng 6 – 8%, cô baép khoaûng 0,5 – 1%. Trong cô: 365mmol/kg cô khoâ, ñuû cho vaän ñoäng cöïc 40
41. haïn töø 2 – 3 phuùt, neáu cöôøng ñoä khoaûng 70% VO2max thì coù theå töø 6 – 9 phuùt. Khaû naêng taùi taïo ATP = 250mmol/kg cô khoâ, tính chung toaøn theå cô baép thì döï tröõ glucogen taùi taïo ñöôïc 1030mmol ATP (Hultman, 1990), 1000 – 1200mmol ATP (Mensnhicop, 1986). Toác ñoä phaân giaûi: So vôùi ATP, CP thì toác ñoä phaân giaûi glucogen vaø glucose chaäm hôn nhieàu. Phaân giaûi 5,2mmol/kg cô baép/1 giaây, khoaûng 5 – 6 giaây môùi ñaït coâng suaát toái ña. Nhö vaäy coâng suaát phaân giaûi glucogen chæ baèng ¼ (5,2/19,8) heä photphagene. Vai troø: Glucose vaø glucogene cung caáp naêng löôïng cho quaù trình taùi toång hôïp ATP, CP. Noù laø nguoàn döï tröõ lôùn: Yeám khí: 1000 – 1200mmol ATP. Coù theå cung caáp naêng löôïng 2 – 3 phuùt (öa khí), oxy hoùa thì coù theå taùi toång hôïp tôùi 13.000mmol ATP. Quaù trình cung caáp naêng löôïng bao goàm ñöôøng phaân yeám khí vaø oxy hoaù khöû trong chu trình Krebs vaø oxy hoaù sinh nhieät cho chuoãi hoâ haáp (coù oxy tham gia). ATP, CP vaø glucogene thöïc hieän quaù trình phaân giaûi laø chæ tieâu ñaùnh giaù naêng löïc vaø trình ñoä taäp luyeän. Heä photphagen ñöôïc ñaùnh giaù qua coâng suaát vaän ñoän toái ña ôû 15 giaây. Naêng löôïng phaân giaûi glucogen ñöôïc ñaùnh giaù qua coâng suaát vaän ñoäng döôùi toái ña trong voøng 45 giaây. Hieäu suaát sinh hoùa cuûa ñöôøng phaân: Trong cô theå soáng khoâng phaûi quaù trình oxy hoùa dieãn ra nhö moät quaù trình chaùy töï nhieân, cuõng khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù maët oxy. Hieåu moät caùch thoâng thöôøng laø chaát bò oxy hoùa laø noù nhaän oxy, chaát bò khöû oxy laø maát oxy. Caùc phaûn öùng trong cô theå laø: Moät chaát naøo ñoù ngaäm nöôùc vaø nhaû H+ coù nghóa laø noù bò oxy hoùa (nhaän oxy), nhaû H+ laø oxy hoùa. Vaäy giaøu oxy laø quaù trình oxy hoùa, cho H+ ñeå nhaän oxy. Giaøu H+ laø quaù trình khöû, nhaän H+ laø bò khöû. Ví duï: - Daïng khöû: NAD Æ NADH ; NADP Æ NADPH - Daïng oxy hoùa: CH3 – CHOH – COOH + NAD Æ CH3 – CO – COOH + NADH + H. Axit lactic bò oxy hoùa thaønh Axit Piruvic. Khi moät phaân töû gam glucose phaân giaûi thì thöôøng cho 2 phaân töû gam axit lactic vaø 2 phaân töû gam ATP. C6H12O6 (phaân giaûi) Æ 2CH3 – CHOH – COOH + 2ATP + 56Kcal. Hieäu suaát sinh hoùa cuûa ñöôøng phaân raát thaáp: 29% 2ATP x 8Kcal 41
