Giáo trình Xã hội học đại cương

Nội dung text: Giáo trình Xã hội học đại cương

1. ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM KYÕ THUAÄT THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH GIAÙO TRÌNH XAÕ HOÄI HOÏC ÑAÏI CÖÔNG Bieân soaïn: TS. TAÏ MINH Lưu hành nội bộ THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH - 2007
2. Phaàn 2: Moät soá chuyeân ngaønh Xaõ hoäi hoïc cuï theå; LÔØI NOÙI ÑAÀU Phaàn 3: Phöông phaùp vaø kyõ thuaät ñieàu tra Xaõ hoäi hoïc. Xaõ hoäi hoïc laø moät khoa hoïc nghieân cöùu veà xaõ hoäi, veà Nhaân ñaây, chuùng toâi xin baøy toû loøng caùm ôn Phoù giaùo heä thoáng caùc moái quan heä xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Tuy coøn laø sö - Tieán só Traàn Thò Kim Xuyeán, Tröôûng Khoa Xaõ hoäi hoïc, moät ngaønh khoa hoïc môùi meû ôû nöôùc ta, nhöng trong söï toàn Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên, Ñaïi hoïc taïi vaø phaùt trieån, xaõ hoäi hoïc ñaõ vaø ñang trôû thaønh ngaønh khoa Quoác gia TP.HCM ñaõ ñoïc vaø ñoùng goùp nhöõng yù kieán quyù hoïc coù vò trí quan troïng ñoái vôùi taát caû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi baùu, ñöôïc thöïc hieän trong Lôøi giôùi thieäu cho laàn xuaát baûn ñaàu soáng xaõ hoäi. Nhöõng tri thöùc nhaäp moân Xaõ hoäi hoïc vaø phöông tieân cuûa cuoán saùch naøy. Chuùng toâi cuõng xin caùm ôn Tieán só phaùp luaän cuûa noù ngaøy caøng trôû neân thieát thöïc vaø coù taùc duïng Tröông Vaên Vyõ, Thaïc só Leâ Vaên Böûu, Thaïc só Taêng Höõu Taân khoâng nhoû ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Ñaïi hoäi ñaïi bieåu vaø caùc baïn ñoàng nghieäp, ñaõ ñoäng vieân khích leä vaø coù nhöõng toaøn quoác laàn X (18/04/2006 – 25/04/2006) cuûa Ñaûng Coäng yù kieán ñoùng goùp veà maët keát caáu vaø noäi dung cuûa taøi lieäu. saûn Vieät Nam luoân nhaán maïnh ñeán vai troø cuûa caùc ngaønh khoa hoïc, trong ñoù coù khoa hoïc xaõ hoäi – coù yù nghóa cöïc kyø Maëc duø ñaõ raát coá gaéng trong khi bieân soaïn, cuoán saùch quan troïng ñoái vôùi söï phaùt trieån beàn vöõng cuûa xaõ hoäi nöôùc ta naøy khoâng traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt, mong söï löôïng thöù cuûa hieän nay. ñoäc giaû vaø mong nhaän ñöôïc nhöõng ñoùng goùp yù kieán töø phía ñoäc giaû vaø caùc ñoàng nghieäp ñeå saùch Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông Trong quaù trình bieân soaïn cuoán Xaõ hoäi hoïc Ñaïi cöông, ñöôïc hoaøn thieän hôn trong laàn taùi baûn. chuùng toâi döïa vaøo chöông trình giaùo duïc Ñaïi hoïc ñaïi cöông do Boä Giaùo duïc - Ñaøo taïo quy ñònh naêm 1995. Chuùng toâi cuõng ñaõ coá gaéng tham khaûo, choïn loïc nhieàu nguoàn taøi lieäu Taùc giaû cuûa caùc taùc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc, ñaõ döïa vaøo thöïc tieãn sinh ñoäng cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi ôû nöôùc ta trong hôn hai möôi ThS. Taï Minh naêm ñoåi môùi. Ñaëc bieät, chuùng toâi ñaõ tham khaûo nhöõng taøi lieäu cuûa Giaùo sö, Tieán só Phaïm Taát Dong, Phoù giaùo sö - Tieán só Nguyeãn An Lòch, Phoù giaùo sö - Tieán só Nguyeãn Minh Hoøa, Tieán só Vuõ Quang Haø cuøng moät soá taøi lieäu cuûa caùc taùc giaû khaùc. Cuoán Xaõ hoäi hoïc Ñaïi cöông goàm ba phaàn: Phaàn 1: Khaùi quaùt lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån Xaõ hoäi hoïc; 3 4
3. BAØI 1 LÒCH SÖÛ HÌNH THAØNH XAÕ HOÄI HOÏC PHAÀN I I. SÖÏ RA ÑÔØI CUÛA XAÕ HOÄI HOÏC Xaõ hoäi hoïc laø moät ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi nghieân cöùu XAÕ HOÄI HOÏC veà con ngöôøi vôùi tö caùch laø chuû theå xaõ hoäi. Nghieân cöùu caùch thöùc öùng xöû vaø quan heä cuûa con ngöôøi trong caùc nhoùm xaõ LAØ MOÄT KHOA HOÏC hoäi, trong caùc coäng ñoàng vaø caùc toå chöùc hình thaønh neân xaõ hoäi. Thuaät ngöõ Xaõ hoäi hoïc coù nguoàn goác töø chöõ La tinh Societas nghóa laø xaõ hoäi vaø chöõ Hy Laïp Logos coù nghóa laø hoïc thuyeát. Xaõ hoäi hoïc cuõng coù nghóa laø lyù thuyeát veà xaõ hoäi. Ñaây laø moät ngaønh khoa hoïc môùi ra ñôøi, coøn raát non treû so vôùi caùc khoa hoïc xaõ hoäi khaùc. Laàn ñaàu tieân thuaät ngöõ Xaõ hoäi hoïc ñöôïc coâng boá naêm 1839 bôûi Auguste Comte (1798 - 1857), moät nhaø trieát hoïc ngöôøi Phaùp, ngöôøi saùng laäp ra “chuû nghóa thöïc chöùng”. OÂng cuõng laø ngöôøi ñaàu tieân khôûi xöôùng ra ngaønh khoa hoïc naøy, vaø ñöôïc coi laø cha ñeû, laø thuyû toå cuûa ngaønh Xaõ hoäi hoïc. Hôn moät theá kyû qua, Xaõ hoäi hoïc ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån quan troïng vaø noù ñaõ thu ñöôïc moät soá thaønh töïu to lôùn treân theá giôùi, coù taùc duïng khoâng nhoû trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Ñaëc bieät Xaõ hoäi hoïc ñöôïc aùp duïng vaø phaùt trieån maïnh ôû caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån. Lyù luaän Xaõ hoäi hoïc ñaõ thaâm nhaäp vaøo caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, trôû neân thaân thuoäc vôùi moïi taàng lôùp nhaân daân thoâng qua heä thoáng giaùo duïc cuûa caùc tröôøng ñaïi hoïc vaø cao ñaúng. Ñaây cuõng laø moân 5 6
4. khoa hoïc baét buoäc ñoái vôùi sinh vieân ôû baäc ñaïi hoïc vaø cao Thöù nhaát, Xaõ hoäi hoïc ra ñôøi nhaèm ñaùp öùng nhu caàu nhaän ñaúng. thöùc xaõ hoäi. Con ngöôøi laø moät thöïc theå xaõ hoäi, con ngöôøi toàn Söï phaùt trieån cuûa Xaõ hoäi hoïc luoân gaén lieàn vôùi söï phaùt taïi vaø phaùt trieån trong xaõ hoäi. Vaø, trong tieán trình lòch söû con trieån cuûa xaõ hoäi. Xaõ hoäi caøng phaùt trieån, caøng vaên minh thì ngöôøi luoân muoán tìm hieåu thöïc chaát moái quan heä giöõa ngöôøi yeâu caàu hieåu bieát veà Xaõ hoäi hoïc caøng caàn thieát, vì noù luoân vôùi ngöôøi trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Do vaäy, xaõ hoäi ñöôïc taïo ra trang bò nhöõng tri thöùc tieán boä cho söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi, bôûi caùc quan heä xaõ hoäi. Ñoù laø moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi con ngöôøi cuøng vôùi moái quan heä cuûa noù. ngöôøi ñöôïc hình thaønh trong quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn. Cuøng vôùi caùc ngaønh khoa hoïc khaùc, Xaõ hoäi hoïc ñaõ chæ ra Trong vieäc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, caûi nhöõng con ñöôøng, nhöõng bieän phaùp, caùch thöùc hoaøn thieän, taïo xaõ hoäi thì con ngöôøi phaûi nhaän thöùc ñöôïc xaõ hoäi, hieåu bieát ñöôïc xaõ hoäi vaø phaûi coù nhöõng kieán thöùc phong phuù veà moät xaõ phaùt trieån caùc maët cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi cho phuø hôïp vôùi quy luaät vaän ñoäng cuûa xaõ hoäi. hoäi heát söùc ña daïng. Xaõ hoäi hoïc phaûi nhaän thöùc vaø nghieân cöùu xaõ hoäi môùi coù phöông caùch ñeå bieán ñoåi chuùng nhaèm muïc ñích ÔÛ Vieät Nam, khoa hoïc xaõ hoäi coøn raát môùi meû nhöng noù phuïc vuï con ngöôøi. Khi nhaän thöùc moät xaõ hoäi cuï theå phaûi döïa ñaõ coù nhöõng taùc duïng nhaát ñònh trong vieäc nhaän thöùc vaø öùng theo quan ñieåm lòch söû, cuï theå vaø caên cöù vaøo nhöõng tieâu chí duïng vaøo quaûn lyù xaõ hoäi, quaûn lyù ñaát nöôùc, trong söï nghieäp vaên hoùa, daân cö, daân toäc vaø ñöôøng loái, chính saùch cuûa moät coâng nghieäp hoùa vaø hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc treân taát caû caùc lónh quoác gia cuï theå. Ñoàng thôøi cuõng caàn phaûi phaûn aùnh trung thöïc, vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Hôn luùc naøo heát, trong ñieàu kieän thöïc traïng xaõ hoäi raát phöùc taïp, ña daïng vaø phaûi tính ñeán ñaëc hieän nay, muoán hoaøn thaønh söï nghieäp ñoù caàn phaûi phaùt huy ñieåm ñaëc thuø cuûa moãi quoác gia, moãi daân toäc cuï theå trong ñieàu ñöôïc vai troø cuûa nhaân toá con ngöôøi, trong ñôøi soáng xaõ hoäi caàn kieän vaø hoaøn caûnh cuï theå. phaûi khoâng ngöøng hoaøn thieän caùc moái quan heä xaõ hoäi, Marx Thöù hai ñaõ cho raèng: Söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, theå hieän ra tröôùc heát laø , Xaõ hoäi hoïc ra ñôøi nhaèm ñaùp öùng nhu caàu hoaït hieän thöïc caûi taïo thöïc tieãn cuûa con ngöôøi vaø hoaït ñoäng cuûa ñoäng thöïc tieãn. Thöïc tieãn cuoäc soáng cuûa xaõ hoäi laø heát söùc quaàn chuùng nhaân daân lao ñoäng ñöôïc quy ñònh bôûi tieán trình phong phuù. Xaõ hoäi hoïc luoân gaén lieàn vôùi söï vaän haønh cuûa cuûa lòch söû. moät xaõ hoäi cuï theå, luoân gaén lieàn vôùi quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi treân taát caû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ Laø moät moân khoa hoïc veà xaõ hoäi, moân khoa hoïc nghieân hoäi. Xaõ hoäi hoïc laø moät khoa hoïc xuaát phaùt töø thöïc tieãn vaø chæ cöùu veà caùc quan heä xaõ hoäi, noù ra ñôøi do yeâu caàu cuûa baûn coù döïa vaøo thöïc tieãn thì noù môùi thöïc hieän ñöôïc caùc nhu caàu thaân söï vaän ñoäng xaõ hoäi, ñaëc bieät laø trong nhöõng boái caûnh xaõ khaùc. hoäi coù nhieàu bieán ñoäng. Laø moân khoa hoïc nghieân cöùu veà con Thöù ba ngöôøi, veà caùch öùng xöû vaø quan heä cuûa con ngöôøi trong caùc , Xaõ hoäi hoïc ra ñôøi nhaèm ñaùp öùng nhu caàu phaùt nhoùm, caùc toå chöùc xaõ hoäi, söï ra ñôøi cuûa Xaõ hoäi hoïc nhaèm ñaùp trieån cuûa baûn thaân söï vaän ñoäng cuûa xaõ hoäi ngaøy caøng ña öùng ba nhu caàu caên baûn sau ñaây: daïng, phong phuù vaø heát söùc phöùc taïp nhaèm giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà do cuoäc soáng cuûa xaõ hoäi ñaët ra. 7 8
5. II. ÑIEÀU KIEÄN VAØ TIEÀN ÑEÀ RA ÑÔØI CUÛA XAÕ HOÄI Söï phaùt trieån cuûa ñoâ thò ñaõ laøm ñaûo loän traät töï vaø thoùi HOÏC quen cuûa coäng ñoàng. Söï caùch bieät giöõa thaønh thò vaø noâng thoân ñaõ laøm thay ñoåi moái quan heä ñaõ oån ñònh töø laâu maø con 1. Ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi ngöôøi ñaõ gaén boù vôùi coäng ñoàng. Söï thay ñoåi ñoù laøm cho con Ñeå cho Xaõ hoäi hoïc ra ñôøi thì noù phaûi hoäi ñuû ba ñieàu ngöôøi baên khoaên veà töông lai, suy nghó veà söï oån ñònh cuûa traät kieän vaø tieàn ñeà. Ñoù laø ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi, laø ñieàu kieän töï xaõ hoäi. cô baûn nhaát, noù phaûn aùnh thöïc traïng kinh teá - xaõ hoäi trong Caùc yeáu toá treân ñaõ ñaët ra cho caùc nhaø khoa hoïc caàn ñieàu kieän hoaøn caûnh lòch söû cuï theå – nhöõng dieãn bieán vaø bieán phaûi nghieân cöùu ñeå giaûi quyeát nhöõng böùc xuùc aáy, ñeå tìm hieåu ñoäng dieãn ra trong ñôøi soáng xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa. Ñoù laø xaõ hoäi vaø xem baûn chaát xaõ hoäi laø gì. Ñoù laø moät trong nhöõng cuoäc caùch maïng coâng nghieäp buøng noå töø nhöõng naêm giöõa theá ñieàu kieän ñeå Xaõ hoäi hoïc ra ñôøi. kyû XVIII ôû chaâu AÂu ñaõ thuùc ñaåy neàn saûn xuaát tö baûn chuû nghóa phaùt trieån. Ñoù laø quaù trình coâng nghieäp hoùa hieän ñaïi, 2. Ñieàu kieän chính trò ñaëc bieät laø cuoäc caùch maïng coâng nghieäp ôû nöôùc Anh töø giöõa Cuoäc caùch maïng tö saûn noå ra ôû Haø Lan, vaø ñaëc bieät laø theá kyû XVIII ñeán ñaàu theá kyû XIX, ñaõ thuùc ñaåy söï phaùt trieån ñoâ ôû nöôùc Anh (1642 - 1648), baùo hieäu giôø caùo chung cuûa cheá thò moät caùch nhanh choùng, töø ñoù ñaõ hình thaønh neân caùc trung ñoä phong kieán chaâu AÂu ñaõ ñeán. Tieâu bieåu laø cuoäc Ñaïi caùch taâm coâng nghieäp, trung taâm thöông maïi vaø keùo theo söï hình maïng Tö saûn Phaùp (1789 - 1794), aûnh höôûng raát lôùn ñeán ñôøi thaønh caùc taàng lôùp daân cö môùi, hình thaønh neân caùc nhoùm xaõ soáng xaõ hoäi - ñoøn quyeát ñònh tieâu dieät cheá ñoä phong kieán hoäi, caùc coäng ñoàng xaõ hoäi khaùc nhau. chaâu AÂu. Ñoù laø moät cuoäc caùch maïng trieät ñeå, ñaäp tan cheá ñoä Cuoäc caùch maïng coâng nghieäp buøng noå, ñoâ thò ñöôïc hình quaân chuû chuyeân cheá cuûa xaõ hoäi phong kieán, laø hoài chuoâng thaønh, taïo ra nhöõng söï chuyeån dòch daân cö heát söùc to lôùn, keát thuùc ñeâm tröôøng Trung coå ôû chaâu AÂu. Noù ñaõ ñöa ra caùc maâu thuaãn giai caáp, maâu thuaãn daân toäc vaø nhöõng quan heä xaõ vaán ñeà veà xaõ hoäi môùi meû: Töï do - Bình ñaúng - Baùc aùi Noù hoäi heát söùc phöùc taïp. Ñoàng thôøi, do aûnh höôûng cuûa cuoäc caùch taïo ra baàu khoâng khí töï do cho nhoùm trí thöùc vaø laøm xuaát maïng coâng nghieäp, chuû nghóa tö baûn phaùt trieån ôû moät trình hieän nhöõng tö töôûng tieán boä, hoï coù caùch nhìn khoa hoïc ñoái ñoä nhaát ñònh ñaõ daãn tôùi söï thay ñoåi chung veà cô caáu xaõ hoäi, vôùi xaõ hoäi - töï nhieân, hoï giaûi thích theá giôùi moät caùch khoa laøm tan vôõ xaõ hoäi noâng thoân truyeàn thoáng thôøi phong kieán, hoïc, giaûi thích xaõ hoäi baèng nhöõng quy luaät cuûa chính noù. Ñaây laøm thay ñoåi caû loái soáng daãn tôùi söï phaân hoùa giaøu ngheøo vaø laø moät tieàn ñeà ra ñôøi cuûa xaõ hoäi hoïc nhaèm xem xeùt quaù khöù, söï baát bình ñaúng xaõ hoäi. Trong xaõ hoäi thì tình traïng ngheøo giaûi quyeát hieän taïi, döï baùo cho töông lai vaø moâ taû, xem xeùt naøn, quaãn baùch, cuøng cöïc cuûa taàng lôùp lao ñoäng, lao ñoäng bò xaõ hoäi treân cô sôû khoa hoïc. boùc loät vaø laïm duïng nhaát laø ñoái vôùi phuï nöõ vaø treû em. Caùc Nhö vaäy, nhöõng bieán ñoåi chính trò - xaõ hoäi ñaõ laøm thay khu nhaø oå chuoät cuûa daân ngheøo xuaát hieän, cuøng vôùi söï ñoài ñoåi theá cheá chính trò, traät töï xaõ hoäi ôû chaâu Aâu, quyeàn löïc baïi cuûa boä maùy quan lieâu. chính trò ñaõ chuyeån sang tay giai caáp tö saûn, ñaõ goùp phaàn 9 10
6. cuûng coá vaø phaùt trieån chuû nghóa tö baûn. Trong boái caûnh ñoù, 4. YÙ nghóa cuûa söï ra ñôøi xaõ hoäi hoïc caùc nhaø tö töôûng xaõ hoäi vaø caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ñaõ ra söùc mieâu Söï ra ñôøi cuûa xaõ hoäi hoïc ñaõ coù moät vò trí vaø yù nghóa cöïc taû, tìm hieåu caùc quaù trình, hieän töôïng xaõ hoäi ñeå giaûi thích kyø quan troïng ñoái vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi. Xaõ hoäi hoïc cuøng vôùi nhöõng bieán ñoäng ñang dieãn ra trong xaõ hoäi. caùc ngaønh khoa hoïc khaùc trang bò cho chuùng ta nhöõng tri thöùc khoa hoïc, nhöõng hieåu bieát ñeå nhaän thöùc caùc quy luaät khaùch 3. Tieàn ñeà khoa hoïc - trí thöùc quan cuûa thöïc tieãn xaõ hoäi, qua ñoù nhaän bieát söï vaän ñoäng cuûa Cuøng vôùi nhöõng bieán ñoäng dieãn ra trong ñôøi soâng kinh heä thoáng caùc moái quan heä xaõ hoäi cuûa caùc nhoùm vaø coäng ñoàng teá - chính trò - xaõ hoäi, ñoù laø söï phaùt trieån tri thöùc cuûa nhaân xaõ hoäi. Ñoàng thôøi xaõ hoäi hoïc trang bò nhöõng tri thöùc nhaèm loaïi thôøi coå nhö toaùn hoïc cuûa Pithagore, hình hoïc cuûa Ocloid, hieåu bieát veà con ñöôøng vaø caùc bieän phaùp ñeå ñaït ñöôïc muïc vaät lyù cuûa Arsimes ñaõ ñöôïc khoâi phuïc laïi sau ñeâm tröôøng ñích caûi taïo theá giôùi, caûi taïo hieän thöïc phuïc vuï con ngöôøi, Trung coå. Veà khoa hoïc xaõ hoäi cuõng nhö nhöõng tö töôûng cuûa ñaëc bieät nhöõng noäi dung tri thöùc cuûa Xaõ hoäi hoïc giuùp cho moãi Aristote, Platon, Decarte, ñaõ ñöôïc caùc nhaø tö töôûng keá thöøa caù nhaân nhaän thöùc vaø traùnh ñöôïc boán ñieàu: vaø phaùt huy. Do söï phaùt trieån cuûa trí thöùc nhaân loaïi daãn tôùi  Chôù noùi ñieàu traùi leã söï phaân hoùa caùc ngaønh khoa hoïc khaùc nhau. Trong ñoù coù ngaønh xaõ hoäi hoïc. Noù laø moät nhu caàu, moät tieàn ñeà ñeå xaõ hoäi  Chôù nghe ñieàu traùi leã hoïc ra ñôøi.  Chôù xem ñieàu traùi leã Toùm laïi, cuoäc caùch maïng coâng nghieäp buøng noå vaøo  Chôù laøm ñieàu traùi leã giöõa theá kyû XVIII ñaõ taïo neân moät söï ñaûo loän gheâ gôùm trong xaõ hoäi. Söï phaùt trieån cuûa kinh teá ñaõ taïo ñieàu kieän cho chuû III. NHÖÕNG NHAØ XAÕ HOÄI HOÏC TIEÀN BOÁI nghóa tö baûn phaùt trieån. Söï phaùt trieån cuûa kinh teá ñaõ taïo neân caùc ñoâ thò lôùn, taïo neân söï chuyeån dòch daân cö khoång loà cuøng 1. Xaõ hoäi hoïc cuûa Auguste Comte (1798–1857) vôùi maâu thuaãn giai caáp, maâu thuaãn daân toäc caêng thaúng. Caùc OÂng laø nhaø lyù thuyeát xaõ hoäi, nhaø thöïc chöùng luaän ngöôøi quan heä xaõ hoäi ngaøy caøng phöùc taïp, ña daïng, xaõ hoäi bieán ñoäng, Phaùp, ngöôøi ñaàu tieân ñöa ra thuaät ngöõ Xaõ hoäi hoïc. OÂng hoïc ôû khuûng hoaûng veà kinh teá, chính trò, xaõ hoäi luoân dieãn ra. Ñeå quaûn tröôøng töø naêm 1807 vaø ñaõ ñaäu caùc kyø thi Toaùn hoïc vaø caùc lyù moät xaõ hoäi nhö vaäy ñoøi hoûi phaûi coù moät ngaønh khoa hoïc ñoùng moân Xaõ hoäi nhaân vaên moät caùch xuaát saéc. OÂng ñaõ coù thôøi gian vai troø nhö moät baùc só khaùm beänh cho cô theå soáng xaõ hoäi vaø tieán laø thö kyù cho Saint-Simon, chuû nghóa xaõ hoäi khoâng töôûng tôùi giaûi phaãu caùc maët, caùc lónh vöïc Xaõ hoäi hoïc ra ñôøi ñaùp öùng Phaùp, töø 1817 ñeán 1824. OÂng ñaõ chòu söï aûnh höôûng cuûa Trieát nhöõng nhu caàu böùc xuùc ñoù. hoïc AÙnh saùng (Phuïc höng) vaø cuõng laø ngöôøi chöùng kieán nhöõng bieán ñoäng chính trò xaõ hoäi, caùc cuoäc caùch maïng coâng nghieäp vaø nhöõng cuoäc xung ñoät giöõa khoa hoïc vaø toân giaùo ôû Phaùp. Caùc taùc phaåm chính: Trieát hoïc thöïc chöùng, xuaát baûn 11 12
7. 1830 - 1842 (nhieàu taäp) vaø Heä thoáng Chính trò hoïc thöïc Tónh hoïc xaõ hoäi nghieân cöùu veà traät töï xaõ hoäi, cô caáu chöùng, xuaát baûn 1851 - 1854. xaõ hoäi, caùc thaønh phaàn vaø moái lieân heä cuûa chuùng: ñôn vò cô baûn nhaát, sô ñaúng nhaát cuûa xaõ hoäi chính laø gia ñình vaø oâng Phöông phaùp luaän cô baûn cuûa A.Comte laø coi Xaõ hoäi ñöa ra caùch giaûi quyeát nhaán maïnh tôùi vai troø cuûa Nhaø nöôùc, hoïc laø khoa hoïc veà caùc quy luaät toå chöùc xaõ hoäi. Xaõ hoäi hoïc yeáu toá vaên hoùa, tinh thaàn xaõ hoäi. phaûi höôùng tôùi söï tìm ra nhöõng quy luaät khaùi quaùt phaûn aùnh moái quan heä caên baûn nhaát cuûa caùc söï vaät, caùc hieän töôïng Ñoäng hoïc xaõ hoäi laø nghieân cöùu caùc quy luaät bieán trong xaõ hoäi. Xaõ hoäi hoïc phaûi coù nhieäm vuï goùp phaàn toå chöùc ñoåi xaõ hoäi trong caùc heä thoáng xaõ hoäi theo thôøi gian. OÂng laïi xaõ hoäi vaø laäp laïi traät töï xaõ hoäi döïa vaøo caùc quy luaät toå ñöa ra quy luaät ba giai ñoaïn ñeå giaûi thích söï phaùt trieån cuûa chöùc vaø bieán ñoåi xaõ hoäi baèng phöông phaùp luaän cuûa chuû heä thoáng cô caáu xaõ hoäi: nghóa thöïc chöùng. Thaàn hoïc; Tö töôûng chuû yeáu trong xaõ hoäi hoïc cuûa Auguste Comte Sieâu hình; laø söï ñoaïn tuyeät vôùi tö duy töï bieän thuaàn tuùy vaø noù ñaõ hình Thöïc chöùng. thaønh neân nhöõng tri thöùc thöïc chöùng ñeå xem xeùt, nhìn nhaän nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi lieân quan ñeán con ngöôøi. OÂng luoân nhaán OÂng cho raèng moãi giai ñoaïn tröôùc laø ñieàu kieän phaùt trieån maïnh ñeán vò trí vai troø cuûa toå chöùc xaõ hoäi vaø laäp laïi traät töï xaõ cuûa moãi giai ñoaïn sau. ÔÛ giai ñoaïn thöïc chöùng, nhôø naém vöõng hoäi theo ñuùng khuoân maãu haønh vi. vaø giaûi thích coù khoa hoïc söï vaän haønh cuûa xaõ hoäi maø con ngöôøi kieåm soaùt, quaûn lyù baèng caùch tuaân thuû vaø vaän duïng Theo oâng, Xaõ hoäi hoïc cuõng gioáng nhö Khoa hoïc töï ñöôïc caùc quy luaät cuûa Tónh vaø Ñoäng hoïc xaõ hoäi vaø caùc nhaø trí nhieân, nhö Vaät lyù, Sinh hoïc trong vieäc vaän duïng caùc phöông thöùc coù khaû naêng ñoùng vai troø thuû lónh, laõnh ñaïo vaø quaûn lyù xaõ phaùp luaän nghieân cöùu ñeå tìm ra baûn chaát cuûa xaõ hoäi, oâng goïi hoäi. Xaõ hoäi hoïc coù nhieäm vuï ñaùp öùng nhu caàu nhaän thöùc, nhu Xaõ hoäi hoïc laø Vaät lyù Xaõ hoäi. OÂng phaân loaïi caùc phöông phaùp caàu giaûi thích nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi, goùp phaàn laäp laïi traät töï Xaõ hoäi hoïc thaønh boán nhoùm: oån ñònh xaõ hoäi. Quan saùt; Thöïc nghieäm; 2. Xaõ hoäi hoïc cuûa Karl Marx (1818 - 1883) So saùnh; Laø nhaø trieát hoïc, nhaø lyù luaän cuûa phong traøo Coäng saûn vaø coâng nhaân theá giôùi vaø laø nhaø saùng laäp chuû nghóa coäng saûn Phaân tích lòch söû. khoa hoïc, laø nhaân vaät ñoùng vai troø quan troïng trong lòch söû Vaät lyù Xaõ hoäi hoïc cuûa oâng ñöôïc hôïp thaønh töø hai boä phaùt trieån cuûa Xaõ hoäi hoïc, Marx khoâng ñeå laïi moät lyù thuyeát phaän chính: Tónh hoïc xaõ hoäi vaø Ñoäng hoïc xaõ hoäi (cô theå xaõ hoaøn chænh veà Xaõ hoäi hoïc nhöng toaøn boä di saûn ñoà soä cuûa hoäi). Marx ñaõ aûnh höôûng raát lôùn ñeán Xaõ hoäi hoïc, ñaëc bieät laø hoïc thuyeát veà hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi. 13 14
8. Marx ñaõ chöùng kieán moät traät töï xaõ hoäi tö baûn vôùi moät Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi Coäng saûn nguyeân thuûy; thieåu soá ngöôøi laø giai caáp tö saûn boùc loät, aùp böùc, thoáng trò ña Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi Chieám höõu noâ leä; soá ngöôøi khaùc laø giai caáp coâng nhaân. Töø ñoù, Marx ñaõ coù heä thoáng quan ñieåm phaûn aùnh saâu saéc nhöõng bieán ñoåi cuûa theá Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi Phong kieán; kyû 19 vôùi caùc cuoäc caùch maïng chính trò, coâng nghieäp hoùa tö Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi Tö baûn chuû nghóa; baûn chuû nghóa. Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi Coäng saûn chuû nghóa. Marx ñaõ phaân tích söï vaän ñoäng xaõ hoäi, ñaõ chæ ra quy Quy luaät phaùt trieån lòch söû xaõ hoäi ñöôïc laøm saùng toû qua luaät phaùt trieån lòch söû cuûa xaõ hoäi. Marx cho cô sôû cuûa söï heä thoáng caùc khaùi nieäm, phaïm truø cuûa chuû nghóa duy vaät lòch phaân hoùa xaõ hoäi thaønh caùc giai caáp laø caùc moái quan heä xaõ söû nhö: Tö lieäu saûn xuaát, Quan heä xaõ hoäi, Löïc löôïng saûn hoäi, ôû ñoù haøm chöùa nhöõng xung ñoät ñoái khaùng. Maâu thuaãn xuaát, Phöông thöùc saûn xuaát, Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi Ñaëc giai caáp, ñaáu tranh giai caáp laø ñoäng löïc cuûa lòch söû, cuûa söï bieät laø quan nieäm veà baûn chaát cuûa xaõ hoäi vaø con ngöôøi ñöôïc phaùt trieån xaõ hoäi. baét nguoàn tö trong quaù trình saûn xuaát, trong caùc hoaït ñoäng Cuoäc ñôøi cuûa Marx laø quaù trình keát hôïp giöõa nghieân saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát ñeå phaùt huy naêng löïc cuûa con cöùu khoa hoïc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn. Vôùi hai phaùt kieán vó ñaïi ngöôøi trong xaõ hoäi. cuûa Marx vaø Engels laø lyù luaän veà giaù trò thaëng dö vaø chuû Ngoaøi ra, Marx coøn ñeà caäp ñeán moät loaït vaán ñeà xaõ hoäi nghóa duy vaät lòch söû, Marx ñaõ chuyeån töø chuû nghóa duy taâm nhö khaùi nieäm tha hoùa, moái quan heä giöõa ñôøi soáng kinh teá sang chuû nghóa duy vaät, töø ngöôøi daân chuû sang ngöôøi coäng vôùi caùc ñònh cheá xaõ hoäi khaùc, quan heä giöõa cô sôû haï taàng vaø saûn. Lyù luaän chuû nghóa duy vaät lòch söû laø lyù luaän vaø phöông kieán truùc thöôïng taàng, phaân hoùa xaõ hoäi, hoân nhaân gia ñình, phaùp luaän cuûa Xaõ hoäi hoïc maùc-xít. ñoâ thò, noâng thoân qua moät loaït taùc phaåm, tieâu bieåu laø: Nghieân cöùu Xaõ hoäi hoïc caàn phaân tích con ngöôøi saûn Heä tö töôûng Ñöùc, 1845; xuaát ra caùc phöông tieän ñeå sinh toàn nhö theá naøo? Nhöõng ñieàu kieän naøo caûn trôû nhöõng naêng löïc cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi? Söï khoán cuøng cuûa Trieát hoïc, 1847; Marx cho raèng sôû höõu tö nhaân veà tö lieäu saûn xuaát seõ daãn ñeán Tuyeân ngoân cuûa Ñaûng Coäng saûn, 1848; söï baát bình ñaúng vaø phaân taàng xaõ hoäi. Do vaäy, caàn phaûi xoùa boû cheá ñoä sôû höõu tö nhaân vaø thay vaøo ñoù laø cheá ñoä sôû höõu xaõ Tö baûn luaän, 1867, 1885, 1894. hoäi (toaøn daân vaø taäp theå) ñeå xaây döïng xaõ hoäi coâng baèng, vaên 3. Xaõ hoäi hoïc cuûa Herbert Spencer (1820 - 1903) minh. OÂng laø nhaø Xaõ hoäi hoïc ngöôøi Anh soáng trong tình hình Veà quy luaät phaùt trieån cuûa lòch söû, Marx ñaõ chæ raèng chính trò - xaõ hoäi Anh theá kyû 19 khoâng coù nhieàu bieán ñoäng lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi traûi qua naêm hình thaùi kinh teá - xaõ gay gaét nhö ôû Phaùp. OÂng ñaõ phaùt trieån “Lyù thuyeát Xaõ hoäi” hoäi: vaøo naêm 1876. Do aûnh höôûng thuyeát tieán hoùa Darwin (1809 - 15 16
9. 1882), oâng ñöa ra quan ñieåm tieán hoùa xaõ hoäi. OÂng giaûi thích: söï bieán chuyeån xaõ hoäi, oâng cho raèng tieán hoùa laø moät quaù chæ coù caùc caù nhaân naøo, heä thoáng xaõ hoäi naøo coù khaû naêng trình töï nhieân vaø söï tieán hoùa khoâng laøm caûn trôû böôùc tieán cuûa thích nghi nhaát vôùi moâi tröôøng xung quanh thì môùi coù theå toàn nhaân loaïi. taïi ñöôïc trong cuoäc ñaáu tranh sinh toàn. 4. Xaõ hoäi hoïc cuûa Emile Durkheim (1858 - 1917) Spencer coi xaõ hoäi nhö laø moät cô theå soáng, cuõng nhö moïi hieän töôïng töï nhieân, xaõ hoäi vaän ñoäng vaø phaùt trieån theo OÂng laø nhaø Xaõ hoäi hoïc noåi tieáng ngöôøi Phaùp, laø nhaø quy luaät. OÂng cho raèng nguyeân lyù cô baûn nhaát cuûa Xaõ hoäi khoa hoïc chuyeân ngaønh ñaàu tieân trong lòch söû Xaõ hoäi hoïc, hoïc laø nguyeân lyù tieán hoùa. Caùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi phaùt trieån ngöôøi ñaët neàn taûng xaây döïng chuû nghóa chöùc naêng vaø chuû tuaân theo nhöõng quy luaät tieán hoùa töø xaõ hoäi coù cô caáu nhoû, nghóa cô caáu vaø laø nhaø Xaõ hoäi hoïc caû töø cô sôû khoa hoïc laãn ñôn giaûn, chuyeân moân hoùa thaáp, khoâng oån ñònh, deã phaân raõ chính trò. OÂng laø ngöôøi coù coâng ñaàu tieân ñöa khoa hoïc xaõ hoäi ñeán xaõ hoäi coù cô caáu lôùn, phöùc taïp, chuyeân moân hoùa cao, coù hoïc vaøo nghieân cöùu giaûng daïy trong caùc tröôøng Ñaïi hoïc ôû söï lieân keát beàn vöõng vaø oån ñònh. Phaùp. Trong thôøi kyø laøm vieäc ôû Bordeaux, oâng ñaõ cho ra ñôøi ba taùc phaåm quan troïng: OÂng cho raèng caùc hieän töôïng, quaù trình xaõ hoäi luoân gaén lieàn vôùi caùc caù nhaân vôùi taát caû caùc ñaëc ñieåm veà ñoäng cô, nhu Söï phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi, caàu, tình caûm, trí tueä vaø haønh ñoäng phöùc taïp, ña daïng. Caùc quy taéc cuûa phöông phaùp Xaõ hoäi hoïc, Nguyeân lyù cô baûn cuûa Xaõ hoäi hoïc laø nguyeân lyù tieán hoùa Töï töû. xaõ hoäi. Söï tieán hoùa xaõ hoäi taát yeáu seõ ñöa ra xaõ hoäi tieán leân töø xaõ hoäi thuaàn nhaát, ñôn giaûn ñeán xaõ hoäi phöùc taïp, ña daïng, töø  Durkheim quan nieäm veà Xaõ hoäi hoïc: traïng thaùi baát oån ñònh, khoâng hoaøn haûo ñeán traïng thaùi caân Laø khoa hoïc nghieân cöùu söï kieän xaõ hoäi, xaõ hoäi hoïc, söû baèng, hoaøn haûo. duïng phöông phaùp thöïc chöùng (quan saùt) ñeå nghieân cöùu, giaûi OÂng phaân chia xaõ hoäi thaønh hai loaïi: thích nguyeân nhaân vaø caùc chöùc naêng cuûa söï kieän xaõ hoäi, chòu aûnh höôûng nhieàu veà lyù luaän cuûa caùc nhaø tö töôûng chaâu Aâu Xaõ hoäi quaân söï vôùi ñaëc tröng laø cô cheá toå chöùc, ñieàu nhö Staint-Simon, A.Comte, H.Spencer OÂng chuû tröông Xaõ chænh mang tính taäp trung, ñoäc ñoaùn ñeå phuïc vuï muïc tieâu hoäi hoïc phaûi trôû thaønh khoa hoïc veà caùc quy luaät toå chöùc xaõ quoác phoøng vaø chieán tranh; hoäi. OÂng quan nieäm xaõ hoäi bieán ñoåi töø xaõ hoäi ñôn giaûn (cô Xaõ hoäi coâng nghieäp vôùi ñaëc tröng laø cô cheá toå chöùc hoïc) ñeán xaõ hoäi phöùc taïp (höõu cô). Xaõ hoäi hoïc cuûa oâng xoay ít taäp trung vaø ít ñoäc ñoaùn nhaèm phuïc vuï muïc tieâu saûn xuaát quanh moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø xaõ hoäi. haøng hoùa vaø dòch vuï. Muoán Xaõ hoäi hoïc trôû thaønh khoa hoïc thì caàn phaûi xaùc Toùm laïi, Spencer ñaõ ñeå laïi nhieàu yù töôûng quan troïng ñònh ñoái töôïng nghieân cöùu moät caùch khoa hoïc. Phaûi coi xaõ ñöôïc tieáp tuïc phaùt trieån trong caùc tröôøng phaùi, lyù thuyeát Xaõ hoäi, cô caáu xaõ hoäi, thieát cheá xaõ hoäi, ñaïo ñöùc, truyeàn thoáng, hoäi hoïc hieän ñaïi. OÂng duøng lyù thuyeát tieán hoùa ñeå giaûi thích 17 18
