Giáo trình Mỹ học đại cương

Nội dung text: Giáo trình Mỹ học đại cương

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH MYÕ HOÏC ÑAÏI CÖÔNG VUÕ MINH TIEÁN 2005
2. Myõ hoïc ñaïi cöông - 1 - MUÏC LUÏC MUÏC LUÏC - 1 - CAÙI THAÅM MYÕ - 3 - I. Khaùi nieäm - 3 - II. Tính khaùch quan vaø tính xaõ hoäi cuûa caùi thaåm myõ - 4 - CAÙI ÑEÏP - 7 - I. Cô sôû khaùch quan cuûa caùi ñeïp - 7 - 1. Quan ñieåm cuûa chuû nghóa duy taâm - 7 - 2. Quan ñieåm cuûa chuû nghóa duy vaät - 8 - II. Ñaëc ñieåm veà myõ caûm. - 9 - 1. Tính toaøn veïn - 9 - 2. Voâ tö khoâng vuï lôïi khi caûm nhaän caùi ñeïp. - 9 - 3. Söï thoáng nhaát giöõa tính phoå bieán vaø tính caù bieät cuûa myõ caûm. - 11 - III. Baûn chaát cuûa caùi ñeïp - 11 - IV. Caùi ñeïp trong ngheä thuaät - 13 - 1. Trong taùc phaåm ngheä thuaät, caùi ñeïp boäc loä ôû ba ñieåm: - 13 - 2. Ngheä thuaät nhö laø moät hoaït ñoäng thaåm myõ - 14 - 3. Ngheä thuaät nhö laø tieáng noùi cuûa con ngöôøi ñoái vôùi cuoäc soáng - 15 - CAÙI BI KÒCH - 16 - I. Baûn chaát thaåm myõ cuûa caùi bi kòch - 16 - 1. Noäi dung phaûn aùnh cuûa caùi bi kòch - 16 - 2. Xung ñoät bi kòch - 16 - 3. Keát thuùc bi kòch - 17 - II. Nhöõng hình thöùc ñieån hình cuûa caùi bi kòch - 17 - 1. Bi kòch cuûa caùi môùi. - 17 - 2. Bi kòch cuûa caùi cuõ - 18 - CAÙI HAØI KÒCH - 20 - I. Vaøi neùt veà lòch söû nghieân cöùu caùi haøi kich - 20 - II. Baûn chaát thaåm myõ cuûa caùi haøi kòch - 22 - III. Nhöõng saéc thaùi thaåm myõ cuûa caùi haøi kòch - 24 - 1. Chaâm bieám: - 25 - 2. Traøo loäng: - 25 - 3. Khoâi haøi: - 26 - CAÙI TRAÙC TUYEÄT - 27 - I. Baûn chaát thaåm myõ cuûa caùi traùc tuyeät - 27 - II. Tình caûm thaåm myõ cuûa caùi traùc tuyeät - 28 - III. Caùi traùc tuyeät trong ngheä thuaät - 28 - CAÙC LOAÏI HÌNH NGHEÄ THUAÄT - 30 - I- Söï phaùt trieån cuûa nhöõng quan ñieåm veà caùc loaïi hình ngheä thuaät trong lòch söû myõ hoïc. - 30 - 1. Quan ñieåm duy taâm veà söï phaân chia ngheä thuaät caùc loaïi hình - 30 - 2. Quan ñieåm duy vaät veà söï phaùt trieån cuûa caùc loaïi hình ngheä thuaät. - 32 - II- Caùc nguyeân taéc hieän ñaïi veà phaân loaïi ngheä thuaät - 33 - III- Ñaëc tröng cuûa moät soá loaïi hình ngheä thuaät - 35 - Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
3. Myõ hoïc ñaïi cöông - 2 - 1. Ngheä thuaät öùng duïng: - 35 - 2.Kieán truùc: - 36 - 3. Ngheä thuaät taïo hình 40 4.AÂm nhaïc 41 5. Saân khaáu vaø ñieän aûnh 42 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 44 Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
4. Myõ hoïc ñaïi cöông - 3 - CAÙI THAÅM MYÕ I. Khaùi nieäm Trong thöïc tieãn cuoäc soáng, nhieàu ngöôøi chöa hoïc moät giôø veà myõ hoïc, nhöng hoï ñeàu coù quan nieäm theá naøo laø ñeïp, xaáu, caùi ñaùng thaùn phuïc, caùi ñaùng cheâ cöôøi, caùi bi thöông Quan nieäm coù tính “thaåm myõ” naøy xuaát hieän ngay töø hoài coøn raát nhoû: caùc em thích nhöõng boä quaàn aùo môùi, maøu saéc röïc rôõ Caøng lôùn, giao tieáp nhieàu, caøng hoïc cao hôn thì caùc quan nieäm “thaåm myõ” ôû treân caøng ñöôïc môû roäng, phong phuù. Thanh nieân maëc heát moden naøy ñeán kieåu khaùc. Ngay moät caùi toùc cuõng muoân hình muoân veû. Daàn daàn, quan nieäm treân ñöôïc môû roäng sang lónh vöïc khaùc coù tính ngheä thuaät. Nhaän xeùt veà moät ngoâi nhaø, moät coâng trình kieán truùc, moät taám hình, moät böùc tranh, moät pho töôïng, moät baøi haùt, moät baûn nhaïc, hoaëc ñi xem moät vôû kòch changú haïn: dieãn vieân dieãn gioûi (ngheä thuaät dieãn xuaát); noäi dung phong phuù, xuùc ñoäng hay noùi theo danh töø lyù luaän laø hình töôïng ngheä thuaät chanâ thaät, sinh ñoäng, coù söùc truyeàn caûm maïnh meõ Taát caû nhöõng ñaùnh giaù treân ñeàu thuoäc veà ñaùnh giaù thaåm myõ. Caùi thaåm myõ chính laø nhöõng phaåm chaát ñeïp, xaáu, caùi ñaùng khaâm phuïc, caùi ñaùng cheâ cöôøi, caùi bi luî cuûa ñoái töôïng hieän thöïc maø chæ coù nhöõng con ngöôøi coù “con maét thaåm myõ” môùi phaùt hieän ra ñöôïc. Noùi theo danh töø myõ hoïc thì caùi thaåm myõ chính laø nhöõng phaåm chaát thaåm myõ cuûa ñoái töôïng, hoaëc nhö I.U.Boâreùp: “Caùi thaåm myõ laø baûn chaát vaø cô sôû cuûa caùc thuoäc tính thaåm myõ cuûa hieän thöïc cuûa caùi ñeïp, caùi xaáu, caùi cao thöôïng, caùi ñeâ tieän, caùi bi kòch, caùi haøi kòch, caùi ñaày kòch tính” 1 Thoùi quen veà caùi ñeïp ñoù lan sang caû lónh vöïc sinh hoaït: phoøng ôû trang trí cho ñeïp, lòch söï. Vieäc trang trí cuõng phuï thuoäc vaøo “naêng khieáu thaåm myõ” cuûa con ngöôøi. Coù ngöôøi treo la lieät heát böùc tranh naøy ñeán böùc tranh khaùc, nhöng coù ngöôøi, chæ treo moät, hai böùc tranh maø mình thích. Söï ñaùnh giaù veà thaåm myõ coù yù nghóa bao quaùt nhaát so vôùi nhöõng söï ñaùnh giaù khaùc. Hieän thöïc laø voâ cuøng ña daïng vaø phong phuù veà maët thaåm myõ. Hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi caøng môû roäng thì phaïm vi caùi thaåm myõ caøng môû roäng theo. Nhöõng phaåm chaát thaåm myõ môùi khoâng ngöõng xuaát hieän trong quaù trình phaùt trieån cuûa lòch söû vaên hoïc vaø ngheä thuaät. Trong nhöõng thôøi kyø phaùt trieån nhaát ñònh cuûa vaên hoïc vaø ngheä thuaät, coù nhöõng phaåm chaát thaåm myõ chuû ñaïo ñöôïc ñöa leân haøng ñaàu: Thôøi coå ñaïi: caùi ñeïp vaø caùi bi kòch. Thôøi trung coå: caùi cao thöôïng. 1 I.U.Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn. Hoaøng Xuaân Nhò dòch. Tröôøng ñaïi hoïc toång hôïp Haø noäi xuaát baûn. 1974, trang 229. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
5. Myõ hoïc ñaïi cöông - 4 - Thôøi phuïc höng: caùi ñeïp traàn theá vaø caùi haøi kòch. Chuû nghóa laõng maïn: caùi phi thöôøng. Chuû nghóa hieän thöïc: ñoái töôïng thaåm myõ mang tính ña daïng, phong phuù, keát hôïp nhieàu phaåm chaát thaåm myõ khaùc nhau trong moät ñoái töôïng. Ngheä thuaät taùi hieän cuoäc soáng thoâng qua nhöõng hình töôïng ngheä thuaät. Hình töôïng ngheä thuaät theå hieän söï khaùch quan hoaù cuûa con ngöôøi veà caùi thaåm myõ cuûa ñoái töôïng. Hình töôïng ngheä thuaät laø söï theå hieän ñoái töôïng moät caùch sinh ñoäng, vôùi yù nghóa xaõ hoäi roäng lôùn cuûa ñoái töôïng. Hình töôïng bao goàm trong baûn thaân noù: 1. Chaát lieäu cuûa cuoäc soáng, nhöõng thuoäc tính caûm tính, cuï theå cuûa nhöõng hieän töôïng thöïc taïi. 2. Tö töôûng, lyù töôûng thaåm myõ cuûa taùc giaû, thaùi ñoä, quan ñieåm cuûa nhaø vaên, ngheä só. Hình töôïng ñöôïc ñònh nghóa: “Hình töôïng vöøa laø böùc tranh cuï theå, vöøa khaùi quaùt cuûa cuoäc soáng con ngöôøi, ñöôïc xaây döïng nhôø hö caáu vaø coù yù nghóa thaåm myõ” (Timoâfieùp). Hình töôïng laø phöông tieän ñaëc thuø cuûa ngheä thuaät ñeå phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan. Hình töôïng ngheä thuaät phaûn aùnh tính khaùi quaùt, tính qui luaät cuûa hieän töôïng qua hình thöùc caù theå, ñoäc ñaùo; noù laø saûn phaåm saùng taïo cuûa ngheä só, laø ñöùa con tinh thaàn cuûa ngheä só trong quaù trình nhaän thöùc vaø taùi hieän cuoäc soáng. II. Tính khaùch quan vaø tính xaõ hoäi cuûa caùi thaåm myõ. Caùi thaåm myõ chính laø baûn chaát vaø cô sôû cuûa caùc thuoäc tính thaåm myõ cuûa hieän thöïc. Caùi thaåm myõ ñoù coù tính khaùch quan vaø tính xaõ hoäi. Ñöùng tröôùc moät ñoái töôïng, nhieàu tröôøng hôïp coù nhöõng caùch ñaùnh giaù khaùc nhau. Ñieàu naøy theå hieän tính phong phuù veà phaåm chaát thaåm myõ cuûa ñoái töôïng. Nhöng neáu chæ coù nhö vaäy thoâi thì moïi ngöôøi seõ trôû neân khoâng hieåu nhau, moãi ngöôøi seõ trôû thaønh moät xaõ hoäi rieâng. Caùi ñeïp (cuõng nhö caùi xaáu vaø caùc phaåm chaát thaåm myõ khaùc nhau) coù nhöõng tieâu chuaån chung. Caùc nhaø myõ hoïc xöa nay ñaõ toán nhieàu giaáy möïc chæ ra nhöõng tieâu chuaån chung ñoù. Chính nhöõng tieâu chuaån chung naøy noùi leân tính khaùch quan vaø tính xaõ hoäi cuûa caùi thaåm myõ. Ñieåm qua lòch söû myõ hoïc, thì caùc tieâu chuaån maø caùc nhaø myõ hoïc ñeà ra laïi khoâng gioáng nhau, noù coøn tuyø thuoäc vaøo quan nieäm cuûa töøng khuynh höôùng vaø traøo löu ngheä thuaät, töøng thôøi ñaïi laïi coù nhöõng ngöôøi laïi khoâng thöøa nhaän tính khaùch quan vaø tính xaõ hoäi cuûa caùi thaåm myõ. Nhaø trieát hoïc loãi laïc thôøi coå ñaïi laø Platon laø ngöôøi ñaàu tieân phaùt hieän ra tình caûm thaåm myõ khi con ngöôøi ñöùng tröôùc caùi ñeïp, nhöng oâng laø nhaø trieát hoïc duy taâm, oâng ñaõ chöùng minh cho moät caùi ñeïp vónh cöûu, xuaát phaùt töø “yù nieäm tuyeät ñoái” do thöôïng ñeá ban phaùt, töø ñoù oâng phuû nhaän tính khaùch quan cuûa caùi thaåm myõ. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
6. Myõ hoïc ñaïi cöông - 5 - Myõ hoïc duy taâm coå ñieån Ñöùc laïi coù nhöõng quan ñieåm khaùc: Heâghen thöøa nhaän tính khaùch quan cuûa caùi thaåm myõ, neân caùc nhaø lyù luaän goïi oâng laø nhaø duy taâm khaùch quan; coøn Kaêng laïi khoâng thöøa nhaän tính khaùch quan cuûa caùi thaåm myõ. OÂng cho raèng moïi phaåm chaát thaåm myõ cuûa ñoái töôïng ñeàu do chuû quan con ngöôøi phaùt hieän ra roài gaùn gheùp cho noù maø thoâi. Chính vì vaäy maø oâng ñaõ noùi: “Caùi ñeïp khoâng coù treân ñoâi maù hoàng cuûa ngöôøi thieáu nöõ maø chæ coù trong ñoâi maét cuûa keû si tình”. Moät ví duï maø chuû nghóa hieän sinh hay daãn ra, ñoù laø hieän töôïng caønh laù ñu ñöa tröôùc gioù: ñoái vôùi ngöôøi naøy thì ñoù laø moät hieän töôïng vui maét, ñoái vôùi ngöôøi kia thì ñoù laø moät hieän töôïng nhaøm chaùn. Theo quan ñieåm myõ hoïc Maùc-Leânin, caùi thaåm myõ trong hieän thöïc mang trong baûn thaân noù moät yù nghóa thöïc tieãn xaõ hoäi khaùch quan roäng lôùn, vì nhöõng phaåm chaát thaåm myõ cuûa ñoái töôïng ñaõ nhaäp vaøo lónh vöïc hoaït ñoäng, coù nhieàu caûm xuùc vaø bao goàm nhieàu ngaønh khaùc nhau cuûa con ngöôøi, ñaõ nhaäp vaøo thöïc tieãn cuûa con ngöôøi. Chuùng ta caàn phaûi chuù yù theâm raèng theá giôùi bao quanh chuùng ta vaø ñöôïc chuùng ta caûm thuï hoaøn toaøn khoâng phaûi laø caùi gì tröïc tieáp, ñaõ hieän ra moät laàn laø troïn veïn ngay. Trong quaù trình caûm thuï thaåm myõ, töø nhöõng hieän töôïng vaø ñoái töôïng, chuùng ta ruùt ra noäi dung xaõ hoäi, tinh thaàn, coù tính ngöôøi cuûa chuùng, vì chuùng ta bao giôø cuõng tieáp xuùc vôùi nhöõng söï vaät hoaëc ñaõ töøng ñöôïc con ngöôøi bieán thaønh nhöõng sö vaät thöïc söï coù hoàn trong quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn vaät chaát cuûa mình, hoaëc ñang ñöôïc thu huùt döôùi hình thöùc naøy hay hình thöùc khaùc, ôû möùc ñoä naøy hay ôû möùc ñoä khaùc,vaøo heä thoáng nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, nhöõng hoaït ñoäng caûi taïo xaõ hoäi , bieán taát caû thaønh nhöõng vaät coù hoàn. Söï saûn xuaát xaõ hoäi ñaõ in ñaäm daáu veát con ngöôøi, ñaõ bieán theá giôùi ñoù thaønh hieän thaân thöïc söï cuûa nhöõng söùc maïnh thuoäc baûn chaát con ngöôøi. Veà vaán ñeà naøy, Maùc ñaõ vieát: “Lòch söû cuûa coâng nghieäp vaø söï toàn taïi khaùch quan maø coâng nghieäp ñaõ ñaït ñöôïc laø quyeån saùch ñeå môû neâu roõ nhöõng söùc maïnh thuoäc baûn chaát con ngöôøi, laø taâm lyù con ngöôøi hieän ra tröôùc chuùng ta moät caùch coù theå sôø moù ñöôïc”1. Toaøn boä cuoäc soáng cuûa con ngöôøi laø söï taùc ñoäng qua laïi vôùi theá giôùi vaät chaát vaø nhöõng hieän töôïng cuûa noù, con ngöôøi ñoàng hoaù chuùng. Nhöõng ñoái töôïng vaø hieän töôïng ñoù laøm cho cuoäc soáng cuûa con ngöôøi trôû neân phong phuù vaø ña daïng Ñoù laø thuoäc tính khaùch quan cuûa ñoái töôïng, nhôø ñoù maø chuùng coù yù nghóa veà maët xaõ hoäi, coù taàm quan troïng ñoái vôùi cuoäc soáng con ngöôøi, laø cô sôû khaùch quan cuûa caûm xuùc thaåm myõ. Phaåm chaát thaåm myõ cuûa moät hieän töôïng laø yù nghóa cuûa moät hieän töôïng naøy khoâng phaûi ñoái vôùi nhöõng yeâu caàu thöïc tieãn coâng lôïi cuûa con ngöôøi, cuõng khoâng phaûi ñoái vôùi moät khoaûng khaéc nhaát ñònh (moät tröôøng hôïp, moät tình huoáng nhaát thôøi caù bieät, moät vaønh cuûa ñöôøng xoaén oác chung), ñoù laø yù nghóa xaõ hoäi roäng lôùn cuûa hieän töôïng, yù nghóa cuûa noù ñoái vôùi söï phaùt trieån chung cuûa lòch söû. 1 C-Maùc – Ph.Angghen. Toaøn taäp. Taäp 3. Theo I.U.Boâreùp . Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn, sñd, trang 218. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