42. 56Kcal Ñöôøng phaân: glucose leân men taïo ra Axit lactic. - 1 mol ñöôøng glucose leân men taïo ra 2 phaân töû gam (2mol) axit lactic vaø taïo ra 2 phaân töû gam ATP vaø giaûi phoùng 56 Kcal naêng löôïng: 2ATP x 8Kcal = 16Kcal. Vaäy ñöôøng phaân yeám khí coù hieäu suaát laø: 16/56 = 28,7, töông ñöông 29% - Ñöôøng phaân yeám khí coù hieäu suaát thaáp, chæ coù 29% toång naêng löôïng döï tröõ vaøo caùc lieân keát cao naêng löôïng cuûa ATP. Tuy vaäy noù coù yù nghóa raát lôùn tröïc tieáp boå sung cho kho döï tröõ ATP maø khoâng caàn thoâng qua caùc böôùc trung gian. Ñaây laø quaù trình yeám khí lactat. Toác ñoä phaân giaûi 5,2mmol/kg/giaây. Sau gaàn 5 giaây ñaït coâng suaát toái ña. Noàng ñoä Axit lactic taïo ra sau khi phaân giaûi ñöôøng phaûn aùnh cöôøng ñoä vaän ñoäng, neáu trong moät thôøi gian ngaén maø noàng ñoä A. lactic taêng nhanh trong maùu thì coâng suaát phaân giaûi ñöôøng yeám khí cao. Axít lactic laø chæ tieâu nhaïy caûm ñeå ñaùnh giaù trình ñoä vaän ñoäng cuûa vaän ñoäng vieân. Söï hình thaønh Axit lactic: - Ñöôøng phaân giaûi yeám khí seõ taïo ra saûn phaåm cuoái cuøng laø Axit lactic, 1 phaân töû gam ñöôøng cho 2 phaân töû Axit lactic. C6H12O6 Æ 2CH3 – CHOH – COOH + 2H. - Noàng ñoä A. lactic trong maùu phaûn aùnh toác ñoä hình thaønh, toác ñoä khuyeách taùn vaø toác ñoä tieâu tröø. Sau 6 phuùt môùi vaøo maùu tónh maïch (ño ôû tónh maïch) - Ôû traïng thaùi yeân tónh, caùc toå chöùc da, voõng maïc, dòch hoaøn, tuyeán thöôïng thaän, teá baøo hoàng caàu . Ñeàu coù laáy naêng löôïng ñöôøng phaân yeám khí, ôû voû naõo ít hôn. Vì vaäy, trong maùu luoân coù tyû leä A. lactic nhaát ñònh: maùu ñoäng maïch: 0,4 – 0,8mmol/lít; tónh maïch: 0,45 – 1,37mmol/lít. Baûng 1. 11. Naêng löôïng ñöôïc giaûi phoùng trong quaù trình phaân huyû ñöôøng yeám khí. Chæ soá. Tính treân 1kg Tính treân toång moâ cô . troïng löôïng cô 42
43. theå (30kg cô). Löôïng A. lactic ñöôïc taïo thaønh (g). 2 – 2,3 60 – 70 Löôïng ATP taùi toång hôïp (mmol). 33 – 38. 1000 – 1200. Löôïng naêng löôïng ñöôïc giaûi phoùng (KJ) 1,38 – 1,59 40 – 50. 6. 2. Heä phaân giaûi öa khí: Naêng löïc vaän ñoäng öa khí phaûn aùnh khaû naêng cuûa cô theå thöïc hieän coâng cô hoïc cöïc ñaïi trong thôøi gian daøi. Noù phuï thuoäc raát nhieàu vaøo ñaëc ñieåm baøi taäp theå chaát vaø moân theå thao. VO2max laø chæ tieâu sinh lyù ñeå ñaùnh giaù naêng löïc cuûa cô theå hoaït ñoäng trong ñieàu kieän öa khí. möùc giôùi haïn VO2max phuï thuoäc vaøo heä vaän chuyeån oxy (tim – maïch, hoâ haáp, quaù trình oxy hoùa ôû cô baép). Tuy nhieân, VO2max khoâng phaûi laø chæ tieâu tuyeät ñoái ñeå ñaùnh giaù cuûa söùc beàn, qua nghieân cöùu caùc nhaø khoa hoïc (Parphen - 1979; Kermagen – 1982) VO2max coù heä soá töông quan giöõa coâng suaát toái ña öa khí vaø söùc beàn r = 0,6 - 0,8 . Caùc taùc giaû cho raèng: Söùc beàn laø baûn chaát cuûa theå löïc, laø chæ tieâu ña cöïc. Chuùng phuï thuoäc vaøo nhaân toá di truyeàn xaùc ñònh söï phaùt trieån löùa tuoåi vaø söï thích öùng bieán ñoåi cuûa taát caû caùc heä thoáng baøo ñaûm oxy trong cô theå cuõng nhö caùc nhaân toá khoâng di truyeàn. Vôùi quan ñieåm khaû naêng öa khí vaø söùc beàn coù theå laø chæ tieâu cuûa khaû naêng thích öùng cuûa chöùc naêng sinh lyù töông öùng vôùi cöôøng ñoä vaän ñoäng trong ñieàu kieän löôïng vaän ñoäng theå löïc. Khaùi nieäm nhö vaäy phuø hôïp vôùi neàn y hoïc theå thao hieän ñaïi veà vai troø phaùt duïc chöùc naêng cô theå vaø do thaàn kinh hormon, chuùng ñieàu khieån nhö nhöõng nhaân toá xaùc ñònh khaû naêng giôùi haïn VÑV thieáu nieân (Motulanxki, Artomahove – 1982). Vai troø nhaân toá di truyeàn xaùc ñònh giôùi haïn caù theå cuûa khaû naêng öa khí bieåu hieän khi nghieân cöùu anh em sinh ñoâi. Bôûi vì caëp sinh ñoâi ñôn töû coù tính di truyeàn nhaân daïng vaø söï phaûn öùng cuûa chuùng ñoái vôùi löôïng vaän ñoäng theå löïc gioáng nhau. Khi ñieàu kieän beân ngoaøi phaùt trieån trong söï thay ñoåi chæ tieâi öa khí cuûa caëp sinh ñoâi ñôn töû vaø caëp sinh ñoâi nhò töû treân cô sôû di truyeàn töï nhieân. Vai troø vaø söï töông taùc giöõa gen vaø thaønh phaàn khoâng gen ôû chæ tieâu VO2max bieán ñoåi theo löùa tuoåi (Peti – 1973). Qua nghieân cöùu, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ chöùng minh: - Söï aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng gioáng nhau khoâng phaùt trieån khaû naêng öa khí. 43
44. - Ñieàu kieän cuoäc soáng vaø giaùo duïc trong thöïc teá khoâng bieán ñoåi thöïc chaát trong ñieàu kieän gen nhaát ñònh cuûa khaû naêng öa khí trong cô theå 6. 2. 1. Oxy hoùa ñöôøng: C6H12O6 + 6O2 + 38ADP + 38P ← → 6H2O + 6CO2 + 38 ATP. Quaù trình oxy hoùa ñöôøng xaûy ra qua caùc giai ñoaïn sau: - 2 phaân töû gam A. lactic oxy hoùa thaønh 2 phaân töû A. Pyruvic giaûi phoùng cho 104Kcal, taïo ra 6 phaân töû ATP = 48Kcal. Glucose(phaân giaûi) Æ 2ATP+2A.lactic (oxy hoaù) Æ 2A.Pyruvic + 104Kcal + 6ATP . Hieäu suaát sinh hoùa: 6 x 8/104 = 46% Toác ñoä phaân giaûi oxy hoùa A. lactic raát thaáp, khoaûng 2,7 mmol/kg/giaây, sau 3 phuùt môùi ñaït toác ñoä toái ña. Tuy hieäu suaát sinh hoùa cao, nhöng chæ thích hôïp vôùi vieäc vaän ñoäng keùo daøi nhieàu giôø, döï tröõ leân ñeán 13.000mmol ATP/kg cô baép. - 2 phaân töû A. Pyruvic oxy hoùa hoaøn toaøn (chu trình Krebs) giaûi phoùng ra 2 x 260 = 520Kcal, taïo ra 2 x 15 phaân ATP = 30 ATP. Töông ñöông: 30 x 8 = 240Kcal. Hieäu suaát sinh hoaù: 240/520 = 46% Toång coäng toaøn boä quùa trình ñöôøng phaân vaø oxy hoùa ñöôøng: 56 + 104 + 520 = 680Kcal Taïo ra : 2ATP + 6ATP + 30ATP = 38ATP x 8Kcal = 304Kcal. Hieäu suaát sinh hoaù ñöôøng phaân: 304/680 = 44,7% Toùm laïi: Hieäu suaát sinh hoùa cuûa quaù trình oxy hoùa ñöôøng nhö sau: - Giai ñoaïn 1: Oxy hoùa A. lactic taïo ra 104Kcal + 6ATP = 46%. - Giai ñoaïn 2: Oxy hoùa A. Pyruvic (trong chu trình krebs) = 46%. Toång coäng: 2ATP + 6ATP + 30ATP = 38ATP x 8Kcal = 304Kcal. = 56 + 104 + 520 = 680Kcal. Baûng 1. 12. Naêng löôïng ñöôïc giaûi phoùng ôû cô vaân cuûa ngöôøi khi bieán ñoåi ñöôøng öa khí. Caùc chæ soá. Tính treân 1kg Tính treân toång cô . troïng löôïng cô theå (30kg cô). Löôïng glucogen ôû cô (g). 13 - 15 400 – 450 Toång ATP ñöôïc taùi toång hôïp (mol). 2,8 – 3,2. 87 – 98. 44
45. Soá naêng löôïng ñöôïc giaûi phoùng ( KJ) 117 - 134 8640 - 4100. 6. 2. 2. Oxy hoaù cuûa môõ vaø axit beùo. Môõ vaø axit beùo trong cô baép coù löôïng döï tröõ lôùn nhaát, laø nguoàn naêng löôïng coù khaû naêng cung caáp cho quaù trình taùi toång hôïp ATP vôùi soá löôïng khoâng haïn cheá trong nhöõng hoaït ñoäng keùo daøi nhieàu giôø ñeán nhieàu ngaøy. Tuy vaäy, toác ñoä oxy hoùa vaø coâng suaát öa khí cuûa môõ raát thaáp, chæ töông ñöông vôùi 1,4mmol ATP/kg cô baép/1 giaây baèng ½ coâng suaát oxy hoaù glucose vaø 1/8 toác ñoä phaân giaûi cuûa ATP, sau 30 phuùt môùi ñaït ñöôïc coâng suaát toái ña. Noù chæ thích hôïp vôùi vai troø laø nguoàn boå sung khi caùc nguoàn naêng löôïng khaùc ñaõ saép caïn kieät trong nhöõng cöï ly, thi ñaáu keùo daøi nhieàu giôø vôùi cöôøng ñoä trung bình hoaëc ñeán nhieàu ngaøy vôùi cöôøng ñoä thaáp. VII. Cô sôû di truyeàn ñoái vôùi caùc chæ tieâu hình thaùi. Caùc chæ tieâu veà hình thaùi haàu heát coù ñoä di truyeàn raát cao. Moãi moân theå thao ñoøi hoûi phaûi coù hình thaùi ñaëc tröng phuø hôïp vôùi vieäc thöïc hieän kyõ thuaät ñoäng taùc ñeå phaùt huy trieät ñeå öu theá cuûa caùc toá chaát chuyeân moân. VÑV coù theå hình phuø hôïp cuõng laø moät trong caùc yeáu toá quan troïng goùp phaàn ñaït thaønh tích xuaát saéc. Khi tuyeån choïn VÑV, huaán luyeän vieân thöôøng chæ chuù yù ñeán chieàu cao vaø caân naëng cuûa caùc ñoäi döï tuyeån. Thöïc ra chöa ñuû, caàn phaûi ñaày ñuû caùc chæ tieâu veà hình thaùi bao goàm toái thieåu 29 chæ soá (theo chuyeân gia Trung Quoác: Chieáu cao, caân naëng, chieàu daøi saûi tay, chieàu daøi tay, chieàu daøi chaân (H, B, C), chieàu daøi caúng chaân A, daøi gaân Asil, daøi voøm baøn chaân, roäng vai, roäng chaäu, roäng hoâng, daøi caúng chaân, daøi baøn tay, roäng baøn tay, daøi baøn chaân, roäng baøn chaân, voøng ngöïc trung bình, voøng caùnh tay co cöùng, voøng caùnh tay thaû loûng, voøng ñuøi, voøng caúng chaân, voøng coå chaân, ñoä daøy neáp môõ döôùi da ñeå bieát giaù trò tuyeät ñoái vaø caàn bieát caùc caùc tyû leä giöõa chuùng, khoâng chæ ôû thôøi ñieåm kieåm tra maø caû ôû khi cô theå VÑV ngöøng phaùt trieån. Nhöõng sai laàm khi tuyeån choïn seõ haïn cheá taøi naêng vaø laõng phí thôøi gian ñaøo taïo VÑV. Ñeå haïn cheá nhöõng sai laàm, ta caàn phaûi naém vöõng yeâu caàu vaø ñieàu kieän theå hình ñoái vôùi VÑV cuûa töøng moân theå thao cuï theå, ñaëc bieät vôùi caùc chæ tieâu hình thaùi chòu söï chi phoái cao cuûa quy luaät di truyeàn Döôùi ñaây trình baøy chæ tieâu hình thaùi quan troïng nhaát coù tính quyeát ñònh ñoái vôùi taøi naêng theå thao laø chieàu cao vì noù mang tính di truyeàn, 45
46. caùc chæ tieâu khaùc ñöôïc trình baøy ôû phaàn phöông phaùp tuyeån choïn taøi naêng theå thao treû. Baûng: 1. 13. Tyû leä döï baùo chieàu cao toái ña cuûa Benise vaø Phiniuse TUOÅI TRAI % GAÙI % XÖÔNG Sôùm Bình thöôøng Muoän Sôùm Bình thöôøng Muoän 6 68,0 73,3 72,0 7 71,0 69,5 67,0 77,0 75,1 8 75,6 72,0 69,5 80,4 79,0 75,0 9 78,6 75,2 72,0 84,1 82,7 79,0 10 81,2 78,4 74,7 87,4 86,2 82,8 11 82,3 80,4 76,7 91,8 90,6 88,3 12 84,5 83,4 80,9 93,2 92,2 90,1 13 88,0 87,6 85 96,4 95,8 95,5 14 92,7 90,5 98,3 98,0 97,2 15 96,8 95,8 99,4 99,0 98,6 16 98,2 98 99,8 99,6 99,3 17 99,8 99 100 99,9 99,8 18 99,6 100 100 Baûng 1. 14. Heä soá di truyeàn caùc chæ tieâu veà hình thaùi. Giôùi tính Chæ tieâu hình thaùi Cao Cao Caân Daøi voøng voøng voøng roäng roäng ñöùng ngoài naëng caùnh ngöïc caùnh ñuøi vai chaäu tay tay Nam % 75 85 63 80 54 65 60 77 79 Nöõ % 92 85 42 87 55 60 65 70 60 Trung bình % 85 85 55 84 50 63 63 74 73 Chieàu cao ñöùng: Chieàu cao ñöùng coù ñoä di truyeàn raát cao ( nam 75%, nöõ 92%), phuï thuoäc nhieàu vaøo di truyeàn chuûng toäc vaø gia toäc. Chieàu cao taêng tröôûng nhanh ôû tuoåi daâïy thì: Nam töø 12 – 15 tuoåi, nöõ töø 10 – 13 tuoåi. Sau 17 tuoåi chieàu cao chaäm phaùt trieån. Chieàu cao cuûa vaän ñoäng vieân laø öu theá trong theå thao. Nhöõng VÑV öu tuù cuûa theá giôùi ñeàu coù chieàu cao vöôït xa möùc trung bình cuûa ngöôøi bình thöôøng. Vì theá, chieàu cao laø chæ soá raát quan troïng ñoái vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån taøi naêng theå thao, neân trong tuyeån choïn khoâng 46
47. nhöõng phaûi xaùc ñònh tieâu chuaån cho töøng löùa tuoåi maø coøn phaûi aùp duïng caùc bieän phaùp döï baùo cho ñöôïc chieàu cao toái ña cuûa ñoái töôïng seõ ñaït ñöôïc ôû tuoåi tröôûng thaønh ñeå phuø hôïp vôùi moân chuyeân saâu. Baûng 1. 15. Söï taêng tröôûng chieàu cao cuûa nam vaø nöõ thieáu nieân (cm) cuûa moät soá nöôùc chaâu AÙ , chaâu AÂu (1991) vaø Vieät Nam (2001) . Ñoä Trung Quoác Nhaät Vieät Nam Anh tuoåi (2001) nam nöõ nam nöõ nam nöõ nam nöõ 7 121,2 120,1 121,2 120,3 118,6 117,9 120,5 119,3 8 125,7 125,0 126,6 125,9 123,8 123,4 126,2 125,0 9 130,6 130,1 131,7 131,5 128,5 128,3 131,6 130,6 10 135,3 135,6 136,5 135,7 132,9 133,9 136,8 136,4 11 139,9 141,2 142,6 141,9 137,6 139,4 141,9 142,7 12 145,2 147,1 149,1 150,1 143,3 144,7 147,8 149,3 13 151,8 151,6 156,6 153,5 149,8 148,8 153,4 155,5 14 158,3 154,8 162,7 155,3 155,7 151,3 160,7 159,6 15 163,8 156,8 166,4 156,1 160,7 152,7 167,3 161,7 16 167,0 157,8 168,2 156,4 162,9 153,1 172,2 162,2 17 168,6 158,1 169,1 156,7 164,5 153,3 174,3 162,2 Döï baùo chieàu cao toái ña: Xu höôùng chuyeân moân hoùa sôùm trong theå thao hieän ñaïi buoäc ta phaûi nghó ñeán vieäc döï baùo chieàu cao toái ña cuûa treû em ngay töø khi chuùng coøn ñang phaùt trieån. Coù nhieàu phöông phaùp ñeå döï baùo chieàu cao toái ña cuûa treû em caên cöù vaøo chieàu cao hieän taïi. Trong ñoù ñaùng chuù yù nhaát laø phöông phaùp cuûa taùc giaû Beckli. Phöông phaùp Beckli: Treân cô sôû nghieân cöùu tyû leä % chieàu cao cô theå ôû moãi ñoä tuoåi so vôùi chieàu cao cô theå khi heát phaùt trieån, ngöôøi ta coù theå döï baùo chieàu cao toái ña cuûa treû ngay töø luùc coøn nhoû. Ñeå döï baùo ñöôïc chieàu cao toái ña, chuùng ta laáy chieàu cao hieän taïi nhaân 100 vaø chia tyû leä phaàn traêm theo ñoä tuoåi. Ví duï: Moät beù gaùi ôû 8 tuoåi coù chieàu cao ñaït 77,8% chieàu cao toái ña (theo baûng 1. 16) maø em coù theå ñaït tôùi, neáu em gaùi naøy coù chieàu cao 47
48. hieän taïi laø 130cm, ta coù theå döï baùo raèng trong töông lai em seõ coù chieàu cao laø: 167,09cm. 130cmx100 h = = 167,09cm 77,8 Döïa vaøo taùc giaû treân, töø keát quaû ñieàu tra theå chaát ngöôøi Vieät Nam naêm 1991, Vieän Khoa hoïc TDTT giôùi thieäu baûng sau ñeå tham khaûo ñaùnh giaù. Baûng: 1. 16. Tyû leä % chieàu cao cuûa treû em Vieät Nam so vôùi chieàu cao cuûa ngöôøi Vieät Nam ôû tuoåi 18. Tuoåi Nam Nöõ cm % cm % 7 116,2 71 114,8 74 8 120,86 73,7 120,58 77,8 9 125,87 76,8 125,42 80,1 10 130,94 79,9 129,50 83,5 11 136,14 83 136,75 88,2 12 140,59 85,8 140,34 90,5 13 146,25 89,2 146,17 94,3 14 151,13 92,2 147,95 95,4 15 156,33 95,4 151,26 97,5 16 160,17 97,7 152,00 98 17 161,93 98,8 152,85 98,6 18 163,89 100 155,04 100 Theo baûng treân, chæ coù theå döï baùo chieàu cao cuûa caùc VÑV töông lai ôû tuoåi 18, tuy nhieân ôû ngöôøi Vieät Nam sau 18 tuoåi (nöõ) söï taêng chieàu cao haàu nhö khoâng ñaùng keå. Phöông phaùp döïa vaøo chieàu cao boá meï: Töø phöông phaùp vaø coâng thöùc tính cuûa cuûa Wocker, ngöôøi Trung Quoác ñaõ chænh lyù cho phuø hôïp vôùi noøi gioáng cuûa mình vaø coù caùch döï baùo chieàu cao nhö sau: - Chieàu cao toái ña cuûa con trai: 59,699 + (0,419 x chieàu cao boá + 0,265 x chieàu cao cuûa meï). - Chieàu cao toái ña cuûa con gaùi: 43,089 + (0,306 x chieàu cao boá + 0,431 x chieàu cao cuûa meï). 48
49. Vôùi coâng thöùc treân, cho thaáy chieàu cao cuûa con trai phuï thuoäc vaøo chieàu cao cuûa ngöôøi boá nhieàu hôn, trong khi ñoù chieàu cao cuûa con gaùi laïi phuï thuoäc nhieàu vaøo chieàu cao cuûa ngöôøi meï nhieàu hôn. Phöông phaùp theo coâng thöùc Havmocel J. Kackus V: Chieàu cao cha + (chieàu cao meï x 1,08) Chieàu cao con trai = 2 (Chieàu cao cha x 0,923) + (chieàu cao meï ) Chieàu cao con gaùi = 2 Phöông phaùp döïa vaøo chieàu daøi baøn chaân: Daøi baøn chaân Chæ cao cuoái cuøng = I x K I: 14,6 (nam); 14,4 (nöõ). K: Laø chæ soá giöõa chieàu daøi baøn chaân luùc ño vaø toái thieåu cuûa baøn chaân. Phöông phaùp döïa vaøo tuoåi xöông: Caùc phöông phaùp ñaõ neâu treân ñeàu coù sai soá nhaát ñònh vì caùc taùc giaû khoâng ñeà caäp ñeán loaïi hình phaùt duïc: sôùm, bình thöôøng hay muoän. Phöông phaùp döï baùo chieàu cao cuoái cuøng döïa vaøo tuoåi xöông ñaõ khaéc phuïc ñöôïc nhöôïc treân qua caùc phöông phaùp sau: Phöông phaùp theo Benise vaø Phiniuse Baûng: 1. 17. Tyû leä döï baùo chieàu cao toái ña cuûa Benise vaø Phiniuse TUOÅI TRAI % GAÙI % XÖÔNG Sôùm Bình thöôøng Muoän Sôùm Bình thöôøng Muoän 6 68,0 73,3 72,0 7 71,0 69,5 67,0 77,0 75,1 8 75,6 72,0 69,5 80,4 79,0 75,0 9 78,6 75,2 72,0 84,1 82,7 79,0 10 81,2 78,4 74,7 87,4 86,2 82,8 11 82,3 80,4 76,7 91,8 90,6 88,3 49