10. phong tuïc, taäp quaùn, yù thöùc taäp theå laø caùc söï kieän xaõ hoäi, – Khaùi nieäm ñoaøn keát xaõ hoäi: Khaùi nieäm naøy gaàn gioáng caùc söï vaät, caùc baèng chöùng coù theå quan saùt ñöôïc. khaùi nieäm hoäi nhaäp xaõ hoäi hieän nay ñang söû duïng. Duøng khaùi Trong vieäc xaùc ñònh ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi nieäm naøy chæ moái quan heä giöõa caù nhaân - xaõ hoäi, giöõa caù hoïc laø söï kieän xaõ hoäi, oâng ñaõ ñeà ra caùc qui taéc cuûa phöông nhaân - caù nhaân, giöõa caù nhaân - nhoùm xaõ hoäi. Neáu khoâng coù phaùp xaõ hoäi hoïc, ñaëc bieät laø phöông phaùp luaän caáu truùc - chöùc ñoaøn keát xaõ hoäi thì caù nhaân rieâng leû, bieät laäp, khoâng taïo naêng ñeå töø ñoù phaùt hieän ra nguyeân nhaân, chöùc naêng heä quaû thaønh xaõ hoäi vôùi tö caùch laø moät chænh theå (trong taùc phaåm cuûa caùc söï kieän xaõ hoäi ñoái vôùi söï vaän ñoäng oån ñònh traät töï cuûa “Phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi”, oâng cho raèng, ñoaøn keát laø heä thoáng xaõ hoäi. phöông thöùc cuûa nhöõng moái quan heä, laø moät kieåu quan heä, moät hình thöùc cuûa khaû naêng xaõ hoäi. OÂng phaân bieät roõ hai  Phöông phaùp nghieân cöùu Xaõ hoäi hoïc cuûa Durkheim: hình thöùc ñoaøn keát: ñoaøn keát maùy moùc vaø ñoaøn keát coù toå – Söï kieän xaõ hoäi ñöôïc hieåu theo hai nghóa: thöù nhaát, chöùc, trong ñoù ñoaøn keát maùy moùc seõ daàn bò thay theá bôûi ñoaøn caùc söï kieän xaõ hoäi vaät chaát nhö nhoùm, daân cö vaø toå chöùc xaõ keát coù toå chöùc). hoäi; thöù hai, caùc söï kieän xaõ hoäi phi vaät chaát nhö heä thoáng – Ñoaøn keát cô hoïc laø kieåu ñoaøn keát xaõ hoäi döïa treân söï chính trò, chuaån möïc, phong tuïc taäp quaùn xaõ hoäi; thuaàn nhaát ñôn ñieäu cuûa caùc giaù trò, nieàm tin, caù nhaân gaén boù – Theo Durkheim, söï kieän xaõ hoäi coù ba ñaëc tröng cô vôùi nhau vì coù söï kieåm soaùt cuûa xaõ hoäi vaø vì loøng trung thaønh baûn: cuûa caù nhaân ñoái vôùi truyeàn thoáng, taäp tuïc vaø quan heä gia ñình Söï kieän xaõ hoäi laø nhöõng gì beân ngoaøi caù nhaân, caùc – Ñoaøn keát höõu cô laø kieåu ñoaøn keát xaõ hoäi döïa treân söï caù nhaân khoâng chæ sinh ra trong moâi tröôøng ñaõ coù saün caùc söï phong phuù, ña daïng cuûa caùc moái lieân heä, töông taùc giöõa caùc kieän nhö caùc thieát keá, chuaån möïc, giaù trò, nieàm tin, cô caáu xaõ caù nhaân vôùi caùc boä phaän caáu thaønh xaõ hoäi. hoäi , hoï coøn ñöôïc hoïc taäp, chia seû vaø tuaân thuû caùc chuaån möïc xaõ hoäi; Toùm laïi, Xaõ hoäi hoïc cuûa Durkheim nghieân cöùu caùc söï kieän xaõ hoäi. OÂng ñaõ xaây döïng ñöôïc cô sôû lyù thuyeát Xaõ hoäi Caùc söï kieän xaõ hoäi bao giôø cuõng laø chung ñoái vôùi hoïc. OÂng cho raèng xaõ hoäi tieán boä ñöôïc laø do coù söï goùp phaàn nhieàu caù nhaân, noù ñöôïc toaøn coäng ñoàng xaõ hoäi chia seû, chaáp chung cuûa nieàm tin, giaù trò cuûa moãi thaønh vieân. OÂng quan nhaän; nieäm caùc chuaån möïc xaõ hoäi, quy taéc xaõ hoäi luoân coù taùc duïng Caùc söï kieän xaõ hoäi bao giôø cuõng coù söùc maïnh kieåm ñieàu tieát haønh vi vaø thaùi ñoä cuûa caù nhaân thoâng qua nhöõng giaù soaùt, haïn cheá, cöôõng cheá haønh ñoäng vaø haønh vi cuûa caùc caù trò maø caù nhaân ñaõ noäi taâm hoùa. Taùc phaåm Töï töû khoâng chæ nhaân. thuaàn tuùy mang tính caù nhaân maø noù coøn mang caû yeáu toá xaõ hoäi nöõa.  Caùc khaùi nieäm cô baûn trong Xaõ hoäi hoïc Durkheim: 19 20
11. 5. Xaõ hoäi hoïc cuûa Max Weber (1864 - 1920) Khoâng phaûi haønh ñoäng naøo cuõng coù tính xaõ hoäi. Ví duï: OÂng laø nhaø Xaõ hoäi hoïc ngöôøi Ñöùc, ñaõ coù nhöõng ñoùng Haønh ñoäng chæ nhaèm ñeán caùc söï vaät maø khoâng tính ñeán haønh goùp raát lôùn veà maët phöông phaùp luaän ñoái vôùi Xaõ hoäi hoïc hieän vi cuûa ngöôøi khaùc thì khoâng ñöôïc goïi laø haønh ñoäng xaõ hoäi; ñaïi trong boái caûnh lòch söû xaõ hoäi vaø trieát hoïc Ñöùc cuoái theá kyû haønh ñoäng cuûa caùc caù nhaân trong moät ñaùm ñoâng cuõng khoâng 19 vôùi nhöõng cuoäc tranh luaän veà baûn chaát phöông phaùp khoa coi laø haønh ñoäng xaõ hoäi, nhö trôøi ñoå möa treân ñöôøng phoá thì hoïc xaõ hoäi - khoa hoïc töï nhieân (KHXH - KHTN): nhieàu ngöôøi che duø, maëc aùo möa thì khoâng phaûi haønh ñoäng xaõ hoäi; hai ngöôøi ñi xe queät nhau; haønh ñoäng baét chöôùc thuaàn OÂng quan nieäm, veà phöông phaùp luaän cuûa xaõ hoäi tuùy hay laøm theo ngöôøi khaùc ñeàu khoâng phaûi laø haønh ñoäng hoïc thì ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa khoa hoïc töï nhieân laø caùc söï xaõ hoäi. Nhöng söï baét chöôùc ñoù laø moát, laø maãu möïc, neáu kieän vaät lyù cuûa giôùi töï nhieân, coøn ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa khoâng seõ bò ngöôøi khaùc cheâ cöôøi thì haønh ñoäng baét chöôùc ñoù khoa hoïc xaõ hoäi laø hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. laø haønh ñoäng xaõ hoäi, vì vaäy raát khoù xaùc ñònh ñöôïc bieân giôùi Tri thöùc khoa hoïc töï nhieân laø söï hieåu bieát veà giôùi töï giöõa haønh ñoäng xaõ hoäi vaø haønh ñoäng khoâng xaõ hoäi nhieân coù theå giaûi thích noù baèng caùc quy luaät khaùch quan, Coù boán loaïi haønh ñoäng xaõ hoäi: chính xaùc, coøn tri thöùc khoa hoïc xaõ hoäi laø söï hieåu bieát veà xaõ + Haønh ñoäng duy lyù – coâng cuï laø haønh doäng ñöôïc thöïc hoäi do con ngöôøi taïo ra. hieän vôùi söï caân nhaéc, tính toaùn, löïa choïn coâng cuï, phöông Khoa hoïc töï nhieân chæ caàn quan saùt caùc söï kieän cuûa tieän, muïc ñích sao cho coù hieäu quaû nhaát: haønh ñoäng kinh teá. töï nhieân vaø töôøng thuaät laïi keát quaû quan saùt laø ñu; coøn khoa hoïc xaõ hoäi, ngoaøi phaïm vi quan saùt thì coøn phaûi giaûi thích, lyù + Haønh ñoäng duy lyù – giaù trò laø haønh ñoäng ñöôïc thöïc giaûi ñoäng cô, quan nieäm vaø thaùi ñoä cuûa caùc caù nhaân. Ñaëc hieän vì baûn thaân haønh ñoäng. Loaïi haønh ñoäng naøy coù theå bieät, giaûi thích xem nhöõng chuaån möïc vaên hoùa, heä giaù trò vaø nhaèm vaøo nhöõng muïc ñích phi lyù nhöng laïi thöïc hieän baèng nhöõng hieåu bieát cuûa caù nhaân aûnh höôûng nhö theá naøo ñeán nhöõng coâng cuï, phöông tieän duy lyù: haønh vi tín ngöôõng. haønh ñoäng cuûa hoï. + Haønh ñoäng duy lyù – truyeàn thoáng laø haønh ñoäng tuaân OÂng cho raèng, Xaõ hoäi hoïc laø khoa hoïc coá gaéng giaûi thuû nhöõng thoùi quen, nghi leã, phong tuïc, taäp quaùn ñöôïc thích haønh ñoäng xaõ hoäi vaø tieán ñeán giaûi thích nhaân quaû veà truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc: “haønh ñoäng theo ngöôøi ñöôøng loái vaø hieäu quaû haønh ñoäng xaõ hoäi. xöa”, “caùc cuï daïy”, “coå nhaân noùi” Haønh ñoäng xaõ hoäi laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa Xaõ hoäi + Haønh ñoäng duy caûm (xuùc caûm) laø haønh ñoäng do xuùc hoïc. Ñoù laø haønh ñoäng ñöôïc chuû theå gaén cho noù moät yù nghóa chuû caûm hoaëc tình caûm boäc phaùt gaây ra maø khoâng coù söï caân quan naøo ñoù, laø haønh ñoäng coù tính ñeán haønh vi cuûa ngöôøi khaùc, nhaéc, xem xeùt, phaân tích: nhö haønh ñoäng ñaùm ñoâng quaù ñöôïc ñònh höôùng tôùi ngöôøi khaùc, trong ñöôøng loái trong quaù trình khích cuûa noù. Toùm laïi, coâng lao quan troïng cuûa M.Weber ñoái vôùi Xaõ hoäi hoïc hieän ñaïi laø vieäc ñöa ra nhöõng quan nieäm vaø caùch giaûi 21 22
12. quyeát ñoäc ñaùo nhöõng vaán ñeà lyù luaän vaø phöông phaùp nghieân chính xaùc, thöïc tieãn soáng ñoäng khoâng theå choái caõi ñeå xaây cöùu khoa hoïc Xaõ hoäi hoïc. Xaõ hoäi hoïc coù nhieäm vuï traû lôøi döïng vaø phaùt trieån moät xaõ hoäi môùi – xaõ hoäi chuû nghóa. nhöõng caâu hoûi veà ñoäng cô, yù nghóa cuûa haønh ñoäng xaõ hoäi. ÔÛ nhöõng naêm ñaàu theá kyû thöù XX, Lenin ñaõ nghieân cöùu Xem xeùt ñoäng cô naøo thuùc ñaåy, chi phoái, daãn daét caù nhaân, raát nhieàu nhöõng vaán ñeà veà Xaõ hoäi hoïc. Moät laàn nöõa Ngöôøi nhoùm xaõ hoäi phaûi haønh ñoäng vaø nhöõng haønh ñoäng ñoù coù yù ñaõ nhaán maïnh raèng ñeå nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc mang tính thöïc nghóa nhö theá naøo vôùi caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi. Xaõ hoäi söï khoa hoïc phaûi xuaát phaùt töø nhöõng söï kieän thaät chính xaùc. hoïc ñeå giaûi thích nguyeân nhaân, ñieàu kieän vaø heä quaû cuûa haønh Phaûi xeùt ñeán caùc söï thaät rieâng bieät, nhöõng söï thaät coù lieân ñoäng xaõ hoäi. Ngoaøi ra, lyù thuyeát Xaõ hoäi hoïc cuûa oâng coøn quan ñeán nhöõng vaán ñeà ñang xeùt, nhöõng söï thaät ñaõ ñöôïc löïa nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà veà caùc haønh ñoäng xaõ hoäi vaø phaân choïn. taàng xaõ hoäi, veà xaõ hoäi tö baûn noùi chung ñeàu ñeà caäp ñeán hai yeáu toá kinh teá vaø yeáu toá phi kinh teá trong quaù trình hình Trong khi phaùt trieån vaø tieáp tuïc hoaøn thieän khoa hoïc xaõ thaønh vaø bieán ñoåi cô caáu xaõ hoäi. hoäi hoïc Marxism-Leninism, caùc nhaø kinh ñieån cuûa chuû nghóa Marx-Leânin luoân söû duïng phöông phaùp laøm vieäc theå hieän söï IV. KHAÙI QUAÙT XAÕ HOÄI HOÏC MARX - LENIN thoáng nhaát giöõa lyù luaän vaø kinh nghieäm. Ñoù laø moät ñoøi hoûi quan troïng trong caùc hoaït ñoäng cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc nhaèm Marx vaø Engels laø nhöõng nhaø saùng laäp ra Xaõ hoäi hoïc phuïc vuï söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi. khoa hoïc. Caùc oâng ñaõ phaân tích khaù saâu saéc vaø toaøn dieän xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa, phaân tích moät caùch saâu saéc nhöõng maâu ÔÛ Vieät Nam, ngaønh Xaõ hoäi hoïc tuy môùi ñöôïc xaây döïng, thuaãn trong xaõ hoäi tö baûn, ñaõ chöùng minh quan ñieåm duy vaät song ñaõ coù raát nhieàu coá gaéng phaùt huy taùc duïng ñeå nhaän thöùc veà lòch söû vaø xaõ hoäi. Marx vaø Engels ñaõ phaùt hieän ra nhöõng vaø öùng duïng vaøo quaûn lyù xaõ hoäi. Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc ñaõ quy luaät phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn, phaùt hieän ra tính keát hôïp chaët cheõ vôùi caùc caáp uûy Ñaûng, caùc toå chöùc nhaø nöôùc quy luaät taát yeáu cuûa böôùc quaù ñoä töø chuû nghóa tö baûn sang vaø caùc ñoaøn theå quaàn chuùng ñaõ coù nhöõng coâng trình khaûo saùt, chuû nghóa xaõ hoäi. Di saûn ñoà soä cuûa Marx vaø Engels ñaõ ñöôïc phaân tích döï ñoaùn döï baùo tình hình thöïc tieãn xaõ hoäi, töø ñoù ñeà quaùn trieät vaø phaùt trieån thoâng qua caùc taùc phaåm: Tö baûn, Ñaáu xuaát nhöõng giaûi phaùp quaûn lyù xaõ hoäi nhaèm phuïc vuï quaù trình tranh giai caáp ôû Phaùp, Ngaøy 18 thaùng söông muø cuûa Lui coâng nghieäp hoùa vaø hieän ñaïi hoùa treân taát caû caùc lónh vöïc cuûa Bonapactô, Noäi chieán ôû Phaùp ñôøi soáng xaõ hoäi. Töø giöõa theá kyû thöù XX ñeán nay, khoa hoïc xaõ hoäi hoïc Tuy nhieân, Xaõ hoäi hoïc laø moät ngaønh khoa hoïc coøn môùi ñaõ phaùt trieån maïnh meõ treân theá giôùi. Nhaân loaïi ñaõ chöùng laï ôû nöôùc ta, ñoäi nguõ caùc chuyeân gia xaõ hoäi hoïc coøn thieáu, kieán, ghi nhaän keá thöøa vaän duïng vaø saùng taïo lyù luaän xaõ hoäi ñieàu kieän vaø kinh phí hoaït ñoäng coøn khoù khaên, vì vaäy chöa hoïc cuûa Marx, Engels, Lenin. Tö töôûng Xaõ hoäi hoïc quan ñaùp öùng ñöôïc nhöõng ñoøi hoûi cuûa xaõ hoäi. Ñaûng ta ñaõ chæ roõ troïng cuûa Lenin ñöôïc theå hieän roõ trong nhieàu taùc phaåm. “Caàn phaûi phaùt trieån nhanh caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi vaø Lenin nhaán maïnh söï caàn thieát döïa vaøo caùc söï kieän coù thaät, nhaân vaên: kinh teá hoïc, khoa hoïc chính trò, khoa hoïc quaûn lyù, 23 24
13. luaät hoïc. Phaûi ñöa khoa hoïc xaõ hoäi hoïc vaøo trong ñôøi soáng xaõ hoäi môùi ñaùp öùng, lyù giaûi ñöôïc nhöõng böùc xuùc do cuoäc soáng BAØI 2 ñaët ra”. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ CHÖÙC NAÊNG XAÕ HOÄI HOÏC Coâng cuoäc ñoåi môùi toaøn dieän ñaát nöôùc do Ñaûng khôûi xöôùng vaø qua 20 naêm thöïc hieän coâng cuoäc ñoåi môùi, daân toäc ta ñaõ thu ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan trong treân taát caû caùc lónh vöïc. Ñaëc bieät, ñeå phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi theo höôùng coâng I. XAÕ HOÄI HOÏC LAØ GÌ? nghieäp hoùa - hieän ñaïi hoùa ñoøi hoûi chuùng ta caàn phaûi khoâng 1. Khaùi nieäm ngöøng naâng cao nhaän thöùc vaø giaûi quyeát caùc vaán ñeà kinh teá - Xaõ hoäi hoïc laø khoa hoïc veà xaõ hoäi, laø hoïc thuyeát veà xaõ xaõ hoäi, veà nguoàn löïc con ngöôøi, veà moái quan heä giöõa ngöôøi hoäi, nhöng ñeå ñònh nghóa moät caùch thaät chính xaùc vaø phaûn aùnh vôùi ngöôøi Xaõ hoäi hoïc caøng coù yù nghóa thieát thöïc vaø boå ích. ñöôïc ñoái töôïng vaø chöùc naêng cuûa noù, thì ñaây laø vaán ñeà heát söùc Nhaän thöùc Xaõ hoäi hoïc laø moät quaù trình raát phöùc taäp vaø lyù khoù khaên. Vieäc ñònh nghóa, laøm roõ khaùi nieäm Xaõ hoäi hoïc coù luaän cuûa Xaõ hoäi hoïc veà ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi ñöôïc lieân quan maät thieát ñeán ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa Xaõ hoäi hoïc. xaây döïng treân cô sôû thu thaäp thoâng tin, taøi lieäu töø thöïc teá xaõ Hieän nay coù raát nhieàu ñònh nghóa, nhöng nhìn chung caùc nhaø hoäi ñeå töø ñoù phaân tích, lyù giaûi nhöõng vaán ñeà do cuoäc soáng ñaët xaõ hoäi hoïc ñeàu ñöa ra vaø nhaát trí nhöõng ñieåm cô baûn gioáng ra, ñoàng thôøi giuùp cho caùc nhaø quaûn lyù hoaïch ñònh caùc chính nhau veà Xaõ hoäi hoïc. saùch kinh teá - xaõ hoäi cho phuø hôïp. Trong Ñeà cöông baøi giaûng xaõ hoäi hoïc cuûa Hoïc vieän Chính trò quoác gia Hoà Chí Minh, ñònh nghóa ñöôïc neâu nhö sau: Xaõ hoäi hoïc laø moät moân khoa hoïc xaõ hoäi, nghieân cöùu veà tính chænh theå cuûa caùc quan heä xaõ hoäi (tính chaát xaõ hoäi cuûa ñôøi soáng con ngöôøi), laø khoa hoïc veà caùc quy luaät phoå bieán vaø ñaëc thuø cuûa hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi, veà caùc cô cheá hoaït ñoäng vaø caùc hình thöùc bieåu hieän cuûa caùc quy luaät trong hoaït ñoäng cuûa caùc caù nhaân, caùc taäp ñoaøn xaõ hoäi, caùc giai caáp, caùc daân toäc. Trong cuoán Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông cuûa Nguyeãn Minh Hoøa ñònh nghóa nhö sau: Xaõ hoäi hoïc nghieân cöùu caùc quan heä xaõ hoäi cuûa chuû theå xaõ hoäi, noù nghieân cöùu traïng thaùi xaõ hoäi trong töøng giai ñoaïn cuï theå, nghieân cöùu nhöõng moái taùc ñoäng qua laïi trong nhöõng khu vöïc daân cö, taäp theå lao ñoäng, nhoùm xaõ hoäi vaø gia ñình. 25 26
14. Xaõ hoäi hoïc bao giôø cuõng gaén lieàn vôùi moät theá giôùi quan nghieân cöùu moái quan heä, taâm lyù xaõ hoäi, nghieân cöùu ñôøi soáng trieát hoïc nhaát ñònh, Xaõ hoäi hoïc cuûa chuùng ta döïa treân neàn trong caùc nhoùm xaõ hoäi chi phoái nhö theá naøo ñeán nhaän thöùc vaø taûng tö töôûng cuûa chuû nghóa Marx-Lenin, ñoù laø Xaõ hoäi hoïc öùng xöû cuûa con ngöôøi. Marx-Lenin, moân khoa hoïc veà xaõ hoäi. c. Xaõ hoäi hoïc vôùi kinh teá hoïc 2. Moái quan heä xaõ hoäi hoïc vôùi caùc khoa hoïc khaùc Kinh teá hoïc nghieân cöùu quaù trình saûn xuaát, löu thoâng, a. Xaõ hoäi hoïc vôùi Trieát hoïc phaân phoái vaø tieâu duøng cuûa caûi vaät chaát xaõ hoäi. Kinh teá hoïc chuù yù giaûi quyeát caùc vaán ñeà nhö tieàn teä, giaù caû, tyû suaát lôïi Nhöõng nhaø saùng laäp ra moân Xaõ hoäi hoïc ñeàu laø nhöõng nhuaän, aûnh höôûng cuûa thueá ñeán tieâu duøng Xaõ hoäi hoïc thì keát trieát gia, tröôùc khi Xaõ hoäi hoïc trôû thaønh moät khoa hoïc ñoäc laäp hôïp vôùi kinh teá hoïc nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc kinh teá, nghieân cöùu thì noù ñaõ toàn taïi vaø gaén lieàn vôùi trieát hoïc. Trieát hoïc laø moät heä thoáng caùc yù töôûng, caùc giaù trò, laø moät heä thoáng caùc tö töôûng moái quan heä kinh teá giöõa khía caïnh kinh teá vaø phi kinh teá cuûa suy tö, con ngöôøi phaûi keát hôïp vôùi nhau vaø haønh ñoäng nhö ñôøi soáng xaõ hoäi. theá naøo. Coøn Xaõ hoäi hoïc thì nghieân cöùu caùch thöùc con ngöôøi öùng xöû vôùi nhau nhö theá naøo, vaø haäu quaû cuûa loái öùng xöû naøy II. ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU CUÛA XAÕ HOÄI HOÏC ra sao? Trieát hoïc cung caáp cho Xaõ hoäi hoïc phöông phaùp luaän 1. Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa Xaõ hoäi hoïc khoa hoïc khi xem xeùt caùc söï kieän xaõ hoäi, coøn xaõ hoäi hoïc ñaët troïng taâm vaøo vieäc nghieân cöùu söï töông taùc cuûa con ngöôøi Cho ñeán nay vaãn coøn raát nhieàu yù kieán, nhieàu quan ñieåm trong xaõ hoäi, ñaëc bieät laø noù chuù troïng nghieân cöùu söï hình xung quanh vaán ñeà ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc. Caùc thaønh vaø keát caáu trong xaõ hoäi, caùc phong tuïc, taäp quaùn, caùc cuoäc thaûo luaän nhaèm xaùc laäp moái lieân heä giöõa caùc nghieân cöùu giaù trò xuaát phaùt Xaõ hoäi hoïc ñi tìm nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi, xaõ hoäi hoïc vaø trieát hoïc xaõ hoäi cuûa chuû nghóa Marx. Keát quaû nhöõng logic ñaèng sau chi phoái caùc öùng xöû cuûa con ngöôøi. cuûa caùc cuoäc thaûo luaän ñaõ ñöa ra ñöôïc quan nieäm xaõ hoäi hoïc ôû Ñoàng thôøi Xaõ hoäi hoïc cuõng taùc ñoäng trôû laïi trieát hoïc, noù cung ba caáp ñoä: caáp cho trieát hoïc nhöõng tö lieäu, nhöõng söï kieän, nhöõng hieän Thöù nhaát laø chuû nghóa duy vaät lòch söû vaø lyù luaän Xaõ töôïng xaõ hoäi ñeå trieát hoïc xem xeùt. hoäi hoïc ñaïi cöông; b. Xaõ hoäi hoïc vôùi Taâm lyù hoïc Thöù hai laø lyù luaän Xaõ hoäi hoïc chuyeân bieät; Taâm lyù hoïc nghieân cöùu söï phaùt trieån tinh thaàn, söï xuùc Thöù ba laø caùc nghieân cöùu Xaõ hoäi hoïc cuï theå. caûm cuûa con ngöôøi trong ñôøi soáng xaõ hoäi, coøn Xaõ hoäi hoïc Do vaäy, khoâng theå quy Xaõ hoäi hoïc veà ñoái töôïng cuûa nghieân cöùu veà caùc nhoùm ngöôøi, caùc coäng ñoàng ngöôøi. Taâm lyù trieát hoïc xaõ hoäi. Söï khaùc bieät giöõa chuùng laø ôû choã Xaõ hoäi hoïc hoïc haønh vi vaø taâm lyù hoïc öùng duïng cuõng ñeàu chuù yù ñeán xem xeùt xaõ hoäi qua caùc phaïm truø vaø caùc khaùi nieäm ñaëc bieät haønh vi, tình caûm, trí nhôù cuûa con ngöôøi ôû ñoù noù bieåu hieän söï hôn so vôùi trieát hoïc xaõ hoäi. Ngoaøi ra, coøn qua caùc khaùi nieäm töông taùc giöõa caùc caù nhaân vaø nhoùm xaõ hoäi. Xaõ hoäi hoïc 27 28
15. gaén vôùi caùc nhaân toá ñaõ ñöôïc kieåm nghieäm Khaùc vôùi caùc hieän, veà nguyeân nhaân, ñoäng löïc vaø xu höôùng phaùt trieån cuûa phaïm truø Trieát hoïc, caùc khaùi nieäm cô baûn cuûa Xaõ hoäi hoïc chuùng. khoâng phaûi laø vaät chaát vaø yù thöùc maø laø caáu truùc xaõ hoäi vaø Roõ raøng ñoái töôïng cuûa Xaõ hoäi hoïc laø caùc hieän töôïng xaõ thieát cheá xaõ hoäi, khoâng phaûi laø con ngöôøi maø laø nhaân caùch hoäi, caùc söï kieän xaõ hoäi. Ñoù laø nhöõng söï kieän coù tính caùch taäp vaø tính caùch laø moät loaïi hình xaõ hoäi vaø caùc quaù trình xaõ hoäi theå khoâng phaûi cuûa moät caù nhaân ñôn leû maø laø cuûa nhieàu caù hoùa caùc caù theå, khoâng phaûi laø caùc quan heä xaõ hoäi maø ñuùng nhaân cuøng vôùi moái quan heä cuûa noù. Noù nghieân cöùu keát caáu hôn ñoù laø söï töông taùc xaõ hoäi vaø caùc moái lieân heä qua laïi xaõ toaøn boä. Heä thoáng xaõ hoäi, xem hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø söï hoäi. phaùt trieån cuûa heä thoáng caùc quan heä xaõ hoäi cuøng caùc moái lieân Ñeå xaùc ñònh ñoái töôïng cuûa Xaõ hoäi hoïc caàn phaûi tìm ra heä, taùc ñoäng höõu cô vôùi nhau. Khi nghieân cöùu caùc söï kieän xaõ caùc khaùi nieäm then choát vaø cô baûn cuûa khoa hoïc naøy: hoäi thì ñaëc tröng cuûa Xaõ hoäi hoïc laø nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi, nhöõng löïc xaõ hoäi ñaõ aûnh höôûng nhö theá naøo ñeán caùch thöùc öùng Heä thoáng xaõ hoäi laø moät phaïm truø xaõ hoäi hoïc quan xöû cuûa chuùng ta. Ñoù laø nhöõng thöïc theå cuûa ñôøi soáng maø con troïng trong nhieàu lyù luaän Xaõ hoäi hoïc vó moâ. Ñoù laø ñoái töôïng ngöôøi taïo ra, xuaát phaùt töø söï töông taùc cuûa con ngöôøi giöõa caùc nghieân cöùu tính chænh theå, tính oån ñònh cuûa toå chöùc xaõ hoäi, noù hoaït ñoäng ñoù. nghieân cöùu caùc heä thoáng xaõ hoäi, tính chænh theå vaø caùc tính quy luaät vaän haønh cuûa chuùng; 2. Cô caáu cuûa moân Xaõ hoäi hoïc Coäng ñoàng xaõ hoäi laø khaùi nieäm then choát trong vieäc Cô caáu cuûa moân khoa hoïc xaõ hoäi hoïc ñöôïc phaân chia xaùc ñònh ñoái töôïng xaõ hoäi. Vì coäng ñoàng xaõ hoäi bao haøm theo hai phöông dieän, ñoù laø: phaåm chaát quyeát ñònh cuûa söï vaän ñoäng phaùt trieån cuûa chænh theå xaõ hoäi. Nguoàn goác cuûa söï vaän ñoäng phaùt trieån naøy laø do Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông vaø Xaõ hoäi hoïc chuyeân bieät; söï xung ñoät lôïi ích cuûa caùc chuû theå xaõ hoäi, caùc giai caáp vaø Xaõ hoäi hoïc tröøu töôïng - lyù thuyeát vaø Xaõ hoäi hoïc cuï caùc keát caáu cuûa chuû theå xaõ hoäi khaùc; theå - thöïc nghieäm. Ñoái töôïng cuûa Xaõ hoäi hoïc laø caùc coäng ñoàng xaõ hoäi, a. Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông vaø Xaõ hoäi hoïc chuyeân bieät laø caùc hình thöùc xaõ hoäi cuûa söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông laø caáp ñoä cô baûn cuûa heä thoáng lyù ngöôøi, ñoù laø tính chaát xaõ hoäi cuûa söï hoaït ñoäng cuûa ñôøi soáng thuyeát Xaõ hoäi hoïc, laø khoa hoïc cuûa caùi chung nhaát cuûa caùc quy con ngöôøi, noù bao goàm caùc hình thöùc toå chöùc gia ñình, cö luaät Xaõ hoäi hoïc veà söï hoaït ñoäng vaø phaùt trieån cuûa heä thoáng xaõ daân, coäng ñoàng giai caáp vaø xaõ hoäi, thaønh phaàn daân toäc, ngheà hoäi vaø söï töông taùc qua laïi cuûa caùc yeáu toá hôïp thaønh heä thoáng nghieäp, xaõ hoäi, nhaân khaåu xaõ hoäi. Nhö vaäy ñoái töôïng nghieân xaõ hoäi. cöùu Xaõ hoäi hoïc laø taát caû caùc quaù trình vaø hieän töôïng xaõ hoäi. Trong caùc quaù trình vaø hieän töôïng aáy duø ôû caáp ñoä vi moâ hay Xaõ hoäi hoïc chuyeân bieät laø Xaõ hoäi hoïc chuyeân ngaønh, vó moâ Xaõ hoäi hoïc cuõng taäp trung nghieân cöùu veà möùc ñoä bieåu ñoù laø caáp ñoä cuûa caùc quan heä nhaát ñònh phaûn aùnh moái lieân heä 29 30
16. khaùch quan giöõa caùc maët khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Caùc  Caùc theå cheá xaõ hoäi: lyù luaän Xaõ hoäi hoïc chuyeân bieät laø khaâu trung gian gaén lyù Gia ñình; luaän Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông vôùi vieäc nghieân cöùu Xaõ hoäi hoïc, Giaùo duïc; nghieân cöùu caùc hieän töôïng cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Xaõ hoäi hoïc Toân giaùo; chuyeân bieät ñöôïc phaân chia thaønh caùc phaân ngaønh sau ñaây: Heä thoáng kinh teá; Xaõ hoäi hoïc lao ñoäng; Heä thoáng chính trò. Xaõ hoäi hoïc xung ñoät xaõ hoäi;  Xaõ hoäi bieán caùch: Xaõ hoäi hoïc phaân taàng xaõ hoäi; Tính naêng ñoäng xaõ hoäi; Xaõ hoäi hoïc ñoâ thò; Haønh vi; Xaõ hoäi hoïc noâng thoân; Caùc phong traøo xaõ hoäi; Xaõ hoäi hoïc dö luaän xaõ hoäi - thoâng tin ñaïi chuùng; Bieán ñoåi xaõ hoäi, vaên hoùa vaø chuaån möïc xaõ hoäi. Xaõ hoäi hoïc thanh nieân. b. Xaõ hoäi hoïc tröøu töôïng - lyù thuyeát vaø Xaõ hoäi hoïc cuï ÔÛ caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa, Xaõ hoäi hoïc chuyeân bieät theå - thöïc nghieäm ñöôïc phaân chia ñeán 200 loaïi khaùc nhau. Bao goàm boán phaàn rieâng bieät: Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông laø moät moân lyù thuyeát tröøu töôïng nhaát cuûa xaõ hoäi, noù laø moät khoa hoïc lyù thuyeát, cuõng nhö caùc  Caùc yeáu toá cuûa Xaõ hoäi hoïc goàm: khoa hoïc xaõ hoäi khaùc. Xaõ hoäi hoïc söû duïng moät heä thoáng, Vaên hoùa; nhöõng söï tröøu töôïng hoùa (nhö caùc khaùi nieäm, phaïm truø, quy Caáu truùc xaõ hoäi; luaät, giaû thuyeát xaõ hoäi hoïc ). Töø nhöõng heä thoáng ñoù caùc nhaø Xaõ hoäi hoïc; xaõ hoäi hoïc luoân tìm caùch taùi theå hieän trong quaù trình tö duy veà ñoái töôïng xaõ hoäi, moâ taû traïng thaùi vaø thaâm nhaäp vaøo caùc Töông taùc xaõ hoäi; quy luaät hoaït ñoäng vaø phaùt trieån cuûa noù, hieåu ñöôïc vaø döï baùo Söï leäch chuaån; xu höôùng phaùt trieån cuûa noù trong töông lai. Coäng ñoàng daân cö. Ñoàng thôøi Xaõ hoäi hoïc coøn thuoäc loaïi caùc khoa hoïc thöïc  Baát bình ñaúng xaõ hoäi: nghieäm vì noù ruùt ra ñöôïc caùc keát luaän xaõ hoäi töø caùc traéc Phaân taàng xaõ hoäi; nghieäm, caùc quan saùt thöïc nghieäm xaõ hoäi, töø caùc taøi lieäu thöïc nghieäm thu ñöôïc veà caùc ñoái töôïng xaõ hoäi. Xaõ hoäi hoïc vöøa coù Baát bình ñaúng daân toäc vaø chuûng toäc; tính chaát thöïc nghieäm laïi vöøa coù tính chaát lyù thuyeát ñeà ra caùc Vai troø giôùi tính vaø baát bình ñaúng; quy luaät, noù laø moät khoa hoïc khoâng chæ moâ taû caùc söï kieän Löùa tuoåi vaø baát bình ñaúng. thöïc nghieäm maø coøn ruùt ra ñöôïc nhöõng keát luaän quy luaät vaø 31 32
17. khaùi nieäm töø söï phaân tích caùc döõ kieän thöïc nghieäm. Vì theá xaõ cuûa nguyeân lyù naøy laø giaûi thích söï phaùt trieån xaõ hoäi baèng söï hoäi hoïc laø moät khoa hoïc thöïc nghieäm - lyù thuyeát cho neân phaùt trieån cuûa neàn saûn xuaát vaät chaát. Giaûi thích caùc hình thaùi nhaän thöùc xaõ hoäi hoïc coù hai caáp ñoä laø thöïc nghieäm vaø lyù xaõ hoäi baèng nhöõng ñieàu kieän vaät chaát cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. thuyeát. Nguyeân lyù phaùt trieån: Xem xeùt xaõ hoäi nhö laø moät cô Caáp ñoä thöïc nghieäm bao goàm vieäc thu thaäp thoâng theå ñang vaän ñoäng vaø phaùt trieån. Cuøng vôùi nguyeân lyù duy vaät tin thoâng qua quan saùt, thí nghieäm vaø töø vieäc xöû lyù caùc taïo thaønh moät cô sôû Duy vaät bieän chöùng veà xaõ hoäi. thoâng tin xaõ hoäi ñoù; Nguyeân lyù tính heä thoáng: Xem xeùt xaõ hoäi nhö laø moät Caáp ñoä lyù thuyeát trong xaõ hoäi hoïc laø caùc khaùi nieäm, heä thoáng, moät cô theå xaõ hoäi, moät cô caáu ñan keát phöùc taïp caùc phaïm truø, quy luaät, giaû thuyeát ñöôïc hình thaønh neân moät heä quan heä vaät chaát vaø tö töôûng; toå chöùc ñaëc bieät. Söï theå hieän thoáng. cuûa cô caáu ñoù laø nhöõng thieát cheá xaõ hoäi. Nhaän thöùc lyù thuyeát vaø nhaän thöùc thöïc nghieäm coù moái Nguyeân lyù phaûn aùnh: Theå hieän söï giaûi ñaùp duy vaät quan heä chaët cheõ vôùi nhau. Cuï theå laø nhaän thöùc lyù thuyeát maët thöù hai vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc, raèng hieän thöïc ñöôïc xaây döïng treân cô sôû cuûa nhaän thöùc thöïc nghieäm. Nhaän khaùch quan ñöôïc phaûn aùnh trong nhöõng hình thaùi tö duy, coøn thöùc lyù thuyeát khoâng phaûi laø söï tieáp dieãn ñôn giaûn nhaän thöùc cô caáu cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu ñöôïc phaûn aùnh trong cô caáu thöïc nghieäm. ÔÛ nhaän thöùc lyù thuyeát nhaø Xaõ hoäi hoïc ñaõ döïng cuûa tri thöùc. neân moät heä thoáng roõ raøng caùc ñònh nghóa, khaùi nieäm, giaû thieát vaø giaû ñònh nhöng hoï luoân quay veà vôùi caáp ñoä thöïc Nguyeân lyù tính Ñaûng: Trong nghieân cöùu Xaõ hoäi hoïc nghieäm coi ñoù laø nguoàn goác cuûa söï khaùi quaùt hoùa. Ñoàng phaûi ñöùng treân quan ñieåm cuûa giai caáp coâng nhaân, cuûa toaøn thôøi nhaän thöùc thöïc nghieäm laø caùi coù tröôùc, laø cô sôû cho söï theå nhaân daân lao ñoäng trong söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa khaùi quaùt hoùa lyù thuyeát. Ranh giôùi cuûa hai caáp ñoä: thöïc xaõ hoäi. nghieäm vaø lyù thuyeát trong Xaõ hoäi hoïc chæ laø töông ñoái. III. CHÖÙC NAÊNG VAØ PHÖÔNG PHAÙP CUÛA XAÕ HOÄI 3. Caùc nguyeân lyù xaây döïng tri thöùc Xaõ hoäi hoïc HOÏC Naêm nguyeân lyù cô baûn cuûa Xaõ hoäi hoïc laø: nguyeân lyù 1. Chöùc naêng cô baûn cuûa Xaõ hoäi hoïc duy vaät, nguyeân lyù phaùt trieån, nguyeân lyù tính heä thoáng, nguyeân lyù phaûn aùnh vaø nguyeân lyù tính Ñaûng. Xaõ hoäi hoïc vuõ trang nhöõng tri thöùc veà quy luaät khaùch quan cuûa quaù trình phaùt trieån xaõ hoäi. Nguyeân lyù duy vaät: Laø moät trong nhöõng nguyeân lyù xaây döïng tri thöùc Xaõ hoäi hoïc, noù phaûn aùnh vaø giaûi ñaùp Duy Xaõ hoäi hoïc trang bò nhöõng tri thöùc vaø thöïc tieãn nhaèm vaät maët thöù nhaát, vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc, veà moái quan ñöa ra nhöõng kieán nghò ñeå quaûn lyù moät caùch khoa hoïc quaù heä giöõa tö duy vaø toàn taïi vaø ñöôïc trình baøy thích hôïp vôùi xaõ trình phaùt trieån cuûa caùc lónh vöïc khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi vôùi tö caùch laø quan nieäm duy vaät veà lòch söû. Thöïc chaát hoäi. 33 34
18. Xaõ hoäi hoïc giuùp ta naém baét ñöôïc traïng thaùi tinh thaàn tö Thöù ba, Xaõ hoäi hoïc coù chöùc naêng tö töôûng. Muoán töôûng cuûa con ngöôøi, laø moät coâng cuï ñaéc löïc trong vieäc tuyeân quaûn lyù vaø laõnh ñaïo xaõ hoäi thì caáp quaûn lyù vaø laõnh ñaïo phaûi truyeàn giaùo duïc tö töôûng cho quaàn chuùng nhaân daân vaø ñaáu naém baét ñöôïc tình hình tö töôûng, traïng thaùi taâm lyù xaõ hoäi cuûa tranh choáng caùc heä tö töôûng thuø ñòch phaûn ñoäng. moïi taàng lôùp nhaân daân. Traïng thaùi tö töôûng luoân bieán ñoäng theo nhöõng dieãn bieán cuûa thöïc traïng kinh teá - chính trò vaø xaõ Nhö vaäy, Xaõ hoäi hoïc coù ba chöùc naêng cô baûn: hoäi. Xaõ hoäi hoïc giuùp ta hieåu roõ ñöôïc thöïc traïng tö töôûng xaõ hoäi Thöù nhaát, Xaõ hoäi hoïc coù chöùc naêng nhaän thöùc. Xaõ hoäi ñeå treân cô sôû ñoù laøm toát coâng taùc chính trò tö töôûng, naém baét hoïc ñaõ trang bò nhöõng tri thöùc khoa hoïc veà söï phaùt trieån cuûa xaõ vaø ñònh höôùng ñöôïc dö luaän xaõ hoäi goùp phaàn naâng cao hieäu hoäi vaø nhöõng quy luaät cuûa söï phaùt trieån, vaïch roõ ñöôïc nguoàn quaû cuûa coâng taùc quaûn lyù vaø laõnh ñaïo caùc lónh vöïc cuûa ñôøi goác cuûa quaù trình phaùt trieån ñoù. Noù vaïch ra nhöõng quy luaät soáng xaõ hoäi. Ngoaøi ra Xaõ hoäi hoïc coøn phaùt trieån vaø hình thaønh khaùch quan cuûa caùc hieän töôïng vaø caùc quaù trình xaõ hoäi, ñaõ taïo neân tö duy khoa hoïc, taïo ñieàu kieän hình thaønh thoùi quen suy ra ñöôïc nhöõng tieàn ñeà ñeå nhaän thöùc trieån voïng phaùt trieån cuûa xeùt moïi hieän töôïng xaõ hoäi vaø quaù trình xaõ hoäi phöùc taïp treân xaõ hoäi. Ñoàng thôøi xaõ hoäi hoïc coøn xaùc ñònh ñöôïc nhöõng nhu caàu quan ñieåm duy vaät bieän chöùng, giuùp ta naâng cao tö duy thoâng phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, cuûa caùc giai caáp, caùc taäp ñoaøn vaø caùc thöôøng thaønh tö duy khoa hoïc. nhoùm xaõ hoäi trong caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Ngoaøi ra, Xaõ hoäi hoïc coøn coù nhieäm vuï phaân tích lyù luaän hoaït ñoäng 2. Phöông phaùp cuûa Xaõ hoäi hoïc nhaän thöùc veà xaõ hoäi, xaây döïng lyù luaän vaø phöông phaùp luaän ñeå Chuû nghóa duy vaät lòch söû laø moät phöông phaùp luaän xaõ nhaän thöùc xaõ hoäi. hoäi hoïc. Quan ñieåm nhaän thöùc xaõ hoäi treân laäp tröôøng maùc- Thöù hai, Xaõ hoäi hoïc coù chöùc naêng thöïc tieãn. Ñaây laø xít, ñoù laø quan ñieåm duy vaät, laø söï toàn taïi cuûa xaõ hoäi laø caùi chöùc naêng quan troïng cuûa Xaõ hoäi hoïc. Noù coù moái quan heä thöù nhaát, coøn yù thöùc xaõ hoäi laø caùi thöù hai. Khi giaûi thích söï chaët cheõ vôùi chöùc naêng nhaän thöùc. Xaõ hoäi hoïc ñöa vaøo söï toàn taïi xaõ hoäi, giaûi thích caùc hieän töôïng vaø caùc quaù trình xaõ hoäi phaân tích caùc hieän töôïng xaõ hoäi ñeå laøm saùng toû caùc trieån heát söùc ña daïng vaø phöùc taïp, chuû nghóa duy vaät lòch söû xuaát phaùt voïng vaø xu höôùng phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Ñaëc bieät laø khi töø nhöõng ñieàu kieän hieän thöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, cuûa nhöõng hoaït nghieân cöùu caùc quan heä xaõ hoäi. Xaõ hoäi hoïc giuùp con ngöôøi ñoäng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. ñaët caùc quan heä xaõ hoäi cuûa mình döôùi söï kieåm soaùt cuûa baûn Ñoàng thôøi vôùi quan ñieåm duy vaät lòch söû veà xaõ hoäi thì thaân vaø ñieàu hoøa caùc quan heä ñoù cho phuø hôïp vôùi yeâu caàu Xaõ hoäi hoïc coøn söû duïng phöông phaùp quan ñieåm bieän chöùng. cuûa söï phaùt trieån tieán boä xaõ hoäi. Vieäc döï baùo xaõ hoäi döïa treân Chuû nghóa duy vaät lòch söû vôùi tính caùch laø moät phöông phaùp cô sôû nhaän thöùc saâu saéc caùc quy luaät vaø xu höôùng phaùt trieån luaän khoa hoïc ñeå nhaän thöùc vaø giaûi thích caùc hieän töôïng vaø cuûa xaõ hoäi, laø ñieàu kieän vaø tieàn ñeà ñeå coù keá hoaïch vaø quaûn caùc quaù trình xaõ hoäi trong moái lieân heä vaø tính quy luaät giöõa lyù xaõ hoäi moät caùch khoa hoïc. chuùng. Chuû nghóa duy vaät lòch söû tìm nguoàn goác cuûa caùc hieän töôïng vaø quaù trình xaõ hoäi trong nhöõng maâu thuaãn bieän chöùng khaùch quan noäi taïi giöõa chuùng. Phöông phaùp luaän duy vaät 35 36
19. lòch söû veà nhaän thöùc xaõ hoäi laø phöông phaùp luaän khoa hoïc phuø hôïp vôùi nhöõng quy luaät khaùch quan cuûa baûn thaân thöïc taïi BAØI 3 xaõ hoäi. PHAÏM TRUØ VAØ KHAÙI NIEÄM XAÕ HOÄI HOÏC Phöông phaùp quan ñieåm lòch söû cuï theå laø phöông phaùp cuûa xaõ hoäi hoïc ñeå nhaän thöùc vaø giaûi thích caùc hieän töôïng vaø caùc quaù trình xaõ hoäi. Lenin chæ roõ: “Pheùp bieän chöùng Maùc-xít ñoøi hoûi phaûi phaân tích moät caùch cuï theå töøng tình hình lòch söû I. PHAÏM TRUØ XAÕ HOÄI HOÏC rieâng bieät”. Xaõ hoäi hoïc ngaøy nay ñaõ vaø ñang phaùt trieån vôùi moät toác ñoä cao, töøng böôùc xaâm nhaäp vaøo nhieàu lónh vöïc khaùc nhau Quan ñieåm lòch söû: Quan ñieåm lòch söû cuï theå ñaõ baùc boû cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Baûn thaân Xaõ hoäi hoïc ñaõ hình thaønh neân moái quan nieäm tröøu töôïng veà xaõ hoäi noùi chung. Do ñoù khi nhieàu phaân ngaønh khaùc nhau nhö Xaõ hoäi hoïc ñoâ thò, Xaõ hoäi xem xeùt caùc hieän töôïng vaø quaù trình xaõ hoäi phaûi xuaát phaùt töø hoïc noâng thoân, Xaõ hoäi hoïc gia ñình, Xaõ hoäi hoïc daân toäc hieän thöïc khaùch quan, xaây döïng nhöõng keát luaän vaø khaùi quaùt nhöng cho duø Xaõ hoäi hoïc coù phaân ngaønh saâu roäng ñeán ñaâu treân cô sôû nghieân cöùu, cô theå xaõ hoäi hieän thöïc, coù nghóa laø thì chuùng ñeàu coù nhöõng xuaát phaùt ñieåm nhaát ñònh, töø nhöõng phaûi nghieân cöùu caùc hoaït ñoäng cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi trong phaïm truø vaø nhöõng khaùi nieäm cô baûn ñeå quan saùt nghieân cöùu nhöõng ñieàu kieän lòch söû cuï theå nhaát ñònh. vaø lyù giaûi caùc hieän töôïng xaõ hoäi, quaù trình xaõ hoäi heát söùc ña Ngoaøi ra, moät trong nhöõng phöông phaùp thöôøng ñöôïc daïng vaø phöùc taïp. Ñieàu ñoù laøm cho Xaõ hoäi hoïc khaùc bieät vôùi söû duïng trong nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc laø phöông phaùp so saùnh. caùc khoa hoïc xaõ hoäi khaùc, ñaëc bieät laø chuû nghóa duy vaät lòch Duøng phöông phaùp so saùnh ñeå phaân tích nhöõng nhaân toá thuoäc söû vaø chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc. Caùc phaïm truø vaø khaùi nieäm veà ñònh cheá hoaëc thuoäc veà caáp ñoä xaõ hoäi vó moâ trong nhöõng ñeàu khoâng toàn taïi treân thöïc teá, noù laø nhöõng coâng cuï tröøu xaõ hoäi khaùc nhau. Bôûi vì vaán ñeà Xaõ hoäi hoïc cô baûn laø nghieân töôïng ñeå xaây döïng neân moät heä thoáng tö duy nhaèm giaûi thích cöùu moái quan heä taùc ñoäng qua laïi höõu cô, söï aûnh höôûng laãn thöïc taïi. Ñoái vôùi Marx: “Xaõ hoäi laø moät bieåu hieän toång hoøa cuûa nhau, laø quan heä bieän chöùng giöõa moät beân laø con ngöôøi vôùi tö caùc moái quan heä xaõ hoäi” hay laø moät heä thoáng “caùc quan heä xaõ caùch laø caù nhaân, nhoùm xaõ hoäi vaø moät beân laø xaõ hoäi vôùi tö caùch hoäi” vaø khi noùi raèng xaõ hoäi chaúng qua chæ laø “hoaït ñoäng cuûa laø moät heä thoáng xaõ hoäi, cô caáu xaõ hoäi, caáu truùc cuï theå cuûa toaøn con ngöôøi theo ñuoåi nhöõng muïc ñích cuûa mình”, Marx ñaõ ñöa boä heä thoáng xaõ hoäi. ra nhöõng cô sôû ñeå chuùng ta xaây döïng neân nhöõng phaïm truø vaø khaùi nieäm. 1. Töông taùc xaõ hoäi Xaõ hoäi laø moät taäp theå ngöôøi coù nhöõng quan heä gaén boù vôùi nhau trong ñôøi soáng, trong quaù trình saûn xuaát cuûa caûi vaät chaát vaø soáng trong moät phaïm vi nhaát ñònh. Moät xaõ hoäi laø moät 37 38
20. taäp hôïp ngöôøi coù söï phaân coâng lao ñoäng, toàn taïi qua thôøi gian hoäi. Theo Nguyeãn Minh Hoøa, trong Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông, thì soáng treân moät ñòa baøn laõnh thoå cuøng chia seû nhöõng muïc ñích taäp hôïp khaùi nieäm ñoù ñöôïc bieåu hieän ôû sô ñoà sau: chung, cuøng thöïc hieän nhöõng nhu caàu cuûa saûn xuaát, cuûa taùi saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát, nhu caàu an ninh vaø nhu caàu tinh thaàn. Do vaäy, con ngöôøi muoán toàn taïi trong moät xaõ hoäi thì Quan heä xaõ hoäi Hoaït ñoäng xaõ hoäi phaûi bieát xaõ hoäi vaän haønh nhö theá naøo trong hoaït ñoäng vaø moái quan heä xaõ hoäi cuûa mình. Marx ñaõ nhaán maïnh raèng xaõ TTXH hoäi laø bieåu hieän toång hoøa cuûa caùc moái quan heä xaõ hoäi hay laø moät heä thoáng moái quan heä xaõ hoäi. Quan heä xaõ hoäi vaø hoaït ñoäng xaõ hoäi laø moái quan heä bieän chöùng vôùi nhau. HÑXH CTXH QHXH Töông taùc xaõ hoäi (TTXH) laø moät khaùi nieäm ñöôïc quy töø hai khaùi nieäm quan heä xaõ hoäi vaø hoaït ñoäng xaõ hoäi, noù noùi leân CTXH raèng moãi hoaït ñoäng coù muïc ñích cuûa con ngöôøi chæ trôû thaønh hoaït ñoäng xaõ hoäi khi noù naèm trong vaø thoâng qua moät soá moái TTXH quan heä giöõa caùc chuû theå hoaït ñoäng, maët khaùc khaùi nieäm töông taùc xaõ hoäi noùi leân raèng moãi quan heä xaõ hoäi ñeàu gaén HÑXH QHXH lieàn vôùi moät hoaït ñoäng xaõ hoäi nhaát ñònh. Trong thö Marx gôûi 2. Chuû theå xaõ hoäi cho Anencov, Marx ñöa ra lôøi giaûi ñaùp khaùi quaùt nhaát cho caâu hoûi xaõ hoäi laø gì neáu khoâng keå ñeán hình thöùc cuï theå cuûa Chuû theå xaõ hoäi (CTXH) laø keû mang söï töông taùc xaõ noù, ñöôïc moâ taû nhö “moät saûn phaåm cuûa söï töông taùc cuûa con hoäi, ñieàu ñoù coù nghóa chuû theå xaõ hoäi laø con ngöôøi, noù vöøa laø ngöôøi”. Marx coi xaõ hoäi laø caû toaøn boä ñôøi soáng xaõ hoäi chöù chuû theå, vöøa laø khaùch theå cuûa söï töông taùc, chæ vôùi tö caùch ñoù khoâng phaûi laø toång soá ñôøi soáng caù nhaân. Laø moät khaùi nieäm thì keû mang töông taùc xaõ hoäi môùi ñoùng ñöôïc vai troø xaõ hoäi chung nhaát, töông taùc xaõ hoäi ñaõ coù maët trong söï taùc ñoäng qua nhaát ñònh vaø môùi xaùc laäp ñöôïc nhöõng moái quan heä nhaát ñònh laïi cuûa caùc hieän töôïng, caùc quaù trình vaø caùc heä thoáng hoaït giöõa hoï vôùi nhau. Chuû theå xaõ hoäi töï theå hieän mình vaøo hoaït ñoäng, nhöõng moái lieân heä vaø quan heä trong hieän thöïc xaõ hoäi. ñoäng trong söï töông taùc xaõ hoäi vôùi tö caùch laø caù nhaân, nhoùm xaõ hoäi vaø coäng ñoàng xaõ hoäi. Khi noùi tôùi heä thoáng töông taùc xaõ hoäi thì khoâng theå khoâng noùi tôùi con ngöôøi cuûa quan heä xaõ hoäi vaø con ngöôøi cuûa Chuû theå xaõ hoäi coù vò trí vai troø cöïc kyø quan troïng ñoái hoaït ñoäng xaõ hoäi hay ñoù laø chuû theå xaõ hoäi. Caû chuû theå xaõ vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. ÔÛ nöôùc ta hieän nay, vieäc phaùt hoäi, quan heä xaõ hoäi vaø hoaït ñoäng xaõ hoäi coù moái quan heä vôùi huy nhaân toá con ngöôøi, quan taâm ñeán nguoàn löïc con ngöôøi nhau nhöng moãi yeáu toá laïi coù tính chaát ñaëc thuø rieâng. Ñoù laø coù yù nghóa cöïc kyø quan troïng trong tieán trình coâng nghieäp moät taäp hôïp toái thieåu ñeå xem xeùt hieän töôïng vaø quaù trình xaõ hoùa - hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc. 39 40
21. 3. Hoaït ñoäng xaõ hoäi Cuoái cuøng laø hoaït ñoäng giao tieáp, laø hoaït ñoäng trao ñoåi thoâng tin giöõa caùc chuû theå xaõ hoäi. Hoaït ñoäng xaõ hoäi (HÑXH) laø hoaït ñoäng coù muïc ñích cuûa con ngöôøi, laø hoaït ñoäng cô baûn chuû yeáu cuûa con ngöôøi 4. Quan heä xaõ hoäi treân taát caû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng nhaèm duy trì söï toàn taïi vaø phaùt trieån xaõ hoäi. Noù bao goàm naêm hoaït ñoäng: Quan heä xaõ hoäi (QHXH) laø moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi (quan heä giöõa caùc chuû theå xaõ hoäi) trong quaù trình saûn Hoaït ñoäng saûn xuaát vaät chaát laø hoaït ñoäng cô baûn xuaát, trao ñoåi, phaân phoái vaø tieâu duøng (vaät chaát, vaên hoùa, nhaát cuûa con ngöôøi nhaèm caûi bieán hieän thöïc khaùch quan phuïc naêng löôïng thoâng tin). Ñoù laø quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi vuï nhöõng nhu caàu cuûa con ngöôøi. Noù bao goàm hoaït ñoäng saûn trong quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn caû vaät chaát laãn tinh thaàn. xuaát caùc phöông tieän vaät chaát. Ñoù laø nhöõng phöông tieän nhaèm thoûa maõn nhu caàu haøng ngaøy cuûa con ngöôøi nhö löông Toùm laïi: Caùc phaïm truø Xaõ hoäi hoïc treân ñaây ñaõ taïo thöïc, quaàn aùo, nhaø cöûa vaø nhöõng phöông tieän nhaèm thoûa thaønh moät moâ hình phöùc taïp veà töông taùc xaõ hoäi. Noù chöùa maõn nhu caàu saûn xuaát nhö coâng cuï saûn xuaát vaø tö lieäu saûn ñöïng moät taäp hôïp cô baûn nhöõng ñònh nghóa tröøu töôïng nhaát xuaát. Theo ñònh nghóa cuûa Marx “haønh ñoäng lòch söû ñaàu tieân” vaø khaùi quaùt nhaát, cho neân noù bao haøm ñöôïc hieän thöïc xaõ hoäi hay “söï kieän chuû yeáu” laø saûn xuaát ngay chính baûn thaân ñôøi vôùi tö caùch laø moät heä thoáng hoaøn chænh. Moâ hình naøy ñöôïc soáng vaät chaát; xem laø moät moâ hình khung cuûa nghieân cöùu xaõ hoäi. Nhö vaäy khoa hoïc xaõ hoäi hoïc chæ coù theå toàn taïi moät caùch ñoäc laäp khi Hoaït ñoäng saûn xuaát ra gioáng noøi, saûn xuaát ra nhöõng noù ñöôïc baét ñaàu töø boán xuaát phaùt ñieåm lôùn: con ngöôøi cuõng laø moät hoaït ñoäng cô baûn nhaèm duy trì noøi gioáng, duy trì söï toàn taïi cuûa xaõ hoäi. Ñoù laø hoaït ñoäng nhaân a. Caù nhaân vôùi tính caùch laø nhöõng caù theå rieâng bieät, ñoäc gioáng baèng taùi saûn sinh töï nhieân hay hoaït ñoäng taùi saûn sinh laäp toàn taïi trong nhöõng moái quan heä töông taùc xaõ hoäi; xaõ hoäi; b. Nhoùm xaõ hoäi laø moät taäp hôïp caùc caù nhaân caû veà maët Hoaït ñoäng saûn xuaát ra caùc giaù trò vaên hoùa maø saûn thöïc theå vaø hoaït ñoäng xaõ hoäi; phaåm cuûa noù laø tri thöùc khoa hoïc ngheä thuaät, toân giaùo, trieát c. Theå cheá xaõ hoäi laø chaát keát dính caùc caù nhaân, nhoùm hoïc, chính trò vaø caùc hình töôïng ngheä thuaät, chuaån möïc giaù trò xaõ hoäi vaø ñieàu tieát hoaït ñoäng cuûa chuùng; nhö caùch öùng xöû, tieâu chuaån ñaïo ñöùc, ngoân ngöõ, thoâng tin ; d. Coäng ñoàng xaõ hoäi. Hoaït ñoäng chuû yeáu thöù tö cuûa con ngöôøi laø hoaït ñoäng quaûn lyù vôùi muïc ñích ñieàu tieát hoaït ñoäng cuûa caùc chuû theå xaõ hoäi vaø caùc quan heä cuûa hoï treân cô sôû nhöõng quy taéc vaø nhöõng chuaån möïc ñöôïc hình thaønh trong quaù trình töông taùc Moâ hình veà töông taùc xaõ hoäi xaõ hoäi. Loaïi hoaït ñoäng naøy coøn goïi laø hoaït ñoäng ñieàu tieát xaõ hoäi; TTXH 41 42 HÑXH CTXH QHXH
22. thöôïng taàng cuõng ñöôïc duøng laøm phöông phaùp tieáp caän xaõ hoäi hoïc. b. Heä thoáng xaõ hoäi boä phaän Xaõ hoäi bao giôø cuõng toàn taïi vôùi tö caùch laø moät toång theå, moät heä thoáng xaõ hoäi toaøn veïn. Heä thoáng xaõ hoäi laø toång theå hôïp thaønh cuûa caùc phaân heä. Caùc moái quan heä giöõa caùc phaân heä, moãi thaønh phaàn cuûa heä thoáng chæ toàn taïi trong quan heä vôùi caùc heä thoáng khaùc vaø trong söï vaän ñoäng caû caùc heä thoáng 5. Heä thoáng xaõ hoäi noäi taïi cuûa noù. Heä thoáng xaõ hoäi laø moät phaïm truø quan troïng bao goàm Treân ñaây laø nhöõng vaán ñeà chung cuûa Xaõ hoäi hoïc - hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi (Heä thoáng xaõ hoäi toång theå) vaø heä nhöõng vaán ñeà cuûa Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông. Noù laø cô sôû xuaát thoáng xaõ hoäi boä phaän. phaùt giuùp chuùng ta nghieân cöùu, tìm hieåu caùc lónh vöïc cuï theå cuûa Xaõ hoäi hoïc chuyeân ngaønh. a. Hình thaùi kinh teá xaõ hoäi: caùch tieáp caän xaõ hoäi toång theå II. KHAÙI NIEÄM XAÕ HOÄI HOÏC Xaõ hoäi hoïc xem xeùt xaõ hoäi xuaát phaùt töø hoïc thuyeát hình 1. Thieát cheá xaõ hoäi (theå cheá) thaùi kinh teá - xaõ hoäi cuûa Marx. Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø hoøn ñaù taûng ñeå nhaän thöùc duy vaät khoa hoïc veà lòch söû vì noù a. Khaùi nieäm döïa vaøo moät phöông thöùc saûn xuaát nhaát ñònh vaø theå hieän ra Theo quan nieäm cuûa Xaõ hoäi hoïc thì khaùi nieäm thieát cheá nhö nhöõng baäc thang phaùt trieån cuûa nhaân loaïi töø xaõ hoäi naøy xaõ hoäi hay coøn goïi laø theå cheá xaõ hoäi coù theå hieän theo hai sang xaõ hoäi khaùc cao hôn. Lenin ñaõ töøng vieát: “K. Marx laø caùch: ngöôøi ñaàu tieân laøm cho xaõ hoäi hoïc coù moät cô sôû khoa hoïc Thöù nhaát laø caùch thöùc toå chöùc xaõ hoäi vôùi toaøn boä boä baèng caùch xaùc ñònh khaùi nieäm hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi”. khung cuûa xaõ hoäi do luaät phaùp taïo neân; Ñeå tieáp caän moät caùch toång theå Xaõ hoäi hoïc, Xaõ hoäi hoïc Thöù hai, thieát cheá xaõ hoäi duøng chæ moät taäp hôïp ñaõ ruùt ra töø hoïc thuyeát hình thaùi kinh teá xaõ hoäi cuûa Marx nhöõng giaù trò chuaån möïc, quy taéc, thoùi quen hay taäp tuïc ñöôïc nhöõng lyù luaän heát söùc quan troïng. Ñoù laø quan heä saûn xuaát trôû aùp duïng trong xaõ hoäi ñöôïc xaõ hoäi thöøa nhaän thaønh kieåu quan heä ñoùng vai troø neàn taûng ñeå töø ñoù giaûi thích moät trong nhöõng nguyeân nhaân cuûa söï bieán ñoåi caùc kieåu quan Thieát cheá xaõ hoäi laø moät taäp hôïp beàn vöõng caùc giaù trò heä xaõ hoäi khaùc. Lyù luaän veà moái quan heä giöõa löïc löôïng saûn chuaån möïc, vò theá, vai troø vaø nhoùm vaän ñoäng xung quanh xuaát vaø quan heä saûn xuaát giöõa cô sôû haï taàng vaø kieán truùc moät nhu caàu cô baûn cuûa xaõ hoäi. Noù laø moät toå chöùc nhaát ñònh 43 44
23. cuûa söï hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø caùc quan heä xaõ hoäi ñöôïc thöïc . Tham gia ñieàu chænh vaø kieåm soaùt haønh vi vaø quan hieän baèng moät heä thoáng cuûa caùc haønh vi con ngöôøi vôùi caùc heä xaõ hoäi cuûa caù nhaân . chuaån möïc vaø quy phaïm xaõ hoäi. Thieát cheá xaõ hoäi laø moät Thieát cheá vaên hoùa laø caùc quy ñònh veà caùc hoaït ñoäng thaønh toá ñaëc thuø ñaûm baûo tính keá thöøa vaø tính oån ñònh töông vaên hoùa, khoa hoïc, ngheä thuaät. ñoái cuûa nhöõng moái lieân heä trong khuoân khoå cuûa moät toå chöùc xaõ hoäi nhaát ñònh. Taát caû caùc thieát cheá ñeàu coù caùc quy taéc Thieát cheá ñaïo ñöùc laø caùc quy taéc chuaån möïc giaù trò chuaån möïc, ñieàu luaät vaø caû cô cheá vaät chaát cuûa noù maø caùc veà caùc ñoái xöû cuûa moïi ngöôøi trong xaõ hoäi nhoùm xaõ hoäi phaûi toân troïng, noù laø chaát keát dính giöõa caùc caù Thieát cheá gia ñình laø heä thoáng qui ñònh vaø tieâu nhaân, caùc nhoùm xaõ hoäi vaø söï ñieàu tieát hoaït ñoäng cuûa chuùng. chuaån hoùa tính giao vaø söï truyeàn chuûng cuûa con ngöôøi. Hieän nay ôû nöôùc ta, ñoù laø cheá ñoä hoân nhaân moät vôï moät choàng, xaây b. Caùc loaïi thieát cheá döïng gia ñình beàn vöõng haïnh phuùc, thöïc hieän naêm chöùc Thieát cheá chính trò ñöôïc ñaëc tröng baèng nhaø nöôùc vaø naêng: chöùc naêng quaûn lyù haønh chính, goàm nhöõng cô quan laäp phaùp, . Ñieàu chænh haønh vi tình duïc vaø giôùi haønh phaùp, tö phaùp vaø ranh giôùi ñòa lyù nhaát ñònh trong toaøn boä heä thoáng chính trò. . Duy trì söï taùi saûn sinh, nhaân gioáng Thieát cheá kinh teá laø caùc quy cheá hoaït ñoäng saûn xuaát . Chaêm soùc baûo veä treû em, xaõ hoäi hoùa treû em kinh doanh töông öùng vôùi caùc thaønh phaàn kinh teá; thöïc hieän . Nuoâi döôõng ngöôøi giaø chöùc naêng: saûn xuaát, trao ñoåi, phaân phoái vaø tieâu duøng cuûa caûi . Laø ñôn vò kinh teá vaø tieâu duøng . vaät chaát, haøng hoùa vaø dòch vuï. c. Chöùc naêng cuûa thieát cheá Thieát cheá giaùo duïc laø quaù trình xaõ hoäi hoùa trong giaùo duïc vaø trong moâi tröôøng vaên hoùa xaõ hoäi, laø xaây döïng neàn vaên Thöù nhaát, thieát cheá xaõ hoäi coù chöùc naêng khuyeán hoùa môùi vaø con ngöôøi môùi xaõ hoäi chuû nghóa thöïc hieän naêm chöùc khích, ñieàu chænh, ñieàu hoøa haønh vi cuûa con ngöôøi phuø hôïp naêng: vôùi quy phaïm vaø chuaån möïc cuûa thieát cheá vaø tuaân thuû thieát cheá. . Chuaån bò ngheà nghieäp xaõ hoäi cho caù nhaân Thöù hai, thieát cheá xaõ hoäi coù chöùc naêng ngaên chaën, . Chuyeån giao di saûn vaên hoùa qua caùc theá heä kieåm soaùt, giaùm saùt nhöõng haønh vi leäch laïc vôùi thieát cheá. . Giuùp cho caù nhaân laøm quen daàn vôùi caùc giaù trò xaõ Moãi thieát cheá xaõ hoäi ñeàu ñöôïc ñaëc tröng bôûi nhöõng hoäi muïc ñích haønh ñoäng, bôûi chöùc naêng xaõ hoäi ñoái vôùi thieát cheá . Thöïc hieän caùc vai troø xaõ hoäi cuûa caù nhaân ñoù, bôûi heä thoáng cheá taøi ñaûm baûo cho caùi ñaùng coù vaø ngaên chaën caùi leäch laïc. Söï toàn taïi cuûa moïi xaõ hoäi, tính oån ñònh vaø 45 46
24. söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi khoâng theå coù ñöôïc neáu khoâng coù Moãi nhoùm xaõ hoäi ñöôïc hình thaønh coù moät kieåu ñaëc tröng quaûn lyù xaõ hoäi vaø kieåm soaùt xaõ hoäi quan heä khaùc nhau. Nhoùm gia ñình ñaëc tröng baèng kieåu quan Chuù yù: Söï roái loaïn cuûa thieát cheá seõ daãn ñeán söï roái loaïn heä gia ñình, nhoùm baïn beø thì ñaëc tröng baèng kieåu quan heä xaõ hoäi, khoâng coù theå cheá xaõ hoäi thì cuõng khoâng coù kyû cöông baïn beø xaõ hoäi. Do vaäy thieát cheá xaõ hoäi phaûi coù chöùc naêng quaûn lyù xaõ Khi nghieân cöùu veà nhoùm, caàn phaân bieät nhoùm vaø ñaùm hoäi vaø kieåm soaùt xaõ hoäi. Noù ñöôïc quyeàn söû duïng nhöõng bieän ñoâng. Ñaùm ñoâng chæ laø moät taäp hôïp ngöôøi ngaãu nhieân, khoâng phaùp thöôûng phaït caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi. Hình phaït coù coù moái lieân heä naøo beân trong nhö nhöõng toáp ngöôøi treân baõi theå chia laøm hai loaïi. bieån, toáp ngöôøi tröôùc raïp haùt, chôï buùa Khaùc vôùi ñaùm ñoâng Hình phaït hình thöùc laø caùc hình phaït cuûa thieát cheá phaùp chæ laø söï tuï hôïp hình thöùc, ngaãu nhieân ñôn thuaàn, nhoùm coù luaät. lieân heä höõu cô beân trong. Ñoù laø söï taäp hôïp cuûa nhöõng ngöôøi ñöôïc lieân heä vôùi nhau treân cô sôû nhöõng lôïi ích ñoøi hoûi phaûi Hình phaït phi hình thöùc laø hình phaït cuûa thieát cheá cuøng coâng taùc, chia seû, giuùp ñôõ laãn nhau. ñaïo ñöùc vaø dö luaän xaõ hoäi. Nhoùm laø nhöõng boä phaän höõu cô, ñeå caáu thaønh neân xaõ d. Caùc ñaëc ñieåm cuûa thieát cheá xaõ hoäi hoäi. Tuyø theo caùch phaân chia, Xaõ hoäi hoïc phaân nhoùm theo Caùc thieát cheá coù xu höôùng duy trì söï oån ñònh cuûa xaõ nhieàu loaïi hình, caáp ñoä khaùc nhau. Nhoùm theo nghóa heïp laø hoäi, baûo veä tính beàn vöõng töông ñoái cuûa caùc chuaån möïc vaø nhöõng nhoùm nhoû, laø moät taäp hôïp xaõ hoäi ít ngöôøi maø trong ñoù caùc quy phaïm xaõ hoäi trong khuoân khoå cuûa moät traät töï xaõ hoäi; caùc thaønh vieân coù quan heä tröïc tieáp vaø töông ñoái oån ñònh vôùi Caùc thieát cheá coù xu höôùng phuï thuoäc vaøo nhau. Duy nhau. Nhöõng quan heä xaõ hoäi trong nhoùm nhoû ñöôïc theå hieän trì nhöõng giaù trò chuaån möïc chung, phaûn aùnh muïc tieâu chung, döôùi hình thöùc tieáp xuùc caù nhaân, ñoù laø cô sôû naûy sinh nhöõng vì vaäy caùc thieát cheá coù xu höôùng phuï thuoäc nhau, moät thieát quan heä tình caûm cuõng nhö caùc giaù trò ñaëc thuø vaø nhöõng cheá luoân theå hieän moät phaàn trong caùc thieát cheá khaùc; chuaån möïc cuûa caùc öùng xöû. Nhoùm theo nghóa roäng laø nhöõng Caùc thieát cheá coù xu höôùng trôû thaønh tieâu ñieåm cuûa nhoùm lôùn, laø taäp hôïp caùc coäng ñoàng nhoùm ñöôïc hình thaønh nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi chuû yeáu. Caùc thieát cheá ñöôïc thieát laäp treân cô sôû daáu hieäu xaõ hoäi chung coù lieân quan ñeán ñôøi soáng treân cô sôû cuûa nhöõng nhu caàu xaõ hoäi cô baûn. treân cô sôû cuûa moät heä thoáng quan nieäm trong xaõ hoäi. Nhö vaäy, trong Xaõ hoäi hoïc ngöôøi ta chia thaønh nhoùm sô 2. Nhoùm xaõ hoäi caáp, nhoùm thöù caáp, ngoaøi ra coøn coù nhoùm chính, nhoùm phuï, Nhoùm xaõ hoäi laø moät taäp hôïp ngöôøi coù lieân heä vôùi nhau, nhoùm cô baûn, nhoùm khoâng cô baûn. Ñaëc tröng quan troïng cuûa veà vò theá, vai troø, nhu caàu lôïi ích vaø nhöõng ñònh höôùng giaù trò nhoùm laø ngöôøi ñöùng ñaàu cuûa nhoùm. Trong nhöõng nhoùm nhaát ñònh. Xaõ hoäi ñöôïc hình thaønh bôûi caùc nhoùm xaõ hoäi, laø khoâng chính thöùc ngöôøi ñöùng ñaàu ñoùng vai troø thuû lónh. toång hoøa cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi raát ña daïng vaø ñan cheùo nhau, Nhoùm coù moät vò trí heát söùc quan troïng trong quaù trình cuøng luùc caù nhaân coù theå thuoäc nhieàu nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau. nghieân cöùu cô caáu xaõ hoäi. 47 48
25. Thoâng thöôøng coù caùc loaïi nhoùm sau: nhoùm sô caáp, Söï quan taâm, giaùo duïc cuûa gia ñình, nhaø tröôøng vaø xaõ nhoùm thöù caáp, nhoùm chính thöùc, nhoùm khoâng chính thöùc hoäi; Söï noã löïc vuôn leân vaø yù thöùc cuûa caù nhaân. 3. Di ñoäng xaõ hoäi vaø söï leäch chuaån cuûa caù nhaân 4. Toå chöùc vaø traät töï xaõ hoäi a. Di ñoäng xaõ hoäi Toå chöùc xaõ hoäi laø moät khaùi nieäm quan troïng cuûa Xaõ Ñoù laø söï vaän ñoäng cuûa moät caù nhaân töø moät vò trí xaõ hoäi hoäi hoïc ñöôïc hieåu theo hai nghóa: theo nghóa roäng, toå chöùc xaõ naøy sang moät vò trí xaõ hoäi khaùc. Noù bao goàm tính di ñoäng hoäi chæ taát caû caùc loaïi toå chöùc trong xaõ hoäi; theo nghóa heïp, toå theo chieàu ngang vaø tính di ñoäng theo chieàu roäng. Tính di chöùc xaõ hoäi laø moät tieåu heä thoáng xaõ hoäi trong moät toå chöùc xaõ ñoäng theo chieàu ngang chæ söï vaän ñoäng cuûa caù nhaân tôùi caùc hoäi nhaát ñònh naøo ñoù. Trong Xaõ hoäi hoïc thì toå chöùc xaõ hoäi vò trí xaõ hoäi khaùc nhö töø giai caáp naøy sang giai caáp khaùc, töø ñöôïc duøng theo nghóa thöù nhaát. Ñoù laø baát keå toå chöùc naøo nhoùm xaõ hoäi naøy sang nhoùm xaõ hoäi khaùc. Tính di ñoäng theo trong xaõ hoäi, laø heä thoáng caùc quan heä, taäp hôïp lieân keát caùc caù chieàu doïc laø söï vaän ñoäng cuûa caù nhaân trong noäi boä moãi nhoùm nhaân trong caùc hoaït ñoäng nhaém höôùng tôùi moät muïc ñích nhaát xaõ hoäi, laø söï vaän ñoäng veà maët chaát cuûa moãi caù nhaân (söï ñònh. thaêng tieán, ñòa vò xaõ hoäi). Ngoaøi ra coøn loaïi di ñoäng lieân theá heä, laø söï di chuyeån giöõa hai theá heä cha - con veà ngheà nghieäp Traät töï xaõ hoäi laø khaùi nieäm chæ söï hoaït ñoäng oån ñònh hay ñòa vò xaõ hoäi. Loaïi di ñoäng noäi theá heä laø söï di chuyeån haøi hoøa cuûa caùc thaønh vieân trong cô caáu xaõ hoäi, ñöôïc theå ngheà nghieäp hay ñòa vò xaõ hoäi cuûa caù nhaân qua caùc giai ñoaïn hieän ôû tính toå chöùc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, tính chuaån möïc cuûa khaùc nhau trong cuoäc ñôøi mình. caùc haønh ñoäng xaõ hoäi. Traät töï xaõ hoäi coù vai troø cöïc kyø quan troïng ñeå duy trì söï phaùt trieån xaõ hoäi. Nhôø traät töï xaõ hoäi maø b. Söï leäch chuaån cuûa caù nhaân heä thoáng xaõ hoäi ñaït ñöôïc söï oån ñònh ñeå hoaït ñoäng coù hieäu Trong ñôøi soáng xaõ hoäi khoâng phaûi caù nhaân naøo cuõng quaû. Cô cheá ñaûm baûo cho traät töï xaõ hoäi laø caùc thieát cheá xaõ toân troïng vaø laøm theo caùc chuaån möïc, giaù trò, ñieàu luaät, qui hoäi. Caùc thieát cheá xaõ hoäi coù chöùc naêng ñieàu chænh caùc moái ñònh vaø khoâng phaûi baát cöù caù nhaân naøo cuõng laøm ñuùng caùc quan heä xaõ hoäi maø chuû yeáu laø moái quan heä kinh teá giöõa caùc chuaån möïc giaù trò, ñieàu luaät, qui ñònh. Xaõ hoäi hoïc goïi ñoù laø nhoùm trong heä thoáng xaõ hoäi. Söï oån ñònh cuûa traät töï xaõ hoäi hieän töôïng leäch chuaån cuûa caù nhaân. phuï thuoäc vaøo tính hieäu quaû cuûa thieát cheá xaõ hoäi, söï ñieàu Ñeå khaéc phuïc hieän töôïng leäch chuaån caàn phaûi coù caùc yeáu toá hoøa, kieåm soaùt cuûa chuû theå trong moät toå chöùc xaõ hoäi nhaát sau: ñònh. Söï raên ñe cuûa phaùp luaät ñeå ngaên ngöøa vaø haïn cheá laøm cho haønh vi leäch chuaån cuûa caù nhaân khoâng trôû thaønh toäi phaïm; 49 50
26. Caù nhaân laø saûn phaåm cuûa töï nhieân, nhöng laø saûn BAØI 4 phaåm ñaëc bieät vaø noù mang baûn chaát xaõ hoäi vaø khoâng coù söï saûn xuaát ñoàng loaït maø laø ñôn chieác “ñoäc nhaát voâ nhò”. Engels CAÙ NHAÂN VAØ XAÕ HOÄI HOÙA noùi, con ngöôøi laø moät “ñoäng vaät cao caáp” coù tö duy, coù ngoân ngöõ, bieát lao ñoäng nhöng chæ ñöôïc bieát ñeán nhö laø caù nhaân khi maø chính noù boäc loä ra trong hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø trong I. XAÕ HOÄI HOÏC CAÙ NHAÂN caùc moái quan heä xaõ hoäi vôùi caùc chuû theå xaõ hoäi khaùc nhö caù 1. Khaùi nieäm nhaân, nhoùm xaõ hoäi vaø coäng ñoàng xaõ hoäi. Caù nhaân laø moät caù theå rieâng bieät, ñoäc laäp hieän höõu Caù nhaân laø söï bieåu hieän cuï theå baûn chaát con ngöôøi, ñang hoaït ñoäng trong moät khoâng gian xaùc ñònh vôùi nhöõng laø söï hôïp nhaát ñöôïc thöïc hieän theo caùch nhaát ñònh trong moät ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh cuï theå, laø chuû theå xaõ hoäi coù moái quan con ngöôøi nhöõng neùt coù yù nghóa xaõ hoäi vaø quan heä xaõ hoäi coù heä taùc ñoäng qua laïi vôùi caùc caù nhaân khaùc trong hoaït ñoäng xaõ lieân quan ñeán baûn chaát cuûa moät xaõ hoäi nhaát ñònh, do ñoù neáu hoäi. Caù nhaân laø khaùi nieäm cô baûn ñaàu tieân, quan troïng nhaát khoâng coù caù nhaân vaø moái quan heä cuûa noù thì cuõng khoâng coù cuûa Xaõ hoäi hoïc, bôûi vì xeùt cho ñeán cuøng seõ khoâng coù xaõ hoäi nhoùm xaõ hoäi, khoâng coù nhoùm giai caáp, khoâng coù daân toäc. loaøi ngöôøi neáu nhö khoâng coù con ngöôøi theå hieän ra vôùi tö ÔÛ Vieät Nam hieän nay nghieân cöùu caù nhaân vôùi tö caùch caùch laø moät caù theå ñoäc laäp. Ñoái töôïng chính cuûa Xaõ hoäi hoïc laø moät chuû theå xaõ hoäi coù yù nghóa raát quan troïng. Trong cô laø caùc moái quan heä xaõ hoäi maø trong xaõ hoäi luoân toàn taïi boán cheá kinh teá môùi, ngöôøi lao ñoäng, duø laø ngöôøi lao ñoäng bình moái quan heä lôùn: thöôøng, laø coâng chöùc nhaø nöôùc hay laø nhaø doanh nghieäp, beân Moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi xaõ hoäi; caïnh vieäc trau doài tri thöùc, kyõ naêng, thöïc hieän toát chuyeân moân ngheà nghieäp thì caàn phaûi khoâng ngöøng naâng cao hoïc Moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi töï nhieân; taäp, tu döôõng ñaïo ñöùc, giöõ gìn phaåm giaù con ngöôøi duø ôû baát Moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi; cöù cöông vò naøo, ñeàu laø boån phaän vaø traùch nhieäm cuûa moãi caù nhaân. Moái quan heä giöõa chuû theå vôùi khaùch theå. 3. Quaù trình xaõ hoäi hoùa cuûa caù nhaân 2. Ñaêc ñieåm cuûa caù nhaân a. Khaùi nieäm xaõ hoäi hoùa Ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa caù nhaân laø: Xaõ hoäi hoùa laø moät quaù trình maø caù nhaân gia nhaäp vaøo Caù nhaân laø moät thöïc theå sinh hoïc - xaõ hoäi chæ xuaát nhoùm xaõ hoäi, vaøo coäng ñoàng xaõ hoäi vaø ñöôïc xaõ hoäi tieáp hieän moät laàn maø khoâng bao giôø laëp laïi. nhaän caù nhaân nhö laø moät thaønh vieân chính thöùc cuûa mình, laø quaù trình caù nhaân tieáp nhaän neàn vaên hoùa xaõ hoäi, laø quaù 51 52
27. trình caù nhaân hoïc taäp baét chöôùc laãn nhau vaø laø quaù trình vöõng, moãi caù nhaân phaûi khoâng ngöøng phaán ñaáu vöôn leân laøm hoïc caùch ñoùng vai troø xaõ hoäi theo ñuùng khuoân maãu haønh vi chuû caùc lónh vöïc, phaûi naêng ñoäng, saùng taïo, lao ñoäng coù kyû nhaèm ñaùp öùng söï mong ñôïi cuûa xaõ hoäi. luaät, kyõ thuaät, naêng suaát, chaát löôïng vaø hieäu quaû cao thì phaûi khoâng ngöøng naâng cao trình ñoä, hoïc taäp vaø laøm theo taám b. Muïc ñích cuûa xaõ hoäi hoùa göông ñaïo ñöùc cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh. Xaõ hoäi hoùa trang bò cho caù nhaân nhöõng kyõ naêng caàn c. Caùc giai ñoaïn cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa, goàm ba giai thieát ñeå hoï hoøa nhaäp vaøo xaõ hoäi maø hoï ñang soáng. ñoaïn Xaõ hoäi hoùa laø quaù trình hình thaønh ôû caù nhaân moät khaû naêng thoâng ñaït vaø phaùt trieån khaû naêng: noùi, ñoïc, vieát, Giai ñoaïn ñöùa treû trong gia ñình; dieãn taû nhöõng tö duy vaø chính kieán cuûa mình tröôùc xaõ hoäi. Giai ñoaïn caù nhaân trong nhaø tröôøng; Xaõ hoäi hoùa laø quaù trình laøm cho caù nhaân thaám nhuaàn Giai ñoaïn caù nhaân thöïc söï böôùc vaøo ñôøi. caùc giaù trò xaõ hoäi, caùc chuaån möïc soáng, caùc quy taéc sinh hoaït vaø haáp thuï nieàm tin cuûa xaõ hoâïi. II. VÒ THEÁ VAØ VAI TROØ XAÕ HOÄI CUÛA CAÙ NHAÂN Nhö vaäy, xaõ hoäi hoùa laø moät quaù trình caù nhaân lónh hoäi 1. Vò theá xaõ hoäi moät heä thoáng nhaát ñònh nhöõng tri thöùc, nhöõng chuaån möïc giaù Tröôùc khi xem xeùt vò theá, vai troø caàn phaûi nhaän thöùc trò cho pheùp caù nhaân ñoù hoaït ñoäng nhö laø moät thaønh vieân cuûa ñöôïc khaùi nieäm vò trí xaõ hoäi cuûa caù nhaân. Vò trí laø choã ñöùng, xaõ hoäi, laø moät quaù trình maø caù nhaân tieáp nhaän neàn vaên hoùa vaø laø ñòa vò cuûa caù nhaân trong thang baäc xaõ hoäi. Noù chæ söï ñoái hoïc caùch ñoùng vai troø cuûa mình theo ñuùng nhöõng thang giaù trò chieáu vaø so saùnh vôùi caùc vò trí xaõ hoäi khaùc, noù laø cô sôû ñeå xaõ hoäi. xaùc ñònh vò theá xaõ hoäi cuûa caù nhaân Quaù trình xaõ hoäi hoùa cuûa caù nhaân ñoøi hoûi caù nhaân phaûi Theo quan nieäm Xaõ hoäi hoïc, vò theá laø moät vò trí xaõ hoäi. khoâng ngöøng hoïc taäp, tu döôõng ñaïo ñöùc, laø cô sôû ñeå hoaøn Moãi vò theá quyeát ñònh choã ñöùng cuûa moät caù nhaân naøo ñoù thieän baûn thaân mình. Caù nhaân noã löïc tu döôõng reøn luyeän trong xaõ hoäi vaø moái quan heä cuûa caù nhaân ñoù vôùi nhöõng ngöôøi trong hoaït ñoäng thöïc tieãn. Giöõ gìn vaø phaùt huy nhöõng giaù trò khaùc. Ñoù laø choã ñöùng cuûa caù nhaân trong baäc thang xaõ hoäi, laø cao ñeïp, soáng coù lyù töôûng, coù hoaøi baûo ñeå phuïc vuï coäng ñoàng söï ñaùnh giaù cuûa coäng ñoàng xaõ hoäi ñoái vôùi caù nhaân bieåu thò söï xaõ hoäi. Trong ñieàu kieän hieän nay caàn chuù yù moïi söï buoâng kính neå, troïng thò cuûa coäng ñoàng ñoái vôùi caù nhaân. Do thaâm thaû, thieáu töï giaùc hoïc taäp, reøn luyeän, tu döôõng, voâ yù thöùc, xa nieân ngheà nghieäp, taøi naêng ñöùc ñoä, tuoåi taùc taïo neân, moät caù rôøi söï quaûn lyù cuûa gia ñình, nhaø tröôøng vaø xaõ hoäi laø con nhaân coù theå coù nhieàu vò theá xaõ hoäi tuøy theo caù nhaân ñoù tham ñöôøng daãn ñeán hö hoûng, töï ñaùnh maát chính baûn thaân mình. gia hoaït ñoäng trong nhieàu toå chöùc xaõ hoäi khaùc nhau. Tuy Trong kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng XHCN ôû nöôùc ta nhieân vò theá xaõ hoäi bao giôø cuõng coù moät vò trí then choát maø hieän nay, xaõ hoäi muoán giaøu maïnh, vaên minh, phaùt trieån beàn caù nhaân gaén boù hoaëc chuyeân traùch. 53 54
28. Theo quan nieäm Xaõ hoäi hoïc thì vò theá xaõ hoäi coù theå 2. Vai troø xaõ hoäi chia laøm hai loaïi: vò theá töï nhieân vaø vò theá xaõ hoäi. Ñoái vôùi vai troø xaõ hoäi trong khoa hoïc, Xaõ hoäi hoïc laø Vò theá töï nhieân laø vò theá maø con ngöôøi ñöôïc gaén bôûi moät khaùi nieäm cô baûn ñeå xem xeùt haønh vi cuûa caù nhaân trong nhöõng thieân chöùc, nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn maø hoï khoâng theå hoaït ñoäng xaõ hoäi. Vai troø cuûa caù nhaân nhö moät vai dieãn (baét töï kieåm soaùt ñöôïc nhö treû hay giaø, nam hay nöõ nguoàn töø söï saém vai vaø dieãn troø treân saân khaáu) vôùi moät hoaëc nhieàu chöùc naêng maø caù nhaân aáy phaûi ñaûm traùch tröôùc xaõ hoäi. Vò theá xaõ hoäi laø vò theá phuï thuoäc vaøo nhöõng ñaëc Moät vai troø töùc laø taäp hôïp caùc chuaån möïc haønh vi, quyeàn lôïi ñieåm maø trong moät chöøng möïc nhaát ñònh caù nhaân coù theå vaø nghóa vuï ñöôïc gaén lieàn vôùi moät vò theá xaõ hoäi nhaát ñònh. kieåm soaùt ñöôïc, noù phuï thuoäc vaøo söï noã löïc phaán ñaáu vaø Vai troø xaõ hoäi laø moät khaùi nieäm baét nguoàn töø saém vai treân nghò löïc vöôn leân cuûa baûn thaân, nhö anh coù theå trôû thaønh kyõ saân khaáu, sau ñoù ñöôïc ñöa vaøo thuaät ngöõ khoa hoïc vaø ñöôïc sö hay baùc syõ, hay giaùm ñoác moät xí nghieäp, hay boä tröôûng xaõ hoäi hoùa trong ñôøi soáng. Ñoùng vai troø xaõ hoäi cuõng töông töï chaúng haïn. nhö ñoùng vai dieãn treân saân khaáu, chæ khaùc laø moät beân ñoùng Trong cuoäc soáng, tuøy theo moái quan heä xaõ hoäi cuûa theo kòch baûn treân saøn dieãn, coøn moät beân dieãn ra moät caùch töï mình maø moãi caù nhaân coù nhieàu vò theá xaõ hoäi khaùc nhau. Duø nhieân, ñôøi thöôøng. cho ôû vò theá naøo thì caù nhaân caàn phaûi nhaän thöùc roõ moái quan Coù naêm loaïi vai troø xaõ hoäi maø caù nhaân thöôøng ñaûm heä vaø nghóa vuï ñoái vôùi coäng ñoàng vaø ñaát nöôùc, phaûi coù tình traùch: yeâu thöông con ngöôøi, soáng coù tình coù nghóa, bieát daán thaân Vai troø ñònh cheá laø vai troø caù nhaân ñoùng phaûi theo ñeå phuïc vuï coäng ñoàng, phuïc vuï xaõ hoäi, phaùt huy tö töôûng ñaïo caùch thöùc nhaát ñònh mang tính cheá taøi cuûa haønh ñoäng theo ñöùc Hoà Chí Minh: caàn, kieäm, lieâm, chính, chí coâng voâ tö. khuoân maãu ñaõ ñöôïc vaïch saün cuûa moät toå chöùc chính trò - xaõ hoäi Ñaây laø neàn taûng, laø phaûm chaát cuûa cuûa con ngöôøi trong xaõ naøo ñoù; hoäi môùi. Vai troø thoâng thöôøng laø vai troø caù nhaân baét chöôùc Caàn coù nghóa laø lao ñoäng caàn cuø, sieâng naêng, hoïc hoûi moät caùch ñôn giaûn; naêng suaát, saùng taïo, coù kyõ thuaät, coù kyû luaät vaø hieäu quaû. Caàn nhaän thöùc roõ lao ñoäng laø nghóa vuï, laø nguoàn soáng, Vai troø kyø voïng laø vai troø caù nhaân ñaûm nhieäm thì nguoàn haïnh phuùc cuûa moãi caù nhaân. ñöôïc nhieàu ngöôøi mong ñôïi vaø caù nhaân ñoù caàn phaûi ñaùp öùng söï mong ñôïi ñoù; Kieäm coù nghóa laø tieát kieäm söùc lao ñoäng, thôøi gian, Vai troø gaùn laø vai troø do moät toå chöùc xaõ hoäi hay moät tieàn cuûa, khoâng xa xæ, khoâng hoang phí, nhoùm xaõ hoäi gaùn cho caù nhaân; Lieâm laø trong saïch, toân troïng vaø giöõ gìn cuûa coâng. Vai troø töï choïn laø vai troø tuøy theo yù muoán cuûa caù nhaân Chính laø ngay thaúng, chính tröïc, khoâng töï cao, töï choïn. ñaïi, khoâng nònh treân, khinh döôùi, khoâng doái traù löøa loïc. 55 56
29. Moãi caù nhaân coù voâ vaøn vai troø, coù bao nhieâu moái quan 3. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán vò theá – vai troø xaõ hoäi heä xaõ hoäi thì coù baáy nhieâu vai troø xaõ hoäi. Trong voâ vaøn vai Vò theá xaõ hoäi (ñòa vò xaõ hoäi) cuûa moät ngöôøi laø caùi maø troø ñoù thì coù vai troø thaät, vai troø giaû; ñeå hieåu ñöôïc baûn chaát xaõ hoäi coâng nhaän ôû hoï trong baäc thang xaõ hoäi. G.Lensky cho thaät cuûa caù nhaân caàn phaûi hieåu qua nhieàu vai troø khaùc nhau, raèng coù boán nhaân toá taïo neân ñòa vò xaõ hoäi trong xaõ hoäi Myõ: ít nhaát laø caùc vai troø chuû yeáu maø caù nhaân ñaûm traùch. Trong quaù trình hoøa nhaäp vaøo xaõ hoäi thì caù nhaân hoïc caùch ñoùng caùc Yeáu toá thu nhaäp; loaïi vai troø khaùc nhau ñeå gia nhaäp vaøo xaõ hoäi. Yeáu toá uy theá ngheà nghieäp; Vò theá vaø vai troø cuûa caù nhaân trong xaõ hoäi baét nguoàn töø Yeáu toá trình ñoä hoïc vaán; vò trí kinh teá, chính trò - xaõ hoäi cuûa hoï, töø ñòa vò cuûa caùc caù Yeáu toá chuûng toäc. nhaân thuoäc caùc giai caáp vaø caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc maø quy ñònh neân. Moãi caù nhaân coù nhieàu vò theá vaø vai troø khaùc nhau ôû gia Trong Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông thì vò trí cuûa caù nhaân trong ñình, vai troø ngöôøi choàng ñoái vôùi vôï, ngöôøi cha ñoái vôùi con; moät heä thoáng xaõ hoäi ñöôïc quy ñònh bôûi moät loaït nhaân toá, nhö ngoaøi xaõ hoäi vai troø cuûa thuû tröôûng ñoái vôùi nhaân vieân, vai troø sau: coâng daân vôùi nghóa vuï vaø quyeàn lôïi Tuøy theo vai troø cuûa Söï töï ñaùnh giaù cuûa caùc caù nhaân veà baûn thaân mình vaø mình maø caù nhaân seõ coù caùch öùng xöû, haønh vi, taùc phong, haønh vò trí xaõ hoäi cuûa mình laø söï töï ñaùnh giaù khaû naêng trình ñoä ñoäng töông öùng vôùi vai troø maø caù nhaân ñaûm traùch. Vò theá vaø trong baäc thang xaõ hoäi cuõng nhö yù chí vöôn leân cuûa caù nhaân vai troø caù nhaân ñaûm traùch coøn tuøy thuoäc vaøo theå cheá xaõ hoäi vaø trong quaù trình xaùc ñònh vò trí xaõ hoäi; söï phaân coâng xaõ hoäi, moät khi theå cheá thay ñoåi thì vò theá vaø vai Nhöõng ñaëc tröng nhaân caùch, sinh lyù vaø taâm lyù cuûa caù troø cuûa caù nhaân cuõng thay ñoåi. nhaân; Neáu vò theá vaø vai troø xaõ hoäi moãi caù nhaân ñaûm traùch vaø Nhöõng ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa caù nhaân – ñaây laø yeáu toá coù theå töï choïn vai cho mình thì ñoàng thôøi xaõ hoäi cuõng coù theå khaùch quan cô baûn vaø quan troïng nhaát aûnh höôûng ñeán vò theá, gaùn cho hoï caùc vai troø khaùc. Trong nhieàu vai troø maø caù nhaân vai troø. Noù bao goàm möôøi ñaëc ñieåm: ñaûm traùch thì vai troø coâng daân laø vai troø neàn töông öùng vôùi nghóa vuï vaø quyeàn lôïi ñöôïc theå cheá hoùa trong phaùp luaät. Neáu . Giôùi tính: nam hay nöõ xeùt theo khía caïnh ñòa vò xaõ hoäi thì vò theá xaõ hoäi mang tính oån . Löùa tuoåi: treû hay giaø ñònh khaù cao trong moät thôøi gian daøi, coøn vai troø xaõ hoäi mang tính töông ñoái, luoân thay ñoåi tuøy theo tình huoáng cuï theå, moãi . Nguoàn goác xaõ hoäi, nguoàn goác gia ñình vai troø caù nhaân ñaûm traùch coù nhöõng thaùi ñoä vaø haønh vi öùng xöû . Daân toäc, chuûng toäc vaø toân giaùo khaùc nhau. Do ñoù giöõa vò theá vaø vai troø xaõ hoäi coù söï khaùc nhau . Ñaûng phaùi, ñoaøn theå töông ñoái, vaø trong cuoäc ñôøi con ngöôøi thì vò trí xaõ hoäi ngaén hôn so vôùi vai troø xaõ hoäi. . Hoïc vaán, taøi naêng vaø naêng khieáu 57 58
30. . Thaâm nieân coâng taùc, thaâm nieân ngheà nghieäp BAØI 5 . Söï noã löïc vöôn leân cuûa caù nhaân . Cô may BAÁT BÌNH ÑAÚNG VAØ PHAÂN TAÀNG XAÕ HOÄI . Thuû ñoaïn Caùc ñaëc ñieåm treân ñaây coù moái quan heä taùc ñoäng qua laïi I. BAÁT BÌNH ÑAÚNG XAÕ HOÄI höõu cô vôùi nhau. Trong ñieàu kieän hieän nay thì ñaëc ñieåm trình ñoä hoïc vaán, taøi naêng vaø naêng khieáu cuûa caù nhaân laø yeáu toá vaø 1. Khaùi nieäm laø ñaëc ñieåm cô baûn nhaát aûnh höôûng ñeán vò theá – vai troø xaõ Baát bình ñaúng xaõ hoäi laø vaán ñeà trung taâm cuûa xaõ hoäi hoäi cuûa moãi caù nhaân. hoùa, noù coù yù nghóa quyeát ñònh ñoái vôùi söï phaân taàng trong toå Hieän nay ñaát nöôùc ta ñang ñaåy maïnh söï nghieäp coâng chöùc xaõ hoäi, noù khoâng phaûi laø moät hieän töôïng toàn taïi moät nghieäp hoùa - hieän ñaïi hoùa, tích cöïc vaø chuû ñoäng hoäi nhaäp caùch ngaãu nhieân giöõa caùc caù nhaân trong xaõ hoäi. Qua nhöõng kinh teá quoác teá, kieân ñònh con ñöôøng xaõ hoäi chuû nghóa, moãi xaõ hoäi khaùc nhau thì ñaõ toàn taïi nhöõng heä thoáng baát bình ñaúng caù nhaân tuøy theo vò theá, vai troø cuûa mình caàn ra söùc hoïc taäp, khaùc nhau. naâng cao trình ñoä hoïc vaán, soáng vaø laøm vieäc theo taám göông Baát bình ñaúng laø söï khoâng bình ñaúng, khoâng baèng nhau ñaïo ñöùc cuûa Hoà Chuù tòch. Bôûi vì ñaây chính laø moät boä phaän veà caùc cô hoäi hoaëc caùc lôïi ích ñoái vôùi nhöõng caù nhaân khaùc quan troïng cuûa neàn taûng tinh thaàn xaõ hoäi, laø ñoäng löïc vaø nhau trong moät nhoùm xaõ hoäi hoaëc trong nhieàu nhoùm xaõ hoäi. nguoàn söùc maïnh to lôùn ñeå phaùt trieån ñaát nöôùc, höôùng tôùi muïc Caùc nhaø Xaõ hoäi hoïc cho raèng baát bình ñaúng laø phoå bieán tieâu daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû, vaên nhöng hoï khoâng thoáng nhaát ñöôïc nhö theá naøo laø baát bình minh. ñaúng vaø vì sao noù laïi toàn taïi? E. Durkheim trong taùc phaåm Caù nhaân caàn nhaän thöùc ñaïo ñöùc laø moät hình thaùi yù thöùc “Phaân coâng lao ñoäng trong xaõ hoäi” ñaõ giaûi thích raát roõ hieän xaõ hoäi bao goàm nhöõng nguyeân taéc, chuaån möïc, ñònh höôùng töôïng naøy. OÂng cho raèng, taát caû caùc xaõ hoäi nhìn nhaän moät soá giaù trò ñöôïc xaõ hoäi thöøa nhaän, coù taùc duïng chi phoái, ñieàu haønh ñoäng quan troïng hôn nhöõng haønh ñoäng khaùc vaø baát bình chænh haønh vi cuûa con ngöôøi ñeå phuø hôïp vôùi vò theá, vai troø ñaúng coù söï lieân quan ñeán söï khaùc nhau veà taøi naêng caù nhaân, cuûa caù nhaân; ñeå töø ñoù caù nhaân nhaän thöùc vaán ñeà thieän – aùc, moät soá ngöôøi coù nhieàu thieân baåm hôn nhöõng ngöôøi khaùc, traûi toát – xaáu, löông taâm – traùch nhieäm, nhaèm ñieàu chænh haønh vi qua ñaøo taïo nhöõng khaùc bieät seõ taêng leân daãn ñeán baát bình öùng xöû cuûa caù nhaân vôùi xaõ hoäi, caù nhaân vôùi caù nhaân, höôùng ñaúng trong xaõ hoäi. tôùi giaù trò chaân - thieän - myõ. 2. Cô sôû taïo neân baát bình ñaúng Trong nhöõng xaõ hoäi khaùc nhau, baát bình ñaúng cuõng khoâng gioáng nhau, noù coù nhöõng neùt khaùc bieät rieâng. Baát bình 59 60
31. ñaúng luoân toàn taïi vôùi nhöõng nguyeân nhaân vaø keát quaû cuï theå Marx nghieân cöùu caùc hoïc thuyeát kinh teá vaø coi ñoù laø lieân quan ñeán giai caáp xaõ hoäi, giôùi tính, chuûng toäc, toân giaùo, neàn taûng cuûa cô caáu giai caáp. Marx cho moái quan heä giai caáp laõnh thoå. Nhöng cô sôû taïo neân baát bình ñaúng ñöôïc quy vaøo ba laø chìa khoùa cuûa moïi vaán ñeà trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Nhöõng lôïi loaïi caên baûn: ích kinh teá, chính trò, yù kieán xaõ hoäi baét nguoàn töø keát caáu giai Nhöõng cô hoäi trong cuoäc soáng; caáp. Marx cho raèng khi xaõ hoäi coøn coù söï phaân chia giai caáp thì khoâng theå khoâng coù söï baát bình ñaúng xaõ hoäi. Cho neân haàu heát Ñòa vò xaõ hoäi; nhaân loaïi cuûa chuùng ta hieän nay ñang soáng trong xaõ hoäi coù söï AÛnh höôûng chính trò. phaân taàng; Nhöõng cô hoäi trong cuoäc soáng bao goàm taát caû nhöõng M. Weber laïi cho raèng quyeàn löïc kinh teá laø keát quaû thuaän lôïi vaät chaát coù theå caûi thieän chaát löôïng cuoäc soáng, noù vieäc naém giöõ quyeàn löïc ñöa vaøo caùc neàn taûng khaùc. Ñòa vò xaõ khoâng chæ bao goàm nhöõng thuaän lôïi veà vaät chaát, cuûa caûi, taøi hoäi vaø uy tín xaõ hoäi coù theå xuaát phaùt töø quyeàn löïc kinh teá, saûn vaø thu nhaäp maø coøn caû nhöõng ñieàu kieän nhö lôïi ích chaêm song ñoù khoâng phaûi laø taát yeáu duy nhaát. soùc söùc khoûe hay an ninh xaõ hoäi. Ví duï: Coù tröôøng hôïp giaøu nhöng khoâng coù hoïc vaán hay Cô hoäi laø nhöõng thöïc teá cho thaáy nhöõng lôïi ích vaät giaùo duïc ñeå naém ñòa vò cao trong xaõ hoäi. Ngöôïc laïi ñòa vò coù chaát vaø söï löïa choïn thöïc teá cuûa moät nhoùm xaõ hoäi baát keå theå taïo neân cô sôû cuûa quyeàn löïc chính trò. thaønh vieân cuûa nhoùm coù nhaän thöùc ñöôïc ñieàu ñoù hay khoâng. OÂng nhaán maïnh taàm quan troïng cuûa thò tröôøng chöù Cô sôû ñòa vò coù theå khaùc nhau, trong xaõ hoäi cuï theå khoâng phaûi laø taùi saûn xuaát nhö cô sôû kinh teá cuûa giai caáp. moät ngöôøi naøy coù theå coù nhöõng cô hoäi trong khi nhoùm kia thì Nguyeân nhaân ñaàu tieân cuûa baát bình ñaúng trong xaõ hoäi laø khaùc khoâng. Ñoù laø cô sôû khaùch quan cuûa baát bình ñaúng xaõ hoäi. bieät veà khaû naêng thò tröôøng, coù nghóa laø khaû naêng chieám lónh thò tröôøng cuûa caù nhaân phuï thuoäc vaøo söï hieåu bieát, baûn lónh vaø Baát bình ñaúng trong aûnh höôûng chính trò ñöôïc nhìn kyõ thuaät ngheà nghieäp. nhaän nhö laø coù ñöôïc töø nhöõng öu theá vaät chaát hoaëc ñòa vò cao. Baûn thaân chöùc vuï chính trò coù theå taïo ra cô sôû ñeå ñaït ñöôïc ñòa II. PHAÂN TAÀNG XAÕ HOÄI vò vaø nhöõng cô hoäi trong cuoäc soáng. Ñoù laø nhöõng baát bình ñaúng ñòa vò treân cô sôû chính trò. 1. Khaùi nieäm Taàng xaõ hoäi laø toång theå cuûa moïi caù nhaân trong cuøng moät 3. Caùc quan ñieåm veà baát bình ñaúng xaõ hoäi hoaøn caûnh xaõ hoäi. Hoï gioáng nhau hoaëc baèng nhau veà taøi saûn Coù ngöôøi cho raèng baát bình ñaúng luoân coù bôûi söï khaùc hay thu nhaäp, veà trình ñoä hoïc vaán hay vaên hoùa, veà ñòa vò vai bieät nhaân caùch giöõa caùc caù nhaân; troø hay uy tín xaõ hoäi, veà khaû naêng thaêng tieán trong thang baäc xaõ hoäi. 61 62
32. Treân cô sôû khaùi nieäm taàng xaõ hoäi coù khaùi nieäm phaân vuï cuûa Xaõ hoäi hoïc laø phaûi giaûi ñaùp vì sao noù nhö vaäy, vaø söï taàng xaõ hoäi. Ñoù laø söï phaân chia nhoû xaõ hoäi, laø söï phaân chia baát bình ñaúng ñoù ñaõ ñeå laïi haäu quaû gì cho con ngöôøi. xaõ hoäi thaønh caùc taàng xaõ hoäi khaùc nhau veà ñòa vò kinh teá, ñòa  Phaân taàng xaõ hoäi theo boán daïng: vò ngheà nghieäp, hoïc vaán, kieåu daùng nhaø ôû, nôi cö truù, phong caùch sinh hoaït, caùch öùng xöû, thò hieáu ngheä thuaät. Phaân taàng xaõ hoäi theo ñòa vò chính trò: Ñoù laø quyeàn löïc vaø vò trí cuûa caù nhaân trong toaøn boä heä thoáng chính trò; Phaân taàng xaõ hoäi coù nguoàn goác chöõ La tinh laø taàng lôùp vaø phaân chia coù nghóa laø phaân chia thaønh taàng lôùp, laø khaùi Phaân taàng xaõ hoäi theo ñòa vò kinh teá laø döïa treân soá cuûa nieäm cô baûn cuûa Xaõ hoäi hoïc. Thuaät ngöõ phaân taàng baét nguoàn caûi vaø taøi saûn maø chia ra caùc haïng ngöôøi: giaøu - trung löu - töø ñòa chaát hoïc, Xaõ hoäi hoïc möôïn noù ñeå noùi traïng thaùi phaân ngheøo; chia xaõ hoäi thaønh caùc taàng lôùp, nhieàu taàng lôùp xaõ hoäi trong Phaân taàng xaõ hoäi theo ñòa vò xaõ hoäi laø uy tín, uy theá vaø ñieàu kieän thôøi gian vaø khoâng gian nhaát ñònh. ñòa vò xaõ hoäi cuûa caù nhaân trong nhoùm xaõ hoäi: thuû lónh - ñeä töû, Khi noùi ñeán phaân taàng xaõ hoäi thöôøng ñeà caäp ñeán baát giaø laøng - daân laøng, tröôûng toäc - con chaùu; thuû tröôûng - nhaân bình ñaúng xaõ hoäi, coi ñoù nhö laø moät yeáu toá cô baûn cho vieäc vieân; hình thaønh neân söï phaùt trieån xaõ hoäi. Moät soá taùc giaû quan taâm Phaân taàng xaõ hoäi theo trình ñoä hoïc vaán: cao - trung bình - ñeán söï phaân taàng khoâng ñoàng ñeàu veà lôïi ích giöõa caùc thaønh thaáp. vieân trong xaõ hoäi, ñoù laø nguyeân nhaân daãn tôùi söï phaân taàng xaõ  Nguyeân nhaân daãn ñeán söï phaân taàng xaõ hoäi: hoäi. Phaân taàng xaõ hoäi lieân quan ñeán nhöõng caùch thöùc trong Tröôùc heát, söï xuaát hieän cuûa cheá ñoä tö höõu tö nhaân ñoù baát bình ñaúng döôøng nhö laø töø theá heä naøy truyeàn qua theá veà tö lieäu saûn xuaát, hình thaønh caùc giai caáp vaø xung ñoät giai heä khaùc, taïo neân vò trí hoaëc ñaúng caáp xaõ hoäi. caáp ñaõ laøm xuaát hieän vaø ñaåy nhanh quaù trình phaân taàng xaõ hoäi; Söï phaân taàng trong Xaõ hoäi hoïc thöôøng ñöôïc aùp duïng ñeå nghieân cöùu veà caáu truùc xaõ hoäi baát bình ñaúng, vì vaäy nghieân Thöù hai, quaù trình phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi ñöa ñeán cöùu veà nhöõng heä thoáng baát bình ñaúng giöõa nhöõng nhoùm söï phaân taàng xaõ hoäi moät caùch töï nhieân; coøn baûn thaân söï phaân ngöôøi naøy sinh ra nhö laø keát quaû khoâng chuù yù cuûa nhöõng coâng lao ñoäng xaõ hoäi khoâng phaûi laø baát bình ñaúng xaõ hoäi maø noù quan heä xaõ hoäi vaø quaù trình xaõ hoäi. laø cô sôû taïo neân caùc daïng hoaït ñoäng xaõ hoäi khoâng ñöôïc coi troïng nhö nhau. ÔÛ Vieät Nam trong thôøi kyø bao caáp cuõng coù söï phaân taàng, song chuùng toàn taïi döôùi daïng tieàm aån, che giaáu. Ngaøy Nhö vaäy do baûn chaát cuûa noù, söï phaân taàng xaõ hoäi ñaët ra nay trong böôùc quaù ñoä sang neàn kinh teá thò tröôøng thì söï phaân nhöõng vaán ñeà heát söùc nghieâm tuùc veà söï phaân hoùa giaøu taàng xaõ hoäi dieãn ra heát söùc töï nhieân vaø taát yeáu. Do ñoù, nhieäm ngheøo, giöõa nhöõng ngöôøi coù ñòa vò xaõ hoäi cao, nhieàu lôïi theá vôùi nhöõng ngöôøi coù ñòa vò thaáp vaø baát lôïi trong söï thaêng tieán. 63 64