7. Myõ hoïc ñaïi cöông - 6 - Vieäc caûm thuï nhöõng phaåm chaát thaåm myõ cuûa thieân nhieân bao giôø cuõng ñöôïc qui ñònh bôûi söï nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà thieân nhieân, bôûi trình ñoä laøm chuû thieân nhieân, bôûi trình ñoä vaø tính chaát cuûa söï ñoàng hoaù thieân nhieân. Coù theå laáy laøm laï vì sao boâng hoa röøng, maûnh traêng, ngoâi sao laïi coù ñöôïc nhöõng thuoäc tính xaõ hoäi ? Nhöng chæ nhöõng ai khoâng nghó raèng söï saûn xuaát xaõ hoäi coù moät taùc duïng tích cöïc bao truøm ñoái vôùi hieän thöïc, raèng con ngöôøi ñaõ ñoàng hoaù nhöõng ñoái töôïng vaø hieän töôïng, saùng taïo ra chuùng, thì môùi thaáy ñieàu ñoù laøm laï. Cuõng caàn phaûi nhaán maïnh ñeán vai troø quan troïng cuûa lyù töôûng thaåm myõ trong vieäc ñoàng hoaù hieän thöïc. Lyù töôûng thaåm myõ- söï bieåu hieän taät trung cuûa thöïc tieãn xaõ hoäi, söï nhaän thöùc roäng lôùn nhaát vaø bao quaùt nhaát veà muïc ñích cuûa quaù trình phaùt trieån xaõ hoäi laø thöôùc ño, laø nhaân toá xaùc ñònh yù nghóa xaõ hoäi roäng lôùn cuûa caùc hieän töôïng hieän thöïc. Chính nhôø lyù töôûng thaåm myõ maø noäi dung vaø yù nghóa thaåm myõ cuûa caùc söï vaät trong hieän thöïc ñöôïc phaùt hieän vaø dieãn ra vieäc ñoàng hoaù theá giôùi baèng ngheä thuaät, nhaän thöùc hieän thöïc baèng hieän thöïc baèng hình töôïng. Nhöõng lyù töôûng thaåm myõ tieân tieán ñeàu coù noäi dung gaàn guõi vôùi nhöõng lyù töôûng xaõ hoäi tieân tieán. Lyù töôûng thaåm myõ laø keát tinh cuûa thöïc tieãn xaõ hoäi, laø tieâu chuaån ñaùnh giaù roäng nhaát vaø phoå bieán nhaát, do ñaáy noù ñöôïc duøng laøm thöôùc ño caùc hieän töôïng cuûa hieän thöïc veà maët thaåm myõ. Ngheä thuaät - söï ñoàng hoaù hieän thöïc baèng ngheä thuaät - laø hình thaùi cao nhaát cuûa söï ñoàng hoaù thaåm myõ. Vieäc saùng taïo cuûa ngheä só bao giôø cuõng ñöôïc tieán haønh treân cô sôû nhöõng lyù töôûng thaåm myõ nhaát ñònh. Caàn phaûi coù nhöõng lyù töôûng thaåm myõ tieân tieán, tích cöïc ñeå saùng taïo neân nhöõng hình töôïng ngheä thuaät giaàu giaù trò nhaân vaên cao caû mang yù nghóa xaõ hoäi saâu saéc, nhöõng tính caùch anh huøng vaø bi kòch ñeå phaûn aùnh caùi ñeïp, caùi cao thöôïng trong hieän thöïc, cuõng nhö ñeå saùng taïo ra nhöõng hình töôïng ngheä thuaät cuûa caùi aùc, caùi xaáu xa ñeâ tieän, nhöõng tính caùch haøi kòch. Trong loaïi hình chaâm bieám hieän thöïc chuû nghóa, bao giôø cuõng coù söï ñoái laäp giöõa caùi ñöôïc mieâu taû vaø nhöõng lyù töôûng thaåm myõ cao quí. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
8. Myõ hoïc ñaïi cöông - 7 - CAÙI ÑEÏP I. Cô sôû khaùch quan cuûa caùi ñeïp 1. Quan ñieåm cuûa chuû nghóa duy taâm. Platon ñeà xöôùng caùi ñeïp tuyeät ñoái, vónh cöûu, khoâng thay ñoåi. Oâng vieát: “Toâi goïi nhöõng caàu taïo ñoù laø ñeïp khoâng phaûi so saùnh chuùng vôùi moät ñoái töôïng naøo ñoù, nhö ngöôøi ta coù theå so saùnh khi noùi tôùi nhöõng vaät khaùc, nhöng ñeïp vónh cöûu, do baûn thaân chuùng, do baûn chaát chuùng, vaø coù taùc duïng gôïi neân ít nhieàu khoaùi caûm ñaëc bieät maø chæ rieâng chuùng môùi gôïi neân ñöôïc”.1 Toaøn boä neàn ngheä thuaät coå ñaïi Hy laïp laø söï hoaø ñieäu cuûa caùc tæ leä, cuûa söï ñoái xöùng vaø tính möïc thöôùc. Platon ñaõ döïa vaøo truyeàn thoáng ñoù. Platon laø ngöôøi ñaàu tieân phaùt hieän ra khoaùi caûm thaåm myõ do caùi ñeïp gôïi neân. Platon ñöa ra khaùi nieäm veà “yù nieäm tuyeät ñoái” mang tính chaát sieâu hình. Oâng cho raèng theá giôùi vaät chaát chæ laø söï hoài quang cuûa theá giôùi yù nieäm. Ngheä thuaät phaûn aùnh theá giôùi vaät chaát, vaäy ngheä thuaät chæ laø “caùi boùng cuûa caùi boùng” maø thoâi. Myõ hoïc coå ñieån Ñöùc (cuoái theá kyû XVIII ñaàu theá kyû XIX) noåi baät tinh thaàn duy taâm chuû nghóa. Trieát hoïc duy taâm coå ñieån Ñöùc coù hai ñaïi bieåu loãi laïc nhaát, ñoù laø Em-ma-nu-en Kaêng (1724-1804) vaø Giocgiô Vin hem Phôri ñôrích Heâghen (1770- 1831). Caû hai oâng ñeàu theo chuû nghóa duy taâm, nghóa laø hoï coi yù nieäm laø caùi coù tröôùc. Nhöng Kaêng khoâng nhaát quaùn trong quan nieäm duy taâm cuûa mình. V.I.Leânin khi nghieân cöùu veà trieát hoïc coå ñieån Ñöùc ñaõ cho raèng: “Neùt cô baûn cuûa trieát hoïc Kaêng laø söï ñieàu hoaø chuû nghóa duy vaät vôùi chuû nghóa duy taâm, söï thoaû hieäp caû hai thöù, söï keát hôïp vaøo trong moät heä thoáng nhöõng traøo löu trieát hoïc khaùc loaïi nhau, ñoái laäp nhau”.2 Kaêng laø ngöôøi theo chuû nghóa duy taâm chuû quan. “YÙ nieäm” laø ôû trong chính baûn thaân con ngöôøi, ñoù laø nhöõng tö töôûng vaø caûm giaùc cuûa con ngöôøi, noù coù tröôùc vaø laø ñieåm xuaát phaùt, khôûi thuyû. Kaêng cho raèng caùi ñeïp chaân chính mang laïi cho ta khoaùi caûm, laøm cho ta thích thuù. Tình caûm thaåm myõ mang tính chaát voâ tö khoâng vuï lôïi. Oâng vieát: “Moãi ngöôøi phaûi ñoàng yù raèng phaùn ñoaùn naøo veà veû ñeïp coù laãn chuùt thieân tö duø nhoû nhaát, ñeàu raát thieáu coâng baèng vaø khoâng phaûi laø phaùn ñoaùn thaåm myõ thuaàn khieát cuûa thò hieáu”.3 Oâng coi veà khoaùi caûm voâ tö laø tieâu chuaån phoå bieán, baét buoäc phaûi coù ñeå ñaùnh giaù ngheä thuaät vaø tình caûm thaåm myõ cuûa taát caû moïi ngöôøi, moïi thôøi ñaïi. Heâghen cuõng theo chuû nghóa duy taâm, nhöng laø duy taâm khaùch quan. Oâng cuõng coi yù nieäm laø caùi coù tröôùc, nhöng theo oâng, yù nieäm naèm ôû ñaàu ñoù beân ngoaøi con ngöôøi, beân ngoaøi vaät chaát; yù nieäm tuyeät ñoái, lyù trí tuyeät ñoái cuûa Heâghen – ñoù laø yù thöùc ñaõ taùch khoûi con ngöôøi, ñoù laø tö töôûng noùi chung maø oâng coi laø neàn taûng vaø 1 Chuyeån daãn theo I.U.Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn. Tröôøng ñaïi hoïc Toång hôïp Haø noäi xuaát baûn 1974. trang 33. 2 Daãn theo A.E.Ren – Groxx. Myõ hoïc-khoa hoïc kyø dieäu. Pham Vaên Bích dòch. NXB Vaên hoaù.1984, trang 32. 3 Theo A.E. Ren-Groxx. Myõ hoïc khoa hoïc kyø dieäu. Sñd, trang 34. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
9. Myõ hoïc ñaïi cöông - 8 - laø caùi saùng taïo ra taát caû moïi caùi hieän ñang toàn taïi. Oâng cho raèng ngheä thuaät laø trình ñoä thaáp hôn cuûa nhaän thöùc, coøn khoa hoïc laø trình ñoä cao hôn. Trong ngheä thuaät, chaân lyù xuaát hieän döôùi daïng veû ñeïp, ñoù laø bieåu hieän caûm tính cuûa yù nieäm. Oâng coi söï khaùc bieät giöõa khoa hoïc vaø ngheä thuaät laø ôû hình thöùc. Khoa hoïc phaûn aùnh noäi dung trong caùc khaùi nieäm, coøn ngheä thuaät trong caùc hình töôïng. Oâng cho raèng veû ñeïp cuûa töï nhieân coøn chöa hoaøn thieän. Noù chæ laø aùnh phaûn quang cuûa veû ñeïp yù nieäm. Do söï khoâng hoaøn thieän veû ñeïp trong töï nhieân, taát yeáu phaûi saùng taïo ra veû ñeïp trong ngheä thuaät. Veû ñeïp trong ngheä thuaät do con ngöôøi taïo ra neân gaén boù vôùi tinh thaàn, vôùi yù nieäm tuyeät ñoái qua tö töôûng cuûa nhaø ngheä só. Chính vì vaäy caùi ñeïp trong ngheä thuaät cao hôn caùi ñeïp trong töï nhieân. Heâghen ñaõ ñònh nghóa caùi ñeïp nhö sau : “Moät söï vaät naøo ñoù laø ñeïp khi qua noù yù nieäm veà söï vaät ñoù ñöôïc bieåu hieän ñaày ñuû”.1 Heâghen laø nhaø trieát hoïc duy taâm, neân oâng cho raèng theá giôùi phaùt trieån bôûi vì tö duy phaùt trieån, thöïc taïi bieán ñoåi bôûi vì nhöõng bieán ñoåi ñaõ dieãn ra trong lyù trí. Nhöõng phaùt trieån, bieán ñoåi, ñoù chính laø caùi quí giaù nhaát trong trieát hoïc Heâghen V.I.Leânin ñaõ nhaän xeùt veà trieát hoïc vaø myõ hoïc cuûa Heâghen nhö sau: “Heâghen ñaõ ñoaùn ñöôïc moät caùch thieân taøi pheùp bieän chöùng cuûa caùc söï vaät (caùc hieän töôïng, theá giôùi, töï nhieân) trong pheùp bieän chöùng cuûa caùc khaùi nieäm, ñuùng laø ñaõ ñoaùn ñöôïc, khoâng hôn”.2 2. Quan ñieåm cuûa chuû nghóa duy vaät. Chuû nghóa duy vaät töø Aristtote ñeán Tnö seùpxki ñeàu khaúng ñònh caùi ñeïp la ø coù thöïc, coù cô sôû khaùch quan, toàn taïi khaùch quan, ñeàu xuaát phaùt töø ñôøi soáng xaõ hoäi ñeå giaûi thích caùi ñeïp. Vaäy cô sôû khaùch quan cuûa caùi ñeïp laø gì? - Caùi ñeïp laø söï haøi hoaø – Nhöõng bieåu hieän cuûa noù laø: + Caân ñoái, ñoái xöùng, tæ leä. + Nhòp ñieäu. + Söï thoáng nhaát giöõa caùc maët ñoái laäp: ví duï nhö maøu ñen traéng trong hoäi hoaï, traàm boång cao thaáp trong aâm nhaïc +Trong trieát hoïc noù laø tính möïc thöôùc, chöøng möïc, khaùi nieäm “ñoä”. Haøi hoaø laø ñeïp, bôûi vì haøi hoaø laø nguyeân lyù caáu taïo neân söï soáng. Söï soáng laø töï nhieân, laø haøi hoaø. - Caùi ñeïp laø söùc soáng. Caùi ñeïp phaûi traøn ñaày söùc soáng, laø söï soáng treû trung. Thaân hình ngöôøi phuï nöõ laø haøi hoaø, laø söï hoaøn thieän, nhöng ñoù laø coâ gaùi chöù khoâng phaûi laø moät baø giaø, hôn nöõa laø moät coâ gaùi traøn ñaày söùc soáng traàn theá chöù khoâng laø moät xaùc cheát. Moät böùc 1Theo I.U.Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn. Sñd, trang 154. 2 Theo A.E. Ren – Groxx. Myõ hoïc – khoa hoïc kyø dieäu. Sñd, trang 37. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
10. Myõ hoïc ñaïi cöông - 9 - tranh phong caûnh ñeïp khoâng phaûi chæ laø söï haøi hoaø, söï hoaøn thieän, maø coøn laø moät böùc tranh mang hôi thôû cuûa cuoäc soáng. Caùi aùc cuõng coù söï haøi hoaø, söï hoaøn thieän cuûa caùi aùc. Caùi aùc nhieàu khi mang boä maët cuûa thaùnh thaàn. Ca dao ta cuõng ñaõ töøng noùi : “Maät ngoït thì ruoài cheát töôi”. Vaäy: haøi hoaø, hoaøn thieän, söùc soáng laø ba phaåm chaát khaùch quan cuûa caùi ñeïp Tseùcnösepki vieát: “caùi ñeïp laø cuoäc soáng” chính laø vì vaäy. II. Ñaëc ñieåm veà myõ caûm. 1. Tính toaøn veïn. Caûm xuùc veà caùi ñeïp bao goàm nhieàu maët, vöøa laø caûm giaùc baûn naêng, vöøa laø caûm giaùc tinh thaàn, vöøa laø tröïc giaùc, vöøa cao hôn tröïc giaùc, vöøa höôùng veà nhuïc theå, vöøa höôùng veà tinh thaàn: aên uoáng, ñaøn haùt meâ say. Khoaùi caûm ngheä thuaät laø caû tinh thaàn laãn nhuïc theå. Xuùc caûm rung ñoäng cuûa con ngöôøi theå hieän ra baèng yeâu gheùt, caêm thuø. Khoâng coù nhöõng caùi ñoù khoâng ra xuùc caûm thaåm myõ. Nguoàn goác vaên hoïc ñaàu tieân khoâng phaûi laø vaán ñeà tö töôûng, maø laø vaán ñeà tröïc giaùc, vaán ñeà caûm nhaän, vaán ñeà taâm hoàn. Caàn phaûi keát hôïp giöõa vaán ñeà caûm nhaän, tröïc giaùc vaø lyù trí, tö töôûng. Toâi ñoïc moät baøi thô toâi thaáy hay tröôùc heát laø toâi caûm thaáy hay, laø vaán ñeà caûm nhaän, sau ñoù môùi ñeán vaán ñeà tö töôûng, vaán ñeà lyù trí. Moät thôøi gian daøi pheâ bình vaên hoïc cuûa ta thöôøng chuù yù ñeán tö töôûng, ñeán lyù trí maø boû queân ñeán vaán ñeà caûm nhaän. Hoaøi Thanh laïi chuù yù ñeán caûm nhaän, ñeán tröïc giaùc. 2. Voâ tö khoâng vuï lôïi khi caûm nhaän caùi ñeïp. Khi caûm nhaän caùi ñeïp, ñöùng tröôùc caùi ñeïp tình caûm chuùng ta naûy nôû moät caùch töï nhieân, voâ tö khoâng vuï lôïi. Ngöôøi ta khoâng ñoøi hoûi taïi sao laïi thích caùi naøy, thích caùi kia? Thích laø töï nhieân thích maø thoâi. Voâ tö laø thoaùt khoûi lôïi ích vaät chaát. Caûm giaùc thaåm myõ khoâng ñoøi hoûi söï chieám ñoaït, noù khaùc vôùi caûm giaùc vaät chaát khaùc. Khaùt voïng cuûa con ngöôøi ñöùng tröôùc caùi ñeïp laø khaùt voïng voâ tö, thoaùt khoûi söï chieám ñoaït. Voâ tö laø khoâng ích kyû, laø khoâng thu veà cho mình. Tình caûm thaåm myõ laø tình caûm chia seû, khoâng ích kyû. Vieát vaên laø giaûi thoaùt, laø giaõi baøy, laø chia seû. Tính ích kyû laø khoâng phuø hôïp vôùi ngheä thuaät. Voâ tö laø khoâng coù muïc ñích thöïc duïng cuï theå, noù cuõng khoâng ñoøi hoûi giaûi thích lyù do vì sao. Noù laø tình caûm hoaøn toaøn töï nhieân cuûa con ngöôøi, khoâng bò chi phoái bôûi lyù trí. Voâ tö hieåu theo nghóa coâng baèng, khoâng thieân vò khoâng phaûi laø voâ tö thaåm myõ. Voâ tö thaåm myõ laø voâ tö khoâng chieám ñoaït, khoâng vuï lôïi. Ñoäc ñaùo cuûa myõ caûm Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
11. Myõ hoïc ñaïi cöông - 10 - trong caûm thuï caùi ñeïp laø khoâng coù ranh giôùi roõ raøng, chính vì vaäy khoù ñònh nghóa caùi ñeïp. Caùi ñeïp khoâng giaûi thích ñöôïc. Caùi ñeïp laø gì?, vì sao noù ñeïp? laø nhöõng caâu hoûi luoân luoân ñaët ra cho moïi thôøi ñaïi vaø laø nhöõng caâu hoûi raát khoù caét nghóa. Myõ hoïc laø khoa hoïc cung caáp cho con ngöôøi nhöõng khaùi nieäm ñeå con ngöôøi caûm nhaän caùi ñeïp, chöù khoâng phaûi ñeå cho con ngöôøi caét nghóa caùi ñeïp. Baûn chaát cuûa caùi ñeïp laø caùi theâm vaøo cho cuoäc soáng, trang trí cho cuoäc soáng, thoaùt khoûi söï ích kyû, vuï lôïi, thöïc duïng. Ngheä thuaät tröôùc heát laø caùi ñeïp, laø söï toâ ñieåm cho cuoäc soáng, laø caùi dö thöøa khoâng duøng ñöôïc, nhöng laïi heát söùc quan troïng. Trong vaên chöông, tu töø laø raát quan troïng. Tu töø laø söûa chuùt ít, khoâng söûa cô baûn, laø caùi theâm vaøo moät chuùt ít nhöng laïi raát quan troïng. Ñeå ñaït thaùi ñoä voâ tö khoâng vuï lôïi raát khoù khaên. Trong tình yeâu thaät söï môùi coù thaùi ñoä voâ tö: cho maø khoâng caàn ñoøi laïi. Chính vì vaäy maø Tseùcnösepxki ñaõ vieát caâu raát ñuùng: “Caûm giaùc cuûa caùi ñeïp gôïi neân ôû con ngöôøi laø moät nieàm vui töôi saùng gioáng nhö nieàm vui maø chuùng ta caûm thaáy noãi loøng traøn ngaäp khi tieáp xuùc vôùi ngöôøi yeâu. Chuùng ta yeâu caùi ñeïp moät caùch voâ tö, chuùng ta thöôûng thöùc noù, vui söôùng vì noù nhö vui söôùng vì ngöôøi yeâu”.1 Con ngöôøi bò chìm trong goâng cuøm cuûa caùi ñoùi, caùi khoå, bò mieáng côm manh aùo ghì saùt ñaát. Khi con ngöôøi thoaùt khoûi caùi ñoùi môùi coù theå laøm ngheä thuaät. Ñoái vôùi xaõ hoäi cuõng vaäy. “Con ngöôøi ñaït ñöôïc töï do khi thoaùt khoûi vöông quoác cuûa söï taát yeáu” (Angghen). Töï do cuûa con ngöôøi chæ coù theå coù ñöôïc khi con ngöôøi thoaùt khoûi goâng cuøm cuûa caùi ñoùi. “Moãi böôùc ñi tôùi vaên hoaù laø moãi böôùc ñi tôùi töï do” (AÊngghen). Caùi ngheøo gieát cheát ngheä thuaät. Caùi khoå ñau laø nguoàn goác cuûa ngheä thuaät. Myõ caûm laøm cho con ngöôøi trôû neân ngöôøi hôn, cao hôn, vì con ngöôøi ñaõ thoaùt khoûi nhöõng raøng buoäc vaät chaát. Ngheä thuaät laø khaéc phuïc söï sôï haõi cuûa con ngöôøi. Coù nghóa laø ngheä thuaät laøm cho con ngöôøi töï do hôn ñoái vôùi söï sôï haõi, voâ tö hôn ñoái vôùi cuoäc ñôøi ñaày haêm doaï. Ngheä thuaät coù chöùc naêng voâ cuøng cao quí ñoái vôùi con ngöôøi, caàn thieát cho con ngöôøi. Chính vì vaäy maø ngheä thuaät toàn taïi cuøng vôùi con ngöôøi. Voâ tö nhöng khoâng voâ ích. Voâ tö laø voâ tö vôùi chính anh, laø thoaùt khoûi voøng kieàm toaû vaät chaát cuûa anh, laø böôùc vaøo vôùi cuoäc ñôøi. Voâ tö laø thoaùt khoûi theá giôùi cuûa ta chöù khoâng phaûi laø theá giôùi cuûa chuùng ta. Ngheä thuaät vôùi cuoäc ñôøi coù moät khoaûng caùch. Ngheä thuaät ñaõ thoaùt khoûi söï raøng buoäc vaät chaát. Ngheä thuaät ñaõ bay leân treân cuoäc soáng. 1 I.U.Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn. Sñd, trang 169. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
