›
›

Giáo trình Lịch sử văn minh thế giới thời cổ trung đại (Phần 1)

pdf 27 trang ngocly 2400
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Lịch sử văn minh thế giới thời cổ trung đại (Phần 1)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_lich_su_van_minh_the_gioi_thoi_co_trung_dai_phan.pdf

Nội dung text: Giáo trình Lịch sử văn minh thế giới thời cổ trung đại (Phần 1)

  1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH LÒCH SÖÛ VAÊN MINH THEÁ GIÔÙI THÔØI COÅ TRUNG ÑAÏI BUØI VAÊN HUØNG KHOA LÒCH SÖÛ
  2. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 2 – MUÏC LUÏC MÔÛ ÑAÀU 4 I. MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU CUÛA MOÂN HOÏC 4 II. NOÄI DUNG CÔ BAÛN CUÛA MOÂN HOÏC. 4 1. Khaùi nieäm vaên minh – vaên hoaù: 4 2. Keát caáu moân hoïc. 5 CHÖÔNG I. VAÊN MINH BAÉC PHI VAØ TAÂY AÙ 7 I. VAÊN MINH AI CAÄP COÅ ÑAÏI 7 1. Toång quan veà Ai Caäp coå ñaïi 7 2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh Ai Caäp coå ñaïi 7 II. VAÊN MINH LÖÔÕNG HAØ COÅ ÑAÏI 13 1. Khaùi quaùt veà Löôõng Haø coå ñaïi 13 2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh Löôõng Haø 13 III. VAÊN MINH A RAÄP. 17 1. Khaùi quaùt 17 2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh A Raäp 17 CHÖÔNG II : VAÊN MINH AÁN ÑOÄ 22 I. TOÅNG QUAN VEÀ AÁN ÑOÄ COÅ TRUNG ÑAÏI 22 1. Ñòa lyù 22 2. Khí haäu 22 3. Daân cö. 22 II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU CHÍNH CUÛA VAÊN MINH AÁN ÑOÄ 22 1. Sô löôïc lòch söû coå trung ñaïi AÁn Ñoä vaø nhöõng thaønh töïu veà chính trò xaõ hoäi 22 2. Nhöõng thaønh töïu veà kinh teá. 23 3. Chöõ vieát 24 4. Vaên hoïc ngheä thuaät. 24 5. Khoa hoïc töï nhieân. 25 6. Toân giaùo. 26 7. Trieát hoïc 27 CHÖÔNG III : VAÊN MINH TRUNG QUOÁC 28 I. KHAÙI QUAÙT 28 1. Ñòa lyù 28 2. Daân cö. 28 II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU VAÊN MINH CHÍNH. 29 1. Caùc giai ñoaïn lòch söû Coå Trung ñaïi Trung Quoác vaø söï phaùt trieån cuûa caùc thieát cheá chính trò – xaõ hoäi. 29 2. Chöõ vieát 31 3. Nhöõng thaønh töïu veà khoa hoïc töï nhieân vaø kyõ thuaät 32 4. Vaên hoïc ngheä thuaät. 33 5. Tö töôûng vaø toân giaùo. 34 Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  3. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 3 – CHÖÔNG IV : VAÊN MINH HY – LA 37 I. KHAÙI QUAÙT. 37 1. Hy Laïp 37 2. La Maõ (Roma) 37 II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU CHÍNH VEÀ VAÊN MINH. 38 1. Sô löôïc lòch söû Hy Laïp, La Maõ 38 2. Vaên hoïc . 39 3. Söû hoïc 40 4. Ngheä thuaät 41 5. Khoa hoïc töï nhieân . 41 6. Trieát hoïc 42 7. Luaät phaùp. 43 8. Ñaïo Kitoâ 44 CHƯƠNG V : VAÊN MINH PHÖÔNG TAÂY THÔØI TRUNG ÑAÏI 46 I. KHAÙI QUAÙT. 46 II. VAÊN HOAÙ TAÂY AÂU TÖØ THEÁ KYÛ VI – XIV 46 1. AÛnh höôûng cuûa Giaùo hoäi La Maõ ñoái vôùi vaên hoaù Taây AÂu. 46 2. Söï thaønh laäp caùc tröôøng Ñaïi hoïc 46 3. Trieát hoïc kinh vieän. 47 4.Vaên hoïc. 47 5. Ngheä thuaät kieán truùc 48 6. Caùc traøo löu vaên hoaù môùi. 48 KEÁT LUAÄN 52 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 53 Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  4. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 4 – MÔÛ ÑAÀU I. MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU CUÛA MOÂN HOÏC * Theo yeâu caàu ñoåi môùi chöông trình ñaøo taïo, töø naêm 1994, Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo ñaõ trieån khai giaûng daïy moân hoïc Lòch söû vaên minh theá giôùi trong chöông trình ñaøo taïo ñaïi cöông ôû taát caû caùc tröôøng ñaïi hoïc trong caû nöôùc. Hieän nay, moân hoïc naøy vaãn naèm trong khoái kieán thöùc cô sôû baét buoäc cuûa caùc ngaønh khoa hoïc thuoäc khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên nöôùc ta. Taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït, moân hoïc cuõng ñöôïc ñöa vaøo giaûng daïy nhö chöông trình chung cuûa Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo. Ñeán nay, taïi Ñaïi hoïc Ñaø Laït moân hoïc vaãn laø baét buoäc vôùi sinh vieân chuyeân ngaønh Lòch söû, Luaät hoïc, Du Lòch vaø töï choïn vôùi hai ngaønh Vieät Nam hoïc vaø Quaûn trò kinh doanh. * Moân hoïc cung caáp moïât caùch ñaïi cöông nhöõng kieán thöùc cô baûn veà tieán trình lòch söû cuûa caùc neàn vaên minh theá giôùi ñeå thaáy roõ söï hình thaønh vaø phaùt trieån, chuyeån ñoåi töø neàn vaên minh naøy sang neàn vaên minh khaùc cho ñeán neàn vaên minh ngaøy nay; cung caáp veà maët tri thöùc ñeå sinh vieân ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên coù moät neàn kieán thöùc roäng raõi ñeå coù theå ñi vaøo chuyeân ngaønh cuûa mình moät caùch thuaän lôïi. * Khi laø moät moân hoïc baét buoäc ñoái vôùi sinh vieân caùc ngaønh Lòch söû, Luaät hoïc, Du lòch thì moân hoïc laø moät ñieàu kieän tieân quyeát, cung caáp phöông phaùp luaän, nhöõng kieán thöùc ñaïi cöông nhaát veà vaên minh nhaân loaïi. Ñoái vôùi caùc ngaønh khoa hoïc khaùc, moân hoïc cung caáp cho sinh vieân moät maët baèng kieán thöùc laøm neàn taûng ñeå nhaän bieát nhöõng thaønh töïu cô baûn cuûa ngaønh hoïc. * Töø nhöõng thaønh töïu maø nhaân loaïi ñaõ ñaït ñöôïc, sinh vieân coù yù thöùc toân troïng vaø keá thöøa thaønh töïu maø loaøi ngöôøi ñaõ ñeå laïi daãn ñeán söï hoaøn thieän phong caùch öùng xöû cuûa sinh vieân laø öùng xöû cuûa ngöôøi coù trình ñoä vaên hoùa cao, neân caàn coù yù thöùc xaây döïng quan ñieåm veà chaân, thieän, myõ ñeå töø ñoù toûa ra caùc theá heä sau. * Nghieân cöùu veà Lòch söû vaên minh nhaân loaïi cuõng laø ñieàu kieän ñeå lieân heä quaù trình phaùt trieån cuûa vaên minh daân toäc ta nhaèm so saùnh vaø tìm ra nhöõng vaán ñeà caàn keá thöøa, tieáp nhaän nhöõng ñieàu hay cuûa vaên minh nhaân loaïi vaø thaáy ñöôïc daân toäc ta cuõng goùp phaàn moät caùch xöùng ñaùng vaøo söï phaùt trieån chung aáy laøm nieàm töï haøo daân toäc, xem xeùt quaù trình hoäi nhaäp vaøo vaên minh theá giôùi (nhaän, cho). Toùm laïi: Vieäc trieån khai moân hoïc Lòch söû vaên minh theá giôùi trong chöông trình ñaøo taïo cuûa caùc tröôøng ñaïi hoïc trong caû nöôùc ñaõ goùp phaàn Ñaøo taïo ra nhöõng sinh vieân (ñoäi nguõ trí thöùc cuûa ñaát nöôùc) coù taàm hieåu bieát veà vaên minh nhaân loaïi ñeå xaây döïng moät neàn vaên minh nöôùc ta theo kòp tieán ñoä phaùt trieån chung cuûa nhaân loaïi. II. NOÄI DUNG CÔ BAÛN CUÛA MOÂN HOÏC. 1. Khaùi nieäm vaên minh – vaên hoaù: - Vaên minh laø traïng thaùi tieán boä veà caû hai maët vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, töùc laø traïng thaùi phaùt trieån cao cuûa neàn vaên hoaù. Traùi vôùi vaên minh laø daõ man. (theo PGS. Nguyeãn Gia Phu). - Vaên hoaù laø toång theå nhöõng giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra trong quaù trình lòch söû. Tieáng Anh: vaên hoaù laø culture = way of life (caùch soáng) ~ Civilization (vaên minh). Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  5. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 5 – Nhaän xeùt: ñaây khoâng phaûi laø hai khaùi nieäm ñoái laäp nhau nhöng cuõng khoâng laø khaùi nieäm truøng khôùp vôùi nhau. Coù theå bieåu dieãn hai khaùi nieäm treân baèng moät sô ñoà: vaên minh vaên hoaù Nhaø nöôùc vaø chöõ vieát xuaát hieän Coâng xaõ nguyeân thuyû Vaên hoaù laø khaùi nieäm coøn roäng lôùn vaø bao truøm leân suoát chieàu daøi cuûa lòch söû loaøi ngöôøi. Töùc laø khi naøo coù con ngöôøi thì khi ñoù coù vaên hoaù. Con ngöôøi taùc ñoäng vaøo theá giôùi töï nhieân ñeå taïo ra cuûa caûi vaät chaát nhaèm duy trì söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa gioáng noøi. Quaù trình ñoù ngaøy caøng ñöôïc naâng leân ôû trình ñoä, quy moâ vaø chaát löôïng cuoäc soáng. Töø yù nghóa ñoù, nhieàu hoïc giaû treân theá giôùi ñaõ thöû neâu khaùi nieäm veà vaên hoaù. Tuy nhieân, döôùi goùc ñoä khoa hoïc cuûa moãi ngaønh thì khaùi nieäm vaên hoaù laïi coù moät yù nghóa rieâng. Ñeán nay ñaõ coù tôùi hôn 500 ñònh nghóa veà vaên hoaù vaø Toå chöùc Vaên hoaù, Khoa hoïc vaø Giaùo duïc Lieân Hôïp quoác (UNESCO) ñaõ phaûi ñeà nghò caùc nhaø khoa hoïc ngöøng vieäc neâu khaùi nieäm vaên hoaù ñeå giaûm thieåu söï phöùc taïp. Khaùi nieäm vaên minh cuõng laø khaùi nieäm roäng lôùn nhö khaùi nieäm vaên hoùa töùc laø noù bao truøm, bao haøm nhöõng thaønh töïu veà vaät chaát vaø tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra bôûi quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån ñeå thích nghi vôùi nhöõng ñieàu kieän thieân nhieân, ñoàng thôøi ñeå tham gia quaù trình ñoaøn keát, ñaáu tranh xaõ hoäi. + Con ngöôøi ñaáu tranh vôùi thieân nhieân coù nghóa laø taän duïng nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi vaø haïn cheá taùc haïi cuûa thieân nhieân (thích nghi ñöôïc) chöù khoâng theå chinh phuïc thieân nhieân. Töông töï nhö theá, con ngöôøi ñaõ coù caùch öùng xöû vôùi xaõ hoäi ñeå trình ñoä ngaøy moät naâng leân. Cuï theå: Nghieân cöùu veà lòch söû vaên minh laø nghieân cöùu veà nhöõng phaùt minh, nhöõng saùng taïo cuûa con ngöôøi trong quaù trình soáng, lao ñoäng vaø saûn xuaát: coâng cuï, kyõ thuaät, phöông thöùc toå chöùc trong quaù trình lao ñoäng (lieân heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi trong quaù trình saûn xuaát) - Söï xuaát hieän cuûa nhöõng taàng lôùp xaõ hoäi, caùc giai caáp, caáu truùc cuûa caùc coäng ñoàng ñeán caùc theå cheá (trong ñoù coù luaät phaùp laø nhöõng theå cheá maø ôû ñoù ngöôøi ta ñònh ra nhöõng quy öôùc cô baûn maø moïi ngöôøi trong coäng ñoàng ñeàu phaûi tuaân theo) daãn ñeán xuaát hieän caùc hình thaùi yù thöùc (tín ngöôõng, toân giaùo). Caùc vaán ñeà veà lyù thuyeát xaõ hoäi: trieát hoïc, taêng tröôûng kinh teá, khoa hoïc töï nhieân, vaên hoùa ngheä thuaät Nhöng moân hoïc naøy chæ cung caáp moät böùc tranh toaøn caûnh maø khoâng chi tieát. 2. Keát caáu moân hoïc. Laø moät moân hoïc raát daøi, roäng vaø do ñoù heát söùc khoù khaên cho sinh vieân. Nhöng moân hoïc coù theå chia laøm hai phaàn. - Coå trung ñaïi: laø lòch söû vaên minh moãi khu vöïc, moãi quoác gia rieâng bieät, tuy nhieân coù nhöõng moái lieân heä song chöa saâu saéc. Moät soá neàn vaên minh tieâu bieåu nhö: Ai Caäp, Löôõng Haø, Aán Ñoä, Trung Quoác, A Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  6. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 6 – Raäp, Hy Laïp, La Maõ. Neàn vaên minh phöông Ñoâng thôøi kyø coå trung ñaïi laø neàn vaên minh noâng nghieäp, neàn vaên minh cuûa caùc con soâng (caùc neàn vaên minh ñeàu xuaát hieän ôû löu vöïc caùc con soâng laáy noâng nghieäp laøm neàn taûng ). - Caän hieän ñaïi: baét ñaàu töø caùc Phaùt kieán ñòa lyù, taïo ra moái lieân heä giöõa caùc chaâu luïc, treân cô sôû duy trì tính rieâng reõ nhöng baét buoäc phaûi taùc ñoäng qua laïi laãn nhau (xu höôùng chung) daãn ñeán vaên minh coâng nghieäp vaø haäu coâng nghieäp (yeâu caàu phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi). Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  7. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 7 – CHÖÔNG I. VAÊN MINH BAÉC PHI VAØ TAÂY AÙ I. VAÊN MINH AI CAÄP COÅ ÑAÏI. 1. Toång quan veà Ai Caäp coå ñaïi - Ñòa lyù: + Ai Caäp coå ñaïi naèm ôû khu vöïc Ñoâng Baéc chaâu Phi, Baéc laø Ñòa Trung Haûi, Ñoâng laø Bieån Ñoû, Taây laø Sa maïc Sahara, Nam laø Nubi hieåm trôû, Ñoâng Baéc laø Keânh ñaøo Xuyeâ (noái Ñòa Trung Haûi vôùi Bieån Ñoû thoâng ra AÁn Ñoä Döông ñeå qua laïi Taây AÙ) + Ñòa hình Ai Caäp ñöôïc chi phoái bôûi soâng Nil. Ai Caäp naèm doïc theo khu vöïc haï löu soâng Nil. Soâng Nil chia laøm hai phaàn laø Thöôïng vaø Haï Ai Caäp. Ai Caäp ngaøy nay chuû yeáu naèm ôû vuøng Haï Ai Caäp. Soâng Nil khôûi nguoàn töø xích ñaïo vaø chaûy theo höôùng Nam – Baéc treân chieàu daøi khoaûng 6700km. Soâng Nil chia laøm nhieàu nhaùnh khi ñoå ra bieån ñaõ taïo ra moät ñoàng baèng roäng lôùn hình tam giaùc chaâu coù chieàu ngang lôùn nhaát 50km (Ñòa Trung Haûi). Töø thaùng 6 ñeán thaùng 11, nöôùc soâng Nil daâng cao boài ñaép moät löôïng phuø sa lôùn, maøu môõ cho ñoàng baèng Haï Ai Caäp. Ñaây chính laø yeáu toá quan troïng taïo neân moät neàn kinh teá phaùt trieån laøm xuaát hieän moät xaõ hoäi vaên minh sôùm vaøo loaïi baäc nhaát trong lòch söû loaøi ngöôøi. Heâroâñoát, nhaø söû hoïc Hy Laïp coå ñaïi ñaõ nhaän xeùt: “Ai caäp laø taëng phaåm cuûa soâng Nil”. Thöôïng Ai Caäp phaàn lôùn laø röøng nuùi hieåm trôû maø ngaøy nay thuoäc chaâu Phi Xích ñaïo. + Taøi nguyeân khoaùng saûn ôû Ai Caäp coå ñaïi khaù phong phuù veà chuûng loaïi vaø giaøu veà tröõ löôïng. • Nhieàu loaïi ñaù quí: voâi, hoa cöông, bazan, maõ naõo • Veà kim loaïi: ñoàng, vaøng coù tröõ löôïng lôùn rieâng saét thì haàu nhö khoâng coù. - Daân cö: daân cö Ai Caäp ngaøy nay chuû yeáu laø ngöôøi Araäp. Trong thôøi kyø coå ñaïi phaàn lôùn daân cö Ai Caäp laø ngöôøi dañen töø chaâu Phi vaø ngöôøi Xeâmít töø chaâu AÙ ñeán. 2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh Ai Caäp coå ñaïi a. Caùc thôøi kyø lòch söû Theo caùch chia cuûa Maneâtoâng – Nhaø söû hoïc Ai Caäp coå ñaïi, taùc giaû saùch: “Lòch söû Ai Caäp” soáng vaøo theá kyû III TCN thì lòch söû Ai Caäp coù theå chia laøm 5 thôøi kyø: • Taûo vöông quoác: (khoaûng 3200 – 3000 TCN) Nöûa sau theá kyû IV TCN do söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát vaø söï phaân hoaù giaøu ngheøo, caùc coâng xaõ thò toäc ñaõ lieân hieäp laïi thaønh nhöõng nhaø nöôùc nhoû (goïi laø Chaâu). Chaâu lieân hieäp laïi thaønh caùc nhaø nöôùc sô kyø naèm raûi raùc ôû Thöôïng vaø Haï Ai Caäp. Qua moät quaù trình ñaáu tranh, Ai Caäp ñöôïc thoáng nhaát vaøo khoaûng naêm 3200 TCN, môû ñaàu lòch söû vaên minh Ai Caäp. Thôøi kyø naøy ñöôïc goïi laø Taûo vöông quoác goàm vöông trieàu I, II. Nhaø nöôùc Ai Caäp thôøi kyø naøy laø Nhaø nöôùc quaân chuû chuyeân cheá. Moïi quyeàn haønh taäp trung trong tay nhaø vua (ñöôïc goïi laø Pharaoâng). Döôùi vua laø moät boä maùy quan laïi taäp trung trong trieàu ñình, ôû caùc ñòa phöông vaãn duy trì vai troø vaø quyeàn löïc cuûa quyù toäc thò toäc. Ñôn vò haønh chính thaáp nhaát laø coâng xaõ noâng thoân, laáy quan heä laùng gieàng laøm chuû ñaïo. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  8. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 8 – Coâng cuï saûn xuaát ñaõ raát tieán boä: ñoàng ñoû laø chaát lieäu chính ñeå cheá taùc coâng cuï saûn xuaát, duøng caøy vaø suùc vaät ñeå keùo caøy. • Coå vöông quoác: (3000 – 2200 TCN) Lòch söû Ai Caäp thôì kyø naøy goàm 8 Vöông trieàu ( III –X). Chính quyeàn trung öông taäp quyeàn ngaøy caøng ñöôïc cuûng coá, caùc Pharaoâng ñaõ xaây döïng nhieàu kim töï thaùp ñoà soä, Töø vöông trieàu V, theá löïc cuûa chính quyeàn trung öông bò suy giaûm nghieâm troïng vaø ñeán vöông trieàu VIII Ai caäp baét ñaàu bò phaân raõ. Kinh teá tieáp tuïc phaùt trieån taïo ra nguoàn cuûa caûi vaät chaát doài daøo • Trung vöông quoác: (2200 – 1570 TCN ) Lòch söû Ai Caäp thôøi kyø naøy goàm 7 Vöông trieàu (XI – XVII). Thôøi kyø ñaàu töø vöông trieàu XI – XII khaù oån ñònh. Naêm 1750 TCN, khôûi nghóa noâ leä vaø daân ngheøo buøng noå laøm suïp ñoå vöông trieàu cuûa Pharaoâng. Ñeán naêm 1710 TCN, mieàn Haï Ai Caäp bò ngöôøi Hích Xoát ôû vuøng Palextin chinh phuïc vaø thoáng trò 140 naêm goàm caû mieàn Nam Ai Caäp. Kinh teá vaãn tieáp tuïc phaùt trieån vôùi coâng cuï baèng ñoàng thau xuaát hieän. • Taân vöông quoác: (1570 – 1100 TCN ) Lòch söû Ai Caäp thôøi kyø naøy goàm 3 Vöông trieàu (XVIII – XX). Sau 140 naêm bò noâ dòch vaø thoáng trò, naêm 1570 TCN, ngöôøi Ai Caäp ñaõ noåi daäy khôûi nghóa ñaùnh ñuoåi ngöôøi Hích Xoát, khoâi phuïc quyeàn löïc cuûa caùc Pharaoâng. Ngay töø ñaàu, vöông trieàu XVIII ñaõ môû caùc cuoäc chieán tranh chinh phuïc ñöôïc Xiri, Feânixi, Palextin, Libi, Nubi . Do theá löïc toân giaùo A Moân ( thôø thaàn maët trôøi quaù maïnh) neân Pharaon Ichnatoân ñaõ tieán haønh caûi caùch toân giaùo, ñoåi thôø thaàn maët trôøi A Toân. Nhaø nöôùc trung öông taäp quyeàn cuûng coá vaø phaùt trieån maïnh meõ. Kinh teá tieáp tuïc phaùt trieån vôùi coâng cuï saûn xuaát baèng ñoàng thau ñöôïc söû duïng roäng raõi, ñoà saét xuaát hieän. • Thôøi kyø Ai Caäp bò ngoaïi toäc thoáng trò (X – I TCN ) Töø theá kyû X, Ai Caäp bò chia caét vaø bò ngoaïi toäc thoáng trò. Naêm 525 TCN, Ai Caäp bò Batö (Taây Aù) xaâm löôïc vaø thoáng trò. Naêm 332 TCN, Ai Caäp bò thuoäc ñeá quoác Makeâñoânia thoân tính, sau ñoù thuoäc söï cai quaûn cuûa vöông trieàu Ptoâleâmeâ. Töø naêm 30 TCN Ai Caäp laø moät tænh cuûa ñeá quoác La Maõ. b. Chöõ vieát - Xuaát hieän raát sôùm cuøng vôùi söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc. Chöõ vieát Ai Caäp laø chöõ töôïng hình, töùc laø duøng hình veõ söï vaät ñeå bieåu thò chöõ vieát. Ví duï: muoán vieát chöõ boø thì ngöôøi Ai Caäp veõ hình con boø. Treân nhöõng baûn vaên töï ñöôïc tìm thaáy, ngöôøi ta ñaõ raát ngaïc nhieân veà caùc hình veõ cuûa ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi. Phöông phaùp möôïn yù duøng ñeå bieåu thò caùc chöõ vieát khoâng coù hình thuø trong thöïc taïi. Ví duï: muoán vieát chöõ khaùt, ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi veõ hình con boø beân caïnh moät doøng suoái. Muoán vieát chöõ chính nghóa thì hoï veõ loâng ñaø ñieåu (vì loâng ñoù baèng nhau). AÂm tieát cuõng treân cô sôû töôïng hình. Ví duï, ngöôøi Ai Caäp noùi ar ñeå chæ con maét, do ñoù hình con maét coøn bieåu thò aâm tieát. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  9. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 9 – AÂm tieát daàn bieán thaønh chöõ caùi. Ví duï: hình veõ hoøn nuùi nhoû ñöôïc ñoïc laø ca bieåu thò phuï aâm k. Trong chöõ vieát Ai Caäp, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ra coù 24 chöõ caùi. Ngöôøi Hích Xoát khi xaâm löôïc vaø thoáng trò Ai Caäp (theá kyû XVIII – XVI TCN) ñaõ tieáp thu chöõ vieát Ai Caäp vaø keát hôïp vôùi chöõ vieát Löôõng Haø ñeå caûi tieán thaønh vaàn chöõ caùi ñaàu tieân treân theá giôùi. Nguyeân lieäu ñeå vieát cuûa cö daân Ai Caäp phoå bieán laø: ñaù, goã, goám, vaûi gai, da. Ngaøy nay, caùc nhaø khoa hoïc treân theá giôùi ñaõ phaùt hieän ra moät loaïi giaáy raát ñaëc bieät laø papyrus (teân moät loaøi caây moïc beân bôø soâng Nil). Ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi ñaõ duøng dao cheû ra thaønh nhöõng maûnh moûng, gheùp laïi phôi khoâ ñeå vieát ( coù leõ töø teân goïi papyrus, ngöôøi chaâu AÂu goïi giaáy laø papier, paper . Buùt vieát baèng caây saäy voùt nhoïn, möïc baèng boà hoùng. Lòch söû phaùt hieän. Chöõ vieát Ai Caäp ñaõ toàn taïi treân 3000 naêm. Khi Nhaø nöôùc Ai Caäp coå ñaïi dieät vong thì chöõ vieát Ai Caäp coå ñaïi cuõng khoâng coøn ñöôïc söû duïng nöõa vaø daàn ñi vaøo queân laõng. Theá kyû V, moät hoïc giaû Ai Caäp laø Gheârapoâloâng ñaõ thöû ñoïc loaïi chöõ naøy nhöng khoâng thaønh coâng. Naêm 1798, Napoâleâoâng vieãn chinh Ai Caäp. Taïi moät ñòa ñieåm gaàn thaønh phoá Roâdeùtta, lính phaùp ñaõ ñaøo ñöôïc moät taám bia coù khaéc hai thöù chöõ (treân laø chöõ Ai Caäp coå, döôùi laø chöõ Hy Laïp). Naêm 1822, Sampoâlioâng (Champollion) moät hoïc giaû ngöôøi Phaùp 32 tuoåi môùi tìm caùch ñoïc ñöôïc chöõ naøy. Töø ñoù, moân Ai Caäp hoïc ra ñôøi môû ra nhöõng thaønh töïu trong vieäc nghieân cöùu veà Ai Caäp coå ñaïi. c. Vaên hoïc Traûi qua hôn 3000 naêm toàn taïi vaø phaùt trieån, cö daân Ai Caäp coå ñaïi ñaõ saùng taïo neân moät neàn vaên hoïc röïc rôõ. Neàn vaên hoïc Ai Caäp coå ñaïi phong phuù veà theå loaïi nhö tuïc ngöõ, thô ca tröõ tình ., giaøu veà noäi dung vôùi caùc caâu chuyeän mang tính chaát ñaïo lyù, giaùo huaán, traøo phuùng, thaàn thoaïi Trong soá ñoù coù caùc taùc phaåm tieâu bieåu nhö Truyeän hai anh em Noùi Thaät vaø Noùi Laùo, Noùi chuyeän vôùi linh hoàn cuûa mình, Lôøi keå cuûa Ipuxe, Lôøi raên daïy cuûa Ñuaup, Soáng soùt sau vuï ñaém thuyeàn - Truyeän hai anh em Noùi Thaät vaø Noùi Laùo mang noäi dung coù tính giaùo duïc cao veà tính trung thöïc, nhaân quaû. Caâu chuyeän keå veà moät gia ñình coù hai anh em. Ngöôøi anh coù teân laø Noùi Laùo ñaõ keå cho ngöôøi em laø Noùi Thaät nghe moät caâu chuyeän hoang ñöôøng veà moät vaät coù theå chöùa ñöôïc caû trôøi ñaát, caây coû vaø muoân loaøi. Ngöôøi em khoâng tin neân hai anh em thaùch thöùc nhau. Ngöôøi em voán baûn chaát thaät thaø, trung thöïc neân khoâng theå naøo chöùng minh ñöôïc ñieàu mình phaûn baùc. Ngöôøi anh thaéng cuoäc ñaõ moùc maét vaø baét ngöôøi em laøm ñaày tôù cho mình. Khoâng cam chòu, con trai cuûa Noùi Thaät quyeát chí baùo thuø cho cha. Voán tính thoâng minh, caäu ta ñaõ daét moät con boø ñeán nhaø Noùi Laùo vaø neâu nhöõng chuyeän hoang ñöôøng veà veà con boø khieâu khích loøng tham cuûa Noùi Laùo. Noùi Laùo kieän leân caùc thaàn, caùc thaàn khoâng tin vaø nhôù laïi chuyeän bòa ñaët cuûa Noùi Laùo vaø tröøng phaït Noùi Laùo, traû laïi söï coâng baèng cho Noùi Thaät. - Lôøi keå cuûa Ipuxe noùi veà nhöõng bieán ñoäng lôùn lao trong xaõ hoäi Ai Caäp vaøo naêm 1750 TCN. Caâu chuyeän moâ taû veà cuoäc khôûi nghóa cuûa noâ leä vaø daân ngheøo laät ñoå vöông trieàu cuûa Pharaoâng. - Lôøi raên daïy cuûa Ñuaup mang tính giaùo duïc cao, theå hieän vai troø cuûa giaùo duïc trong xaõ hoäi Ai Caäp, ñoàng thôøi phaûn aùnh khoaûng caùch giöõa caùc giai taàng trong xaõ hoäi Ai Caäp coå ñaïi. Caâu chuyeän keå veà nhöõng lôøi raên daïy cuûa Ñuaup khuyeân con ñeán kinh ñoâ neân chaêm chæ hoïc taäp ñeå sau naøy laøm quan. Ngoaøi ra, nhieàu taùc phaåm vaên hoïc khaùc cuûa Ai Caäp coå ñaïi cuõng ñöôïc löu truyeàn hay phaùt hieän. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  10. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 10 – d. Tín ngöôõng Cuõng nhö cö daân phaàn lôùn caùc quoác gia coå ñaïi khaùc, heä tín ngöôõng cuûa cö daân Ai Caäp cuõng heát söùc phong phuù. Ñoù laø heä tín ngöôõng ña nguyeân thaàn giaùo, vaïn vaät höõu linh. Veà theá giôùi töï nhieân: khôûi thuyû goàm 3 loaïi Thieân, Ñòa, Thuyû thaàn: Thieân thaàn (Nut) laø nöõ thaàn, thöôøng ñöôïc theå hieän laø ñaøn baø hay con boø caùi, phuû leân mình thaàn laø caùc vì tinh tuù. Ñòa thaàn (Ghep) laø nam thaàn, thöôøng ñöôïc theå hieän laø ñaøn oâng, phuû leân mình thaàn laø caây coái. Thuyû thaàn (Odirix) laø thaàn soâng Nil, Aâm phuû hoaëc Dieâm vöông. Thaàn baûo trôï cho noâng nghieäp, mang laïi cho loaøi ngöôøi nguõ coác vaø thöïc phaåm. Giöõa caùc vò thaàn naøy laø thaàn Khoâng khí (Su) coù taùc duïng ñieàu hoaø giöõa caùc thaàn. Khi saùng taïo ra thaàn Maët trôøi (Ra), ngöôøi Ai Caäp ñaõ thaàn thaùnh hoaù moïi hieän töôïng töï nhieân vaø laäp thaønh moät heä thoáng. Ra(Amoân, Atoân) xöông = baïc , thòt = vaøng, toùc = ñoàng Caùc vò thaàn khaùc Nut Gheùp Loaøi ngöôøi Maët traêng traêng Toát (Thoth) ñaàu chim hoàng haïc hoaëc ñaàu khæ, thaàn phuï traùch veà vaên töï, keá toaùn vaø trí tueä. Veà con ngöôøi: Ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi quan nieäm con ngöôøi coù hai phaàn laø linh hoàn vaø theå xaùc. Khi soáng linh hoàn vaø theå xaùc hoaø laøm moät, khi cheát ñi linh hoàn rôøi khoûi theå xaùc nhöng vaãn toàn taïi ñoäc laäp trong theá giôùi aâm phuû. Nhöng linh hoàn khoâng baát töû maø seõ cheát ñi khi theå xaùc tan bieán. Töø quan nieäm ñoù, ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi coù tuïc thôø ngöôøi cheát vaø öôùp xaùc. Quan nieäm veà aâm phuû cuõng nhö traàn gian. e. Kieán truùc vaø ñieâu khaéc Neàn ngheä thuaät kieán truùc vaø ñieâu khaéc cuûa Ai Caäp ñaõ ñaït ñeán trình ñoä raát cao vaø bí hieåm. Tieâu bieåu laø cung ñieän , ñeàn mieáu, Kim töï thaùp, töôïng. - Döôùi loøng ñaát ôû Ai Caäp, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän ra haøng traêm cung ñieän, ñeàn mieáu vôùi trình ñoä kieán truùc ngoaøi söùc töôûng töôïng cuûa con ngöôøi ngaøy nay. - Kim töï thaùp laø nhöõng ngoâi moä cuûa caùc Pharaoâng Ai Caäp vaøo thôøi kyø vöông trieàu III vaø IV (coå vöông quoác). Toaøn boä caùc Kim töï thaùp Ai Caäp ñeàu naèm ôû vuøng sa maïc Taây - Nam Cairoâ ngaøy nay. Kim töï thaùp ñöôïc baét ñaàu xaây döïng töø thôøi Pharaoâng Gieâde ( Djeser), vua ñaàu tieân cuûa vöông trieàu III. Kim töï thaùp cuûa oâng coù baäc cao 60 m, ñaùy hình chöõ nhaät 120 x 106m, xung quanh coù ñeàn thôø vaø moä caùc thaønh vieân trong gia ñình vaø nhöõng ngöôøi thaân caän, taïo thaønh khu laêng moä ñöôïc bao boïc baèng töôøng ñaù voâi. Ñeán vöông trieàu IV, caùc Pharaoâng cuûa vöông trieàu naøy ñaõ laàn löôït xaây cho mình caùc Kim töï thaùp: Xneâphru (2 Kim töï thaùp coù chieàu cao laø 36,5m vaø 99m), Keâoáp (Cheùops, cao 146,5m), Keâphren Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  11. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 11 – (Cheùphren, cao 137m), Mikeârin (Mikerins, cao 66m) Ñieàu kyø dieäu laø taát caû thi haøi Pharaoâng ñeàu quay veà höôùng chính Baéc. Tieâu bieåu vaø ñoà soä nhaát trong soá caùc Kim töï thaùp ôû Ai caäp coå ñaïi laø Kim töï thaùp Keâoáp. Traûi qua söï baøo moøn cuûa thôøi gian hôn 4500 naêm, Kim töï thaùp naøy coøn cao 137,8m, chieàu daøi ñaùy coøn 227,5m. 6 Boán maët cuûa Kim töï thaùp naøy theo 4 höôùng Ñoâng, Taây, Nam, Baéc chính xaùc gaàn nhö tuyeät ñoái. Nguyeân lieäu ñeå xaây döïng Kim töï thaùp laø nhöõng taûng ñaù voâi maøi nhaün, moãi taûng naëng töø 2,5 taán ñeán 30 taán. Khoaûng 2,3 trieäu taûng, khoái tích hôn 2,5 trieäu m3, ngaøy nay coøn khoaûng 2,4 trieäu m3. Maïch gheùp giöõa caùc khoái ñaù khít vôùi nhau tôùi möùc 5mm, khoâng hoà. ÔÛ maët Baéc, caùch maët ñaát 13 meùt coù moät cöûa daãn ñeán haàm moä. Kim töï thaùp naøy coù hai haàm moä: 1/3 töø maët ñaát leân coù moät haàm moä, haàm moä thöù hai saâu khoaûng 30 meùt. Theo Heâroâñoát, Keâoáp ñaõ huy ñoäng toaøn theå nhaân daân Ai Caäp chia thaønh töøng ñoäi. Moãi ñoäi 100 ngaøn ngöôøi thay phieân nhau lao ñoäng lieân tuïc cöù 3 thaùng moät laàn. Quaù trình khai thaùc ñaù töø höõu ngaïn soâng Nil ñeán taû ngaïn neân phaûi duøng thuyeàn, töø beán ñaù ñeán loøng moä ngöôøi ta phaûi xaây moät con ñöôøng baèng nhöõng taûng ñaù maøi nhaün daøi 900 meùt roäng 18 meùt coù choã cao nhaát ñeán 15 meùt. Rieâng vieäc laøm ñöôøng ñaõ maát 10 naêm. Ñaù ñöôïc boû leân xe tröôït, duøng boø hoaëc ngöôøi keùo chuyeån veà xaây döïng. Khoâng keå thôøi gian laøm ñöôøng vaø haàm moä döôùi ñaát, thôøi gian xaây döïng kim töï thaùp laø 20 naêm. Söï kyø dieäu vaø vó ñaïi cuûa Kim töï thaùp ñöôïc theå hieän baèng caâu noùi cuûa cö daân Ai Caäp: “Taát caû ñeàu sôï thôøi gian, nhöng thôøi gian sôï Kim töï thaùp”. - Töôïng Xphanh (nhaân sö) laø moät trong nhöõng coâng trình ñieâu khaéc noåi baät cuûa cö daân Ai Caäp coå ñaïi. Töôïng mình sö töû ñaàu ngöôøi hoaëc deâ ñaët tröôùc coång mieáu, ñeàn. Tieâu bieåu nhaát laø töôïng Xphanh ôû gaàn Kim töï thaùp Keâphren. Töôïng daøi 55 meùt, cao 20 meùt. Chæ rieâng tai cuûa töôïng ñaõ cao 2 meùt, maët töôïng laø maët vua Keâphren theå hieän trí tueä loaøi ngöôøi vaø söùc maïnh sö töû (daân AiCaäp goïi laø vò thaàn khuûng khieáp). Ngoaøi ra coøn coù töôïng caùc vua vaø hoaøng haäu trong vöông thaát treân ñaù, goã hoaëc ñuùc baèng ñoàng, ñeïp nhaát laø töôïng baùn thaân hoaøng haäu Neâfectiti vôï vua Ichnatoân. f. Khoa hoïc töï nhieân - Thieân vaên hoïc: thaønh töïu chuû yeáu ñöôïc theå hieän laø hình thieân theå treân traàn ñeàn, mieáu trong ñoù coù 12 cung hoaøng ñaïo, kim, moäc, thuûy, hoûa, thoå. Baèng sôïi daây roïi, maûnh vaùn coù khe hôû, caùc nhaø thieân vaên hoïc Ai Caäp coå ñaïi thöôøng ngoài treân noùc ñeàn, mieáu, cöù moät tieáng ñoàng hoà laïi ghi vò trí caùc ngoâi sao leân moät tôø giaáy keû oâ. Ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi ñaõ phaùt minh ra duïng cuï ño thôøi gian. Duïng cuï naøy khaù ñôn giaûn laø moät thanh goã coù moät ñaàu cong, muoán bieát maáy giôø thì xem boùng maët trôøi cuûa muùt caùi ñaàu cong in treân goã. Nhöng veà ñeâm khoâng xem ñöôïc neân ngöôøi ta ñaõ phaùt minh ra ñoàng hoà nöôùc laø moät caùi bình ñaù hình choùp nhoïn roø nöôùc vaøo thôøi kyø vöông trieàu XVII. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  12. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 12 – Töø khoaûng thieân nieân kyû thöù IVTCN, ngöôøi Ai Caäp ñaõ phaùt minh ra lòch. Lòch Ai Caäp coå ñaïi ñöôïc xaây döïng döïa treân keát quûa quan saùt caùc vì tinh tuù vaø quy luaät nöôùc soâng Nil. Theo quy luaät, sao Lang (Srirus) baét ñaàu moïc thì nöôùc soâng Nil daâng. Khoaûng caùch hai laàn moïc cuûa sao Lang laø 365 ngaøy, baèng moät naêm. Moät naêm ñöôïc chia laøm 12 thaùng, moãi thaùng 30 ngaøy, 5 ngaøy thöøa ñeå vaøo ñaàu naêm aên teát. Teát cuûa ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi thöôøng vaøo khoaûng thaùng 6 döông lòch khi nöôùc soâng Nil daâng leân vaø sao Lang baét ñaàu moïc. Moãi naêm chia thaønh 3 muøa (boán thaùng moät muøa) laø muøa Nöôùc daâng, Nguõ coác vaø Muøa Thu hoaïch. - Toaùn hoïc: xuaát phaùt töø yeâu caàu ño ñaïc laïi ruoäng ñoàng do nöôùc soâng Nil laøm ngaäp, tính toaùn vaät lieäu xaây döïng caùc coâng trình kieán truùc neân töø raát sôùm, ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi ñaõ bieát caùc pheùp tính toaùn hoïc. Pheùp ñeám ñeán 10 khoâng coù soá khoâng vì chöõ Ai Caäp coå ñaïi laø chöõ töôïng hình. Hình ñôn vò laø nhieàu caùi que, chuïc laø hình ñoaïn daây thöøng, traêm laø hình voøng daây thöøng, ngaøn laø hình caây saäy, möôøi ngaøn laø hình ngoùn tay, moät traêm ngaøn laø hình con noøng noïc, trieäu laø hình ngöôøi giô hai tay bieåu thò söï kinh ngaïc. Maëc duø chöa phaùt hieän ñöôïc caùc pheùp tính soá hoïc, ñaïi soá hoïc, hình hoïc hay löôïng giaùc nhöng thoâng qua caùc coâng trình ngheä thuaät kieán truùc kyø vó, ngöôøi ta coù theå giaû ñònh raèng, cö daân Ai caäp coå ñaïi ñaõ phaùt minh ra nhöõng thaønh töïu lôùn lao veà toaùn hoïc. Caùc pheùp tính ñaïi soá hoïc xuaát hieän vaøo thôøi Trung vöông quoác. Trong thôøi kyø naøy, ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà nhaát laø phaân chia löông thöïc, ngöôøi Ai caäp coå ñaïi ñaõ saùng taïo ra aån soá x= aha (1 ñoáng nguõ coác) vaø bieát ñeán caáp soá coäng, caáp soá nhaân, coù khi caû pheùp khai caên . Veà hình hoïc, ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi ñaõ bieát tính dieän tích caùc hình tam giaùc, hình caàu, hình troøn . Hoï bieát ñöôïc soá µ chính xaùc =3.1614, bieát tính theå tích hình thaùp, hình hoïc khoâng gian, löôïng giaùc . Taát caû ñöôïc ghi treân giaáy Papyrus coå nhaát vaøo khoaûng naêm 1850TCN. Taøi lieäu naøy coù chieàu roäng 8cm, daøi 644cm. - Y hoïc: do tuïc öôùp xaùc maø cö daân Ai Caäp coå ñaïi ñaõ sôùm coù hieåu bieát veà caáu taïo cô theå con ngöôøi. Töø ñoù, hoï ñaõ bieát phaân tích nguyeân nhaân cuûa beänh taät do söï khoâng löu thoâng cuûa maïch maùu (baét maïch), moâ taû veà oùc, quan heä tim vôùi maïch maùu, caùc loaïi beänh, caùch khaùm beänh, khaû naêng chöõa trò ñeå neâu leân 3 khaùi nieäm: + Caàn chöõa trò nghóa laø coù theå chöõa khoûi hoaøn toaøn. + Ñaáu tranh vôùi noù nghóa laø coù theå chöõa khoûi. + Khoâng chöõa nghóa laø khoâng theå chöõa khoûi. Saùch thuoác Papyrus Medical xuaát hieän khoaûng 1500 ñeán 1450TCN. Phöông phaùp chöõa: röûa ñöôøng ruoät hoaëc cho noân möûa, phaãu thuaät. Theo Heâroâñoát thì y hoïc Ai Caäp coå ñaïi ñaõ ñöôïc chia ra thaønh nhieàu chuyeân moân khaùc nhau. Caùc ngaønh khoa hoïc khaùc cuõng raát phaùt trieån nhö: ñeå khai khoaùng vaø luyeän kim, ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi caàn coù nhöõng kieán thöùc veà hoaù hoïc, vaät lyù, ñòa chaát Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  13. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 13 – II. VAÊN MINH LÖÔÕNG HAØ COÅ ÑAÏI 1. Khaùi quaùt veà Löôõng Haø coå ñaïi a. Ñòa lyù + Löôõng Haø (Meùsopotamie – Hy Laïp) naèm treân löu vöïc hai con soâng lôùn laø Tigre vaø Euphrate. Ñòa baøn chính cuûa Löôõng Haø nay laø laõnh thoå Iraéc. Baéc laø daõy Acmenia (tieáp giaùp Thoå Nhó Kyø vaø Acmenia ngaøy nay) vaø laø khôûi nguoàn cuûa hai con soâng. Taây Baéc laø sa maïc Xyri, Taây Nam laø Araäp, Ñoâng laø Ba Tö (nay laø Iran), Nam laø vònh Ba Tö (Peùc Xích), boán phía ñeàu thoâng thoaùng. + Hai con soâng chuyeån moät löôïng phuø sa lôùn. Vaøo thaùng 5, tuyeát tan laøm nöôùc cuûa hai con soâng daâng cao laøm ngaäp luït caû moät vuøng roäng lôùn, taïo ra moät vuøng ñoàng baèng laán bieån daøi tôùi hôn 200km. Chính vì vaäy, hai doøng nhaäp laøm moät tröôùc khi ñoå ra vònh Peùc Xích. Ñaát ñai ôû ñaây phì nhieâu, maøu môõ. Khí haäu noùng aåm laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï sinh soâi vaø phaùt trieån cuûa caùc loaøi ñoäng thöïc vaät phong phuù. + Nguoàn taøi nguyeân khoaùng saûn: phong phuù nhaát laø ñaát seùt ñen vaø daàu moû ôû phía taây. Ñaát seùt laø moät loaïi nguyeân lieäu phoå bieán trong xaây döïng, kieán truùc vaø laø chaát lieäu ñeå vieát. Ñaù quùy vaø kim loaïi raát hieám. b. Daân cö Ñaïi boä phaän daân cö Löôõng Haø laø daân nhaäp cö. Coå xöa nhaát laø ngöôøi Xu Me (Sumer) di cö töø Trung AÙ ñeán vaøo khoaûng thieân nieân kyû IV TCN. Chính hoï laø chuû nhaân cuûa neàn vaên minh Löôõng Haø coå ñaïi. Töø khoaûng thieân nieân kyû thöù III TCN, ngöôøi AÙcaùt (Akkad – moät boä phaän daân cö thuoäc toäc ngöôøi Seùmites) töø Xiri ñeán chieám lónh mieàn Trung Löôõng Haø. Cuoái thieân nieân kyû III TCN, ngöôøi Amoârit (Amorites) töø phöông Taây ñeán Löôõng Haø thaønh laäp quoác gia coå Babilon vaø nhieàu toäc toäc ngöôøi khaùc traøn vaøo daãn ñeán thaønh phaàn daân cö Löôõng Haø trôû neân raát phöùc taïp. Ngaøy nay, cö daân Löôõng Haø chuû yeáu laø ngöôøi Araäp. 2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh Löô(ng Haø a. Sô löôïc veà lòch söû LöôõngHaø vaø Luaät Hammourabi Lòch söû Löôõng Haø laø quaù trình ñaáu tranh thoáng nhaát Löôõng Haø. - Ñaàu thieân nieân kyû III TCN, ngöôøi Xu Me sau moät quaù trình ñònh cö ñaõ xaây döïng neân caùc thaønh bang ôû mieàn Nam Löôõng Haø nhö Ua, EÂriñu, Lagat, Uruùc, Umma Ñöùng ñaàu caùc thaønh bang laø Pateâsi, taäp trung moïi quyeàn löïc trong tay. Döôùi Pateâsi laø moät heä thoáng caän thaàn troâng coi moïi lónh vöïc kinh teá – xaõ hoäi. Teá baøo xaõ hoäi laø coâng xaõ noâng thoân vaø laø choã döïa cho söï toàn taïi cuûa Nhaø nöôùc. - Giöõa thieân nieân kyû III TCN, Lagat thoáng nhaát caùc thaønh bang. Ñeán naêm 2300 TCN ngöôøi AÙccaùt thoáng nhaát Löôõng Haø. Ñeán ñaàu thieân nieân kyû II TCN, quoác gia Coå Babilon cuûa ngöôøi Amoârit ôû mieàn Trung Löôõng Haø ñaõ taùi thoáng nhaát Löôõng Haø. Chính quyeàn töø trung öông ñeán ñòa phöông khoâng ngöøng ñöôïc cuûng coá, nhaát laø thôøi vua Hammourabi (1792 – 1750 TCN). - Sau khi Hammourabi cheát, ngöôøi Hitir töø phöông Baéc traøn xuoáng xaâm löôïc Löôõng Haø vaø ñeán naêm 739 TCN trôû thaønh moät boä phaän cuûa Atxiri. Naêm 626 TCN, Löôõng Haø ñöôïc khoâi phuïc vôùi teân goïi môùi laø Taân Babilon. Ñaây laø thôøi kyù phaùt trieån röïc rôõ cuûa vaên minh Löôõng Haø nhöng khaù ngaén nguûi. Naêm Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  14. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 14 – 538 TCN, Löôõng Haø bò Ba Tö xaâm löôïc vaø laø moät boä phaän cuûa ñeá quoác Ba Tö. Naêm 328 TCN, Löôõng Haø phuï thuoäc ñeá quoác Makeâñoânia vaø sau naøy laø La Maõ. Löôõng Haø dieät vong. - Nhaø nöôùc ôû Löôõng Haø ñöôïc toå chöùc theo cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá vaø ngaøy caøng hoaøn thieän. - Thôøi Hammourabi, Boä luaät Hammourabi ñöôïc bieân soaïn vaø laø boä luaät coå coøn töông ñoái nguyeân veïn so vôùi caùc boä luaät coå treân theá giôùi. Boä luaät ñöôïc khaéc treân moät taám ñaù bazan cao 2,25 meùt, ñöôøng kính ñaùy khoaûng 2 meùt. Maët tröôùc phía treân phieán ñaù khaéc hình thaàn Maët trôøi ngoài treân ngai vaøng ñang trao cho Hammourabi ñöùng ñoùn Boä luaät trong tö theá nghieâm trang. Taám ñaù naøy ñöôïc lính Phaùp phaùt hieän vaøo naêm 1902 ôû Elam vaø hieän ñang ñöôïc löu giöõ taïi Baûo taøng Louvre (Phaùp). Boä Luaät coù 282 ñieàu ñöôïc chia laøm 3 phaàn: môû ñaàu, noäi dung vaø keát luaän goàm nhöõng ñieåm chính sau ñaây: + Quy ñònh hình phaït veà caùc toäi vu caùo, troäm cöôùp, gaây thöông tích hay laøm cheát ngöôøi vaø nhöõng haønh vi gaây roái loaïn traät töï xaõ hoäi. + Quy ñònh veà quyeàn lôïi cuûa nhöõng ngöôøi ñoùng goùp nghóa vuï quaân söï, tuø binh hoaëc nhöõng ngöôøi khoâng hoaøn thaønh nghóa vuï quaân söï. + Quy ñònh veà thu saûn phaåm cuûa daân cö nhaát laø ngöôøi canh taùc ruoäng ñaát coâng. + Quy ñònh veà vay möôïn. + Quy ñònh veà buoân baùn. + Quy ñònh veà hoân nhaân, gia ñình vaø thöøa keá taøi saûn. + Vaø nhöõng ñieàu khoaûn veà chöõa beänh, thueâ möôùn, phaûn aùnh caùc hoaït ñoäng kinh teá, vaên hoaù, xaõ hoäi cuûa vöông quoác Coå Babilon. Boä Luaät khoâng nhöõng coù giaù trò cao veà phaùp lyù maø coøn laø nguoàn tö lieäu quùi, laø boä luaät coå nhaát, hoaøn chænh nhaát cuûa caùc quoác gia Phöông Ñoâng vaø Taây Aù. b. Trình ñoä kinh teá Kinh teá Löôõng Haø phaùt trieån khaù sôùm treân cô sôû cuûa moät ñoàng baéng phì nhieâu. Neàn taûng cuûa kinh teá laø noâng nghieäp. Phöông phaùp duøng boø ñeå keùo caøy, thaâm canh taêng naêng suaát, troàng caùc loaïi caây luùa mì, ñaïi maïch, caây aên quûa (nho, oâliu), rau xanh vaø phaùt trieån thuyû lôïi (ñaép ñeâ, ñaøo möông). Chaên nuoâi giöõ vò trí quan troïng, thuû coâng nghieäp phaùt trieån vôùi ngheà ñeät, da, reøn, ñoùng thuyeàn, cheá taïo coâng cuï saûn xuaát. Thöông maïi phaùt trieån treân quan heä giao löu vôùi caùc nöôùc xung quanh. Nhöng nhìn chung chæ laø ñeå boå sung cho kinh teá noâng nghieäp laøm chuû ñaïo. Babilon trôû thaønh trung taâm thöông maïi cho caû Taây AÙ, tieàn teä xuaát hieän nhöng chöa phoå bieán. Coâng cuï saûn xuaát baèng ñoàng thau xuaát hieän töø thôøi Coå Babilon, löôõi caøy baèng ñoàng thau, caøy coù laép boä phaän gieo haït, saét xuaát hieän song chöa phoå bieán. c. Tín ngöôõng Veà töï nhieân: xuaát phaùt töø kinh teá noâng nghieäp laøm neàn taûng cuûa kinh teá, cö daân Löôõng Haø coå ñaïi cuõng toân thôø caùc vò thaàn töï nhieân , troàng troït chaên nuoâi Heä thoáng caùc vò thaàn cuûa cö daân Löôõng Haø coå ñaïi goàm: thaàn Trôøi (Anu), Maët trôøi (Samat), thaàn Maët traêng (Xin), thaàn Ñaát (Enlin), thaàn Aùi tình (Istaro), , thaàn Bieån (Ea), thaàn sao Moäc (Maùcñuùc) Samat Xin Anu Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  15. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 15 – Enlin Ea Maùc Ñuùc (Mardouk) Moãi vò thaàn coù moät chöùc naêng cuï theå gaén boù gaàn guõi vôùi cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Thaàn bieån (Ea) daïy cho con ngöôøi caùc ngheà thuû coâng, ngheä thuaät, khoa hoïc, thaàn Samat troâng coi veà luaät phaùp vaø baûo hoä caùc nhaø vua. Nhieàu ñeàn thôø ñöôïc xaây döïng vôùi nhieàu nghi leã phöùc taïp theo chu kyø cuûa noâng nghieäp. Veà con ngöôøi: ngöôøi Löôõng Haø coå ñaïi quan nieäm raèng co ngöôøi coù hai phaàn theå xaùc vaø linh hoàn. Nhöng quan nieäm cuûa hoï khaùc vôùi cö daân Ai Caäp coå ñaïi ôû choã, hoï cho raèng linh hoàn baát töû trong moät theá giôùi rieâng bieät. Töø ñoù, ngöôøi Löôõng Haø thöôøng mai taùng baèng phöông phaùp tuyø taùng (choân theo ngöôøi cheát ñoà duøng caù nhaân). d. Chöõ vieát Chöõ vieát Löôõng Haø coå ñaïi do ngöôøi Xume saùng taïo ra ngay töø cuoái thieân nieân kyû thöù IV (thôøi kyø thaønh bang). Cuõng nhö ngöôøi Ai caäp coå ñaïi, chöõ vieát cuûa cö daân Löôõng Haø coå ñaïi laø chöõ töôïng hình. Tuy nhieân, ngöôøi Löôõng Haø coå ñaïi laïi khoâng ngöøng caûi tieán chöõ vieát töø toaøn boä ñeán boä phaän tieâu bieåu cho ñôn giaûn. Ví duï muoán vieát chöõ trôøi thì chæ caàn veõ moät ngoâi sao, muoán vieát chöõ boø chæ caàn veõ hình tam giaùc chuùc xuoáng vôùi hai caùi que caém cheùo beân treân nhö hình caùi ñaàu boø. Neáu chöõ vieát bieån yù (khaùi nieäm + ñoäng taùc) thì cuõng chæ caàn veõ caùc haønh ñoäng tieâu bieåu nhö: chöõ khoù veõ con maét + nöôùc, ñeû (chim + tröùng), boø röøng ( boø + nuùi), hình ngöôøi caøy = caøy + ngöôøi, caøy + goã = caùi caøy. AÂm tieát: muoán vieát aâm xum thì veõ boù haønh, baøn chaân + NA = ñi, baøn chaân + BA = ñöùng. Chöõ haøi thanh bieåu ñaït nhieàu töø: giôùi töø + phoù töø. Qua moät quaù trình ñôn giaûn hoaù, chöõ töôïng hình giaûm xuoáng töø 2000 chöõ ñeán 600 chöõ. Chaát lieäu duøng ñeå vieát laø ñaát seùt öôùt, buùt vieát laø que voùt nhoïn. Sau khi vieát xong thì phôi khoâ. Chính vì chaát lieäu ñaëc bieät naøy, ôû Löôõng Haø xuaát hieän moät loaïi chöõ maø caùc nhaø nghieân cöùu goïi laø chöõ hình neâm. Ñôn giaûn laø khi vieát treân ñaát seùt öôùt baèng que voùt nhoïn thì khi aán vaøo coù neùt to, khi vieát xong moät chöõ ruùt ra thì neùt nhoû = hình neâm = tieát hình. Toång soá chöõ tieát hình (neâm) coù khoaûng 600 chöõ nhöng thöôøng duøng 300 chöõ (moãi chöõ nhieàu nghóa). Veà sau ngöôøi Pheânixi caûi tieán thaønh chöõ caùi goàm 29 chöõ, ôû mieàn Nam thì döïa vaøo chöõ Ai Caäp = chöõ caùi goàm 22 chöõ phoå bieán hôn, laø cô sôû cho chöõ Hy Laïp, Latinh. Hai chöõ caùi ñaàu tieân laø Aleph ( con boø) vaø Beth ( caùi nhaø ) vaàn chöõ caùi Hy Laïp goïi laø Alphabet. Lòch söû phaùt hieïân vaø giaûi maõ: Ôû Ninivô kinh ñoâ Atxiri ñaõ phaùt hieän ñöôïc 20.000 taám ñaát seùt. Töø cuoái theá kyû XVIII, Cacxten Nibua – hoïc giaû ngöôøi Ñan Maïch ñaõ nghieân cöùu caùch ñoïc chöõ tieát hình treân moät baûn minh vaên do moät thöông nhaân YÙ ñöa töø Ba Tö veà chaâu Aâu nhöng khoâng thaønh coâng. Naêm 1802 Groâteâphen ( Grotefend – ngöôøi Ñöùc) ñaõ ñoïc ñöôïc hai ñoaïn minh vaên baèng caùch tra teân caùc hoaøng ñeá Ba Tö. Trong toång soá 12 chöõ oâng ñaõ dòch thì coù 9 chöõ hoaøn toaøn chính xaùc. Naêm 1857, cuøng moät luùc, boán hoïc giaû ôû chaâu Aâu ñoàng thôøi giaûi maõ ñöôïc chöõ vieát Löôõng Haø coå ñaïi, khai sinh moân Atxiri hoïc. Nhöõng thaønh töïu cuûa vaên minh Löôõng Haø laàn löôït ñöôïc bieát ñeán. e. Vaên hoïc Vaên hoïc Löôõng Haø goàm hai theå loaïi: vaên hoïc daân gian truyeàn mieäng vaø thô ca. Noäi dung phaûn aùnh tín ngöôõng, ñôøi soáng thöôøng ngaøy cuûa ngöôøi lao ñoäng. Ñieån hình laø : Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  16. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 16 – - Enuma Elit ca ngôïi söï saùng taïo vuõ truï. Vuõ truï laø moät khoái hoãn mang sinh ra con ngöôøi vaø vaïn vaät. - Gingamet laø moät boä söû thi ca ngôïi tinh thaàn anh duõng cuûa Gingamet vaø Enkiñu dieät tröø thuù döõ, quaùi vaät, baûo veä cuoäc soáng yeân laønh cuûa ngöôøi daân. Ngoaøi ra coøn coù nhieàu taùc phaåm vaên hoïc khaùc maø noäi dung cuûa nhöõng töù thô, taùc phaåm phaûn aùnh moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi vaø vôùi töï nhieân. f. Kieán truùc vaø ñieâu khaéc. Thaønh töïu chuû yeáu chuû kieán truùc Löôõng Haø chuû yeáu laø thaùp, ñeàn mieáu, cung ñieän, thaønh quaùch, vöôøn hoa. Noåi baät vaø ñöôïc coi laø moät trong baûy kyø quan theá giôùi coå ñaïi laø vöôøn treo Babilon. Vöôøn treo ñaët trong moät khuoân vieân hình vuoâng, caáu truùc kieåu doác baäc, caùc taàng hieân choàng xeáp leân nhau taïo thaønh moät coâng trình cao tôùi 77 m coù boán taàng, moãi taàng laø moät vöôøn caây. Maët baèng nhöõng taàng ñöôïc laùt baèng nhöõng phieán ñaù to raát khít, lôùp treân laø gaïch, treân laø moät lôùp coùi moûng, ñoå ñaát leân treân ñeå troàng caây. Raát nhieàu caây quaû vaø hoa ñöôïc mang töø nhieàu vuøng ñaát veà troáng ôû vöôøng treo. Vöôøn treo nhö moät laüng hoa khoång loà nhieàu taàng, ñuû moïi maøu saéc ñeå cho hoaøng haäu xöù Meâñi thöôûng ngoaïn. Thaønh Babilon cuõng laø moät coâng trình kieán truùc kyø vó, ñoäc ñaùo cuûa Löôõng Haø coå ñaïi. Theo Heâroâñoát, thaønh ñöôïc xaây vaøo thôøi Taân Babilon coù chu vi 90km, töôøng daøy 50m, cao 100m vôùi 150 thaùp canh vaø 100 coång. Theo keát quaû khai quaät khaøo coå hoïc, thaønh Babilon coù chu vi 16km, töôøng baèng gaïch daøy 8,5m, cao 30m, 7 coång baèng ñoàng vöõng chaéc coù trang trí baèng phuø ñieâu, töôïng raát tæ mæ. Trong soá raát nhieàu ñeàn thôø ôû Babilon, lôùn nhaát laø ñeàn thôø Thaàn Maùc Ñuùc. Ñeàn ñöôïc xaây döïng treân moät khuoân vieân coù kích thöôùc 550 x 450m, beân caïnh laø thaùp Babel. Thaùp coù chu vi ñaùy laø 91m, cao 90m goàm 7 taàng choàng leân nhau. Taàng treân cuøng laø moät chieác giöôøng loäng laãy vaø moät caùi baøn baèng vaøng. Trong thaùp laø moät böùc töôïng thaàn Maùc Ñuùc naëng tôùi 24taán (theo Heâroâñoát). Ngoaøi ra, ôû Löôõng Haø coå ñaïi, nhieàu coâng trình kieán truùc vaø ñieâu khaéc raát phong phuù maø hieän nay coøn löu giöõ trong vieän Baûo taøng I Raéc vaø caùc vieän baûo taøng treân theá giôùi. g. Thaønh töïu khoa hoïc töï nhieân - Toaùn hoïc : do nhu caàu ño d9aïc dieän tích ñaát ñai daãn ñeán vieäc phaùt minh ra pheùp tính dieän tích caùc hình. Ngöôøi Löôõng Haø coå ñaïi laáy soá 5 laøm soá trung gian ñeå ñeám. Neáu caàn ñeám cao hôn thì ngöôøi ta theâm vaøo sau soá 5. Hoï duøng cô soá 60 ( nay ñöôïc duøng laøm ñôn vò thôøi gian), pheùp khai caên, laáy voøng troøn ñeå chæ ñoä. Duøng soá JI = 3 ñeå tính dieän tích, chu vi hình troøn, caïnh huyeàn cuûa tam giaùc vuoâng. Nhìn chung, cö daân Löôõng Haø coå ñaïi ñaõ bieát tính toaùn caùc pheùp tính thoâng thöôøng veà soá hoïc, ñaïi soá hoïc, hình hoïc vaø löôïng giaùc. - Thieân vaên hoïc: khaùm phaù 5 haønh tinh : Kim, Moäc, Thuûy, Hoaû, Haûi vöông tinh. Bieát gaàn ñuùng quõy ñaïo cuûa caùc haønh tinh, hình töôïng sao choåi, sao baêng, nhaät thöïc, nguyeät thöïc, ñoäng ñaát Laäp heä thoáng lòch theo 12 thaùng. Cöù moät thaùng ñuû moät thaùng thieáu. Moãi thaùng chia laøm 4 tuaàn, moãi tuaàn coù 7 ngaøy vaø moãi ngaøy coù moät vì tinh tuù laøm chuû: Chuû Nhaät laø Maët Trôøi, thöù Hai laø Maët Traêng, thöù Ba laø Sao Hoaû, thöù Tö laø Sao Thuyû, thöù Naêm laø Sao moäc, thöù Saùu laø Sao Kim, thöù Baûy laø Sao Thoå. Caùch goïi teân caùc ngaøy trong tuaàn nhö vaäy cuûa cö daân Löôõng Haø coå ñaïi ñöôïc ngöôøi chaâu Aâu tieáp thu vaø söû duïng cho tôùi ngaøy nay. Moät naêm coù 354 ngaøy, vaø ñaët theâm thaùng nhuaän (thôøi Taân Babilon cöù 8 naêm nhuaän 3 laàn, sau ñoåi thaønh 27 naêm nhuaän 10 laàn). Ñaây laø pheùp laøm lòch theo maët traêng phoå bieán ôû phöông Ñoâng. Hoï cuõng bieát duøng aùnh naéng maët trôøi ñeå tính thôøi gian töông töï nhö ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  17. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 17 – - Yhoïc: chöõa nhieàu beänh veà tieâu hoaù, hoâ haáp, thaàn kinh, ñau maét vaø chia thaønh nhieàu ngaønh nhö noäi khoa, ngoaïi khoa, giaûi phaãu. Ñaëc bieät la khai thaùc nhöõng loaïi döôïc lieäu quùi laáy töø thieân nhieân, ñoäng vaät vaø khoaùng vaät. Yeáu toá tín ngöôõng vaãn ngöï trò trong y hoïc. Vò thaàn baûo hoä cuûa Y hoïc Löôõng Haø laø Nilghidziña maø vaät töôïng tröng cuûa thaàn laø con raéng quaán quanh caùi gaäy, chính laø bieåu töôïng cuûa y hoïc ngaøy nay. Khoâng ñöôïc chöõa beänh vaøo caùc ngaøy ñaàu hoaëc cuoái tuaàn, thaùng laø caùc ngaøy 7,14,21,28,29. III. VAÊN MINH A RAÄP. 1. Khaùi quaùt. a. Ñòa lyù. A Raäp laø moät baùn ñaûo lôùn nhaát theá giôùi naèm ôû Taây AÙ (lôùn hôn ¼ chaâu Aâu). Baùn ñaûo naèm ôû vò trí baûn leà cuûa ba chaâu: AÙ, Phi, Aâu. Baùn ñaûo naèm giöõa Bieån Ñoû (Taây) vaø Vònh Ba Tö (Ñoâng vaø Ñoâng Baéc) + Vuøng Taây Nam, hieän nay laø Yeâmen coù nguoàn nöôùc phong phuù, ñaát ñai coù theå troàng troït ñöôïc vaø naèm treân ñöôøng thöông maïi Taây AÙ – Ñoâng Baéc Phi neân thöông maïi khaù phaùt trieån. Khoaûng töø theá kyû X – VI TCN ñaõ xuaát hieän nhieàu Nhaø nöôùc coå ñaïi. + Phía Taây laø vuøng Hegiadô (Hejaz) doïc theo Bieån Ñoû gaàn vôùi con ñöôøng thöông maïi Ñoâng Taây (Bieån Ñoû ñeán Ñòa Trung Haûi) neân khaù phaùt trieån, trong ñoù coù 2 thaønh phoá quan troïng laø Meùcca vaø Yatôríp. + Vuøng phía Baéc doïc theo bôø Ñoâng Ñòa Trung Haûi töø Palextin ñeán Libaêng, Xiri ñeán Löôõng Haø (Iraéc) cuõng töøng coù moät giai ñoaïn khaù phaùt trieån vôùi Nhaø nöôùc cuûa ngöôøi Do Thaùi (khoaûng thieân nieân kyû thöù II TCN). Ngoaøi ra, phaàn lôùn baùn ñaûo A Raäp laø vuøng sa maïc vaø ñoàng coû nhö: Rupankhali, Nephut. Buø laïi vôùi ñieàu kieän töï nhieân hoang caèn, Baùn ñaûo A Raäp laø ñaàu moái cuûa caùc con ñöôøng thöông maïi nhö: con ñöôøng Tô luïa (töø Trung Quoác qua Aán Ñoä ñeán Taây AÙ, Baéc Phi vaø chaâu AÂu), con ñöôøng Höông lieäu (töø Ñoâng Nam AÙ qua Aán Ñoä Döông ñeán Vònh Ba Tö sang chaâu Aâu) vaø con ñöôøng vaän chuyeån saûn vaät cuûa chaâu Aâu nhö luùa mì, da, loâng thuù töø Kröm ñeán Haéc Haûi. + Taøi nguyeân khoaùng saûn raát ngheøo naøn trong thôøi kyø coå trung ñaïi nhöng nôi ñaây coù tröõ löôïng daàu moû raát doài daøo vaø laø nôi tranh chaáp quyeát lieät cuûa caùc cöôøng quoác coâng nghieäp trong thôøi kyø caän hieän ñaïi. b. Daân cö. Ña soá laø ngöôøi A Raäp ñaõ töøng sinh soáng töø khaù laâu ñôøi treân baùn ñaûo A Raäp. Trong thôøi kyø vaên minh A Raäp, caùc daân toäc xung quanh ñaõ bò ngöôøi A Raäp thoáng trò vaø loâi cuoán vaøo vaên minh Hoài giaùo. 2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh A Raäp a. Sô löôïc veà lòch söû A Raäp - Nhaø nöôùc A Raäp thaønh laäp gaén lieàn vôùi quaù trình thaønh laäp ñaïo Hoài (Ixlam = thuaän theo). Ngöôøi saùng laäp ra Ñaïo Hoài laø Moâhameùt (570 – 632). OÂng xuaát thaân töø moät gia ñình ôû Maéc Ca. Thuôû nhoû oâng ñi chaên cöøu vaø laø ngöôøi daãn ñöôøng cho caùc ñoäi thöông nhaân qua sa maïc Neâphut. Do laøm coâng vieäc ñoù neân luùc ñaàu oâng chòu aûnh höôûng cuûa Ñaïo Kitoâ vaø Ñaïo Do Thaùi (nhôø vaäy Ñaïo Hoài tieáp nhaän giaùo lyù caû hai toân giaùo lôùn naøy). Ñaïo Hoài thôø Chuùa Trôøi (Ala) vaø nhöõng neùt rieâng. Naêm 610, oâng baét ñaàu truyeàn baù ñaïo Hoài Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  18. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 18 – ( moät ñeâm oâng mô coù moät vò thaàn ñeán baûo ñoïc nhöõng haøng kyù hieäu chi chít treân moät taám vaûi (ñoù chính laø tö töôûng cuûa Thaùnh Ala nhaäp vaøo Moâhameùt vaø oâng trôû thaønh nhaø tieân tri). Trong quaù trình truyeàn baù tö töôûng, oâng gaëp phaûi söï thuø ñòch cuûa caùc quyù toäc boä laïc ôû Meùcca maø trung taâm laø boä laïc Coâreâsit (Coreischite) voán thôø ña thaàn neân oâng chaïy leân Yatôrip. Töø ñoù thaønh phoá naøy ñöôïc ñoåi teân laø Medina (thaønh phoá cuûa nhaø tieân tri). Ngaøy 20/9/622 (ngaøy Moâhameùt tôùi Yatôrip) ñöôïc coi laø ngaøy ñaàu tieân cuûa kyû nguyeân Hoài giaùo (lòch Hoài giaùo baét ñaàu töø ngaøy naøy). Naêm 624, treân cô sôû moät löïc löôïng chính trò keát hôïp vôùi toân giaùo ñaõ taäp trung taïi ñaây, Moâhameùt ñaõ ñaùnh baïi caùc cuoäc taán coâng cuûa caùc boä laïc khaùc vaø baét ñaàu tieán ñaùnh Meùcca. Chieán tranh giöõa 12 boä laïc xung quanh vaø Meâdira ñaõ lieân tuïc dieãn ra, ñeán naêm 627 thì hai beân kyù hieäp ñònh ñình chieán 10 naêm. Naêm 629, Moâhamet daãn 2000 tín ñoà ñi thaêm Meùcca. Ñoaøn ngöôøi ñi voøng quanh ngoâi ñeàn Caaba. Naêm 630, Moâhamet daãn 10.000 tín ñoà chieám Meùcca thoáng nhaát baùn ñaûo trong söï phuøc tuøng cuûa caùc boä laïc A Raäp treân baùn ñaûo. Moâhamet trôû thaønh ngöôøi ñöùng ñaàu Nhaø nöôùc A Raäp vaø toân giaùo. Naêm 632 Moâhamet cheát, nhöõng ngöôøi keá tuïc oâng ñöôïc goïi laø Calipha (ngöôøi keá thöøa cuûa nhaø tieân tri). A Raäp laàn löôït chinh phuïc Xiri naêm 636, Palextin naêm 638, Ai Caäp naêm 642, Ba Tö naêm 651. Töø naêm 632 ñeán naêm 661, caùc Calipha do baàu cöû maø leân noái ngoâi. Töø naêm 661 ñeán sau naøy thì laø cha truyeàn con noái. Caùc Calipha tieáp tuïc chinh phuïc caùc vuøng khaùc cuûa chaâu Phi, chaâu Aâu ñeán chaâu AÙ taïo thaønh moät ñeá quoác A Raäp roäng lôùn naèm vaét ngang 3 chaâu luïc. Phía Ñoâng ñeán Aán Ñoä, Taây ñeán Ñaïi Taây Döông. Ñeán theá kyû X, A Raäp baét ñaàu bò suy yeáu . Naêm 1258, A Raäp bò ñeá quoác Moâng Coå tieâu dieät. b.