12. Myõ hoïc ñaïi cöông - 11 - Tröôùc ñaây chuùng ta quan nieäm ngheä thuaät chính laø cuoäc soáng, duøng cuoäc soáng laøm thöôùc ño ngheä thuaät. Caàn ñeå cho ngheä só coù moät khoaûng caùch roäng lôùn trong saùng taïo ngheä thuaät. 3. Söï thoáng nhaát giöõa tính phoå bieán vaø tính caù bieät cuûa myõ caûm. - Tính phoå bieán: Caùi ñeïp ai cuõng thích, caùi ñeïp laø tình caûm töï nhieân, phoå bieán cuûa con ngöôøi. Caùi ñeïp coù phaïm vi raát roäng, myõ caûm ít bò ngaên caùch bôûi ranh giôùi giai caáp, daân toäc, quoác gia. Bôûi vì: myõ caûm mang tính toaøn veïn, nhieàu maët, chính vì vaäy noù roäng lôùn, phoå bieán. Laø lónh vöïc khoâng phaûi laø cuûa khaùi nieäm. Khaùi nieäm thì coù ranh giôùi, khoâng phaûi khaùi nieäm thì ranh giôùi raát mong manh. Caùi ñeïp ít chòu chi phoái bôûi tính giai caáp. Caùi ñeïp laø phoå bieán nhöng laïi chaáp nhaän caùi caù bieät, töùc laø thò hieáu caù nhaân. Khoâng ôû ñaâu, caùi toâi laïi coù vò trí lôùn lao nhö trong ngheä thuaät. Trong ngheä thuaät, neáu chæ nhaán maïnh caùi chung laø sai veà baûn chaát cuûa ngheä thuaät. Thò hieáu cuûa con ngöôøi raát khaùc nhau. Caùi rieâng trong ngheä thuaät heát söùc quan troïng. Taïo ra caùi rieâng cho mình, nhaát laø ñoái vôùi nhaø ngheä só laø coù yù nghóa soáng coøn. Coù moät thôøi gian chuùng ta hay noùi ñeán caùi chung maø boû queân caùi rieâng, hoaëc khoâng daùm noùi ñeán caùi rieâng. Ai noùi ñeán caùi rieâng laø laäp töùc bò leân aùn. Chính cuoäc ñôøi cuûa moãi con ngöôøi, soá phaän rieâng leû cuûa moãi caù nhaân luoân luoân laø nguoàn caûm höùng cho moïi saùng taïo ngheä thuaät. Chæ thoâng qua nhöõng caù nhaân rieâng leû aáy, ngheä thuaät môùi phaûn aùnh ñöôïc soá phaän cuûa daân toäc, cuûa thôøi ñaïi. Khoâng neân goø eùp xaõ hoäi chæ coù chung moät thò hieáu thaåm myõ. Khoâng neân aùp ñaët sinh vieân chæ coù moät thò hieáu thaåm myõ khi caûm thuï vaên chöông. III. Baûn chaát cuûa caùi ñeïp Caùi ñeïp laø moät phaïm truø giaù trò. Caùi ñöôïc cho laø ñeïp laø caùi ñöôïc ñaùnh giaù bôûi giaù trò cuûa noù. Caùi ñeïp laø caùc giaù trò cuoäc soáng. - Caùi ñeïp vaø caùi ích lôïi. Caùi ñeïp coù nguoàn goác saâu xa töø caùi coù lôïi, daàn daàn caùi ñeïp taùch khoûi caùi coù lôïi. Ôû Chaâu myõ, nhöõng coâ gaùi ôû moät soá boä laïc ñeo voøng baèng saét naëng tôùi 15kg. (theo Leâ Ngoïc Traø). Nhöng coù nhieàu caùi lôïi khoâng ñeïp. Lôïi cho mình maø haïi cho ngöôøi khaùc, hoaëc coù nhieàu caùi tieän lôïi cho vieäc laøm ñieàu aùc. - Caùi ñeïp vaø caùi thieän. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
13. Myõ hoïc ñaïi cöông - 12 - Caùi ñeïp gaén lieàn vôùi caùi thieän, vôùi caùi ñaïo ñöùc. Trong vaên hoïc coå Vieät nam, caùi ñeïp gaén vôùi caùi thieän, caùi ñaïo ñöùc. Nhöng caùi ñeïp khoâng truøng vôùi caùi thieän. Coù nhieàu caùi thieän khoâng ñeïp. Coù nhöõng ngöôøi toát maø mình khoâng thích, nhöng laïi yeâu moät coâ khoâng toát theo quan ñieåm ñaïo ñöùc. Cuõng coù nhieàu caùi ñeïp khoâng thieän: nhieàu ngöôøi noùi ñeïp maø trong buïng moät boà dao gaêm. Coù nhieàu traùi ñeïp maø ñoäc. Trong quan heä öùng xöû haøng ngaøy ngöôøi ta ñoái xöû baèng quan heä thaåm myõ nhieàu hôn quan heä ñaïo ñöùc, chính trò. Coù thôøi gian ta ñoàng nhaát thaåm myõ vôùi ñaïo ñöùc vaø chính trò. Vaên hoïc vaø ñaïo ñöùc: Vaên hoïc coå tröôùc ñaây laø ñaïo ñöùc, tuyeân truyeàn cho ñaïo ñöùc. Vaên hoïc ngaøy nay khoâng theå nhö vaäy, nhöng khoâng theå boû qua ñaïo ñöùc, vì ñaïo ñöùc laø caùi kieàng ba chaân cuûa xaõ hoäi, laø neàn taûng cuûa xaõ hoäi. Vaäy moái quan heä giöõavaên hoïc vaø ñaïo ñöùc? Vaên hoïc laø söï aên naên veà ñaïo ñöùc. Löông taâm cuûa con ngöôøi bò caén röùt trong vaên hoïc. - Caùi ñeïp vôùi caùi chaân. Caùi chaân laø phaïm truø nhaän thöùc. Nhaän thöùc laø giaù trò raát lôùn cuûa con ngöôøi, duøng thöôùc ño naøy ño taát caû giaù trò cuûa con ngöôøi. Nghe ä thuaät keâu goïi naâng cao giaù trò nhaân thöùc. Töø laâu nhaän thöùc la ø giaù trò raát lôùn cuûa ngheä thuaät. Phöông taây chuù yù nhieàu ñeán khaùch quan, ñeán nhaän thöùc, ñoàng thôøi cuõng raát nhaán maïnh vai troø chuû theå. Ngöôøi ñaàu tieân la ø Aristtote ñaët vaán ñe à chanâ lyù. Ve û ñeïp gaén vôùi vaán ñeà nhaän thöùc. Moät taùc phaåm co ù giaù trò laø taùc phaåm ñoù giuùp cho chuùng ta nhaän thöùc ñöôïc theá giôùi moät caùch chính xaùc nhö noù ñang toàn taïi. Saùng taùc maø chæ gaén vôùi tình caûm khoâng thoâi maø khoâng gaén vôùi vaán ñeà nhaän thöùc thì khoâng theå coù giaù trò cao ñöôïc. Ngheä thuaät khoâng chæ coù noãi buoàn vui maø phaûi chieâm nghieäm, töï nhaän thöùc veà noãi buoàn vui aáy. Töø Phuïc höng trôû ñi ngheä thuaät ñaët vaán ñeà nhaän thöùc vaán ñeà raát lôùn. Seùcpia ñaõ töøng noùi ngheä thuaät seõ traêm laàn ñeïp hôn khi noù ñöôïc trang hoaøng baèng chaân lyù quí giaù voâ ngaàn. Vaên hoïc Vieät nam, vôùi Nguyeãn Du laàn ñaàu tieân yù nghóa nhaän thöùc ñöôïc ñaët ra: “Nhöõng ñieàu troâng thaáy maø ñau ñôùn loøng”. Vaên hoïc hieän ñaïi Vieät nam ñaët vaán ñeà nhaän thöùc con ngöôøi, nhaän thöùc cuoäc soáng raát lôùn. Con ngöôøi luoân luoân laø bí aån, vaên hoïc coù nhieäm vuï chieâm nghieäm veà con ngöôøi. Nhöng neáu ñaët vaán ñeà nhaän thöùc quaù lôùn, ngheä thuaät chæ coù nhaän thöùc khoâng thoâi thì seõ laø nguy cô ñoái vôùi ngheä thuaät, vì ngheä thuaät laø söï ñoàng hoaø raát nhieàu maët, taïo neân söï caân baèng trong ñôøi soáng con ngöôøi. Con ngöôøi khoâng phaûi luùc naøo cuõng Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
14. Myõ hoïc ñaïi cöông - 13 - coù söï chính xaùc, duy lyù, maø nhieàu khi coøn phaûi coù caùi gì raát maäp môø, khoâng xaùc ñònh ñöôïc. Ñoâáttoâiepxky vieát Toäi aùc vaø tröøng phaït laø choáng laïi khuynh höôùng duy lyù, ñeà cao tình yeâu thöông. Ngheä thuaät khoâng phaûi chæ coù vaán ñeà nhaän thöùc maø coøn laø vaán ñeà tình caûm, vaán ñeà cuoäc ñôøi, vaán ñeà theá giôùi quan. Chaân lyù ngheä thuaät coù hai maët: nhaän thöùc ñuùng cuoäc soáng nhö noù coù, maët khaùc, noù coøn laø chaân lyù lòch söû, töùc laø ñaùnh giaù xaõ hoäi ñoù nhö theá naøo, coù ñuùng vôùi chaân lyù lòch söû maø xaõ hoäi ñoù coù hay khoâng? Ôû ñoù taùc giaû baøy toû tình yeâu, noãi caêm giaän ñoái vôùi xaõ hoäi. Ñeà cao quaù möùc vaán ñeà nhaän thöùc seõ daãn ñeán ñeà cao vaán ñeà phaûn aùnh hieän thöïc. Ngheä thuaät coù phaûn aùnh hieän thöïc, giuùp con ngöôøi nhaän thöùc hieän thöïc, nhöng ngheä thuaät coøn laø vaán ñeà thaùi ñoä, tình caûm cuûa nhaø vaên ñoái vôùi hieän thöïc ñoù. Vaên hoïc khoâng chæ phaûn aùnh maø quan troïng hôn laø ñaët vaøo ñoù tö töôûng gì. Caùi ñeïp laø caùi chaân, nhöng khoâng ñoàng nhaát caùi chaân vaø caùi ñeïp. - Giaù trò thaåm myõ. Caùi ñeïp laø söï soáng, laø cuoäc soáng. Caùi ñeïp coù quan heä vôùi caùi coù ích, caùi thieän, caùi chaân, nhöng caùi ñeïp laø caùi gì gôïi cho con ngöôøi yù thöùc veà cuoäc soáng. Caùi ñeïp xeùt ñeán cuøng laø söï soáng, laø cuoäc soáng. Taát caû nhöõng caùi gì gôïi cho con ngöôøi yù thöùc veà cuoäc soáng, cuoäc soáng maø mình haèng ao öôùc, ñeàu laø ñeïp. Tseùcnösepxki ñaõ ñònh nghóa veà caùi ñeïp raát ñuùng: “Caùi ñeïp laø cuoäc soáng”, “laø ñeïp, vaät naøo qua ñoù maø chuùng ta nhaän thaáy cuoäc soáng nhö noù phaûi laø cuoäc soáng theo nhöõng khaùi nieäm cuûa chuùng ta; laø ñeïp, ñoái töôïng naøo qua baûn thaân noù bieåu hieän cuoäc soáng hoaëc nhaéc nhôû chuùng ta veà cuoäc soáng”.1 Caùi cheát laø ñeïp laø caùi cheát cho moät cuoäc soáng toát ñeïp hôn. Söï soáng laø moät phaïm truø roäng lôùn, phuø hôïp vôùi phaïm truø caùi ñeïp. Trong quaù trình phaùt trieån cuûa con ngöôøi, caùi ñeïp chính laø muïc ñích cuûa ngheä thuaät. IV. Caùi ñeïp trong ngheä thuaät Caùi ñeïp trong ngheä thuaät taäp trung nhaát, cao nhaát, do con ngöôøi saùng taïo ra, do ñoù mang ñaäm saéc thaùi chuû quan cuûa con ngöôøi. 1. Trong taùc phaåm ngheä thuaät, caùi ñeïp boäc loä ôû ba ñieåm: - Truyeàn ñaït caùi ñeïp ngoaøi ñôøi vaøo trong taùc phaåm. Cuoäc ñôøi voâ cuøng phong phuù. Ngheä thuaät cuûa moãi thôøi ñaïi ñeàu tìm toøi, phaûn aùnh caùi ñeïp cuûa thôøi ñaïi mình vaøo trong taùc phaåm. Ngheä thuaät coå ñaïi Hy laïp phaùt hieän ra caùi ñeïp hình theå cuûa con ngöôøi. Ngheä thuaät thôøi Phuïc höng phaûn aùnh caùi 1 N.G. Tseùcnö sepxki. Nhöõng quan heä thaåm myõ cuûa ngheä thuaät vôùi hieän thöïc. Theo I.U.Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn. Sñd, trang 170. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
15. Myõ hoïc ñaïi cöông - 14 - ñeïp cuûa con ngöôøi mang ñaày tính chaát traàn theá, ñaày tính nhaân vaên. Ngheä thuaät laõng maïn ñeà cao caùi ñeïp phi thöôøng, quaù côõ, ñoái laäp giöõa thieân thaàn vaø quæ söù, giöõa aùnh saùng vaø boùng toái. Ngheä thuaät hieän thöïc nhaän thöùc, chieâm nghieäm caùi ñeïp giöõa cuoäc ñôøi bình thöôøng haøng ngaøy cuûa con ngöôøi. Vaên hoïc coå Phöông ñoâng chæ phaûn aùnh chieâm ngöôõng caùi ñeïp. Vaên hoïc laõng maïn cho con ngöôøi soáng cao thöôïng, anh huøng. Vaên hoïc hieän thöïc laøm cho con ngöôøi töøng traûi hôn, hieåu ñôøi hôn. - Caùi ñeïp trong caûm xuùc thaåm myõ. Ngheä thuaät do con ngöôøi taïo ra, do ñoù mang saéc thaùi chuû quan cuûa con ngöôøi, tình caûm cuûa con ngöôøi. Nhaø ngheä só qua vieäc phaûn aùnh hieän thöïc, ñaët vaøo ñoù caû traùi tim cuûa mình. Tình caûm cuõng coù veû ñeïp cuûa noù. Moät baøi thô chuùng ta rung ñoäng chính laø qua söï rung ñoäng cuûa taùc giaû. Trong hoäi hoaï cuõng vaäy. Chính vì vaäy maø nhöõng böùc tranh phong caûnh ñeàu thaãm ñaãm tình caûm cuûa con ngöôøi. - Caùi ñeïp cuûa hình thöùc. Trong ngheä thuaät khoâng chæ laø vaán ñeà noäi dung maø hình thöùc cuûa noù voâ cuøng quan troïng, noù quyeát ñònh söï toàn taïi cuûa taùc phaåm. Caùi ñeïp cuûa hình thöùc laø maãu soá chung cuûa taùc phaåm ngheä thuaät. Ñaùnh giaù nhaø vaên thôøi gian qua ta thöôøng ñaùnh giaù qua noäi dung. Ñieàu ñoù khoâng ñuùng. Taøi naêng cuûa nhaø vaên, giaù trò cuûa taùc phaåm, caùi chính la ø ôû hình thöùc ngheä thuaät. Anh vieát veà caùi gì ñoù cuõng phaûi vieát cho thaät hay. Nguyeãn Tuaân chæ vieát veà nhöõng caùi nhoû, nhö chuyeän uoáng traø, veà caùi aám ñaát nhöng khoâng theå caên cö ù vaøo ñoù maø ñaùnh giaù thaáp taùc giaû. 2. Ngheä thuaät nhö laø moät hoaït ñoäng thaåm myõ. Ngheä thuaät nhö laø moät hoaït ñoäng thaåm myõ chuyeân nghieäp. Ñaây laø söï lao ñoäng kieân nhaãn, beàn bæ nhöng hoaøn toaøn töï giaùc. Ñaày say meâ vaø höùng thuù: khoâng say meâ vaø höùng thuù thì khoâng sangù taïo ñöôïc ngheä thuaät. Saùng taïo ngheä thuaät ñoøi hoûi taøi naêng: töø quan saùt, phaùt hieän, nghieàn ngaãm ñeán theå hieän noù ra baèng taùc phaåm. Hoaït ñoäng cuûa thaåm myõ laø hoaït ñoäng cuûa töôûng töôïng: khi ngöôøi ngheä só saùng taïo ra taùc phaåm ngheä thuaät chính laø saûn phaåm töôûng töôïng cuûa anh ta. Hoaït ñoäng thaåm myõ ñoøi hoûi nhaø ngheä só soáng heát mình vôùi cuoäc ñôøi. Chuùng ta la ø nhöõng ngöôøi ñi löôùt qua cuoäc ñôøi. Nhaø vaên luoân luoân döøng laïi, chieâm nghieäm, nghieàn ngaãm veà cuoäc ñôøi, veà kieáp ngöôøi, ve à soá phaän cuûa noù. Khi chuùng ta vui söôùng vôùi caùi ñeïp ña õ laø ñaùng quí, nhöng khi chuùng ta khoùc vôùi caùi ñeïp laïi caøng ñaùng quí hôn. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
16. Myõ hoïc ñaïi cöông - 15 - 3. Ngheä thuaät nhö laø tieáng noùi cuûa con ngöôøi ñoái vôùi cuoäc soáng. Ngheä thuaät, moät maët laø caùi ñeïp, moät maët noù coøn laø hoaït ñoäng thaåm myõ cuûa con ngöôøi. Ngheä thuaät laø hoaït ñoäng giao tieáp: vieát vaên laø ñeå giaõi baøy, ñeå chia seû. Ngöôøi ta soáng laïi nhöõng gì mình ñaõ traûi qua. Vaên hoïc thöôøng laø vieát veà nhöõng gì maø nhaø vaên vôõ leõ ra trong cuoäc ñôøi, caùi ñieàu maø mình nghieäm ra, chöù vaên hoïc khoâng vieát veà nhöõng ñieàu maø mình môùi nghó ra. Ngöôøi ñoïc chia seû vôùi nhaø vaên vì nhaø vaên vieát truùng nhöõng ñieàu mình nghó. Pheâ bình laø noùi ñöôïc nhöõng gì maø nhaø vaên vieát trong taùc phaåm. Ngheä thuaät laø hoaït ñoäng nhaän thöùc. Khoa hoïc vaø ngheä thuaät nhaän thöùc khaùc nhau ngay töø ñoái töôïng chöù khoâng phaûi chæ hình töôïng. Vaên hoïc nhaän thöùc con ngöôøi, ñôøi ngöôøi, veà ñôøi soáng tinh thaàn cuûa con ngöôøi, veà nhöõng suy nghó cuûa con ngöôøi. Ngheä thuaät nhö laø moät hoaït ñoäng ñaùnh giaù veà ñaïo ñöùc, chính trò, ngheä thuaät coøn laø söï baøy toû thaùi ñoä. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
17. Myõ hoïc ñaïi cöông - 16 - CAÙI BI KÒCH I. Baûn chaát thaåm myõ cuûa caùi bi kòch 1. Noäi dung phaûn aùnh cuûa caùi bi kòch. Khaùc vôùi caùi haøi kòch, noäi dung phaûn aùnh cuûa caùi bi kòch laø nhöõng vaán ñeà troïng ñaïi, nhöõng vaán ñeà lôùn lao cuûa xaõ hoäi vaø lòch söû, nhö vaán ñeà lyù töôûng chính trò, vaán ñeà töï do, vaán ñeà coâng baèng xaõ hoäi, vaán ñeà haïnh phuùc caù nhaân Nhaân vaät cuûa bi kòch bao giôø cuõng laø nhöõng con ngöôøi tieân tieán, giöõ nhöõng vai troø quan troïng trong moät giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. Nhaân vaät cuûa bi kòch coå ñieån bao giôø cuõng laø nhöõng hoaøng töû, vua chuùa hoaëc nhöõng töôùng lónh ñaày taøi ba Bi kòch caùch maïng xuaát hieän nhöõng nhaân vaät cuûa quaàn chuùng caùch maïng. Caùc nhaø myõ hoïc xöa nay ñeàu ñaùnh giaù raát cao bi kòch, nhö Aristtote cho raèng bi kòch nhaèm chöõa laønh chöùng beänh. Neáu haøi kòch laø moät loaïi hình thaåm myõ duøng tieáng cöôøi ñeå toáng tieãn caùi xaáu xa, caùi laïc haäu vaøo quaù khöù moät caùch vui veû thì bi kòch laø moät loaïi hình thaåm myõ nghieâm trang, duøng tieáng khoùc ñeå raên ñôøi. Chính vì vaäy bi kòch laø moät loaïi hình thaåm myõ coù yù nghóa trieát lyù saâu xa. 2. Xung ñoät bi kòch. Noùi tôùi bi kòch cuõng laø noùi tôùi xung ñoät giöõa caùi ñeïp vaø caùi xaáu. Nhöng so vôùi xung ñoät trong haøi kòch, xung ñoät trong bi kòch coù nhöõng neùt khaùc nhau caên baûn. Neáu xung ñoät trong haøi kòch laø xung ñoät giöõa caùi ñeïp vôùi moät boä phaän cuûa caùi xaáu maø khoâng ñaønh phaän xaáu; thì xung ñoät trong bi kòch laïi laø xung ñoät tröïc dieän giöõa caùi ñeïp vaø caùi toaøn boä xaáu. Neáu xung ñoät trong haøi kòch laø xung ñoät töï thaân cuûa moät boä phaän caùi xaáu, do noù coá tình luoàn laùch vaøo caùi ñeïp, vaø caùi ñeïp coù nhieäm vuï phaùt ra moät luoàng aùnh saùng cöïc maïnh ñeå soi toû nhöõng chieác reã taàm göûi baùm treân moät cô theå soáng, ñeå moïi ngöôøi bieát nhoå baät noù ra, thì xung ñoät trong bi kòch laø xung ñoät cuûa caû hai phía ñang vaän ñoäng. Ôû ñaây caû caùi ñeïp vaø caùi xaáu ñeàu muoán toû ra coù giaù trò toàn taïi hôïp phaùp, vaø ñeàu coá gaéng duy trì söï toàn taïi ñoù. Chính vì vaäy maø xung ñoät trong bi kòch laø nhöõng xung ñoät gay gaét khoâng khoan nhöôïng, khoâng hoøa giaûi, xuaát phaùt töø nhöõng löïc löôïng ñoái khaùng nhau. Heâghen ñaõ vieát: “Neáu nhöõng quyeàn lôïi, trong baûn thaân chuùng, ñeàu thuoäc vaøo loaïi nhö sau: thaät ra khoâng xöùng ñaùng vì chuùng maø hy sinh nhöõng caù nhaân naøy noï, vì raèng nhöõng caù nhaân ñoù vaãn coù theå vöøa khoâng töï phaûn laïi mình vöøa töø boû vieäc ñeo ñuoåi muïc ñích cuûa mình hoaëc ñi tôùi choã hoøa giaûi vôùi nhöõng ñòch thuû cuûa mình, neáu vaäy thì khoâng caàn thieát phaûi keát thuùc moät caùch bi kòch”.1 1 Taïp chí pheâ bình vaên hoïc (tieáng Nga), soá 7-1936, trang 80. Daãn theo Boâreùp . Nhöõng phaïm truø myõhoïc cô baûn, sñd, trang 324. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
18. Myõ hoïc ñaïi cöông - 17 - Nhöõng maâu thuaãn saûn sinh ra xung ñoät bi kòch ñeàu hoaëc laø nhöõng maâu thuaãn chæ coù theå giaûi quyeát ñöôïc baèng caùi cheát cuûa moät trong hai beân ñoái laäp, hoaëc laø nhöõng maâu thuaãn khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc trong thôøi ñaïi chuùng ta, vaø ñaït tôùi möùc ñoä gay gaét nhaát. 3. Keát thuùc bi kòch. - Haøng loaït nhöõng nhaân vaät bò cheát (keå caû chính dieän vaø phaûn dieän). - Caùi cheát cuûa nhöõng nhaân vaät tích cöïc coù tính caùch cao caû coù taùc duïng “thanh loïc” taâm hoàn con ngöôøi maø Aristtote goïi laø “Kataùtxít”. “Caùi cheát cuûa nhaân vaät bi kòch ñem laïi moät söï toån thaát nghieâm troïng cho nhöõng löïc löôïng tích cöïc. Tuy nhieân, söï toån thaát ñoù coù tính nhaát thôøi, vì bieán coá bi kòch gôïi neân söï höôûng öùng tích cöïc trong loøng ngöôøi. Noù kích thích nieàm caêm gheùt ñoái vôùi nhöõng theá löïc xaõ hoäi ñaõ loãi thôøi, vaø chung qui goùp phaàn vaøo vieäc ñoaøn keát vaø ñoäng vieân nhöõng löïc löôïng tieán boä ñeå ñaáu tranh choáng laïi nguoàn goác cuûa caùi bi kòch”.1 II. Nhöõng hình thöùc ñieån hình cuûa caùi bi kòch 1. Bi kòch cuûa caùi môùi. a. Bi kòch cuûa caùc nhaân vaät cheát trong ñeâm tröôøng ñen toái. Ñaây laø moät daïng thöùc bi kòch lòch söû vaø coù tính chaát ñieån hình nhaát. Noùi nhö Aêng ghen “ Ñaây laø xung ñoät bi kòch giöõa yeâu saùch taát yeáu veà maët lòch söû vaø tình traïng khoâng theå naøo thöïc hieän ñöôïc ñieàu ñoù trong thöïc tieãn”.2 Nhö vaäy, bi kòch ôû ñaây laø bi kòch cuûa caùi môùi, caùi tieán boä, caùi caùch maïng ñang coøn ôû trong theá yeáu. Ôû trong moät hoaøn caûnh lòch söû ñaõ naûy sinh nhöõng nhu caàu taát yeáu caàn thay ñoåi vì noù ñaõ giaø coãi, nhöng ñieàu kieän ñeå thöïc hieän nhu caàu ñoù laïi chöa chín muoài. Nhöng khoâng vì theá maø ngaõ loøng, lòch söû ñaõ hieán daâng nhöõng con ngöôøi öu tuù nhaát cuûa mình, nhöõng ngöôøi daùm ñoùn nhaän söù maïng cao quí laø hieán daâng tính maïng cuûa mình laøm ngoïn ñuoác saùng böøng tænh caû moät daân toäc, thaäm chí caû nhaân loaïi coøn chìm ñaém trong ñeâm tröôøng ñen toái. Caùc nhaân vaät ñoù phaûi cheát moät caùch vó ñaïi, vì ôû ñaây, hoï khoâng chæ ñaïi dieän cho caù nhaân hoï, hoï cuõng khoâng chæ ñaïi dieän cho moät boä phaän nhoû beù naøo ñoù cuûa xaõ hoäi, maø hoï ñaïi dieän cho nhöõng giai caáp vaø nhöõng traøo löu nhaát ñònh cuûa thôøi ñaïi hoï. Tính caùch cuûa caùc nhaân vaät loaïi naøy trôû neân traùc tuyeät vaø caùi cheát cuûa hoï mang tính bi kòch saâu saéc roäng lôùn. Hoï haønh ñoäng moät caùch töï nguyeän vôùi moät yù thöùc traùch nhieäm saâu saéc tröôùc lòch söû, coi söï daán thaân vaøo gioâng baõo laø moät nhieäm vuï thieâng lieâng khoâng theå thoaùi thaùc ñöôïc, vaø hoï cuõng nhaän thaáy raèng ngoaøi hoï ra, nhöõng ngöôøi khaùc chöa theå laøm ñöôïc. 1 Theo Iu.Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn. Sñd, trang 326. 2 C.Maùc- Ph.Ang ghen- Leânin. Veà vaên hoïc ngheä thuaät. Nxb Söï thaät. H., 1977, trang 378. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
19. Myõ hoïc ñaïi cöông - 18 - Hoï cheát moät caùch bi kòch, nhöng khoâng bi thaûm. Caùi cheát cuûa hoï thoâi thuùc moïi ngöôøi ñöùng daäy ñaáu tranh ñeå thöïc hieän lyù töôûng cuûa hoï. b. bi kòch cuûa caùc nhaân vaät cheát tröôùc luùc bình minh. Ôû ñaây cuõng laø daïng thöùc bi kòch lòch söû, nhöng caùi môùi, caùi tieán boä vaø caùch maïng ñaõ ôû theá thaéng trong toaøn cuïc, coøn moät boä phaän naøo ñoù cuûa noù laâm vaøo hoaøn caûnh khieán cho ngöôøi anh huøng bò sa cô vaø bò tieâu vong thaûm thöông. Haønh ñoäng cuûa caùc nhaân vaät anh huøng thuoäc loaïi naøy laø moät haønh ñoäng hôïp vôùi yeâu caàu taát yeáu cuûa lòch söû, vaø khaû naêng thöïc hieän lyù töôûng cuûa hoï ñaõ môû roäng. Song cuoäc chieán ñaáu moät maát moät coøn aáy dieãn ra voâ cuøng gay gaét, trong moät ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh nhaát ñònh, ôû moät thôøi ñieåm nhaát ñònh, keû ñòch coøn taäp trung ñöôïc nhieàu löïc löôïng, vaø toû ra laø lôïi haïi, ngöôøi anh huøng chieán ñaáu trong ñieàu kieän ñoù raát coù theå bò thaát baïi, bò ñaøn aùp khoác lieät. Tuy ngöôøi anh huøng cheát ñi, nhöng lyù töôûng cuûa hoï toûa saùng, ñöôïc caû theá löïc cuûa hoï, daân toäc cuûa hoï noái tieáp xaû thaân vì lyù töôûng aáy. Söï ngaõ xuoáng cuûa hoï khoâng phaûi laø söï vaáp ngaõ giöõa ñeâm tröôøng ñen toái, maø laø söï ngaõ xuoáng ngay tröôùc ngöôõng cöûa bình minh, noù coù taùc duïng laøm baät tung caùi then caøi im lìm khoùa chaët nhieàu naêm ñeå moïi ngöôøi töø trong haàm toái traøn ra aùnh saùng. Chính vì vaäy caùi cheát cuûa nhaân vaät anh huøng naøy coù moät tính chaát myõ hoïc môùi – tính chaát bi huøng lòch söû, hay coøn goïi laø bi kòch laïc quan. 2. Bi kòch cuûa caùi cuõ. Caùc nhaø myõ hoïc ñeàu cho raèng bi kòch khoâng nhöõng laø bi kòch cuûa nhöõng caùi môùi, maø bi kòch coøn laø bi kòch cuûa caùi cuõ. Theo Boâreùp thì bi kòch cuûa caùi cuõ theå hieän trong ba hoaøn caûnh sau ñaây: a. Bi kòch cuûa giai caáp cuõ coù theå xaûy ra, chaúng haïn trong tröôøng hôïp noù bò tieâu vong trong ñaáu tranh choáng laïi moät giai caáp môùi naûy sinh maø noù vaãn coøn chöa maát heát khaû naêng phaùt trieån noäi taïi cuûa noù, vaãn coøn chöa toû ra laø hoaøn toaøn ñaõ loãi thôøi. Söï tieâu vong cuûa caùi cuõ mang tính bi kòch, khi caùi cuõ cheát ñi maø chöa kieät heát sinh löïc cuûa noù, chöa kinh qua giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa caûnh thoái naùt vaø caûnh cheát. Bi kòch cuûa söï laàm laïc cuûa chính caùi cuõ. Nhöõng con ngöôøi “ñöùng ôû phía cheá ñoä cuõ khoâng phaûi laø söï laàm laïc coù tính caù nhaân, maø laø söï laàm laïc coù tính chaát lòch söû toaøn theá giôùi. Chính vì vaäy caùi cheát cuûa noù laø bi kòch” (Maùc, pheâ phaùn trieát hoïc phaùp luaät cuûa Heâghen, toaøn taäp, taäp I, trang 418 – daãn theo Ñoã Vaên Khang, Ñoã Huy – Myõ hoïc Maùc Leânin trang 104). b. Bi kòch cuûa caùi cuõ cuõng phaùt sinh khi caùi cuõ, trong moät tình huoáng lòch söû nhaát ñònh, ñang gaùnh vaùc moät nhieäm vuï tieán boä maø laïi bò tieâu vong khi ôû moät giai ñoaïn ñaáu tranh cuï theå naøo ñoù, noù goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. c. Caùi cuõ coù theå coù bi kòch khi nhöõng ñaïi dieän cuûa xaõ hoäi cuõ, saùng suoát nhaän ra ñöôïc söï phaù saûn vaø soá phaän phaûi tieâu vong cuûa giai caáp mình, nhöng laïi khoâng ñuû Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
20. Myõ hoïc ñaïi cöông - 19 - söùc ñeå ñoaïn tuyeät vôùi giai caáp mình, hoaëc khoâng tìm ra ñöôïc con ñöôøng ñi ñeán caùi môùi, do ñoù taát yeáu daãn tôùi tieâu vong thì caùi cheát cuûa noù coù theå coù tính bi kòch. Veà vaán ñeà khaû naêng phaùt sinh bi kòch cuûa caùi cuõ vaø bi kòch cuûa caùi môùi ñaõ ñöôïc M.Ñua-ni-cô vaø sau ñoù laø I.X moâ-li-Aristtote-ni-noáp toång keát nhö sau: “Bi kòch chaân chính chæ coù theå laø caûnh tieâu vong hoaëc caûnh baát haïnh lôùn nhaát cuûa nhöõng ai maø söï hoaït ñoäng toû ra chính ñaùng veà maët lòch söû; moät hieän töôïng hoaëc coù yù nghóa, coù taùc duïng veà maët xaõ hoäi, hoaëc chöa maát heát khaû naêng phaùt trieån noäi taïi cuûa noù, maø bò huûy dieät chaêng, thì söï huûy dieät ñoù vaãn khoâng laøm toån haïi ñeán yù nghóa xaõ hoäi vaø lòch söû cuûa hieän töôïng. Nhöõng ai maø söï hoaït ñoäng toû ra phuø hôïp vôùi nhöõng lyù töôûng xaõ hoäi vaø thaåm myõ tieán boä, hoaëc ít nhaát cuõng toû ra phuø hôïp vôùi con ñöôøng thöïc hieän nhöõng lyù töôûng ñoù, thì caûnh tieâu vong hoaëc caûnh baát haïnh raát lôùn cuûa hoï mang tính bi kòch”.1 1 Daãn theo I.u.Boâreùp . Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn, sñd, trang 319. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
21. Myõ hoïc ñaïi cöông - 20 - CAÙI HAØI KÒCH I. Vaøi neùt veà lòch söû nghieân cöùu caùi haøi kich Caùi haøi kòch trong ngheä thaät ñaõ töøng xuaát hieän töø raát xa xöa, ngay töø buoåi bình minh cuûa cuoäc soáng vaên minh. Ngöôøi ñaàu tieân baøn veà caùi haøi kòch moät caùch saâu saéc ñoù laø Aristtote. Theo oâng caùi haøi kòch gaén lieàn vôùi vieäc moâ taû nhöõng caûnh baát haïnh vaø nhöõng hieän töôïng tieâu cöïc nhöng chaúng toån haïi ñeán ai, laø “söï taùi hieän nhöõng tính caùch töông ñoái xaáu” vaø ñöôïc moâ taû khoâng tôùi möùc ñoài baïi. Theo Aristtote, caùi ñaùng buoàn cöôøi laø moät söï sai laàm naøo ñoù, moät ñieàu xaáu xa naøo ñoù khoâng laøm cho ai ñau khoå vaø cuõng khoâng laøm toån haïi ñeán ai. Oâng vieát: “ Ñeå khoûi tìm ví duï xa xoâi, maët naï haøi kòch mang moät neùt naøo ñoù xaáu xí vaø xuyeân taïc, nhöng khoâng bieåu hieän nieàm thoáng khoå”1. Theo oâng, moïi söï ñi cheäch möùc ñoä vöøa phaûi, ñi cheäch söï gaén boù vôùi ñöùc haïnh – ñeàu saûn sinh ra nhöõng con ngöôøi laàm laïc maø tính caùch mang nhöõng maët xaáu nho nhoû, vaø do ñaáy ñaùng buoàn cöôøi. Nhöõng tính caùch nhö giaän döõ, yeáu ñuoái, hoang phí, boøn moùt, tham lam, böøa baõi ñeàu thuoäc vaøo loaïi ñaùng buoàn cöôøi. Theo quan nieäm cuûa Aristtote, oâng khoâng chaáp nhaän caùi cöôøi chaâm bieám, caùi cöôøi toá caùo gaây ra nieàm caêm giaän, ñau xoùt. Cheá gieãu laø moät loái nguyeàn ruûa. Caàn phaûi caám ñieàu ñoù. Traøo loäng laø caùi cöôøi thích hôïp nhaát theo quan nieäm cuûa Aristtote, bôûi vì traøo loäng ñem laïi caùi cöôøi laøm cho baûn thaân mình thích thuù, traøo loäng laø moät saéc thaùi teá nhò cuûa caùi cöôøi. Nhö vaäy, maët haïn cheá trong quan nieäm haøi kòch cuûa Aristtote ôû choã oâng cho raèng xung ñoät haøi kòch laø nhöõng xung ñoät khoâng coù taàm quan troïng laø moät söï sai laàm naøo ñoù khoâng laøm cho ai phaûi ñau khoå vaø cuõng khoâng laøm toån haïi ñeán ai. Chính vì vaäy oâng khoâng chaáp nhaän caùi cöôøi cheá gieãu, caùi cöôøi toá caùo gaây ra nieàm caêm giaän ñau xoùt, maø oâng chæ chaáp nhaän tieáng cöôøi traøo loäng, tieáng cöôøi ñem laïi söï thích thuù giaûi trí. Ôû moät möùc ñoä naøo ñoù, Kaêng cuõng taùc thaønh vôùi quan nieäm haøi kòch cuûa Aristtote khi oâng vieát : “ Haøi kòch moâ taû nhöõng tình tieát teá nhò, nhöõng tình caûnh ñaùng buoàn cöôøi cuûa nhöõng gaõ nhaõng trí ñang phaûi tìm loái thoaùt, cuûa nhöõng gaõ ngu ngoác nhöng laïi daùm baøy troø gaï gaãm, moâ taû nhöõng cuoäc ñuøa bôõn vaø vaø nhöõng tính caùch cheâ cöôøi.” 2 Nhöng Kaêng ñaõ nhaän thöùc ñöôïc taùc duïng to lôùn cuûa tieáng cöôøi khi oâng noùi ít ngöôøi, tröôùc maët coâng chuùng ñoâng ñaûo, coù theå chòu ñöïng ñöôïc söï cöôøi nhaïo vaø söï khinh bæ cuûa hoï. Kaêng cho raèng tieáng cöôøi coù theå laøm dung hoøa maâu thuaãn, khi oâng vieát : “ Toâi khoâng theå böïc doïc vôùi ngöôøi maø toâi cöôøi nhaïo, ngay caû trong tröôøng hôïp ngöôøi naøy gaây toån haïi ñoái vôùi toâi”.3 1 Aristtote : Thuaät saùng taïo, daãn theo IU.Boâreùp. Nhöõng phaïm truø vaên hoïc cô baûn. Hoaøng Xuaân Nhò dòch, tröôøng ñaïi hoïc Haø noäi xuaát baûn. 1974, trang 53. 2 I.Kaêng. Toaøn taäp, taäp II, theo Iu.Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn. Sñd, trang 144. 3 Iu. Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn, sñd, trang 146. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
22. Myõ hoïc ñaïi cöông - 21 - Kaêng coøn cho raèng taát caû caùc tröôøng hôïp haøi kòch ñeàu chöùa ñöïng moät yeáu toá gì ñoù coù theå gaây ngoä nhaän trong choác laùt. Heâghen ñaõ phaùt hieän ra raèng cô sôû cuûa caùi haøi kòch laø maâu thuaãn giöõa tính baát löïc beân trong vaø caùi veû beà ngoaøi coù thöïc chaát, töùc laø maâu thuaãn giöõa baûn chaát vaø hình töôïng, noäi dung vaø hình thöùc. Nhaän xeùt veà haøi kòch cuûa Ari-xtoâ-phan, Heâghen vieát: “Trong nhöõng vôû haøi kòch cuûa oâng, ñieàu ñöôïc moâ taû trong quaù trình hoaøn toaøn tan raõ, khoâng phaûi nhöõng gì thuoäc thaàn linh vaø thuoäc ñöùc haïnh, maø chính laø nhöõng thoùi ñoài baïi dang coá tìm caùch töï gaùn cho noù veû beà ngoaøi cuûa nhöõng löïc löôïng coù thöïc chaát noùi treân, chính laø moät hình töôïng, moät hieän töôïng caù nhaân ngay töø ñaàu ñaõ thieáu haún moät baûn chaát chaân chính, do ñoù baûn chaát naøy dó nhieân chæ coù theå ñöôïc gaùn gheùp töø beân ngoaøi vaøo baèng moät troø chôi thaønh khaån cuûa tính chuû quan”.1 Khi giaûi thích veà baûn chaát cuûa caùi haøi kòch, Heâghen cuõng cho raèng öu theá cuûa yeáu toá vaät chaát so vôùi yeáu toá tinh thaàn, cuûa hình thöùc so vôùi noäi dung saûn sinh ra caùi haøi kòch. Ñaây cuõng laø moät phaùt hieän raát coù giaù trò khi nghieân cöùu veà caùi haøi kòch. Phaùt trieån quan ñieåm treân cuûa Heâghen, Tseùcnösepxki cho raèng, ñaëc ñieåm noåi baät cuûa caùi haøi kòch laø söï troáng roãng, söï hoaøn toaøn voâ nghóa ôû beân trong, nhöng laïi töï che ñaäy döôùi moät beà ngoaøi coù tham voïng töï gaùn gheùp cho noù moät noäi dung vaø moät yù nghóa coù thaät. Khi caùi xaáu tìm caùch laøm ra veû noù khoâng phaûi laø caùi xaáu, thì noù gôïi neân caùi cöôøi do nhöõng tham voïng ngu ngoác vaø nhöõng möu toan baát löïc cuûa noù. Trong thieân nhieân khoâng coù caùi haøi kòch, vì ôû ñoù khoâng coù moät tham voïng naøo caû, chæ coù con ngöôøi, xaõ hoäi loaøi ngöôøi môùi coù ñieàu kieän toû ra khaùc vôùi thöïc chaát cuûa mình, ñeå phaùt trieån nhöõng tham voïng khoâng ñuùng choã, voâ lyù vaø ñi tôùi thaát baïi. Tseùcnösepxki cuõng chæ ra raèng trong khi cöôøi caùi xaáu, chuùng ta trôû thaønh cao hôn noù, vaø aán töôïng maø caùi haøi kòch gaây neân ôû con ngöôøi laø moät söï hoãn hôïp giöõa caûm xuùc thích thuù vaø caûm xuùc khoù chòu, tuy nhieân caûm xuùc thích thuù chieám öu theá. Tseùcnösepxki vieát : “Aán töôïng maø caùi haøi kòch gaây neân ôû con ngöôøi laø moät söï hoãn hôïp giöõa caûm xuùc thích thuù vaø caûm xuùc khoù chòu, tuy nhieân trong ñoù caûm xuùc thích thuù thöôøng chieám öu theá; coù khi öu theå ñoù noåi baät haún leân tôùi möùc maø caûm xuùc khoù chòu haàu nhö bò laán aùt hoaøn toaøn. Aán töôïng noùi treân bieåu hieän baèng caùi cöôøi. Caùi xaáu trong haøi kòch laø cho chuùng ta khoù chòu; ñieàu thích thuù laø ôû choã chuùng ta ñuû saùng suoát ñeå nhaän roõ raèng caùi xaáu laø caùi xaáu. Trong khi cöôøi caùi xaáu, chuùng ta trôû thaønh cao hôn noù. Chaúng haïn, cöôøi moät gaõ ngu ngoác, toâi caûm thaáy raèng mình thaáu hieåu caùi ngu ngoác cuûa y, mình thaáu hieåu vì sao y ngu ngoác, vaø thaáu hieåu y phaûi nhö theá naøo cho khoûi mang thoùi ngu ngoác, do ñoù toâi töï caûm thaáy mình, trong luùc ñoù, cao hôn nhieàu so vôùi gaõ ñoù. Caùi haøi kòch gôïi neân ôû chuùng ta caûm xuùc veà phaåm giaù cuûa mình, nhö nhöõng ngöôøi noâ leä ôû thaønh quoác X Paùc-tô coå ñaïi, bò buoäc phaûi uoáng röôïu say ñeå neâu roõ cho nhöõng ñöùa treû nhoû ngöôøi Xpaùc-tô thaáy raèng “ngöôøi coâng daân” khoâng neân uoáng röôïu quaù cheùn. 1 Theo Iu. Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn, sñd, trang 156. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
23. Myõ hoïc ñaïi cöông - 22 - II. Baûn chaát thaåm myõ cuûa caùi haøi kòch Xeùt ñeán cuøng baûn chaát cuûa caùi haøi kòch laø caùi xaáu. Nhöng ôû ñaây, caùi xaáu khoâng ñaønh phaän xaáu. Caùi troáng roãng, caùi ñaõ loãi thôøi, caùi ñeâ tieän thöôøng tìm caùch che ñaäy baèng moät hình thöùc beân ngoaøi ñeïp ñeõ. Ñoái vôùi chuùng, loái mang maët naï laø moät bieän phaùp ñeå töï baûo toàn. Moät hieän töôïng nhö theá vaãn soáng, vaãn toàn taïi. Noù tìm caùch keùo daøi cuoäc soáng cuûa noù tuy raèng noù khoâng ñaùng soáng nöõa. Nhö vaäy, maâu thuaãn giöõa moät beân laø thöïc chaát cuûa hieän töôïng nhaát ñònh vaø moät beân laø caùi veû beà ngoaøi maø hieän töôïng naøy muoán coù hoaëc gia û vôø coù, hoaëc coá taïo ra cho noù (töùc laø maâu thuaãn giöõa noäi dung troáng roãng vaø hình thöùc coá laøm ra veû quan troïng khoâng töông xöùng vôùi noù) laø moät maâu thuaãn mang tính haøi kòch. Tieáng cöôøi baät ra khi caùi maët naï ñoät ngoät bò ñaùnh rôi. Trong haøi kòch tieáng cöôøi nhö bò kìm haõm, bò doàn neùn, ñoät ngoät baät ra khi chuùng ta nhaän thöùc ñuùng baûn chaát öôn heøn cuûa ñoái töôïng. Chính vì vaäy khi ta thöôûng thöùc caùi haøi kòch, tieáng cöôøi roä leân töøng ñôït, töøng hoài, laøm cho con ngöôøi voâ cuøng saûng khoaùi. Vaäy, moät hieän töôïng xaõ hoäi naøo ñöôïc coi laø ñaõ loãi thôøi theo quan ñieåm trieát hoïc, laø phaûn ñoäng theo quan ñieåm chính trò, thì theo quan ñieåm myõ hoïc cuõng ñöôïc coi laø moät hieän töôïng haøi kòch. Haøi kòch coù moät vò trí raát quan troïng trong xaõ hoäi, bôûi vì noù coù khaû naêng thoâng qua tieáng cöôøi ñeå pheâ phaùn nhöõng thoùi hö taät xaáu, ñeå vaïch traàn nhöõng maâu thuaãn vaø xung ñoät ñang coøn giaáu maët ra tröôùc dö luaän xaõ hoäi ñeå con ngöôøi kòp xöû trí, do ñaáy noù coù taùc duïng to lôùn ñoái vôùi lòch söû. Muõi nhoïn cuûa haøi kòch chóa thaúng vaøo keû thuø cuûa lòch söû. Trong caùc hình thaùi lòch söû xaõ hoäi, khoâng phaûi baát cöù moät hình thaùi lòch söû naøo cuõng laø hình thaùi lòch söû cuûa caùi haøi kòch. Chæ khi “lòch söû haønh ñoäng trieät ñeå vaø khi noù muoán ñöa moät hình thaùi gia ø coãi cuaû cuoäc soná g ñeán huyeät, thì noù traûi qua nhieàu gia ñoaïn. Gia ñoaïn cuoái cuøng cuûa moät hình thaùi lòch söû toaøn theá giôù, ñoù laø taán haøi kòch cuûa noù”.1 Haøi kòch khoâng chæ coù taùc duïng ñaùnh vaøo keû thuø cuûa lòch söû, maø coøn chæ ra thoùi öôn heøn cuûa con ngöôøi, laø cô sôû ñaïo ñöùc cuûa xaõ hoäi. Veà vaán ñeà naøy, Beâlinxki ñaõ vieát : “Haøi kòch ñoøi hoûi phaûi coù caùi nhìn saâu saéc, nhaïy beùn vaøo nhöõng cô sôû cuûa neàn ñaïo ñöùc xaõ hoäi, vaø theâm nöõa coøn yeâu caàu ngheä só trong khi quan saùt nhöõng cô sôû ñoù vôùi taâm tö khoâi haøi cuûa mình, phaûi bieát vaän duïng khaû naêng lyù giaûi cuûa mình ñeå ñöùng cao hôn chuùng”.2 Taát nhieân, caùi ñaõ loãi thôøi, caùi phaûn ñoäng khoâng phaûi bao giôø cuõng chæ mang tính haøi kòch trong taát caû caùc hieän töôïng cuûa noù. Noù coù theå toû ra ñeâ tieän, khuûng khieáp, nhöng taát caû caùc bieåu hieän ñoù ñeàu khoâng loaïi tröø tính haøi kòch. Chính vì vaäy 1 C.Maùc. Pheâ phaùn trieát hoïc phaùp luaät cuûa Heâghen, toaøn taäp, taäp I, trang 418. Theo Ñoã Vaân Khang, Ñoã Huy. Myõ hoïc Mac- Leânin, Nxb ñaïi hoïc vaø THCN. Haø noäi, 1985, trang 84. 2 Theo I.u.Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn, sñd , trang 515. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
24. Myõ hoïc ñaïi cöông - 23 - maø nhöõng baäc thaày cuûa chuû nghóa hieän thöïc nhö Banzaéc, Thaùccôreâ, Goâgoân, Tseâkhoáp, Loã Taán khi moâ taû caùi aùc vôùi moät gioïng ñieäu ñaày tính haøi kòch. Vieäc boùc traàn tính haøi kòch cuûa ñoái töôïng coù taùc duïng vaïch roõ chaân töôùng cuûa noù tröôùc maët chuùng ta, giuùp con ngöôøi nhaän thöùc roõ baûn chaát öôn heøn ñaùng leân aùn cuûa noù, goùp phaàn vaøo tieâu dieät caùi cuõ, xaây döïng caùi môùi. Coù theå noùi tính haøi kòch chính laø goùt chaân Asin cuûa ñoái töôïng. Treân ñaây chuùng ta ñaõ xem xeùt moät hieän töôïng tieâu bieåu nhaát cuûa caùi haøi kòch. Caùi haøi kòch cuõng coù theå naèm trong caùi môùi. Caùi môùi khi môùi ra ñôøi bao giôø cuõng khoâng ñöôïc xaõ hoäi chaáp nhaän ngay, noù chæ môùi ñöôïc moät boä phaän tieân tieán trong xaõ hoäi chaáp nhaän, chính vì vaäy noù coù theå trôû thaønh ñoái töôïng cöôøi nhaïo cuûa soá ñoâng ngöôøi trong xaõ hoäi. Ví duï nhö söï phaûn öùng cuûa nhaân daân qua baøi ca dao: Thaùng taùm coù chieáu vua ra Caám quaàn khoâng ñaùy ngöôøi ta haõi huøng Khoâng ñi thì chôï khoâng ñoâng Ñi thì laïi möôïn quaàn choàng sao ñang. Caùi môùi khi môùi xuaát hieän bao giôø cuõng chöa hoaøn chænh, thöôøng laø cöïc ñoan ñeå choáng laïi caùi cuõ. Do ñaáy noù trôû thaønh ñoái töôïng cöôøi nhaïo cuûa soá ñoâng xaõ hoäi, qua ñaáy caùi môùi töï hoaøn chænh hôn. Maët khaùc, caùi môùi ra ñôøi vaø phaùt trieån theo nhöõng qui luaät noäi taïi cuûa noù, coù nhöõng maâu thuaãn noäi taïi cuûa noù, noù phaûi kinh qua nhöõng khoù khaên luùc tröôûng thaønh, coù nhöõng giai ñoaïn thaáp vaø giai ñoaïn cao cuûa noù, coù nhöõng sai laàm vaø nhöõng thaéng lôïi , vaø taát caû nhöõng ñieàu ñoù coù theå trôû thaønh ñeà taøi cho söï haøi höôùc. Moät hieän töôïng môùi, tieán boä ñoái vôùi moät giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh, ngay khi naûy sinh nhöng cuõng mang trong baûn thaân noù daáu aán cuûa söï moøn moûi khoâng sao traùnh khoûi vaø cuûa söï taát yeáu phaûi ñöôïc thay theá baèng moät caùi môùi khaùc, cao hôn; baát cöù caùi môùi naøo cuõng phaùt sinh trong loøng caùi cuõ, vaø trong khoaûng thôøi gian nhaát ñònh vaãn giöõ moái lieân heä vôùi caùi cuõ, möôïn ôû caùi cuõ nhöõng thuoäc tính, nhöõng phaåm chaát nhaát ñònh, ngay caû hình thöùc ñeå bieåu hieän noäi dung cuûa noù taát caû nhöõng caùi ñoù ñeàu bao haøm nhieàu nhaân toá haøi kòch. Vieäc caùc nhaø vaên hieän thöïc moâ taû giai caáp tö saûn khi môùi xuaát hieän theo loái chaâm bieám chua cay laø moät ví duï: Nhöõng nhaân vaät cuûa Goâgoân, Seùc-pia, Molie, Banzaéc, laø nhöõng nhaân vaät mang ñaäm tính haøi kòch. Trong cuoäc soáng coù nhöõng hieän töôïng ñaùng buoàn cöôøi maø khoâng theå qui nhöõng hieän töôïng naøy thaønh caùi cuõ ñaõ loãi thôøi hoaëc caùi môùi coù maâu thuaãn : moät söï vuïng veà, söï ngu ngoác hoaëc moät haønh vi quaùi gôû cuûa moät ngöôøi naøo ñoù . Nhöõng hieän töôïng naøy gaây neân caùi cöôøi, nhöng khoâng mang noäi dung saâu saéc Trang phuïc vaø nhöõng ñoà duøng trong cuoäc soáng haøng ngaøy cuõng coù theå gaây neân tieáng cöôøi. Chaúng haïn thò hieáu cuûa moät ngöôøi naøo ñoù maâu thuaãn saâu saéc vôùi taäp quaùn chung, vaø bieåu hieän ôû choã ngöôøi ñoù ngang nhieân ñoäi moät caùi muõ kyø khoâi hoaëc moät boä ñoà quaùi gôû thì hieän töôïng treân coù theå gaây neân thaùi ñoä cöôøi nhaïo. Ñoà ñaïc Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
25. Myõ hoïc ñaïi cöông - 24 - xung quanh phaûn aùnh moät maâu thuaãn naøo ñoù cuõng coù theå gaây neân moät thaùi ñoä cöôøi nhaïo töông töï. Caùi ñaùng buoàn cöôøi khoâng phaûi bao giôø cuõng coù tính haøi kòch. Tieáng cöôøi thaåm myõ laø tieáng cöôøi nhaèm phaùt hieän baûn chaát thaåm myõ cuûa ñoái töôïng ñeå tìm caùch uoán naén, söûa chöõa hoaïc tieâu dieät chuùng. Tieáng cöôøi thaåm myõ gôïi cho con ngöôøi söï thaéng lôïi tröôùc nhöõng gì bæ oåi, ñeâ tieän, “caùi cöôøi cao” nhö Goâgoân ñaõ noùi. Baøn veà söï khaùc nhau giöõa caùi haøi kòch vaø caùi ñaùng buoàn cöôøi, Goâgoân vieát : “Khoâng, caùi cöôøi coù yù nghóa vaø saâu saéc hôn ngöôøi ta laàm töôûng. Ñaây khoâng phaûi laø caùi cöôøi naûy sinh do moät söï böïc doïc nhaát thôøi, do moät tính tình noùng naûy, beänh hoaïn; cuõng khoâng phaûi laø caùi cöôøi duøng vaøo vieäc tieâu khieån nhaøn taûn vaø vieäc mua vui cuûa moät hay ngöôøi naøo ñoù; ñaây chính laø caùi cöôøi voã caùnh bay, hoaøn toaøn xuaát phaùt töø baûn chaát trong saùng cuûa con ngöôøi, voã caùnh bay töø ñoù, vì trong ñoù laø ngoïn nguoàn vónh vieãn phong phuù cuûa caùi cöôøi, caùi cöôøi naøy ñi saâu vaøo ñoái töôïng, buoäc nhöõng gì ñaùng leõ ra thöôøng chæ löôùt nhanh qua phaûi hieän leân roõ neùt, - vaø neáu khoâng coù söùc maïnh thaâm nhaäp cuûa noù thì maët vaëùt vaõnh vaø troáng roãng cuûa cuoäc soáng seõ khoâng laøm cho con ngöôøi phaûi khieáp sôï ñeán theá”.1 Coù loaïi cöôøi ngu ngoác, troáng roãng maø tuïc ngöõ daân gian nhieàu nöôùc ñaõ cheâ traùch. Ngöôøi Nga coù caâu “Cöôøi khoâng lyù do, ñoù laø daáu hieäu noåi baät cuûa thoùi ngu ngoác”. Ôû vieät nam daân gian ta cuõng coù caâu: Voâ duyeân chöa noùi ñaõ cöôøi. Caùi cöôøi ñoøi hoûi phaûi coù söï höôûng öùng, coù thính giaû, co ù söï giao löu. Chính do ñaáy ma ø caùi cöôiø co ù söùc taùc ñoäng maïnh meõ cuûa dö luaän xaõ hoäi. Caùi cöôøi chaân chính coù vai troø toå chöùc dö luaän xaõ hoäi, taäp trung söï chuù yù cuûa dö luaän vaøo teä tham nhuõng, haùch dòch, cöûa quyeàn vaø nhöõng hieän töôïng tieâu cöïc khaùc. Chính vì vaäy caùi haøi kòch mang yù nghóa xaõ hoäi saâu saéc. Belinxki vieát: “Haøi kòch laø hoa cuûa vaên minh, laø quaû cuûa dö luaän xaõ hoäi ñaõ phaùt trieån”.2 Haøi kòch chaân chính bao giôø cuõng mang moät tinh thaàn daân chuû saâu saéc vaø coù taùc duïng to lôùn trong vieäc daân chuû hoùa xaõ hoäi. III. Nhöõng saéc thaùi thaåm myõ cuûa caùi haøi kòch Tieáng cöôøi coù nhieàu cung baäc vaø saéc thaùi khaùc nhau: loái cheá gieãu cuûa Edoáp chöùa ñöïng moät caùi cöôøi kín ñaùo, caùi cöôøi doøn giaõ cuûa Rabôle, loái cöôøi nuï raát thoâng minh cuûa Vonte, caùi cöôøi ñaày tính cheá gieáu cuûa Molie, loái khoâi haøi choùi loïi cuûa Boâmaùcse, caùi cöôøi qua nöôùc maét vaø loái chaâm bieám saâu saéc cuûa Goâgoân, loái khoâi haøi thaân maät coù phaàn tröõ tình ñöôïnm veû ñau buoàn cuûa Tseâkhoáp Tuy vaäy, chuùng ta coù theå chia ra ba saéc thaùi chính cuûa tieáng cöôøi: chaâm bieám, traøo loäng, khoâi haøi. 1 N.V Goâgoân: veà vaên hoïc – Ma-xerva 1952, trang 283. Theo Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn. Sñd, trang 448. 2 Bielinxki: (Toaøn taäp, taäp 8) Theo Boâreùp. Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn. Sñd, trang 459. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
26. Myõ hoïc ñaïi cöông - 25 - 1. Chaâm bieám: Loaïi chaâm bieám toá caùo quyeát lieät taát caû nhöõng gì khoâng phuø hôïp vôùi lyù töôûng chính trò, thaåm myõ vaø ñaïo ñöùc tieân tieán cuûa thôøi ñaïi; noù cöôøi nhaïo ñaày caêm hôøn taát caû nhöõng gì caûn trôû vieäc thöïc hieän toát ñeïp nhöõng lyù töôûng cao quí ñoù. Tieáng cöôøi chaâm bieám phuû nhaän hoaøn toaøn hieän töôïng bò cöôøi nhaïo, “Loaïi chaâm bieám laø caây roi quaát ñieáng ngöôøi” (Goân-tra-roáp). Vaán ñeà ôû ñaây khoâng phaûi laø chæ nhaèm uoán naén moät vaøi khuyeát ñieåm, thuoäc tính leû teû cuûa hieän töôïng, maø nhaèm ñoát chaùy chính ngay baûn chaát cuûa hieän töôïng, tieâu huûy caùi gian doái vaø caùi aùc. Maët ñaëc thuø trong vieäc cöôøi nhaïo chaâm bieám laø möùc ñoä pheâ phaùn ñaày caêm giaän, quyeát lieät ñoái vôùi nhöõng hieän töôïng nguy hieåm, coù haïi ve à maët xaõ hoäi. Chính Leânin ñaõ töøng vieát: “Vieát veà nhöõng gì coù haïi maø khoâng bieåu thò thaùi ñoä caêm gheùt, töùc laø vieát moät caùch thaät ñaùng chanù ”. 1 Bielinxki cuõng cho raèng “chaát khoâi haøi quaát maïnh” , “chaát khoâi haøi khuûng khieáp” laø quan troïng, laø chuû yeáu trong loaïi chamâ bieám. Thaùi ñoä chaâm bieám laø moät thaùi ñoä pheâ phaùn gay gaét. Nhöng vieäc pheâ phaùn ôû ñaây khoâng phaûi laø moät vieäc pheâ phaùn traàn truoàng, moät söï phuû ñònh troáng roãng, maø laø moät vieäc pheâ phaùn nhaèm khaúng ñònh nhöõng lyù töôûng thaåm myõ cao quí. Ngay caû möùc ñoä chaâm bieám noùng boûng nhaát trong neàn hieän thöïc chuû nghóa, bao giôø cuõng xuaát phaùt töø nhöõng lyù töôûng thamå cuõng nhaân ñaïo chuû nghóa cao caû ñeå pheâ phaùn, phuû ñònh, cöôøi nhaïo, toá caùo nhöõng hieän töôïng tieâu cöïc trong cuoäc soáng. Coù theå coù loaïi chaâm bieám khoâng vaän duïng tieáng cöôøi, trong tröôøng hôïp söï pheâ phaùn ñaëc bieät ñaït tôùi moät möùc ñoä raát cao, raát quyeát lieät, trong tröôøng hôïp nieàm caêm gheùt cuûa ngheä só suïc soâi ñeán noãi noù boùp ngheït caùi cöôøi. Loaïi chaâm bieám ñoù xuaát hieän khi moät hieän töôïng haøi kòch nhaát ñònh daãn ñeán nhöõng haäu quaû khoác haïi hieån nhien,â khi hieän töôïng haøi kòch ñoù toû ra raát nguy hieåm ñoái vôùi xaõ hoäi, ñaåy moät soá ngöôøi vaøo caûnh baát haïnh naëng neà, thaäm chí vaøo caùi cheát nöõa, vaø do ñaáy laøm ngheä só caêm gheùt noù cöïc ñoä. 2. Traøo loäng: Theo Aristtote, traøo loäng laø caùi cöôøi thích hôïp nhaát ñoái vôùi caùi haøi kòch. Bôûi vì Aristtote choáng laïi caùi cöôøi toá caùo, caùi cöôøi chaâm bieám. Theo Aristtote, traøo loäng ñem laïi caùi cöôøi laøm cho baûn thaân mình thích thuù, traøo loäng laø moät saéc thaùi teá nhò cuûa caùi cöôøi. Theo Boâreùp, “Thaùi ñoä traøo loäng, vôùi tính caùch laø moät saéc thaùi cuûa caùi cöôøi, thöôøng bieåu hieän khi caùi cöôøi bao haøm yù nghóa cheá gieãu khi cöôøi nhaïo, nhö Maiacopxky ñaõ töøng noùi, coá tìm caùch “caén thaät ra troø” ñoái phöông”.2 Traøo loäng coøn laø caùi cöôøi kín ñaùo, choïc gheïo ngaàm, “traùch moùc ngaàm”, nhaèm thaúng vaøo choã yeáu nhaát cuûa ñoái töôïng. Trong traøo loäng, tö töôûng pheâ phaùn caøng ñöôïc giaáu kín bao nhieâu, thì vieäc traøo loäng caøng thaám thía, chua cay baáy nhieâu. Trong traøo loäng, ñoøi hoûi phaûi voâ cuøng saéc beùn nhöng cuõng phaûi heát söùc teá nhò. 1 Leânin: Toaøn taäp, taäp 35 – Daãn theo Boâreùp, Nhöõng phaïm truø myõ hoïc cô baûn, sñd, trang 501. 2 B.Boâreùp- Nhöõng phaïm truø myõ hoïc coù baûn. Sñd, trang 532. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
27. Myõ hoïc ñaïi cöông - 26 - 3. Khoâi haøi: - Caûm xuùc khoâi haøi chaân chính bao giôø cuõng döïa vaøo nhöõng lyù töôûng thaåm myõ cao quí. Neáu khoâng, loái khoâi haøi seõ bieán thaønh loái noùi naêng thoâ loã, traéng trôïn vaø bæ oåi. - Caûm xuùc khoâi haøi ñoøi hoûi moät trí tueä linh hoaït coù khaû naêng naém ñöôïc nhanh choùng vaø nhaïy beùn nhöõng maâu thuaãn döôùi hình thaùi thaåm myõ cuûa chuùng. - Caûm xuùc khoâi haøi nhaát thieát phaûi gaén lieàn vôùi trí tueä saéc beùn, coù khaû naêng pheâ phaùn phaùt trieån cao cuûa con ngöôøi vôùi trình ñoä pheâ phaùn cuûa moät taâm hoàn giaàu caûm xuùc. Vaø söï pheâ phaùn ôû ñaây phaûi döïa vaøo moät quan ñieåm chung, treân cô sôû moät lyù töôûng tích cöïc, tieán boä. - Ñaùnh giaù nhanh choùng moät hieän töôïng trong toaøn boä cuûa noù veà maët chaát löôïng chöù khoâng phaûi veà maët soá löôïng, trong baûn chaát chöù khoâng trong nhöõng chi tieát, vôùi yù nghóa xaõ hoäi bao quaùt chöù khoâng phaûi vôùi yù nghóa thöïc duïng tröïc tieáp cuûa noù. - Ñoù laø loaïi trí tueä lieân töôôûng, öa thích nhöõng hình aûnh ñoái chieáu ñoät ngoät, phong phuù, bieåu hieän nhöõng hieän töôïng naøy noï trong moái lieân heä hoàn nhieân nhaát cuûa chuùng. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
28. Myõ hoïc ñaïi cöông - 27 - CAÙI TRAÙC TUYEÄT I. Baûn chaát thaåm myõ cuûa caùi traùc tuyeät Caûm xuùc thaåm myõ cuûa caùi traùc tuyeät ñöôïc khôi daäy bôûi nhöõng söï vaät, nhöõng hieän töôïng, nhöõng tính caùch vaø haønh vi con ngöôøi vöôït ra ra khoûi giôùi haïn cuûa caùi bình thöôøng, caùi haøng ngaøy, heát söùc to lôùn veà taàm côõ noäi dung vaø hình thöùc bieåu hieän. Caûm xuùc thaåm myõ veà caùi traùc tuyeät laø caûm xuùc choaùng ngôïp. Caùi ñeïp gôïi neân caûm xuùc thaåm myõ veà söï thieän caûm, thoûa maõn vaø deã chòu, caùi traùc tuyeät gôïi neân höùng thuù gaén vôùi söï ngaïc nhieân hoaëc khaâm phuïc. Heâghen laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa ra quan nieäm bieän chöùng veà caùi traùc tuyeät : khi noäi dung phuø hôïp vôùi hình thöùc, ta coù caùi ñeïp; khi hình thöùc laán aùt noäi dung, ta coù caùi haøi kòch; khi noäi dung vöôït leân treân hình thöùc, ta coù caùi traùc tuyeät. Theo Heâghen, caûm xuùc veà caùi traùc tuyeät laø caûm xuùc naûy sinh trong quan heä giöõa moät beân laø noäi dung roäng lôùn vôùi moät beân laø hình thöùc höõu haïn. Oâng cho raèng, caùi traùc tuyeät chính laø söï bieåu hieän caùi tuyeät ñoái, “caùi gôïi neân ôû chuùng ta yù muoán veà caùi voâ taän”. TSeùcnöseùpky cuõng ñònh nghóa “Caùi traùc tuyeät laø caùi to lôùn hôn nhieàu so vôùi taát caû nhöõng gì maø chuùng ta neâu leân ñeå so vôùi noù”, “Moät söï vaät laø traùc tuyeät laø söï vaät coù qui moâ vöôït haún nhöõng söï vaät maø ta ñem so saùnh vôùi noù, hieän töôïng traùc tuyeät laø hieän töôïng maïnh hôn nhöõng hieän töôïng khaùc maø ta ñem so saùnh vôùi noù”. Trong töï nhieân vaø xaõ hoäi, coù theå keå ñeán boán hình thaùi bieåu hieän cuûa caùi traùc tuyeät : 1- Caùi traùc tuyeät thanh cao: coù theå keå ñeán hình töôïng cuûa nhöõng laõnh tuï vó ñaïi nhö Hoà Chí Minh, nhöõng anh huøng xaû thaân vì nöôùc nhö Tröông Ñònh 2- Caùi traùc tuyeät huy hoaøng: - Bình minh röïc rôõ - Baûn giao höôûng soá 9 cuûa Beùttoâven nhaïc syõ thieân taøi ngöôøi Ñöùc. - Hình töôïng Ñavít cuûa Mikenlaêng. 3- Caùi traùc tuyeät rôïn ngôïp: - Bieån ñoäng döõ doäi, phong ba saám chôùp ñuøng ñuøng. - Nuùi löûa phun nham thaïch noùng boûng. - Caûnh röøng giaø traàm laëng meânh moâng khoâng moät boùng ngöôøi. - Nhöõng thaùc nöôùc huøng vó. - Nhöõng coâng trình kieán truùc khoång loà cuûa con ngöôøi Caùi traùc tuyeät rôïn ngôïp laøm chöùa trong noù moät caûm xuùc chieám öu theá vaø söï khuûng khieáp, choaùng ngôïp. 4- Caùi traùc tuyeät thaùn phuïc: Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
29. Myõ hoïc ñaïi cöông - 28 - Coù theå keå ñeán söï hy sinh hieân ngang baát khuaát cuûa nhöõng ngöôøi anh huøng nhö Phan Ñình Gioùt, Nguyeãn Vaên Troãi , hoaëc laø söï hy sinh queân mình vì nghóa cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân maëc aùo lính trong Vaên teá nghóa só caàn giuoäc cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu Caùi tracù tuyeät thanù phuïc haøm chöaù moät veû ñeïp huøng vó cuûa nhöõng ñoái töôïng co ù taàm voùc to lôùn, co ù sö ï nghieäp vaø phaåm caùch lôùn – phaåm caùch cuûa nhöõng vó nhaân anh huøng. II. Tình caûm thaåm myõ cuûa caùi traùc tuyeät Caùi traùc tuyeät, moät maët phaûn aùnh baûn thaân tính chaát thanh cao tieàm taøng, maïnh meõ, saâu laéng, voâ cuøng trong saùng, voâ cuøng thanh khieát, ñoà soä, to lôùn, huøng vó, vuõ baõo cuûa söï vaät khaùch quan. Maët khaùc, noù phaûn aùnh xu höôùng con ngöôøi luoân luoân coù khaùt voïng vöôn tôùi caùi vó ñaïi. Nhö vaäy, neáu caùi ñeïp thuùc ñaåy con ngöôøi vöôn ñeán caùi hoaøn thieän, hoaøn myõ, thì caùi traùc tuyeät phaûn aùnh moät phaåm chaát quan troïng laø: trong khi hoaøn thieän, hoaøn myõ baûn thaân mình, con ngöôøi coøn muoán huøng vó hoùa baûn thaân moät caùch baát taän ñeå ñaùp öùng nhöõng nhieäm vuï to lôùn vaø cuõng baát taän cuûa cuoäc ñôøi ñang ñaët ra tröôùc con ngöôøi. Nhö vaäy, xu höôùng khoâng ngöøng naâng cao naêng löïc vaø taâm hoàn con ngöôøi ñeán caùi vó ñaïi laø xu höôùng cô baûn khieán cho myõ hoïc phaûi ñeà caäp ñeán caùi traùc tuyeät. Cô sôû ñeå naûy sinh tình caûm thaåm myõ veà caùi traùc tuyeät naèm ôû hai khía caïnh: - Baûn thaân söï vaät khaùch quan coøn tieàm taøng bieát bao naêng löïc to lôùn maø con ngöôøi chöa theå moät luùc ñaõ coù theå phaùt hieän vaø chinh phuïc ñöôïc heát. - Maët khaùc, ngay trong baûn thaân con ngöôøi cuõng coøn bieát bao khaû naêng huøng maïnh chöa theå moät luùc phaùt huy heát. Muoán coù tình caûm veà caùi traùc tuyeät, tö töôûng vaø tình caûm con ngöôøi khoâng theå thaáp keùm. Nhöõng ngöôøi suaát ñôøi maét nhìn xuoáng ñaát, caém ñaàu caém coå ñi maø khoâng ngöôùc nhìn leân, trong ñaàu ñaày nhöõng yù nghó ñen toái thì khoâng theå “ñoàng voïng vôùi caùi traùc tuyeät ñöôïc”, vaø seõ khoâng bao giôø coù theå laøm neân caùi gì ñeå ngöôøi ñôøi thaùn phuïc. Nhö vaäy, caûm xuùc veà caùi traùc tuyeät laø caûm xuùc coù cöôøng ñoä maïnh, coù nhieät tình haêng say ñaày khaùt voïng höôùng veà söï huøng vó, mang trong noù moät giaù trò toång hôïp, noù laø thaønh quaû cao cuûa moái quan heä chaân – thieän – myõ laøm cho con ngöôøi ngaây ngaát. III. Caùi traùc tuyeät trong ngheä thuaät Theo phaân loaïi cuûa Heâghen, ta coù caùc loaïi hình vaø theå loaïi ngheä thuaät cô baûn sau: Veà loaïi hình: kieán truùc, ñieâu khaéc, hoäi hoïa, aâm nhaïc, thô ca. Veà loaïi theå: söû thi, tröõ tình vaø kòch. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
30. Myõ hoïc ñaïi cöông - 29 - Caùi traùc tuyeät coù trong caùc loaïi hình vaø loaïi theå, nhö trong kieán truùc, ñieâu khaéc, hoäi hoïa, aâm nhaïc, thô ca, kòch vaø ñaëc bieät laø trong söû thi. Söû thi anh huøng laø loaïi theå chuû yeáu vaän duïng caùi traùc tuyeät vaøo trong ngheä thuaät. Moãi thôøi ñaïi ñeàu caàn coù nhöõng con ngöôøi vó ñaïi cuûa noù, vaø neáu khoâng coù nhöõng con ngöôøi nhö vaäy thì thôøi ñaïi seõ saùng taïo ra nhöõng con ngöôiø nhö vaäy. Vai tro ø cuûa caùi traùc tuyeät trong ngheä thuaät khoâng boù heïp trong nhöõng lôøi tuïng ca nhöõng anh huøng ñaõ coù, maø coøn coù nhieäm vuï raát quan troïng laø saùng taïo ra nhöõng anh huøng cho lòch söû. Ngheä thuaät coù theå vaø caàn ñi tröôùc thanh göôm vaø khaåu suùng. Ngheä thuaät phong kieán ñaõ saùng taïo ra nhöõng anh huøng phong kieán (Hòch töôùng só, Caùo bình ngoâ ). Ngheä thuaät Phucï höng ñaõ saùng taïo ra nhöõng anh huøng tö saûn. “Nhöõng baøi ca veà ngöôøi anh huøng tö saûn chính laø nhöõng phöông tieän quan troïng giuùp cho con ngöôøi tö saûn thay chuùa laøm chu û linh hoàn, thay vua laøm chuû xaõ hoäi”.1 Vaø trong thôøi ñaïi caùch maïng voâ saûn, lòch söû laïi saûn sinh ra nhöõng ngöôøi anh huøng môùi. - Trong ngheä thuaät, ngoaøi theå loaïi söû thi anh huøng, nhaø ngheä só coøn tìm caùch ñan keát giöõa caùi traùc tuyeät vôùi caùi ñeïp, caùi bi, coù khi caû caùi haøi nöõa. Kieán truùc khoâng phuø hôïp vôùi caùi haøi, coøn ñieâu khaéc, hoäi hoïa, aâm nhaïc, thi ca, ñaëc bieät laø saân khaáu vaø ñieän aûnh laø ngheä thuaät toång hôïp raát caàn söï pha troän hôïp lyù caùc saéc thaùi thaåm myõ, trong ñoù coù caùi traùc tuyeät, laøm cho söï phaûn aùnh cuûa ngheä thuaät ña daïng y nhö söï ña daïng cuûa cuoäc soáng. 1 C.Maùc. Theo Ñoã Vaên Khang vaø Ñoã Huy. Myõ hoïc Maùc – Leânin – Nxb Ñaïi hoïc vaø THCN. Haø noäi, 1985, trang 135. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
31. Myõ hoïc ñaïi cöông - 30 - CAÙC LOAÏI HÌNH NGHEÄ THUAÄT Myõ hoïc nghieân cöùu baûn chaát vaø caùc qui luaät phaùt trieån chung cuûa ngheä thuaät. Ngheä thuaät ñöôïc xem nhö moät chænh theå thoáng nhaát. Nhöng trong thöïc teá ngheä thuaät toàn taïi trong tính muoân veû cuûa caùc loaïi hình rieâng le û cuûa chuùng- aâm nhaïc vaø hoäi hoïa, vaên hoïc vaø muùa, saân khaáu vaø ñieän aûnh vaø nhieàu loaïi hình khaùc. Vì vaäy, nhaát thieát phaûi nghieân cöùu khoâng chæ caùc ñaëc ñieåm chung, maø caû caùc ñaëc ñieåm rieâng cuûa caùc loaïi hình khaùc nhau. Taát nhieân, trong chöông naøy, khoâng theå thay theá cho caùc khoa lyù luaän cuï theå, tuy nhieân noù vaãn coù moät yù nghóa to lôùn khoâng chæ ñoái vôùi myõ hoïc, maø ñoái vôùi caû caùc khoa hoïc cuï theå veà ngheä thuaät. Nhieäm vuï cuûa chöông naøy laø ñöa ra söï phaân tích veà caùc loaïi hình ngheä thuaät rieâng leû, veà caùc khaû naêng vaø caùc tính qui luaät phaùt trieån cuûa chuùng töø goùc ñoä chung nhaát cuûa quan heä thaåm myõ cuûa con ngöôøi ñoái vôùi hieän thöïc, töø choã ñöùng cuûa söï phaân tích khoa hoïc veà baûn chaát cuûa ngheä thuaät nhö cuûa moät hieän töôïng toaøn veïn, theå hieän nguyeân taéc phaân loaïi ngheä thuaät, xaùc laäp moái lieân heä laãn nhau vaø aûnh höôûng qua laïi cuûa caùc loaïi hình ngheä thuaät khaùc nhau. I- Söï phaùt trieån cuûa nhöõng quan ñieåm veà caùc loaïi hình ngheä thuaät trong lòch söû myõ hoïc. Söï ñoái laäp cô baûn cuûa myõ hoïc duy taâm vaø myõ hoïc duy vaät ñaõ boäc loä raát roõ trong vieäc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà veà baûn chaát caùc loaïi hình ngheä thuaät, veà caùch phaân loaïi, veà quan heä qua laïi vaø taùc ñoäng laãn nhau giöõa chuùng. 1. Quan ñieåm duy taâm veà söï phaân chia ngheä thuaät caùc loaïi hình. Platon cho raèng ngheä tuaät caøng gaàn vôùi theá giôùi yù nieäm vaø caøng taïo khaû naêng nhaän thöùc caùi theá giôùi yù nieäm aáy moät caùch saâu saéc hôn vaø tröïc tieáp hôn, thì ngheä thuaät naøy caøng cao hôn, vaø ngöôïc laïi, moät ngheä thuaät caøng gaàn vôùi theá giôùi vaät theå, theá giôùi hieän thöïc thì ngheä thuaät naøy caøng ít yù nghóa hôn, thaäm chí khoâng caàn thieát vaø coøn toäi loãi. Töø ñoù Platon coù thaùi ñoä phuû nhaän ngheä thuaät taïo hình, ñaëc bieät laø hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc, thaùi ñoä khoâng tin saân khaáu, ngheä thuaät kòch. Platon ñaùnh giaù cao aâm nhaïc, kieán truùc vaø thô tröõ tình, döôøng nhö chuùng ta ñaõ xa rôøi nhöõng coâng vieäc haøng ngaøy. Caên cöù vaøo hình töôïng, oâng phaân chia ngheä thuaät thaønh taïo hình vaø bieåu hieän, vaät theå vaø khoâng vaät theå. Theo oâng, muïc ñích cuûa ngheä thuaät taïo hình chæ nhaèm baét chöôùc caùc söï vaät rieâng leû cuûa hieän thöïc, do ñoù, oâng môùi chæ thaáy choã yeáu, choã haïn cheá cuûa chuùng. Platon vieát : “Ngheä thuaät baét chöôùc ñöùng xa khoûi hieän thöïc. Noù chaïm tôùi moãi söï vaät chæ moät chuùt thoâi. Vì vaäy, chaúng qua noù laø moät söï theå hieän haõo huyeàn veà söï vaät”. 1 Coøn ngheä thuaät bieåu hieän – muùa (tröôùc heát laø muùa leã nghi toân giaùo) , aâm nhaïc, haùt trong toân giaùo, kieán truùc. Theo oâng, chöøng naøo chuùng khoâng phaûn aùnh 1 Platon – daãn theo IU. Lu–Kin vaø V.C.X Ch Cherô S.rcov. Hoaøi Nam dòch. Nguyeân lyù myõ hoïc Maùc – Leânin – Nxb Saùch giaùo khoa Maùc – Leânin. Haø noïi, 1984. trang 149. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
32. Myõ hoïc ñaïi cöông - 31 - hieän thöïc thöïc taïi, thì ñeàu thoaùt khoûi aûnh höôûng cuûa thöïc taïi, neân chuùng ñöa laïi khaû naêng tröïc tieáp nhaän bieát baûn chaát thöïc söï cuûa caùc yù nieäm maø nhôø vaäy ñaåy ñöôïc chuùng ra khoûi theá giôùi traàn tuïc, taïm bôï ñeå ñeán gaàn vôùi theá giôùi cuûa caùc baûn chaát, vôùi nguyeân toá coù tính chaát thaàn thaùnh ôû theá giôùi beân kia. Sau naøy caùc quan ñieåm duy taâm ñeàu coù söï quan taâm ñeán aâm nhaïc, muùa, kieán truùc vaø caùc ngheä thuaät “khoâng vaät theå”, “tröøu töôïng”, vaø thöôøng baùc boû ngheä thuaät taïo hình hoaëc möu toan höôùng noù ñi vaøo con ñöôøng bieåu hieän khoâng vaät theå, thuaàn tuùy tình caûm, töôïng tröng tröøu töôïng, öôùc leä, cöïc ñoan. Myõ hoïc trung coå lyù giaûi aâm nhaïc vaø kieán truùc nhö laø nhöõng ngheä thuaät theå hieän ñaày ñuû nhaát yù nieäm caùi cao caû, caùi linh thieâng, vì vaäy nhaø thôø ñaõ trieät ñeå söû duïng. Ngheä thuaät taïo hình trung coå coù tính töôïng tröng roõ reät, boå sung cho dieän maïo kieán truùc caùc ñeàn ñaøi, goùp phaàn truyeàn baù caùc tö töôûng cuûa kinh thaùnh. I. Kaêng khaúng ñònh raèng, ngheä thuaät ñöôïc coi laø maãu möïc laø ngheä thuaät maø ôû ñaáy noâi dung cuoäc soáng ñöôïc trình baøy cöïc kyø khaùi quaùt vaø tröøu töôïng. Kaêng ñaõ lyù giaûi ngheä thuaät nhö laø söï saùng taïo ra hình thöùc ñeïp, moät thöù hình thöùc taùch khoûi noäi dung thöïc tieãn, nhaän thöùc, giaùo duïc cuõng nhö baát cöù noäi dung cuoäc soáng naøo khaùc. Kaêng chia ngheä thuaät ra hai loaïi: thöôïng ñaúng vaø haï ñaúng. Thöôïng ñaúng: aâm nhaïc, nhöõng ñöôøng löôïn, thô ca (Thô ca laø ngheä thuaät bieåu hieän tö töôûng, gaàn vôùi theá giôùi caùc yù nieäm, noù ñöa laïi töï do vaø khoâng gian roäng lôùn cho töôûng töôïng). Haï ñaúng: ñieâu khaéc, xaây döïng vaø hoäi hoïa ñeàu theo ñuoåi caùc hình thöùc cuûa töï nhieân, tuy nhieân vaãn ñöôïc naûy sinh bôûi yù thöùc töï do cuûa ngheä só, nhöng trong ngheä thuaät taïo hình söï töï do naøy laø haïn cheá. Heâghen: Myõ hoïc Heâghen, lyù thuyeát veà phaân chia loaïi hình ngheä thuaät chieám moät vò trí trung taâm. Heâghen ñaõ ñaåy söï ñoái laäp caùc loaïi hình ngheä thuaät daãn tôùi möùc laøm cho caùc loaïi hình ngheä thuaät ñöôïc coi nhö laø nhöõng kieåu khaùc nhau cuûa tö duy ngheä thuaät vaø thaäm chí laø nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån khaùc nhau cuûa ngheä thuaät: Tieâu bieåu cho ngheä thuaät töôïng tröng laø kieán truùc, cho ngheä thuaät coå ñieån laø ñieâu khaéc, cho ngheä thuaät laõng maïn laø hoäi hoïa, aâm nhaïc vaø thô ca. Heâghen cho raèng, trong quaù trình phaùt trieån lòch söû cuûa ngheä thuaät, loaïi hình naøy nhöôøng choã cho moät loaïi hình khaùc “phaùt trieån vaø hoaøn haûo hôn”. Tö töôûng “khoâng bình quyeàn” giöõa caùc loaïi hình ngheä thuaät ñaõ ñöôïc neâu ra. Oâng cho raèng yeáu toá hình töôïng, vaät chaát ôû caùc caáp ñoä ban ñaàu cuûa ngheä thuaät döôøng nhö laán aùt yeáu toá tinh thaàn, tö töôûng, roài sau ñoù, trong quaù trình phaùt trieån, noäi dung tö töôûng vöôït leân cao hôn hình thöùc hình töôïng. Töø nhöõng loïa hình haï ñaúng tieán ñeán nhöõng loaïi hình thöôïng ñaúng. Kieán truùc chaúng haïn, noåi baät cuûa hình töôïng, coøn tö töôûng haàu nhö vaéng boùng. Ngöôïc laïi, trong thô ca, yeáu toá vaät chaát ñaõ thaønh soá khoâng, tinh thaàn ñaõ ñöôïc thaéng lôïi hoaøn toaøn. Tieáp theo kieán truùc laø ñieâu khaéc vaø hoäi hoïa, coøn aâm nhaïc ñaõ ñöôïc giaûi phoùng gaàn nhö hoaøn toaøn khoûi söï raøng buoäc khoûi vaät chaát chæ coøn tinh thaàn, tình caûm phaùt trieån maø Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
33. Myõ hoïc ñaïi cöông - 32 - thoâi. Caùc loaïi hình ngheä thuaät, theo Heâghen saép xeáp töø thaáp ñeán cao : kieán truùc, ñieâu khaéc, hoäi hoïa, aâm nhaïc, thô ca. 2. Quan ñieåm duy vaät veà söï phaùt trieån cuûa caùc loaïi hình ngheä thuaät. Myõ hoïc duy vaät phaân chia ngheä thuaät thaønh caùc loaïi hình caên cöù vaøo nhöõng ñaëc ñieåm cuûa baûn thaân hieän thöïc vaø tính ñoäc ñaùo cuûa caùc hình thöùc maø con ngöôøi duøng ñeå lónh hoäi ngheä thuaät. Chuùng khoâng loaïi tröø laãn nhau, maø boå sung cho nhau. Aristtote ñaõ neâu ra nguyeân taéc phaân chia ngheä thuaät thaønh caùc loaïi hình theo ba daáu hieäu cuûa söï phaûn aùnh hieän thöïc thöïc taïi trong saùng taïo ngheä thuaät: - Baét chöôùc caùi gì. - Baét chöôùc nhö theá naøo. - Baét chöôùc baèng gì. Bi kòch: baét chöôùc nhöõng tính caùch cao caû Haøi kòch: baét chöôùc nhöõng tính caùch nhoû beù Hoäi hoïa: baét chöôùc nhöõng söï vaät. Aâm nhaïc: baét chöôùc nhöõng rung caûm vaø phaåm chaát ñaïo ñöùc. Muùa: mieâu taû cuoäc soáng baèng caùc ñoäng taùc taïo hình, nhôø chuùng maø bieåu hieän ñöôïc tính caùch, traïng thaùi taâm hoàn vaø haønh ñoäng cuûa con ngöôøi. Trong vaên hoïc, Aristtote döïa treân phöông thöùc phaûn aùnh. Oâng chia vaên hoïc thaønh ba loaïi: töï söï, tröõ tình, vaø kòch. Leùtxinh, nhaø khai saùng Ñöùc theá kyû XVIII, nhaø lyù luaän vaø nhaø vieát kòch noåi tieáng. Oâng chia ngheä thuaät thaønh caùc loaïi hình khoâng gian vaø thôøi gian. Ví duï nhö hoäi hoïa vaø thô ca, chuùng khaùc nhau veà ñoái töôïng vaø noäi dung cuõng nhö veà phöông phaùp bieåu hieän. Khaùch theå cuûa hoäi hoïa laø nhöõng ñoà vaät vaø thaân theå trong khoâng gian, phöông tieän bieåu hieän laø hình daïng vaø maøu saéc. Coøn nhaø thô theå hieän caùc haønh ñoäng ñöôïc tieán haønh trong thôøi gian nhôø ngoân töø vaø nhòp ñieäu. Hoäi hoïa laø tónh, thô ca laø ñoäng. Caùc nhaø daân chuû caùch maïng Nga ñaõ pheâ phaùn vieäc ñoái laäp ngheä thuaät thöôïng ñaúng vaø haï ñaúng, vaø chæ ra raèng moïi loaïi hình ngheä thuaät ñeàu phaûn aùnh cuoäc soáng, ñeàu bieåu hieän caùc tö töôûng, suy nghó vaø tình caûm con ngöôøi, nhöng khaùc nhau veà caùc hình thöùc theå hieän. Beâlinxki ñaõ chæ ra raèng, söï phaân chia naøy ñöôïc qui ñònh bôûi baûn thaân cuoäc soáng maø ngheä thuaät phaûn aùnh. Thí duï, vieäc phaân chia vaên hoïc ra thaønh söû thi vaø kòch, taát nhieân khoâng chæ döïa theo caùc hình thöùc theå hieän ngheä thuaät, maø tröôùc heát, trong moät möùc ñoä ñaùng keå, coøn döïa vaøo khaùch theå cuûa vieäc mieâu taû, vaø döïa theo quan heä cuûa ngheä só ñoái vôùi caùc söï kieän ñöôïc theå hieän. Ñoái töôïng cuûa söû thi laø söï kieän thì ñoái töôïng cuûa tröõ tình laø theá giôùi noäi taâm con ngöôøi. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
34. Myõ hoïc ñaïi cöông - 33 - Trong söï phaân chia ngheä thuaät thaønh caùc loaïi, theå, ñieàu quan troïng laø tính ñeán tính chaát moái quan heä cuûa tö töôûng ñoái vôùi cuoäc soáng. Chaúng haïn, vieäc phaân chia thaønh bi kòch vaø haøi kòch khoâng chæ gaén lieàn vôùi baûn thaân khaùch theå, maø tröôùc heát gaén vôùi quan heä thaåm myõ cuûa ngheä só ñoái vôùi hieän thöïc, vôùi laäp tröôøng, phöông höôùng tö töôûng cuûa anh ta. II- Caùc nguyeân taéc hieän ñaïi veà phaân loaïi ngheä thuaät Hoïc thuyeát Maùc- Leânin nghieân cöùu caùc qui luaät cuûa con ngöôøi lónh hoäi thaåm myõ veà theá giôùi, veà baûn chaát cuûa ngheä thuaät, ñaõ taïo cô sôû khoa hoïc vieäc phaân loaïi caùc loaïi hình ngheä thuaät. Khoâng theå thöïc hieän ñöôïc söï phaân loaïi naøy neáu chæ laáy rieâng moät daáu hieäu naøo ñoù laøm cô sôû ñeå phaân chia ngheä thuaät thaønh caùc loaïi hình. Ôû moãi loaïi hình ngheä thuaät ñeàu coù söï keát hôïp vaø xen quyeän cuûa nhöõng ñaëc ñieåm cho pheùp gheùp noù vôùi nhöõng loaïi hình naøo ñoù cuûa saùng taïo ngheä thuaät treân nhöõng neàn taûng khaùc nhau. Nhieàu loaïi hình ngheä thuaät laø söï keát hôïp cuûa nhöõng ngheä thuaät khaùc nhau nhö laø nhöõng loaïi hình toång hôïp: saân khaáu, ñieän aûnh, thanh nhaïc, xieác, taïp kyõ Haõy laáy moät ví duï noùi leân tính chaát khoâng ñuùng cuûa caùch phaân loaïi ngheä thuaät phieán dieän, moät chieàu. Chaúng haïn, aâm nhaïc vaø vaên hoïc, raát gaàn guõi nhau, bôûi vì chuùng ñeàu phaûn aùnh tröïc tieáp söï phaùt trieån, söï vaän ñoäng, cuøng thuoäc loaïi hình thôøi gian. Nhöng neáu xem xeùt aâm nhaïc vaø vaên hoïc töø goùc ñoä kieåu loaïi hình töôïng thì hai loaïi hình ngheä thuaät naøy khaùc bieät roõ reät. Vì theo tính chaát hình töôïng thì aâm nhaïc khoâng gaàn guõi vôùi vaên hoïc, maø coù chaêng laø vôùi kieán truùc (chuùng laø nhöõng ngheä thuaät khoâng vaät theå vaø gaàn guõi vôùi nhau ñeán noãi khi xeùt töø goùc ñoä kieåu hình töôïng, tính keát caáu, tính tình caûm vaø tính bieåu hieän, töø laâu ngöôøi ta ñaõ coi aâm nhaïc laø kieán truùc bieát vaän ñoäng vaø goïi kieán truùc laø aâm nhaïc ñaõ laéng ñoïng). Nhö vaäy, neáu theo nguyeân taéc phaân chia naøy thì aâm nhaïc vaø vaên hoïc ñöùng cuøng vôùi nhau, coøn theo nguyeân taéc khaùc chuùng laïi xa nhau. Myõ hoïc Maùc-Leânin neâu leân nhöõng nguyeân nhaân phaân chia ngheä thuaät thaønh caùc loaïi hình vaø chæ roõ caùc nguyeân taéc cô baûn cuûa vieäc phaân loaïi ngheä thuaät. Cô sôû haøng ñaàu cuûa vieäc phaân chia ngheä thuaät thaønh caùc loaïi hình laø tính muoân veû cuûa noäi dung baûn thaân hieän thöïc. Moät trong nhöõng ví duï veà vieäc phaân chia ngheä thuaät thaønh caùc loaïi hình, xeùt töø phía khaùch theå cuûa phaûn aùnh ngheä thuaät, laø söï phaân chia thaønh caùc ngheä thuaät khoâng gian vaø thôøi gian. Ñöùng tröôùc nhöõng söï kieän cuoäc soáng, moãi ngheä só seõ choïn laáy nhöõng maët khaùc nhau, nhöõng hình thöùc phaûn aûnh khaùc nhau ñeå taùi taïo laïi hieän thöïc: tieåu thuyeát, kòch, phim, thô tröõ tình, hoäi hoïa, ñieâu khaéc caùc taùc phaåm aáy khoâng chæ khaùc bieät nhau töø goùc ñoä hình thöùc theå hieän maø coøn ôû caùch löïa choïn vaø trình baøy ngheä thuaät caùc söï kieän, söï vieäc, tính caùch ñaõ ñöôïc phaûn aùnh trong caùc hình töôïng thuoäc caùc loaïi hình khaùc nhau. Cuøng moät ñeà taøi nhöng ñöôïc theå hieän raát khaùc nhau chính laø do tính muoân veû cuûa noäi dung baûn thaân hieän thöïc qui ñònh. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
35. Myõ hoïc ñaïi cöông - 34 - Ngay nhöõng ngheä thuaät gaàn guõi nhau, nhö saân khaáu vaø ñieän aûnh cuøng coù nhöõng khaùc bieät veà nhöõng khaû naêng phaûn aùnh nhöõng maët khaùc nhau cuûa cuoäc soáng. Ñieän aûnh phaûn aùnh raát ñaày ñuû caùc hoaøn caûnh ñôøi soáng, caûnh vaät thieân nhieân, caùc coâng trình kieán truùc, theå hieän moät caùch tröïc dieän baûn thaân quaù trình vaän ñoäng phaùt trieån cuûa caùc hieän töôïng khaùch quan, ñieàu maø saân khaáu khoâng the å laøm ñöôïc. Song saân khaáu laïi coù khaû naêng taäp trung söï chuù yù cuûa khaùn giaû cuøng tham gia haønh ñoäng vôùi nhaân vaät, ñieàu maø ñieän aûnh khoâng theå coù. Saân khaáu vaø ñieän aûnh laø nhöõng ngheä thuaät raát gaàn guõi nhau veà tính chaát cuûa chaát lieäu ñôøi soáng vaø veà kieåu phaûn aùnh ngheä thuaät. Ñoù laø nhöõng ngheä thuaät toång hôïp keát hôïp caùc ngheä thuaät dieãn xuaát, ñaïo dieãn, aâm nhaïc, hoäi hoïa, kieán truùc vaø ngoân töø chuùng keát hôïp caû nhöõng ñaëc ñieåm cuûa ngheä thuaät bieåu hieän vaø ngheä thuaät taïo hình. Taát nhieân vieäc phaân chia ngheä thuaät ra thaønh caùc loaïi hình bieåu hieän vaø taïo hình öôùc leä bôûi leõ hoäi hoïa khoâng chæ mieâu taû caùc söï vaät, maø coøn bieåu hieän caùc tình caûm vaø quan heä cuûa ngheä só ñoái vôùi cuoäc soáng, coøn aâm nhaïc khoâng chæ bieåu hieän, maø trong nhieàu tröôøng hôïp cuõng mieâu taû ñoái töôïng cuûa noù. Vieäc gheùp loaïi ngheä thuaät naøy vaøo ngheä thuaät taïo hình vaø gheùp nhöõng loaïi ngheä thuaät khaùc vaøo loaïi ngheä thuaät bieåu hieän khoâng ñöôïc thöïc hieän moät caùch maùy moùc, khoâng ñöôïc aùp ñaët. Khoâng theå coù thaùi ñoä neáu ngheä thuaät ñaõ laø bieåu hieän, coù nghóa laø khoâng theå coù baát cöù moät yeáu toá taïo hình naøo, coøn moät khi ñaõ laø taïo hình, thì khoâng theå noùi gì ñeán tính bieåu hieän. Trong hoäi hoïa cuõng nhö trong taïo hình, tö duy bieåu hieän hình töôïng ñoùng moät vai troø quan troïng. Aâm nhaïc laø loaïi ngheä thuaät bieåu hieän, dó nhieân vaãn coù yeáu toá taïo hình. Hình töôïng aâm nhaïc coù khaû naêng truyeàn ñaït nhöõng aâm thanh vaø nhòp ñieäu cuûa hieän thöïc : tieáng rì raàm cuûa bieån, tieáng roùc raùch cuûa suoái, tieáng gioù rì raøo, tieáng laù xaøo xaïc, tieáng chim hoùt, tieáng aàm vang cuûa traän ñaùnh Nhö vaäy caùc loaïi hình khaùc nhau cuûa ngheä thuaät khaùc nhau khoâng chæ veà ñoái töôïng vaø noäi dung phaûn aùnh maø caû tính chaát cuûa tö duy hình töôïng. ( Tö duy hình töôïng trong hoäi hoïa vaø aâm nhaïc, nhö ñaõ phaân tích ôû treân laø raát khaùc nhau). Trong vieäc phaân chia ngheä thuaät thaønh caùc loaïi hình, nhöõng ñaëc ñieåm cuûa söï caûm thuï thaåm myõ caùc taùc phaåm ngheä thuaät cuõng ñoùng vai troø to lôn. Döïa theo chaát löôïng vaø caùc phöông thöùc lónh hoäi ngheä thuaät, coù theå chia ngheä thuaät ra thaønh boán nhoùm: - Nghe ä thuaät söû duïng vaät lieäu töï nhieân : ñieâu khaéc, kieán truùc, ngheä thuaät öùng duïng. - Ngheä thuaät ngoân töø : vaên hoïc - Ngheä thuaät aâm thanh : aâm nhaïc - Ngheä thuaät laáy baûn thaân con ngöôøi laøm vaät lieäu : muùa, saân khaáu, ñieän aûnh, xieác, taïp kyõ Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
36. Myõ hoïc ñaïi cöông - 35 - Nhöõng nguyeân taéc phaân chia treân laø nhöõng nguyeân taéc cô baûn, song coøn coù theå chia theo moät soá ñaëc ñieåm quan troïng khaùc, chaúng haïn: chia ngheä thuaät thaønh caùc loaïi hình öùng duïng hay coù coâng duïng thöïc teá vaø caùc loaïi hình thuaàn tuùy ngheä thuaät, hay coøn goïi laø ngheä thuaät ñeïp. Ngheä thuaät öùng duïng : trang trí, myõ thuaät coâng nghieäp, ngheä thuaät trình baøy caùc saûn phaåm lao ñoäng vaø sinh hoaït, moät soá loaïi saùng taùc daân gian chuùng keát hôïp muïc ñích ngheä thuaät vôùi muïc ñích söû duïng, keát hôïp giöõa caùi thaåm myõ vôùi caùi coâng duïng. Tuy nhieân ôû moät soá loaïi hình ngheä thuaät thuaàn tuùy: thô ca, aâm nhaïc, hoäi hoïa, ñieâu khaéc vaãn co ù caû maët öùng duïng, chaúng haïn, aâm nhaïc coù nhaïc nhaûy, nhaïc haønh quaân, nhaïc nghi leã Cuoái cuøng, coù theå ghi nhaân söï phaân chia ngheä thuaät thaønh loaïi coù tröôùc vaø loaïi coù sau, loaïi khoâng caàn phaûi coù söï theå hieän hoã trôï boå sung, maø töï chuùng tröïc tieáp hieän leân tröôùc khaùn giaû; loaïi hình caàn coù söï theå hieän boå sung nhö caùc ngheä thuaät bieåu dieãn, thí duï ngheä thuaät kòch baûn vaø ngheä thuaät saân khaáu, aâm nhaïc vaø bieåu dieãn aâm nhaïc, kòch baûn ñieän aûnh vaø ñieän aûnh. Keát luaän: Loaïi hình ngheä thuaät laø moät lónh vöïc hoaït ñoäng ngheä thuaät ñaëc bieät cuûa con ngöôøi, ñöôïc phaân bieät döïa theo ñoái töôïng cuûa söï phaûn aùnh chuû yeáu, döïa theo tính chaát vaø kieåu loaïi hình töôïng, theo phöông thöùc thoûa maõn nhu caàu thaåm myõ cuûa con ngöôøi, theo chaát lieäu vaø caùc qui luaät ñaëc tröng xaây döïng hình töôïng ngheä thuaät. III- Ñaëc tröng cuûa moät soá loaïi hình ngheä thuaät 1. Ngheä thuaät öùng duïng: “ Nhöõng ngöôøi saùng laäp laø nhöõng ngöôøi thôï goám, thôï reøn, thôï kim hoaøn, thôï deät, thôï ñaù, thôï moäc, nhöõng ngöôøi chaïm khaéc treân goã vaø treân xöông, nhöõng ngöôøi cheá taïo vuõ khí, thôï queùt voâi, thôï may, noùi chung laø thôï thuû coâng – nhöõng ngöôøi maø caùc ñoà vaät hoï laøm ra moät caùch ngheä thuaät, laøm vui maét chuùng ta vaø chöùa ñaày trong caùc baûo taøng cuûa chuùng ta”.1 Ñaëc ñieåm cuûa ngheä thuaät öùng duïng laø söï keát hôïp giöõa muïc ñích coâng duïng vaø muïc ñích thaåm myõ cuûa ñoà vaät. Taùc phaåm ngheä thuaät öùng duïng vöøa phaûn aùnh vöøa xaây döïng loái soáng cuûa xaõ hoäi naøy hay xaõ hoäi khaùc, cuûa moät giai caáp, moät nhoùm xaõ hoäi nhaát ñònh, bieåu hieän caùc ñaëc ñieåm cuûa neàn vaên hoùa ngheä thuaät daân toäc ghi laïi caùc bieåu töôïng thaåm myõ, caùc taäp tuïc, caùc nghi leã cuûa daân toäc. Baûn thaân cuûa ngheä thuaät öùng duïng laø moät coâng nghieäp ngheä thuaät, laø söï taïo daùng caùc ñoà vaät sinh hoaït thoâng thöôøng haøng ngaøy, thaäm chí caùc coâng cuï lao ñoäng, caùc bình loï, ñoà goã , taát caû ñeàu laø nhöõng vaät öa chuoäng cuûa ngheä thuaät öùng duïng. 1M.Gorki: Veà vaên hoïc. Theo I.U.A. LuKin vaø V.C.xcachersic cov – sñd, trang 170. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên
37. Myõ hoïc ñaïi cöông - 36 - Trong thôøi ñaïi chuùng ta daïng quan troïng nhaát cuûa ngheä thuaät öùng duïng laø ñi- da-in (thieát keá myõ thuaät coâng nghieäp). Didain phuïc vuï vôùi tö caùch laø thieát keá theá giôùi ñoà vaät, laø phöông tieän thaåm myõ hoùa moâi tröôøng ñoà vaät bao quanh con ngöôøi. Laø ngheä thuaät öùng duïng, didain khoâng chæ thoûa maõn caùc nhu caàu vaät chaát vaø thaåm myõ cuûa con ngöôøi maø coøn xaây döïng chuùng, ñoùng vai troø giaùo duïc trong xaõ hoäi. Aûnh höôûng cuûa Ñidain vaøo loái soáng laø ôû choã noù khaúng ñònh (taát nhieân, döôùi söï taùc ñoäng cuûa heä tö töôûng thoáng trò cuûa ngheä thuaät ) moät phong caùch thaåm myõ nhaát ñònh. Ngheä thuaät öùng duïng laø ngheä thuaät keát hôïp giöõa caùi coù ích vaø caùi ñeïp. 2.Kieán truùc: Kieán truùc laø moät loaïi hình ngheä thuaät. Thôøi kyø trung coå ñaõ ñaït ñöôïc ba phong caùch kieán truùc roõ reät, noåi baät, coøn aûnh höôûng maõi sau naøy. - Phong caùch kieán truùc Bigangxtanh : Töø theá kyû thöù IV ñeán theá kyû thöù IX: tính bieåu hieän vaø öôùc leä raát cao. Nhaø thô Sanhsôphi (532 - 537) ôû Coângxtaêngxtinoáp, do hai kieán truùc sö Aêngteânuuùyt vaø Tôraênglô thieát keá vaø xaây döïng. Vaät lieäu baèng gaïch, ñaù, hoà voâi (chöa coù ximaêng). Noùc voøm cao 56 m, ñöôøng kinh 31 m. trang trí noäi thaát ñeïp taïo ra veû aûo moäng lung linh. Nhaø thôø Sanh-maùc ôû Vônidô (YÙ) vaø nhaø thôø Sanh vi ta ôû Ravensô. - Phong caùch kieán truùc Roâmanh: Thôøi kyø giöõa trung coå, ôû Taây aâu, töø theá kyû thöù X trôû ñi. Phong caùch naøy ñaõ aûnh höôûng khaép chaâu Aâu vaø theá giôùi, ñaëc bieät ôû Phaùp vaø Ñöùc. Luùc ñaàu chöa coù teân goïi, ñeán theá kyû XIV môùi ñaët teân. Vaät lieäu baèng gaïch, ñaù, vôùi chaát gaén môùi. Ngoaïi thaát: haøi hoøa, ñôn giaûn, raát trang troïng nhöng uû doät, buoàn. Vì xaõ hoäi trong giai ñoaïn naøy laø xaõ hoäi phong kieán caùt cöù, caùc laõnh chuùa coù toaøn quyeàn vôùi maûnh ñaát cuûa mình. Chieán tranh lieân mieâm. Nhaø thôø, bieán thaønh phaùo ñaøi. Ñieàu kieän xaõ hoäi ñoù ñaõ aûnh höôûng vaøo kieán truùc. Kieán truùc Roâmanh raát vöõng chaéc, khoeû maïnh, khoâng chaïm troå beân ngoaøi, khoâng moät chi tieát naøo thöøa, toaøn boä hôïp thaønh moät khoái beàn chaët troâng nhö moät hieäp só trung coå trong boä giaùp saét. Laâu ñaøi laø phaùo ñaøi cuûa laõnh chuùa, nhaø thôø laø phaùo ñaøi cuûa thaàn linh. Quan nieäm cuûa thôøi ñoù cho raèng chuùa trôøi cuõng laø moät laõnh chuùa toái cao, neân nôi ngöï trò cuûa ngaøøi cuõng chaët cheõ nghieâm ngaët, do ñoù thöôøng coù thaùp cao hình oáng, beà ngoaøi trôn tru. Tieâu bieåu laø nhaø thôø Voùc mô (1171-1234). Phong caùch Roâmanh khoâng chæ trong nhaø thôø maø noù coøn aûnh höôûng xaây döïng nhöõng phaùo ñaøi. Tieâu bieåu cho phong caùch naøy coù caùi voøm cöûa soå hình baùn nguyeät. Phaàn beân trong phaùo ñaøi laø nôi ôû cuûa taàng lôùp quí toäc, thuû lónh quaân söï, quaàn chuùng ôû xung quanh, quaân ñoäi baûo veä beân ngoaøi. Phaùo ñaøi hình raêng cöa, khoaûng 40 meùt coù moät loâ coát baûo veä. Giöõa thaønh coù moät boä phaän goïi laø Ñoâng gioâng ñeå caùc vò quí toäc, thuû lónh quaân söï ôû, ñeà phoøng quaàn chuùng noåi daäy hoaëc quaân ñoäi laøm loaïn thì hoï ngaên con ñöôøng vaøo Ñoâng gioâng. Laâu ñaøi coá thuû ôû beân trong thaønh lôùn. Vuõ Minh Tieán Khoa Ngöõ vaên