Ñaïo Hoài (Ixlam). Giaùo lyù: chæ coù moät vò thaàn duy nhaát laø Ala vaø moät söù giaû cuûa ngöôøi laø Moâhameùt. Trôøi ñaát moïi vaät do Ala saùng taïo ra. Ala toûa khaép moïi nôi, moïi luùc khoâng gì theå hieän ñöôïc vì vaäy giaùo ñöôøng Ñaïo Hoài khoâng coù töôïng thaùnh maø chæ coù chöõ A raäp, thôø phieán ñaù ñen ôû Caaba (khaùc haún caùc toân giaùo khaùc), Ixlam (thuaän theo, tuaân thuû lôøi daïy cuûa Ala, phuïc tuøng yù muoán cuûa Ala), Kinh Coâran laø boä kinh thaùnh duy nhaát cuûa Ñaïo Hoài. Boä kinh ghi cheùp lôøi daïy cuûa Nhaø Tieân tri Moâhamet cho caùc tín ñoà, saép xeáp theo thöù töï daøi tröôùc ngaén sau. Boä kinh toång hôïp nhieàu ñieàu chaét loïc töø Ñaïo Do Thaùi (1200 TCN – Palextin – thaàn Jeâhoâva – Kinh Cöïu öôùc), Kitoâ (ñaàu Coâng nguyeân, tieáp nhaän nhieàu ñieàu töø Ñaïo Do Thaùi vaø phaùt trieån theâm thaønh Kinh Taân öôùc). 4 nghóa vuï thieâng lieâng maø tín ñoà Hoài giaùo phaûi thöïc hieän : - Moãi ngaøy phaûi ñoïc lôøi caàu nguyeän 5 laàn, taém röûa tröôùc khi caàu nguyeän. - Trong cuoäc ñôøi phaûi coù moät laàn haønh höông veà thaùnh thaát Caaba ôû Meùcca. - Nhòn aên moãi naêm 1 thaùng – thaùng Ramadan (thieâng lieâng) vaøo luùc coù maët trôøi. - Boá thí cho ngöôøi ngheøo. Ngoaøi ra coøn coù moät soá quy ñònh nhö khoâng ñöôïc uoáng röôïu, kieâng thòt lôïn (heo), chaáp nhaän cheá ñoä ña theâ nhöng khoâng ñöôïc quaù boán vôï (tröø Ñaáng Tieân tri coù quyeàn laáy 10 vôï). Ngöôøi phuï nöõ hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo choàng. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  19. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 19 – Ñaëc bieät, Ñaïo Hoài luoân luoân ñoäng vieân tín ñoà chieán ñaáu tieâu dieät nhöõng keû ngoaïi ñaïo, ñöôïc coi laø boån phaän thieâng lieâng vôùi Chuùa Ala. Kinh Coâran ñaõ noùi roõ: Thieân ñaøng ôû phía tröôùc, ñòa nguïc ôû sau löng caùc ngöôi cho neân quaân ñoäi A Raäp goàm nhöõng ngöôøi suøng tín, coù kyû luaät nghieâm, soáng kham khoå, saün saøng töû vì ñaïo. Ngaøy nay, treân theá giôùi coù ñeán hôn moät tyû tín ñoà Hoài giaùo. Nhieàu nöôùc coi Ñaïo Hoài laø quoác giaùo. c. Vaên hoïc ngheä thuaät. * Vaên hoïc: - Kinh Coâran hay Kuran hoaëc Quran laø tuïng nieäm hay truyeàn giaûng ngoaøi yù nghóa laø moät boä thaùnh kinh, laø chuaån möïc tinh thaàn, ñaïo ñöùc, luaân lyù cuûa caùc tín ñoà Hoài giaùo, laø boä “Hieán phaùp vónh cöûu” coøn laø moät taùc phaåm vaên hoïc raát coù giaù trò. Boä Kinh goàm 30 quyeån, 114 chöông, 6236 tieát chia laøm hai phaàn + Moâhamet töø Meùcca ñeán Meâñina goàm 81 chöông, 4780 tieát töùc laø xaáp xæ 2/3 boä kinh. + Moâhamet töø Meâdina ñeán 632 goàm 23 chöông, 1456 tieát. Boä kinh vieän daãn nhieàu trueän thaàn thoaïi, trueàn thuyeát, chuyeän lòch söû, caùch ngoân, ngaïn ngöõ cuûa Ñaïo Do Thaùi, Kitoâ vaø ngöôøi A Raäp coå ñaïi. Do ñoù, Kinh Coâran ñaõ aûnh höôûng saâu saéc ñeán ngoân ngöõ, vaên hoïc vaø toaøn boä neàn vaên hoaù Hoài giaùo. Boä kinh trôû thaønh moät ñeà taøi voâ haïn vaø laø nguoàn caûm höùng saùng taùc cuûa caùc thi só A Raäp. - Thô vaø truyeän + Töø theá kyû VII veà tröôùc, thô ca A Raäp chuû yeáu laø truyeàn mieäng vì chöa coù chöõ vieát. + Töø theá kyû VII veà sau thì baèng chöõ vieát theå hieän tinh thaàn laïc quan, yeâu ñôøi, ca ngôïi chieán coâng, tình yeâu Nhaø thô Abutammam saùng taùc hai taäp cuûa taùc phaåm Anh duõng ca; Nhaø thô Abulô Pharagiô saùng taùc 20 cuoán thi ca taäp; vaø nhieàu nhaø thô khaùc nhö nhaø thô Abunavat, Abulô Alamaari (Muø ) + Truyeän: Nghìn leû moät ñeâm ( X – XII ) laø moät taùc phaåm vaên hoïc xuaát saéc cuûa cö daân A Raäp. Taùc phaåm naøy coù xuaát xöù töø taùc phaåm Moät nghìn caâu chuyeän cuûa Ba Tö, boå sung baèng caùc truyeän thaàn thoaïi cuûa Aán Ñoä, Ai Caäp, Hy Laïp . Naêm 1700 Aêngtoan Galaêng ( Antoine Galland – Phaùp) tieáp nhaän töø moät ngöôøi Xiri. Naêm 1704, taùc phaåm ñöôïc dòch ra tieáng Phaùp vaø sau ñoù ñöôïc dòch ra caùc thöù tieáng treân theá giôùi. Taùc phaåm Nghìn leû moät ñeâm theå hieän trí töôûng töôïng phong phuù cuûa cö daân A Raäp, ñoàng thôøi laøm noåi leân cuoäc soáng xaõ hoäi cuûa cö daân trong ñeá quoác A Raäp. * Ngheä thuaät: Luùc ñaàu bò caám ñoaùn (do söï khaéc nghieät cuûa giaùo lyù Ñaïo Hoài), nhöng caøng veà sau ngheä thuaät A Raäp caøng phaùt trieån do ngöôøi A Raäp hoïc taäp ngheä thuaät Aicaäp, Löôõng Haø, Ba tö, Aán Ñoä, Hy Laïp, La Maõ Neàn ngheä thuaät A Raäp laø söï theå hieän phong caùch ngheä thuaät cuûa caùc neàn vaên minh coå ñaïi: + Ba Tö vôùi caây coät maûnh khaûmh, voøng cung nhoïn, hình moùng ngöïa. + Bizantium vôùi xaây voøm troøn Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  20. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 20 – Töø söï keá thöøa tinh hoa cuûa caùc neàn ngheä thuaät khaùc, nhieàu coâng trình ngheä thuaät cuûa A Raäp co söï uy nghi, röïc rôõ theå hieän trong giaùo ñöôøng Hoài giaùo raát röïc rôõ, chaïm troå, nhuõ kim, voøi phun Ví duï: thôøi Omayat ñaõ xaây cung ñieän goàm 360 phoøng, trong ñoù coù 1 thö vieän goàm 2 phoøng ñoïc saùch. Thaùnh thaát Hoài giaùo hình vuoâng, maùi troøn, tröôùc coù hoà vaø saân vuoâng. Trong Thaùnh thaát coù khaùn thôø, gioùng ñaøn, giaù ñaët kinh. Hoïa syõ ñöôïc coi laø thaáp keùm nhöng ngöôøi vieát chöõ laïi raát ñöôïc coi troïng, aâm nhaïc ngaøy caøng phaùt trieån. d.Khoa hoïc töï nhieân. Nhôø hoïc taäp caùc thaønh töïu vaên minh khaùc neân khoa hoïc töï nhieân cuûa A Raäp khaù phaùt trieån. Naêm 830, vöông trieàu Abaùt xaây döïng moät trung taâm khoa hoïc goàm vieän khoa hoïc, ñaøi thieân vaên, thö vieän. Nhieàu coâng trình vaên hoïc, khoa hoïc nöôùc ngoaøi ñaõ ñöôïc caùc dòch giaû A Raäp dòch sang tieáng A Raäp ñeå nghieân cöùu. - Toaùn hoïc: phaùt trieån caùc moân ñaïi soá hoïc, löôïng giaùc hoïc, hình hoïc vaø hoaøn thieän heä thoáng chöõ soá nhaát laø soá 0. Naêm 976 Moâhameùt I Bôn Amaùt noùi, neáu khoâng coù soá naøo xuaát hieän ôû haøng chuïc thì phaûi duøng moät hình troøn nhoû thay vaøo giöõa haøng goïi laø sifr nghóa laø troáng khoâng, tieáng Latinh ñoåi laø zephyrum, ngöôøi YÙ goïi laø Zero. Thöïc ra, chöõ soá 0 ñaõ do ngöôøi Aán Ñoä phaùt minh vaøo khoaûng töø theá kyû thöù III TCN. - Thieân vaên hoïc: ban ñaàu, ngöôøi A Raäp cho raèng Traùi Ñaát hình troøn. Sau ñoù, hoï möôøng töôïng veà moät Traùi Ñaát hình caàu. Albiruni (X - XI) cho raèng moïi vaät ñeàu bò huùt veà trung taâm Traùi Ñaát vaø cho raèng Traùi Ñaát moãi ngaøy töï quay xung quanh noù moät voøng vaø moãi naêm quay quanh Maët Trôøi moät voøng vaø ngöôïc laïi vôùi Maët Trôøi cuõng theá ñeàu ñuùng. Maëc duø quan nieäm naøy khoâng chính xaùc nhöng vaãn laø moät böôùc ñoät phaùveà vuõ truï luaän maø maõi ñeán theá kyû XV, ngöôøi chaâu Aâu môùi khaùm phaù ra. Theá kyû XI, ngöôøi A Raäp ñaõ laøm ñöôïc moät thieân caàu baèng ñoàng thau ñöôøng kính 209mm treân coù 47 choøm sao vôùi 1015 ngoâi sao. - Ñòa lyù hoïc: treân cô sôû hieåu bieát veà hình thuø cuûa Traùi Ñaát vaø ñi nhieàu nôi, ngöôøi A Raäp ñaõ tính ñöôïc 10 cuûa traùi ñaát laø 90 km ñeå tính ra chu vi Traùi Ñaát baèng 35.000km. Moät soá taùc phaåm veà ñòa lyù ñaõ moâ taû veà Trung Quoác, Aán Ñoä, Srilanca Taùc phaåm “Ñòa chí ñeá quoác Hoài giaùo” cuûa Moâhamet Al Mucadax, “Saùch cuûa Roâgieâ” cuûa cuûa Iñrixi ñaõ moâ taû Traùi Ñaát coù 7 mieàn khí haäu, moãi mieàn baèng 10 phaàn, moãi phaàn ñöôïc moâ taû baèng baûn ñoà töông ñoái chính xaùc. - Vaät lyù hoïc: “Saùch quang hoïc” cuûa Al Haitôham (965 -?) noùi veà thuûy tinh theå vaø khuùc xaï aùnh saùng laøm cho Maët Trôøi, Maët Traêng khi ôû gaàn chaân trôøi lôùn hôn, nhìn thaáy tia saùng Maët Trôøi khi Maët Trôøi xuoáng döôùi 190. Oâng coøn tính ñöôïc ñoä daøy khí quyeàn laø 15km vaø taùc ñoäng cuûa aùnh saùng treân caùc göông loài, loõm vaø thaáu kính hoäi tuï ñeå caùc nhaø vaät lyù hoïc chaâu Aâu cheá taïo ra kính hieån vi vaø kính vieãn voïng. - Hoùa hoïc: ngöôøi A raäp ñaõ cheá taïo ra noài caát (Al – Ambik) tieáng Phaùp laø Alambic. Nhieàu chaát hoùa hoïc ñöôïc phaân tích, phaân bieät ñöôïc Bazô, Axít, nhieàu loaïi thuoác. Hoï cuõng töôûng töôïng raèng kim loaïi naøy coù theå thaønh kim loaïi khaùc nhôø chaát xuùc taùc. - Sinh vaät hoïc: ngöôøi ñaàu tieân neâu leân thuyeát tieán hoùa laø Otman Am an Giahip. Oâng soáng vaøo khoaûng theá kyû IX. Noäi dung thuyeát tieán hoaù cuûa oâng coøn khaù sô saøi khi cho raèng: quaù trình tieán hoaù theo thöù töï töø khoaùng vaät, thöïc vaät, ñoäng vaät, ngöôøi. Trong lónh vöïc thöïc vaät hoïc, ngöôøi A Raäp ñaõ phaùt minh ra Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  21. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 21 – caùc phöông phaùp gheùp caây, taïo gioáng môùi Tieâu bieåu cho caùc nhaø thöïc vaät hoïc laø laø Baita vôùi “Saùch thöïc vaät hoïc”, Avan vôùi “Saùch cuûa noâng daân” höôùng daãn caùch troàng 585 loaïi caây vôùi 50 gioáng aên quaû - Y hoïc: caùc thaày thuoác A Raäp bieát raát nhieàu phöông phaùp chöõa beänh noäi, ngoaïi khoa. Sôû dó coù ñöôïc thaønh töïu naøy laø vì A Raäp raát chuù yù ñeán vaán ñeà chaêm soùc vaø baûo veä söùc khoeû con ngöôøi. Maët khaùc, A raäp hoïc taäp ñöôïc raát nhieàu thaønh töïu veà khoa hoïc treân theá giôùi. Nhieàu taùc phaåm y hoïc ra ñôøi: “10 khaùi luaän veà maét” cuûa Isac, “Beänh ñaäu muøa vaø beänh soùi” cuûa Radi, “Tieâu chuaån y hoïc” cuûa Xina Caùc Calipha A Raäp cuõng ñaõ laäp nhieàu beänh vieän. Neàn y hoïc A Raäp ñöùng ñaàu theá giôùi ñöông thôøi. - Giaùo duïc: neàn giaùo duïc A Raäp vaøo loaïi hoaøn chæng vaø hieän ñaïi nhaát theá giôùi thôøi baáy giôø. Heä thoáng giaùo duïc cuûa ñeá quoác goàm ba caáp hoïc laø tieåu hoïc, trung hoïc vaø ñaïi hoïc. Khi 6 tuoåi thì ñeán tröôøng tieåu hoïc ñeå hoïc veà Kinh Coâran vôùi noäi dung taäp ñoïc, taäp vieát. Ñeán baäc trung hoïc thì noäi dung chöông trình ñaõ cao hôn vôùi caùc moân nhö toaùn hoïc, vaên hoïc, ngoân ngöõ, ngöõ phaùp, thieân vaên, ngöõ phaùp ÔÛ baäc ñaïi hoïc coù ba trung taâm laø Batña, Cairoâ (Ai Caäp), Cooùcñoâba (Taây Ban Nha). + Ñaïi hoïc Cairoâ: thaønh laäp naêm 988, ban ñaàu chæ laø moät lôùp nhoû trong thaùnh thaát Hoài giaùo vôùi 35 sinh vieân. Sau ñoù, lôùp hoïc thu huùt sinh vieân töø moïi mieàn cuûa ñeá quoác ñeán hoïc. Soá sinh vieân leân ñeán 10.000 ngöôøi. Sinh vieân ñöôïc caáp hoïc boång do Vua chuùa, quan laïi, nhaø haûo taâm taøi trôï. Giaùo sö goàm hôn 300 ngöôøi giaûng daïy nhieàu moân khaùc nhau. Nhieàu thö vieän daønh ñeå ñoïc saùch. Ñeán ñaàu theá kyû XIII, ngöôøi Araäp hoïc ñöôïc caùch laøm giaáy cuûa Trung Quoác neân coù nhieàu saùch ñöôïc xuaát baûn. Treân toaøn ñeá quoác coù tôùi hôn 100 hieäu saùch, 36 thö vieän coâng coäng, giaáy cung caáp mieãn phí cho sinh vieân ñeán hoïc taäp. Nhieàu taùc phaåm coù giaù trò ñöôïc dòch ra tieáng A Raäp, A Raäp trôû thaønh trung gian truyeàn baù caùc phaùt minh Trung Quoác nhö laøm giaáy, ngheà in, la baøn, thuoác suùng vaø caû nhöõng thaønh töïu cuûa caùc neàn vaên minh coå ñaïi nhö Ai Caâp, Löôõng Haø, Aán Ñoä, Hy Laïp, La Maõ Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  22. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 22 – CHÖÔNG II : VAÊN MINH AÁN ÑOÄ I. TOÅNG QUAN VEÀ AÁN ÑOÄ COÅ TRUNG ÑAÏI 1. Ñòa lyù. Aán Ñoä laø moät quoác gia roäng lôùn ôû Nam AÙ, phía Baéc laø röøng nuùi traûi daøi treân 2600 km trong ñoù coù daõy Himalaya. Ñòa hình Aán Ñoä chia laøm hai phaàn Nam, Baéc laáy daõy nuùi Vinñya laøm ranh giôùi. + Mieàn Baéc coù 2 con soâng lôùn laø Soâng Aán (Indus) vaø Soâng Haèng (Gange), soâng Aán coù ñoä daøi treân 3000 km. Khi ñoå ra Aán Ñoä Döông thì chia laøm 5 nhaùnh taïo ra moät ñoàng baèng roäng lôùn goïi laø Pungiaùp (5 soâng) roäng 8.000km, daøi 2.900km. Soâng Haèng ñöôïc cö daân Aán Ñoä quan nieäm laø soâng Thieâng. Haèng naêm cö daân Aán Ñoä thöôøng ñeán laøm leã taém ôû thaønh phoá Vanaradi. Hôïp löu vôùi soâng Haèng laø con soâng . Hai con soâng naøy ñaõ taïo ra moät vuøng ñoàng baèng roäng lôùn ôû Ñoâng Baéc Aán Ñoä. + Mieàn Nam: Laø vuøng cao nguyeân ÑeâCan, cao nguyeân naøy coù hình loøng chaûo vôùi hai daõy nuùi lôùn laø Gaùt Taây vaø Gaùt Ñoâng. Ngaøy nay vuøng naøy taäp trung nhieàu thaønh phoá coâng nghieäp quan troïng cuûa Aán Ñoä nhö Mañraùt, Bom Bay Taøi nguyeân khoaùng saûn: phong phuù veà chuûng loaïi vaø giaøu coù veà tröõ löôïng, röøng coù goã quyù. 2. Khí haäu. Do ñaát nöôùc roäng lôùn neân khí haäu AÁn Ñoä chia laøm nhieàu vuøng: mieàn Baéc thöôøng laïnh, mieàn Nam thöôøng noùng, muøa möa vaø muøa khoâ khaù roõ. Phía Ñoâng Nam chòu aûnh höôûng cuûa khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. 3. Daân cö. Daân cö ñöôïc xem laø nguôøi baûn ñòa laø ngöôøi Tieàn Ñravida vaø Ñravida hieän coøn soáng chuû yeáu ôû mieàn Nam Aán Ñoä. Daân di cö laø ngöôøi Arya coù nguoàn goác töø bôø bieån Trung Aù Caxpieân ñeán Aán Ñoä töø nöûa sau thieân nieân kyû thöù II TCN. Quaù trình nhaäp cö dieãn ra lieân tuïc trong lòch söû Aán Ñoä neân thaønh phaàn daân cö vaø chuûng toäc heát söùc phöùc taïp. Phaïm vi cuûa neàn vaên minh AÁn Ñoä coå trung ñaïi Aán Ñoä coøn bao goàm laõnh thoå caùc nöôùc Pakixtan, Baênglañet, Neâpan. II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU CHÍNH CUÛA VAÊN MINH AÁN ÑOÄ 1. Sô löôïc lòch söû coå trung ñaïi AÁn Ñoä vaø nhöõng thaønh töïu veà chính trò xaõ hoäi Lòch söû coå trung ñaïi Aán Ñoä coù theå chia laøm 4 thôøi kyø: + Thôøi kyø Vaên minh löu vöïc soâng AÁn (Töø ñaàu thieân nieân kyû III ñeán giöõa thieân nieân kyû II) laø thôøi kyø vaên hoùa Harappa. Naêm 1920, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän ra hai thaønh phoá coå laø Harappa vaø Moâhenjoâ Ñaroâ. Thôøi kyø naøy, xaõ hoäi cuûa ngöôøi Ñraviña ñaõ coù söï phaân hoaù giai caáp vaø hình thaønh Nhaø nöôùc, treân cô sôû moät neàn vaên minh noâng nghieäp khaù phaùt trieån. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  23. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 23 – + Thôøi kyø Veâña (Töø giöõa thieân nieân kyû II ñeán giöõa thieân nieân kyû I). Thôøi kyø naøy ñöôïc phaûn aùnh trong caùc taäp Veâña. Boä Veâña goàm 4 taäp laø Rich Veâña, Xama Veâña, Atacva Veâña, Yagiva Veâña. Chuû nhaân cuûa thôøi kyø lòch söû naøy laø ngöôøi Arya sinh soáng chuû yeáu ôû vuøng löu vöïc soâng Haèng. Xaõ hoäi Aán Ñoä toàn taïi cheá ñoä noâ leä, ñöùng ñaàu laø thuû lónh quaân söï (Raja) do baàu cöû laäp neân, cha truyeàn con noái, sau naøy phaùt trieån thaønh Vua. Xung quanh nhaø vua coù moät boä maùy quan laïi giuùp vieäc (quaân chuû chuyeân cheá). Xaõ hoäi ngöôøi Arya chia laøm boán ñaúng caáp (cheá ñoä ñaúng caáp Varna): Braman (taêng löõ, nhaø vua vaø quí toäc), Ksatrya (quan laïi, voõ só), Vaisya (daân töï do khaùc nhau), vaø Suñra (tieän daân ngheøo khoå). + Thôøi kyø töø theá kyû VI TCN ñeán theá kyû XII, Aán Ñoä bò chia caét vaø luoân xung ñoät vôùi nhau. Chæ coù moät thôøi gian ngaén laø töông ñoái thoáng nhaát töø naêm 321 TCN ñeán 187 TCN (Vöông trieàu Morya). Sau ñoù coù moät soá Vöông trieàu khaù maïnh laø Cusan (ngöôøi Tuoác ôû Trung AÙ) töø theá kyû I ñeán theá kyû II, thôøi kyø vöông trieàu Guùpta vaø Haùcsa töø theá kyû III ñeán VII. + Thôøi kyø töø theá kyû XIII ñeán XIX. Thôøi kyø naøy coù theå chia laøm hai giai ñoaïn nhoû: - Thôøi kyø Xuntan ÑeâLi (1206 – 1526). ÔÛ mieàn Baéc Aán Ñoä do moät toång ñoác ngöôøi Apganixtan töï laäp laøm vua laäp ra vöông quoác Hoài giaùo, ñoùng ñoâ ôû ÑeâLi vôùi 5 vöông trieàu. - Thôøi kyø Moâgoân (1526 – 1857). Vöông trieàu Moâgoân laø haäu dueä cuûa ngöôøi Moâng Coå. Ngöôøi saùng laäp ra vöông trieàu naøy laø töôùng Babua. Phaïm vi cai trò cuûa vöông trieàu cuõng chæ ôû mieàn Baéc Aán Ñoä. Töø theá kyû XVII, thöïc daân Anh laàn löôït xaâm löôïc vaø thoáng trò toaøn Aán Ñoä. Töø naêm 1857 ñeán naêm 1859, cuoäc khôûi nghóa daân toäc Aán Ñoä buøng noå vaø toân Bahañua leân laøm quoác vöông. Cuoäc khôûi nghóa thaát baïi laø coät moác chaám döùt thôøi kyø lòch söû coå trung ñaïi Aán Ñoä. Toùm laïi: Thieát cheá chính trò Aán Ñoä coå trung ñaïi ra ñôøi töø giai ñoaïn Vaên minh soâng Aán vaø tieáp tuïc phaùt trieån hoaøn chænh ôû giai ñoaïn Moârya (haønh chính, tö phaùp, toân giaùo ). Ñeán thôøi Guùpta thì hoaøn chænh theâm moät böôùc. Ñeán thôøi Xuntan Ñeâli, do luaät leä Hoài giaùo haø khaéc neân vua quan thöôøng raát taøn baïo. Thôøi Moâgoân, trình ñoä toå chöùc vaø quaûn lyù xaõ hoäi chaët cheõ hôn nhôø luaät phaùp vaø cheá ñoä chuyeân cheá. Cheá ñoä ñaúng caáp vaø söï toàn taïi dai daúng cuûa coâng xaõ noâng thoân ñaõ haïn cheá söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi Aán Ñoä. Trong ñoù, caùc toân giaùo khoâng ngöøng gia taêng aûnh höôûng ñoái vôùi neàn chính trò xaõ hoäi cuûa Aán Ñoä. 2. Nhöõng thaønh töïu veà kinh teá. • Trình ñoä saûn xuaát: coâng cuï saûn xuaát ngaøy caøng ñöôïc caûi tieán töø nguyeân lieäu cheá taùc baèng ñoàng sang baèng saét. Ñeán thôøi kyø haäu Veâña, caøy saét ñöôïc söû duïng khaù phoå bieán do 3 hoaëc 6 con boø keùo. • Trình ñoä quaûn lyù vaø phöông thöùc saûn xuaát: - Noâng nghieäp laø chuû yeáu, xuaát hieän khaù sôùm töø thôøi kyø Vaên minh soâng Aán. Theo keát quûa khaûo coå hoïc, cö daân Aán Ñoä thôøi kyø naøy ñaõ bieát ñaøo möông, ñaép ñaäp, troàng boâng, luùa mì, luùa maïch, duøng traâu, boø ñeå keùo caøy. Chaên nuoâi phaùt trieån vôùi quùa trình thuaàn döôõng caùc loaïi gia suùc, gia caàm. Caùc maët naøy trong kinh teá noâng nghieäp daàn daàn phaùt trieån treân cô sôû toàn taïi cuûa coâng xaõ noâng thoân. Ñeán thôøi Guùùpta, quan heä saûn xuaát phong kieán daàn daàn hình thaønh. - Thuû coâng nghieäp, hình thaønh ngay töø thôøi kyø Vaên minh soâng Aán vôùi caùc ngheà gia coâng kim loaïi ( chuû yeáu laø ñoàng), laøm ñoà goám baèng baøn xoay, ñieâu khaéc treân ñaù vaø treân ngaø voi. Caùc ngheà deät, moäc, ñan laùt ñeàu ñaït trình ñoä khaù cao, ñoà goám vôùi nhieàu loaïi maøu saéc, hoa vaên trang trí, ñoà trang söùc khaù tinh xaûo. Ñeán thôøi Veâña, caùc ngaønh kinh teá thuû coâng nghieäp tieáp tuïc phaùt trieån vaø xuaát hieän xu höôùng ñoäc laäp taùch Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  24. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 24 – ra khoûi noâng nghieäp. Ñeán thôøi kyø tieáp giaùp Coâng nguyeân, ngheà deät vaûi boâng vöôn leân chieám vò trí haøng ñaàu trong thuû coâng nghieäp. Ñeán thôøi kyø Moâgoân, kinh teá thuû coâng nghieäp trôû thaønh moät trong nhöõng ngaønh kinh teá quan troïng cuûa cuûa cö daân AÁn Ñoä vôùi nhöõng saûn phaåm noåi tieáng khaép theá giôùi. - Thöông nghieäp, do yeâu caàu phaùt trieån cuûa kinh teá haøng hoaù, tieàn teä xuaát hieän töø thôøi kyø vaên minh soâng Aán neân Thöông maïi trôû thaønh moät ngaønh ñoäc laäp. Trong thôøi kyø Veâña xuaát hieän nhöõng laùi buoân vaø ngöôøi cho vay laõi. Heä thoáng ño löôøng ñöôïc chuaån hoùa, quan heä buoân baùn roäng môû caû vôùi beân ngoaøi vaø ngaøy caøng phaùt trieån ôû thôøi kyø sau. 3. Chöõ vieát. Chöõ vieát Aán Ñoä ra ñôøi raát sôùm. ÔÛ Harappa vaø Moâhenjoâ Ñaroâ, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän ñöôïc hôn 3000 con daáu, trong ñoù coù 22 daáu cô baûn (1921). Gaàn ñaây, ngöôøi ta ñaõ ñoïc ñöôïc loaïi chöõ naøy (S.R.Rao). Ñoù laø moät loaïi chöõ töôïng hình: duøng hình veõ ñeå ghi aâm vaø ghi vaàn. Ñeán khoaûng theá kyû V TCN ñaõ xuaát hieän chöõ Kharosthi phoûng theo chöõ vieát cuûa Löôõng Haø. Loaïi chöõ naøy ñaõ phaùt trieån thaønh chöõ Brami vaø Ñeâvanagari ñôn giaûn, thuaän tieän hôn, laø tieàn thaân cuûa chöõ Phaïn Xanxcrit maø ngaøy nay cö daân moät soá vuøng ôû Nepan vaø Aán Ñoä vaãn duøng. Chöõ Phaïn Xanxcrit laø moät loaïi chöõ vieát daøi duøng ñeå vieát caùc loaïi thö tòch coå nhö Kinh Veâña, Luaät MaNu, heä thoáng bi kyù (nhaát laø nhöõng coät ñaù thaønh Asoka). 4. Vaên hoïc ngheä thuaät. • Vaên hoïc Aán Ñoä phaùt trieån raát röïc rôõ vôùi nhieàu theå loaïi nhö Kinh, söû thi, thô, kòch - Kinh Veâña goàm 4 boä. + Rich Veâña coå nhaát, cô baûn nhaát goàm 1.028 baøi thô vôùi 10.562 caâu thô chöùa ñöïng noäi dung veà caùc ñaáng thaàn linh, cheá ñoä ñaúng caáp, vuõ truï, ñôøi soáng cuûa ngöôøi Arya. + Yagiva Veâña taäp hôïp nhöõng nghi thöùc leã baùi, hieán teá. + Xama Veâña laø nhöõng baøi haùt ca ngôïi caùc ñaáng thaàn linh. + Ataùcva Veâña laø nhöõng baøi chuù ñeà caäp ñeán cheá ñoä ñaúng caáp, caùch chöõa beänh, tình yeâu, ñaùnh baïc. Nhö vaäy, boä Kinh Veâña laø moät taùc phaåm vaên hoïc, toân giaùo coå xöa nhaát cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Qua Kinh Veâña, chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc toaøn boä xaõ hoäi Aán Ñoä luùc baáy giôø. Ngoaøi Kinh Veâña coøn coù caùc boä kinh khaùc nhö Kinh Upanishad ñaõ ñöa tö töôûng Aán Ñoä coå ñaïi Hinñu phaùt trieån leân thaønh moät hoïc thuyeát toân giaùo. Kinh Tam Taïng cuûa ñaïo Phaät goàm ba boä: Kinh Taïng (lôøi daïy cuûa Ñöùc Thích Ca), Luaät Taïng (quy ñònh veà toân giaùo), Luaän Taïng (nhöõng baøi luaän veà giaùo lyù). - Söû thi: + Mahabharata daøi 220 ngaøn caâu thô keå veà nhöõng cuoäc chieán tranh khoác lieät giöõa hai anh em doøng hoï ñeá vöông Bharata ôû mieàn Baéc Aán Ñoä vaø ngaøy caøng ñöôïc boå sung theâm trong lòch söû. Ñaây coøn laø moät boä töø ñieån baùch khoa veà xaõ hoäi Aán Ñoä coå ñaïi. + Ramayana goàm 48.000 caâu thô, chia laøm 7 chöông. Chöông 1 vaø chöông 7 laø do ngöôøi sau theâm thaét vaøo. Chuû ñeà cuûa boä söû thi laø thieân tình söû ñaày traéc trôû giöõa hoaøng töû Rama tuaán tuù vaø coâng chuùa Sita kieàu dieãm, thuûy chung con cuûa nöõ thaàn Ñaát. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  25. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 25 – Ngaøy nay, caùc vaên ngheä só Aán Ñoä vaãn tìm thaáy trong hai boä söû thi aáy nguoàn caûm höùng saùng taùc voâ taän. Caùc nhaø thô, nhaø vaên, nhaø soaïn kòch lôùn tieâu bieåu sau naøy coù Caliñasa vôùi taùc phaåm tieâu bieåu Sôcuntôla vaø vua Ñusônta baèng tieáng Phaïn vaø baèng caùc thöù tieáng Pali, BaTö, Inñia. Ngoân ngöõ daân gian ñöôïc söû duïng nhieàu trong vaên hoïc daân gian, phaûn aùnh ñôøi soáng taâm tö nguyeän voïng cuûa quaàn chuùng nhaân daân. * Ngheä thuaät goàm kieán truùc, ñieâu khaéc, thaám ñöôïm tinh thaàn toân giaùo, vöøa tieáp thu vöøa phaùt huy nhöõng aûnh höôûng ngheä thuaät ra xung quanh - Thôøi kyø Harappa, caùc coâng trình ngheä thuaät ñöôïc xaây döïng chuû yeáu baèng gaïch. Ñeán thôøi kyø Moârya thì laïi chuû yeáu baèng ñaù. + Thaùp (Stupa) hình baùn caàu coù chöùa tro xöông cuûa Ñöùc Phaät vaø caùc vò Boà Taùt. Ñieån hình nhaát laø thaùp Xansi (Sanchi) xaây töø theá kyû III TCN ôû Trung Aán. + Truï ñaù töôïng tröng cho caùc truï trôøi duøng ñeå thôø Phaät, ñöôïc xaây döïng nhieàu nhaát laø thôøi Axoâca, ñoä cao trung bình laø 15m, naëng 50 taán, chaïm sö töû vaø caùc hình trang trí khaùc. Tieâu bieåu laø truï ñaù Xacna (Sarnath). + Chuøa Hang ñöôïc xaây döïng phoå bieán töø theá kyû II TCN ñeán theá kyû X, tieâu bieåu laø caùc chuøa Ajanta, Enlora ôû Trung Aán. + Thôøi Sun Tan ÑeâLi vaø Moâgoân, nhieàu nhaø thô Hoài giaùo, cung ñieän, laêng moä maø ñaëc ñieåm laø maùi troøn, cöûa voøm, thaùp nhoïn, coù khi coù bao lôn loä thieân vaø coät choáng thanh thoaùt. + Laêng Taj Mahan (1632) do 24.000 thôï xaây döïng töø nhieàu quoác gia baèng ñaù caåm thaïch, vaøng baïc, chaâu baùu goàm 12 maët (58 x 304m) moãi goùc coù Thaùp vuùt cao, cöûa chính baèng baïc. + Ngheä thuaät taïc töôïng (töø theá kyû I trôû veà sau) tieâu bieåu laø töôïng Phaät, Siva, Visnu, baèng ñaù ôû Ganñara. 5. Khoa hoïc töï nhieân. - Thieân vaên hoïc: 1 naêm = 12 thaùng, 1 thaùng = 30 ngaøy, 1 ngaøy 30 giôø, 5 naêm coù 1 thaùng nhuaän. Traùi Ñaát, Maët Traêng ñeàu hình caàu, quyõ ñaïo Maët Traêng vaø nhöõng kyø Traêng troøn, khuyeát. Phaân bieät haønh tinh Kim, Moäc, Thuyû, Hoaû, Thoå. Ngöôøi Aán Ñoä cuõng bieát ñöôïc moät soá choøm sao vaø söï vaän haønh cuûa caùc ngoâi sao chính. Taùc phaåm coå nhaát laø Xitñanta (Sidddhantas) theá kyû V TCN. - Toaùn hoïc: ngöôøi Aán Ñoä ñaõ saùng taïo ra 10 chöõ soá nguyeân vaø chöõ soá thaäp phaân moät caùch hoaøn chænh, theå hieän treân caùc bia ñaù thôøi Asoâca theá kyû III TCN. Nhöng soá 0 laïi ñöôïc tìm thaáy tröôùc ôû Araäp naêm 873. Sau ñoù 3 naêm môùi tìm thaáy ôû Aán Ñoä, nhöng caùc nhaø khoa hoïc ñaõ khaúng ñònh soá 0 laø do ngöôøi Aán Ñoä saùng taïo ra, ngöôøi A Raäp hoïc taäp roài truyeàn sang phöông Taây. Theá kyû VI tính ñöôïc Л = 3,1416, pheùp khai caên baäc 2,3, soá aâm, döông, caùc qui taéc hoaùn vò vaø giaûi phöông trình baäc hai. Veà hình hoïc, tính dieän tích hình vuoâng, chöõ nhaät, tam giaùc, ña giaùc, quan heä giöõa caùc caïnh cuûa tam giaùc vuoâng. - Vaät lyù hoïc: + Thuyeát nguyeân töû: Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  26. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 26 – Canaña cho raèng vaïn vaät do caùc nguyeân töû taïo neân, sôû dó vaät chaát khaùc nhau vì moãi loaïi do moät thöù nguyeân töû taïo neân. Giainô (Jain) cho raèng nguyeân töû naøo cuõng nhö nhau chæ coù caùch toå hôïp khaùc nhau. + Löïc huùt cuûa Traùi Ñaát: saùch Siddhantas (theá kyû V TCN) : quûa ñaát do troïng löïc cuûa noù, huùt taát caû moïi vaät veà noù. - Y döôïc hoïc: Töø thôøi Veâña ñaõ bieát nhieàu thöù beänh vaø duøng phaãu thuaät ñeå chöõa, bieát duøng thaûo moäc, thuoác teâ. Theá kyû VI, V TCN ñaõ bieát chaép xöông soï, caét maøng maét, moå buïng laáy thai, laáy soûi thaän. Ngoaøi ra caùc moân hoùa hoïc nhö kyõ thuaät naáu saét, nhuoäm, thuoäc da, ñoà thuûy tinh, sinh hoïc, noâng hoïc ñeàu khaù phaùt trieån. 6. Toân giaùo. - Ñaïo Hinñu (Aán Ñoä giaùo) lôùn nhaát vaø coå xöa nhaát Aán Ñoä. Ban ñaàu laø söï toång hôïp quan nieäm tín ngöôõng, toân giaùo vaø trieát hoïc, khoâng coù ngöôøi saùng laäp, khoâng coù toå chöùc giaùo hoäi vaø ñöôïc coi laø toân giaùo truïc cuûa ngöôøi Aán Ñoä. Traûi qua 3 thôøi kyø: Veâña, Baølamoân, Hinñu chính thoáng. Noäi dung: Laø toân giaùo ña thaàn, linh thieâng hoùa töø nhöõng hieän töôïng töï nhieân nhaát laø boø caùi, ñeàu coù theå chuyeån hoùa nhau trong voøng luaân hoài. Daàn daàn ñöôïc tröøu töôïng hoùa vaø quy vaøo 3 vò thaàn: Brama (thaàn saùng taïo), Visnu (thaàn baûo toàn) vaø Siva (thaàn huûy dieät). Giaùo lyù: + Moái quan heä baûn ngaõ vuõ truï (Brahman) laø yeàu toá thaàn linh thaám nhuaàn bôûi vaïn vaät vôùi baûn ngaõ caù theå (Atman) laø caùi ñaëc thuø trong töøng con ngöôøi, töøng söï vaät töùc laø: trong Brahman coù Atman vaø moãi Atman laø moät phaàn cuûa Brahman, theå hieän söï hoøa ñoàng giöõa con ngöôøi (vi moâ) vôùi vuõ truï (vó moâ). + Khaùi nieäm veà ñaïo (Dharma): trong vaän ñoäng giöõa caùc söï vaät, moïi söï sinh thaønh, bieán hoùa ñeàu bò chi phoái bôûi moät nguyeân lyù, moät traät töï, moät quy luaät khaùch quan ngoaøi yù muoán cuûa con ngöôøi vì theá phaûi haønh ñoäng theo ñaïo phaùp, phaûi vì quyeàn lôïi thieâng lieâng, khoâng vuï lôïi. + Khaùi nieäm veà luaân hoài (Samsara) vaø nghieäp baùo (Karman) veà moät chu kyø tuaàn hoaøn vaø luaät nhaân quaû cuûa nhöõng kieáp soáng. Con ngöôøi khoâng thöïc söï cheát ñi maø laïi chuyeån sang moät kieáp soáng khaùc, taùi sinh trong voøng luaân hoài moãi nieàm vui, noãi buoàn, söôùng khoå cuûa kieáp naøy laø haäu quaû cuûa kieáp tröôùc, moïi haønh ñoäng ñuùng sai trong kieáp naøy seõ phaûi traû giaù trong kieáp sau. Ñaây chính laø cô sôû lyù luaän cuûa cheá ñoä ñaúng caáp Varna veà toân giaùo. + Con ñöôøng giaûi thoaùt (Moska) laø söï thaønh taâm, suøng tín ñoái vôùi toân giaùo, khuyeân con ngöôøi laøm ñieàu thieän, chaáp nhaän thaân phaän cuûa mình thì seõ thoaùt khoûi voøng quay cuûa baùnh xe nghieäp baùo luaân hoài. - Ñaïo Phaät, ra ñôøi vaøo khoaûng giöõa theá kyû VI TCN ôû Taây Baéc Aán Ñoä do hoaøng töû Siddharta Gautama hieäu laø Sakia Munita saùng laäp. Naêm 544 TCN, laø naêm Ñöùc Phaät chaøo ñôøi cuõng laø naêm môû ñaàu kyû nguyeân Phaät giaùo (Budha). + Giaùo lyù cuûa Ñaïo Phaät naèm trong quan nieäm voâ ngaõ, voâ thöôøng (moïi vaät ñeàu coù sinh, dieät) sinh, truï, dò, dieät laø boán chaân lyù “töù dieäu ñeá”. Khoå ñeá: söï ñau khoå treân ñôøi khoâng ai traùnh ñöôïc. Taäp ñeá: nguoàn goác noãi khoå do söï ham muoán (duïc voïng) veà taøi saûn, quyeàn theá Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  27. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 27 – Dieät ñeá: caùch chaám döùt noãi khoå laø taän dieät duïc voïng, xoùa boû moïi ham muoán. Ñaïo ñeá: con ñöôøng giaûi thoaùt noãi khoå (baùt chính ñaïo). Ñaây laø moät heä thoáng nguyeân taéc ñaïo ñöùc hoïc veà nhaân quaû, luaân hoài, khuyeân con ngöôøi ta neân laøm ñieàu thieän, töø bi, baùc aùi trong cuoäc soáng haøng ngaøy ñeå ñöôïc sieâu thoaùt nôi coõi Nieát Baøn (Nirvana), chuû tröông khoan dung, bình ñaúng, khoâng chaáp nhaän cheá ñoä ñaúng caáp. Ñaïo Phaät ñaõ ñöôïc truyeàn baù ra nhieàu nöôùc xung quanh vaø phaùt trieån thaønh hai phaùi: Tieåu thöøa (Hinayana - nghóa laø coã xe nhoû): chæ coù ngöôøi xuaát gia tu haønh môùi ruõ boû moïi ham muoán (Ñoâng Nam AÙ). Ñaïi thöøa (Mahayana – nghóa laø coã xe lôùn): moïi ngöôøi soáng theo giaùo lyù Ñaïo Phaät ñeàu coù theå giaùc ngoä vaø tôùi coõi nieát baøn (Trung Quoác, Trieàu Tieân, Nhaät Baûn ). - Ñaïo Jaina, xuaát hieän cuøng thôøi gian vôùi Ñaïo Phaät do Vardamana saùng laäp hieäu laø Mahavira (anh huøng vó ñaïi). Chuû tröông tu haønh khoå luyeän, khoâng saùt haïi sinh linh, phuû nhaän vai troø saùng taïo theá giôùi cuûa caùc Ñaáng thaàn linh. Giaùo lyù neâu leân 3 pheùp quyù laø: coù loøng tin ñuùng ñaén, nhaän thöùc ñuùng ñaén, haïnh kieåm ñuùng ñaén. 5 ñieàu raên: khoâng saùt sinh, khoâng noùi doái, khoâng troäm caép, khoâng gian daâm, khoâng giöõ cuûa rieâng. - Ñaïo Xích, xuaát hieän ôû Ñoâng Baéc Aán Ñoä vaøo theá kyû X do phaùp sö Nanak saùng laäp. Ban ñaàu coá gaéng keát hôïp giaùo lyù Ñaïo Hinñu vôùi Hoài giaùo. Soá tín ñoà cuûa ñaïo naøy chieám khoaûng 2% daân soá cuûa AÁn Ñoä, taäp hôïp ôû Pungiaùp, laáy ñeàn vaøng ôû Amriton laøm thaùnh ñöôøng. Ñaïo naøy chuû tröông kích ñoäng quyeàn lôïi daân toäc, ñoøi ly khai khoûi Aán Ñoä, khuûng boá vaø baïo loaïn choáng chính quyeàn trung öông. - Ñaïo Hoài vaøo Aán Ñoä töø theá kyû VII vaø phaùt trieån maïnh ôû theá kyû XIII ñeán theá kyû XVI (Thôøi kyø vöông trieàu Ñeâli) vaø phaùt trieån thaønh toân giaùo lôùn thöù 2 treân ñaát nöôùc Aán Ñoä. 7. Trieát hoïc. Hình thaønh vaø phaùt trieån sôùm, phong phuù vaø saâu saéc, thaám ñöôïm giaùo lyù caùc toân giaùo theå hieän trong caùc boä söû thi vaø caùc taùc phaåm vaên hoïc ngheä thuaät. Ngay töø theá kyû thöù VI TCN, khi ra ñi tìm chaân lyù, Ñöùc Phaät ñaõ bieát ôû Aán Ñoä coù 48 heä phaùi tö töôûng. Coù hai heä phaùi lôùn: - Phaùi Khaúng ñònh thöøa nhaän Thöôïng ñeá vaø caùc Thaàn linh, theo quan ñieåm duy taâm, coù 6 heä phaùi nhoû. - Phaùi Phuû ñònh: khoâng thöøa nhaän uy quyeàn cuûa thaàn thaùnh, choáng laïi cheá ñoä ñaúng caáp Varna, quan nieäm khoâng coù linh hoàn toàn taïi ñoäc laäp vôùi theå xaùc, khoâng coù soá meänh, khoâng coù kieáp sau, khoâng coù luaân hoài, quan nieäm vuõ truï ñöôïc hình thaønh do caùc yeáu toá vaät chaát nhö ñaát, nöôùc, löûa vaø khoâng khí, toàn taïi vónh cöûu. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû