›
›

Danh nhân đất Việt

pdf 123 trang ngocly 3440
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Danh nhân đất Việt", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfdanh_nhan_dat_viet.pdf

Nội dung text: Danh nhân đất Việt

  1. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 1 MUÅC LUÅC HOAÂNG DIÏÅU - CUÖÅC ÀÚÂI VAÂ SÛÅ NGHIÏÅP 3 THAÁI SÛ TRÊÌN QUANG KHAÃI 10 NHAÂ SÛÃ HOÅC PHAN PHU TIÏN 14 NGUYÏÎN BÓNH KHIÏM 17 LYÁ NHÊN TÖNG - ÀÙÅT NÏÌN MOÁNG XÊY NÏÌN GIAÁO DUÅC ÀAÅI HOÅC VIÏÅT NAM 23 LÏ THAÁNH TÖNG 26 HOAÂNG THAÁI HÊÅU YÃ LAN 30 HAÃI THÛÚÅNG LAÄN ÖNG LÏ HÛÄU TRAÁC 35 HAÂ TÖNG MUÅC, MÖÅT TAÂI NÙNG LÖÎI LAÅC, MÖÅT TÊËM LOÂNG 41 VIÏÅT VÛÚNG TRIÏÅU QUANG PHUÅC 45 NHAÂ THÚ LYÁ TÛÃ TÊËN 48 MAI HÙÆC ÀÏË 51 BAÂ TRIÏÅU 55 TUÏÅ TÔNH - NGÛÚÂI MÚÃ ÀÊÌU NÏÌN Y DÛÚÅC CÖÍ TRUYÏÌN DÊN TÖÅC 59 NGÖ QUYÏÌN VAÂ CHIÏËN THÙÆNG BAÅCH ÀÙÇNG LÕCH SÛÃ 62 QUANG TRUNG NGUYÏÎN HUÏÅ, NGÛÚÂI ANH HUÂNG AÁO VAÃI 69 LÏ THAÁI TÖÍ - NGÛÚÂI ANH HUÂNG GIAÃI PHOÁNG DÊN TÖÅC 74 NGUYÏÎN TRAÄI, NGÖI SAO KHUÏ CUÃA VÙN HOÁA VIÏÅT NAM 78 BÖË CAÁI ÀAÅI VÛÚNG PHUÂNG HÛNG 82 HAI BAÂ TRÛNG 85 LYÁ CÖNG UÊÍN 87 NHAÂ BAÁC HOÅC LÏ QUYÁ ÀÖN 90
  2. Nhiïìu taác giaã 2 HOÅ KHUÁC VÚÁI CÖNG CUÖÅC KHÖI PHUÅC QUYÏÌN TÛÅ CHUÃ NÛÚÁC VIÏÅT THÏË KYÃ 10 95 LYÁ BÑ VAÂ NHAÂ NÛÚÁC VAÅN XUÊN 99 LYÁ THÛÚÂNG KIÏÅT 104 LÏ ÀAÅI HAÂNH 108 ÀINH TIÏN HOAÂNG 111 HÛNG ÀAÅO VÛÚNG TRÊÌN QUÖËC TUÊËN 114 VUA TRÊÌN NHÊN TÖNG - ANH HUÂNG DÊN TÖÅC KIÏM TRIÏËT GIA, THI SÔ 117 LÏ VÙN HÛU - NHAÂ SÛÃ HOÅC LÖÎI LAÅC 120
  3. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 3 HOAÂNG DIÏÅU - CUÖÅC ÀÚÂI VAÂ SÛÅ NGHIÏÅP Gia thïë - Gia phong Hoaâng Diïåu tïn chûä laâ Kim Tñch, tûå Quang Viïîn, hiïåu Tônh Trai, sinh ngaây 10-2 nùm Kyã Sûãu (tûác ngaây 5-3-1829) taåi laâng Xuên Àaâi, nay thuöåc xaä Àiïån Quang, vuâng Goâ Nöíi, Àiïån Baân. Öng laâ möåt trong caác nhaâ khoa baãng yïu nûúác úã quï hûúng àêët Quaãng. Theo gia phaã hoå Hoaâng, laâng Xuên Àaâi vöën göëc tûâ laâng Huïå Truâ (nay trong xaä Löåc Truâ, huyïån Nam Saách, tónh Haãi Dûúng). Öng töí àúâi thûá nhêët di cû vaâo Quaãng Nam, thúâi gian àêìu úã laâng Àöng Baân, sau möåt trêån luåt lúán àûa gia àònh àõnh cû úã laâng Xuên Àaâi. Quaá trònh êëy àïën thïë hïå Hoaâng Diïåu àaä traãi qua 7 àúâi. Hiïån nay, taåi nhaâ thúâ hoå Hoaâng úã Xuên Àaâi coân giûä cêu àöëi: Haãi àaåo Huïå Truâ chi hûúng, baãn cùn thêm cöë Nam chêu Xuên Àaâi thûã àõa, dõch diïåp hi long. Lúâi diïîn nöm cuãa Hoaâng Diïåu: Huïå Truâ xûá vöën laâ coäi Bùæc, do töí tiïn cöåi göëc vûäng bïìn Xuên Àaâi chêu nay thuöåc miïìn Nam, truyïìn con chaáu giöëng doâng hûng thõnh. Gia àònh xuêët thên nhaâ nöng vaâ theo nho hoåc. Öng thên sinh laâ Hoaâng Vùn Cûå laâm hûúng chûác, qua àúâi nùm 54 tuöíi. Baâ thên mêîu Phaåm Thõ Khuï thoå 88 tuöíi, têìn taão laâm ruöång vaâ chùn tùçm, nuöi daåy con caái. Gia àònh coá 11 ngûúâi con, 8 trai, 3 gaái. Lúán lïn vaâ àûúåc hoåc haânh, 6 ngûúâi àöî àaåt: möåt phoá baãng, 3 cûã nhên vaâ 2 tuá taâi. Khoa thi hûúng taåi Thûâa Thiïn nùm 1848, Hoaâng Kim Giaám, 23 tuöíi vaâ Hoaâng Kim Tñch, tûác Hoaâng Diïåu, 20 tuöíi cuâng àöî cûã
  4. Nhiïìu taác giaã 4 nhên1. Bêëy giúâ, chaánh chuã khaão - Tham tri böå binh Hoaâng Tïë Myä vaâ phoá chuã khaão - biïån lyá böå lïî Phan Huy Thûåc thêëy trong vùn baâi cuãa hai anh em coá nhûäng àiïím giöëng nhau nïn ngúâ vûåc. Àûúåc têëu trònh, Tûå Àûác cho töí chûác phuác haåch riïng hai anh em, möîi ngûúâi ngöìi möåt phoâng úã taã vu vaâ hûäu vu àiïån Cêìn Chaánh Sau khi xeát duyïåt, Tûå Àûác ngûå phï: "Vùn haânh cöng khñ, quyá àùæc chên taâi, huynh àïå àöìng khoa, thaânh vi myä sûå" - nghôa laâ: Sûå haânh vùn laâ viïåc chung, cöët àïí choån chên taâi, anh em àöî àöìng khoa laâ viïåc töët àeåp. Hoaâng Kim Giaám khöng ra lamâ quan, qua àúâi nùm 34 tuöíi. Hoaâng Diïåu, 25 tuöíi thi àònh (1853) àöî phoá baãng. Möåt nhên caách cao àeåp Gêìn xa trong tónh, anh em Hoaâng Diïåu nöíi tiïëng hiïëu hoåc vaâ hoåc gioãi. Taâi liïåu cuãa gia töåc coân cheáp laåi cêu àöëi trûúác àêy daán trûúác baân hoåc cuãa Hoaâng Diïåu: Hoaânh Cûâ giaáo nhên hoåc: maåc tiïn nghôa lúåi chi biïn Êu Dûúng àöëi khaách chñ: thûúâng taåi sún thuãy chi gian. Nghôa laâ: Hoaânh Cûâ daåy ngûúâi cêìu hoåc: phaãi trûúác tiïn phên biïåt nghôa troång lúåi khinh. Êu Dûúng tiïëp khaách àïën chúi: thûúâng nhaân haå luêån baân sún thanh thuãy tuá. (Diïîn nöm cuãa thi sô Thaái Can). Trïn caác bûúác àûúâng laâm quan, theo Àaåi Nam chñnh biïn liïåt truyïån, Hoaâng Diïåu "tñnh tònh cûúng trûåc, thanh liïm, lêm sûå quyïët àoaán, coá phong àöå bêåc àaåi thêìn". 1 1. Vïì àõa danh gheáp "Haâ - Ninh" coá nhûäng chuá thñch khaác nhau: Trong saách dõch cuãa Viïån Haán - Nöm, trong caác baâi cuãa Nguyïîn Vùn Töë, Khuï Trai trïn baáo Tri Tên, ghi laâ Haâ Nöåi - Ninh Bònh. Hoaâng Xuên Haän chuá thñch laâ Haâ Nöåi - Bùæc Ninh. Cuäng coá saách ghi laâ Haâ Nöåi - Ninh Haãi (Ninh Haãi tûác Haãi Phoâng).
  5. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 5 Vïì phêìn mònh, trong khi bön ba vúái cöng viïåc, Hoaâng Diïåu luön giûä nïëp nhaâ. Theo tuåc thúâi êëy, vûâa nhêån chûác haân lêm viïån kiïím thaão (giuáp viïåc trûúãng biïn têåp, biïn duyïåt saách coá quan hïå àïën triïìu àaåi", Hoaâng Diïåu xin vïì chõu tang cha (1854) cho àïën maän tang. Cuöëi nùm 1879, trûúác khi ài trêën nhiïåm töíng àöëc Haâ Ninh, Hoaâng Diïåu àûúåc vïì thùm meå giaâ àaä 80 tuöíi. Vaâo dõp êëy, Tûå Àûác ban thûúãng sêm, quïë, luåa vaâ baåc, Hoaâng Diïåu dêng biïíu taå ún, coá cêu: "Thêìn bêån viïåc nûúác nïn chûa daám lo viïåc nhaâ. Xin hïët loâng laâm viïåc coá lúåi cho nûúác " (dõch nghôa). Hoaâng Diïåu àaãm nhêån caác troång traách, cha meå vaâ vúå chaánh thêët àûúåc vinh phong caác tûúác hiïåu, nhûng gia àònh úã laâng söëng rêët dên daä. Khi tin Hoaâng Diïåu tuêîn tiïët àûúåc baáo vïì laâng, baâ vúå àang laâm úã ngoaâi àöìng àaä ngêët xóu bïn búâ ruöång. Sau thúâi haån maän tang cha, Hoaâng Diïåu àûúåc böí laâm tri phuã úã Tuy Phûúác, Bònh Àõnh. Do nha laåi lêìm lêîn aán tûâ, öng bõ giaáng chûác laâm tri huyïån Hûúng Traâ, Thûâa Thiïn. Nùm 1864, xaãy ra vuå nöíi dêåy cuãa Höìng Têåp, con hoaâng thên Miïn aáo, em chuá baác cuãa Höìng Nhêåm tûác vua Tûå Àûác, cuâng vúái möåt söë ngûúâi khaác. Baåi löå, Höìng Têåp vaâ Nguyïîn Vùn Viïån bõ aán cheám. Hoaâng Diïåu àïën nhêåm chûác tri huyïån Hûúng Traâ thay Tön Thêët Thanh bõ àöíi ài núi khaác, bêëy giúâ coá mùåt trong luác haânh quyïët àaä nghe Höìng Têåp noái: "Vò tûác giêån vïì hoâa nghõ maâ bõ töåi, xin chúá gheáp vaâo töåi phaãn nghõch". Sau àoá caác quan Phan Huy Kiïåm, Trêìn Gia Huïå vaâ Biïån Vônh têu lïn Tûå Àûác, àïì nghõ nhaâ vua nïn theo gûúng Haán Minh Àïë, thêím tra laåi vuå aán. Tûå Àûác phaán laâ vuå aán àaä àûúåc àònh thêìn thêím xeát kyä, nay nghe Phan Huy Kiïåm noái Hoaâng Diïåu àaä kïí laåi lúâi trùn tröëi cuãa Höìng Têåp, beân quyïët àõnh giaáng chûác Phan Huy Kiïåm, Trêìn Gia Huïå, Biïån Vônh vaâ Hoaâng Diïåu (theo Àaåi Nam thûåc luåc chñnh biïn, NXB Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1974). Thaáng 9 nùm Giaáp Tyá (1864), Àùång Huy Trûá àang laâ Böë chaánh Quaãng Nam, trong möåt baãn súá tiïën cûã ngûúâi hiïìn taâi trònh lïn Tûå Àûác àaä viïët: " Öng Nguyïîn Quyánh, nguyïn Böë chaánh Khaánh Hoâa, ngûúâi trong haåt cuãa thêìn, öng Hoaâng Diïåu, nguyïn chi phuã Hûúng Traâ vaâ öng Phan Thanh Nhaä, caã ba ngûúâi naây àïìu cûã nhên, phoá baãng xuêët thên, àïìu laâ ngûúâi cûúng trûåc, mêîn caán
  6. Nhiïìu taác giaã 6 tûâng kinh qua àõa phûúng, phuã, huyïån cai trõ khöng nhiïîu dên, tuy mùæc löîi lêìm chûa khöi phuåc, nhûng khi úã àõa phûúng hoùåc phuã huyïån àïìu àûúåc súã dên tin yïu, khi ra ài moåi ngûúâi àïìu nhúá. Nhûäng ngûúâi nhû vêåy khöng coá nhiïìu. Nïëu hoå àûúåc nhaâ vua boã qua löîi lêìm maâ àem duâng thò úã möåt huyïån, hoå laâ tri huyïån hiïìn taâi, úã phuã coá thïí laâ tri phuã töët, úã tónh coá thïí giûä chûác quan troång, nghô rùçng khöng nïn vò möåt chi tiïët maâ àïí möåt söë ngûúâi suöët àúâi mai möåt. Huöëng chi luác naây, nûúác nhaâ àang gùåp nhiïìu viïåc, laåi coá ngûúâi khöng coá viïåc thò thêåt la â uöíng phñ, triïìu àònh àaä mêët nhiïìu nùm àaâo taåo, daåy baão múái àûúåc nhûäng ngûúâi nhû thïë. Trong söë naây, öng Nguyïîn Quyánh coá thïí àaãm nhêån àûúåc chûác böë chaánh, aán saát möåt tónh lúán. Caác öng Hoaâng Diïåu, Phan Thanh Nhaä coá thïí àaãm àûúng chûác tri huyïån, tri phuã möåt núi quan yïëu coân khuyïët ". Ngaây 20 cuâng thaáng, Böå Laåi nhêån lúâi chêu phï: " Nguyïîn Quyánh laänh ngay chûác chi phuã, Hoaâng Diïåu vaâ Phan Thanh Nhaä àûúåc phuåc ngay chûác tri huyïån". Qua duyïn tri ngöå naây, nùm 1871, Hoaâng Diïåu vúái chûác traách khêm phaái quên vuå, àaä cuâng Àùång Huy Trûá ài deåp phó úã biïn giúái (trñch Àùång Huy Trûá, con ngûúâi vaâ taác phêím do Àùång Huy Cön chuã biïn, nhoám Traâ Lônh xuêët baãn nùm 1990). Nùm 1874, trong khi giûä chûác tham tri Böå Laåi, kiïm quaãn Àö saát viïån vaâ sung cú mêåt àaåi thêìn, Hoaâng Diïåu laåi bõ giaáng hai cêëp lûu. Nùm 1878, úã Quaãng Nam xaãy ra naån luåt rêët lúán goåi laâ "naån luåt bêët quaá" vò dên chuáng cho laâ "bêët quaá nûúác traân àïën sên laâ cuâng", ñt àïì phoâng Nhûng röìi nûúác traân vïì rêët maånh, cuöën tröi nhiïìu nhaâ cûãa thoác luáa vaâ suác vêåt, möåt söë ngûúâi chïët tröi, àöìng ruöång nhiïìu núi ngêåp uáng, hû haåi. Tiïëp àoá, nhiïìu phuã huyïån lêm vaâo caãnh bïånh têåt, chïët àoái, tröåm cûúáp, dên chuáng phaãi ùn cuã chuöëi trûâ bûäa. Tiïëp àûúåc biïíu chûúng cuãa quan àõa phûúng, Tûå Àûác quyïët àõnh xuêët tiïìn gaåo cöng quyä àïí chêín tïë vaâ tòm ngûúâi giao phoá traách nhiïåm.
  7. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 7 Theo àïì nghõ cuãa Hoaâng Diïåu, vaâ biïët öng laâ ngûúâi chñnh trûåc, am hiïíu dên tònh, phong tuåc àêët Quaãng, Tûå Àûác trao cho öng chûác khêm sai àaåi thêìn cêìm cúâ tiïët vaâ quyïìn "tiïån nghi haânh sûå", lo viïåc chêín tïë an dên, deåp trûâ tröåm cûúáp. Ài saát tòm hiïíu dên tònh, sûã duång quyïìn haânh thêån troång, Hoaâng Diïåu súám hoaân thaânh troång traách, öín àõnh laåi tònh hònh. Höìi êëy úã laâng Giaáo aái coá möåt cûúâng haâo tïn laâ Hûúng Phi, lúåi duång tònh hònh nhiïîu nhûúng, töí chûác möåt boån tay chên chuyïn ài cûúáp boác dên laânh. Bõ khöëng chïë, baâ con trong vuâng súå baáo thuâ, khöng daám töë giacá vúái cûãa quan. Hoaâng Diïåu àûúåc tin liïìn múã cuöåc àiïìu tra, nùæm bùæt caác bùçng chûáng xaác thûåc, röìi baân vúái quan tónh goåi Hûúng Phi àïën xeát hoãi. Theo chuã trûúng cuãa Hoaâng Diïåu, nhiïìu naån nhên gûãi àún túái tónh àûúâng töë caáo töåi aác cuãa tïn gian tïë. Hoaâng Diïåu cho niïm yïët töåi traång cuãa Hûúng Phi vaâ lïn aán traãm quyïët. Dên chuáng yïn têm, tin tûúãng, vaâ boån cûúáp khöng daám hoaânh haânh nûäa. Cuäng trong thúâi gian êëy, Hoaâng Diïåu phaát giaác taåi caác àõa phûúng trong tónh coá möåt ngûúâi àöî cûã nhên khoa Bñnh Tyá (1876) vò àaä nhúâ ngûúâi khaác laâm baâi, vaâ hai ngûúâi mang danh "tuá taâi" nhûng khöng coá thûcå hoåc. Caã ba àïìu bõ truêët bùçng vaâ phaåt töåi (theo Thûåc luåc cuãa Cao Xuên Duåc, NXB Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1976). Thïm nûäa, hai "öng tuá taâi", nhên naån àoái, chuyïn mua reã baán àùæt, vú veát àïí laâm giaâu nïn dên chuáng caâng oaán gheát. Hoaâng Diïåu tòm hiïíu chu àaáo, trûåc tiïëp gùåp hoå nhû nhûäng nhên sô trong vuâng, qua àoá thêím tra hoåc vêën. Àûúåc têëu trònh, vua Tûå Àûác cho töí chûác saát haåch riïng nhûäng ngûúâi êëy àïí coá quyïët àõnh xûã lyá möåt caách danh chñnh ngön thuêån. Möåt nùm lûu laåi laâm viïåc úã tónh nhaâ, Hoaâng Diïåu nöíi tiïëng laâ möåt ngûúâi taâi trñ vaâ quang minh chñnh trûåc. Sûå nghiïåp trïn àêët bùæc Phuåc chûác sau vuå "têíy oan" Höìng Têåp, Hoaâng Diïåu lêìn àêìu ra bùæc nùm 1868, laâm tri phuã Àa Phuác, röìi tri phuã Laång Giang (Bùæc Giang), aán saát Nam Àõnh, böë chaánh Bùæc Ninh.
  8. Nhiïìu taác giaã 8 Trong chñn nùm êëy, öng lêåp nhiïìu quên cöng, deåp tröåm cûúáp vaâ an dên. úã àêu öng cuäng àûúåc sô dên quyá mïën. ÚÃ Quaãng Nam ra Huïë, nùm 1878, Hoaâng Diïåu nhêån chûác töíng àöëc An Tõnh (Nghïå An - Haâ Tônh), nhûng vò nguyïn töíng àöëc Nguyïîn Chñnh vêîn lûu nhiïåm nïn öng úã laåi Huïë, laâm tham tri Böå Laåi (Thûåc luåc cuãa Cao Xuên Duåc). Nùm 1879, öng àûúåc cûã laâm phoá sûá, cuâng vúái chaánh sûá laâ thûúång thû Böå Lïî Àöî Àïå höåi baân vúái sûá thêìn Têy Ban Nha vïì möåt hiïåp ûúác giao thûúng. Tiïëp àoá, öng àûúåc thùng thûúång thû Böå Binh. Àêìu nùm 1880, Hoaâng Diïåu nhêån chûác töíng àöëc Haâ Ninh(1) kiïm tröng coi cöng viïåc thûúng chaánh. Biïët ro ä daä têm xêm lûúåc cuãa thûåc dên Phaáp luác bêëy giúâ, Hoaâng Diïåu bùæt tay ngay vaâo viïåc chuêín bõ chiïën àêëu, kinh lyá, biïn phoâng. Nhû Àaåi Nam chñnh biïn liïåt truyïån nïu, töíng àöëc Haâ Ninh àaä "cuâng vúái töíng àöëc tónh Sún Têy Nguyïîn Hûäu Àöå dêng súá noái vïì viïåc böë phoâng, laåi cuâng vúái Nguyïîn Àònh Nhuêån mêåt têu vïì chûúác phoâng võ sùén". Vua (Tûå Àûác) khen. "Nhûng sau àoá - nhû trong di biïíu nïu - vua laåi traách cûá lûu binh vò súå giùåc" "chïë ngûå khöng àuáng caách" (?) Möåt mùåt khaác, Hoaâng Diïåu quan têm öín àõnh àúâi söëng cuãa dên chuáng trong cöng bùçng vaâ trêåt tûå. Ngaây nay, úã Ö Quan Chûúãng, àêìu phö ë Haâng Chiïëu, coân aáp úã mùåt tûúâng cöíng ra vaâo möåt phêìn têëm bia Lïånh cêëm trûâ tïå (Thên cêëm khu tïå), niïm yïët nùm 1881, cuãa töíng àöëc Haâ Ninh Hoaâng Diïåu vaâ tuêìn phuã Haâ Nöåi Hoaâng Hûäu Xûáng, nhùçm ngùn chùån caác tïå nhuäng nhiïîu àöëi vúái nhên dên trong caác dõp ma chay, cûúái xin cuäng nhû naån voâi tiïìn, cûúáp boác trïn söng vaâ úã caác chúå, keâm theo caác quy àõnh cuå thïí cêìn thi haânh àïën núi àïën chöën. Möåt di tñch quyá hiïëm noái lïn têëm loâng ûu aái cuãa ngûúâi cöng böåc maäi maäi coân giaá trõ cuãa noá. Hoaâng Diïåu söëng vaâ laâm viïåc úã Ha â Nöåi non ba nùm; bïn mònh haâng ngaây chó coá hai ngûúâi tuây tuâng. Möåt ngûúâi con trai ra thùm cha, öng baão con trúã vïì súám.
  9. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 9 Sau nhûäng ngaây chiïën àêëu quyïët liïåt, gian lao, thaânh mêët vaâo tay quên giùåc vaâ Hoaâng Diïåu tuêîn tiïët taåi Voä Miïëu ngaây 25-4- 1882 (tûác ngaây 8 thaáng 3 nùm Nhêm Ngoå). Ngûúâi Haâ Nöåi vö cuâng àau àúán. Ngay höm sau, nhiïìu ngûúâi hoåp laåi, sùæm sûãa mïìn nïåm tûã tïë, rûúác quan taâi cuãa Hoaâng Diïåu tûâ trong thaânh ra, töí chûác khêm liïåm vaâ mai taáng taåi khu vûúân Dinh Àöëc hoåc (nay laâ àõa àiïím khaách saån Royal Star úã àûúâng Trêìn Quyá Caáp caånh chúå Ngö Sô Liïn, sau ga Haâ Nöåi). Hún möåt thaáng sau hai ngûúâi con trai öng ra Haâ Nöåi lo liïåu àûa thi haâi thên sinh vïì an taáng úã quï quaán vaâo muâa thu nùm êëy. Khu lùng möå Hoaâng Diïåu, theo quyïët àõnh ngaây 25-1-1994 cuãa Böå Vùn hoáa Thöng tin, àûúåc cöng nhêån laâ möåt di tñch lõch sûã - vùn hoáa cuãa nûúác nhaâ. Sau lêìn truâng tu thûá nhêët nùm 1982, ngaây 3 thaáng 4 nùm 1998, cöng cuöåc truâng tu lêìn thûá hai khu lùng möå àaä hoaân thaânh. Khang trang vaâ khiïm töën giûäa möåt vuâng àöìng quï vùn vêåt, trïn diïån tñch khuön viïn khoaãng 1.600 meát vuöng, cöng trònh naây maäi maäi töìn taåi trong loâng dên àêët Quaãng vaâ caã nûúác, phuâ húåp vúái phong caách Hoaâng Diïåu vaâ thoãa loâng ngûúäng möå, ûúác mong cuãa moåi ngûúâi.
  10. Nhiïìu taác giaã 10 THAÁI SÛ TRÊÌN QUANG KHAÃI Trêìn Quang Khaãi sinh nùm 1240, mêët nùm 1294, laâ con trai thûá ba cuãa vua Trêìn Thaái Töng. Dûúái triïìu Trêìn Thaánh Töng (1258 - 1278). Trêìn Quang Khaãi àûúåc phong tûúác Chiïu minh àaåi vûúng. Nùm 1274, öng àûúåc giao giûä chûác Tûúáng quöëc Thaái uáy. Nùm 1282, dûúái triïìu Trêìn Nhên Töng, Trêìn Quang Khaãi àûúåc cûã laâm Thûúång tûúáng Thaái sû, nùæm giûä quyïìn nöåi chñnh. Trong cuöåc khaáng chiïën chöëng quên Nguyïn lêìn thûá hai (1285) vaâ thûá ba (1288), Trêìn Quang Khaãi laâ võ tûúáng chuã chöët thûá hai, sau Trêìn Quöëc Tuêën, coá nhiïìu cöng lao lúán trïn chiïën trûúâng. Trong sûå nghiïåp quên sûå cuãa Thûúång tûúáng Trêìn Quang Khaãi, thò trêån öng chó huy àaánh tan quên Nguyïn úã Chûúng Dûúng vaâ Thùng Long, khöi phuåc kinh thaânh vaâo cuöëi thaáng 5- 1285 "laâ chiïën cöng to nhêët luác bêëy giúâ", nhû sûã saách tûâng ca ngúåi. Trêìn Quang Khaãi coân laâ möåt nhaâ ngoaåi giao gioãi. Nùm 1281, khi nhaâ Nguyïn chuêín bõ xêm lûúåc Viïåt Nam lêìn thûá hai, chuáng cho Saâi Thung àem 1.000 quên àûa boån Trêìn Dô aái vïì nûúác. Khi túái biïn giúái, quên Nguyïn bõ nhaâ Trêìn phuåc àaánh. Trêìn Dô aái boã chaåy. Saâi Thung àûúåc "rûúác" vïì Thùng Long àïí duâng vaâo kïë hoaän binh àïí coá thïm thúâi gian chuêín bõ àöëi phoá vúái giùåc. Luác Saâi Thung vïì Trung Quöëc, Trêìn Quang Khaãi laâm baâi thú tiïîn tùång rêët thên, nhaä, àoaån kïët coá cêu viïët: Võ thêím haâ thúâi truâng àöî diïån, Ên cêìn aác thuã tûå huyïn lûúng. (Chûa biïët ngaây naâo laåi cuâng gùåp mùåt, Àïí ên cêìn nùæm tay nhau haân huyïn).
  11. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 11 Àöëi vúái viïn sûá giaã höëng haách cuãa möåt nûúác sùæp traân quên sang xêm lûúåc, thaái àöå Trêìn Quang Khaãi vêîn ung dung, niïìm núã nhû vêåy, àoá cuäng thïí hiïån möåt nghïå thuêåt ngoaåi giao khön kheáo cuãa öng vaâ con ngûúâi Viïåt Nam thúâi êëy. Trong vùn hoåc sûã Viïåt Nam, Trêìn Quang Khaãi laâ möåt nhaâ thú coá võ trñ khöng nhoã. Thú öng saáng taác coá têåp Laåc àaåo, nay àaä thêët truyïìn, chó coân lûu àûúåc möåt söë baâi. Laâ möåt võ tûúáng cêìm quên xöng pha khùæp trêån maåc àaánh giùåc, song thú öng laåi "thanh thoaát, nhaân nhaä", "sêu xa, lyá thuá" (Phan Huy Chuá). êëy cuäng laâ cöët caách phong thaái cuãa caác vua Trêìn, cuãa ngûúâi Viïåt Nam ngaân àúâi nay. Haäy àoåc baãn dõch baâi thú Vûúân Phuác Hûng cuãa Trêìn Quang Khaãi àïí thêëy roä hún têm höìn öng: Phuác Hûng möåt khoaãnh nûúác bao quanh, Vaâi mêîu vûúân quï àêët röång thïnh. Hïët tuyïët choâm mai hoa trùæng xoáa, Quang mêy àónh truác sùæc tûúi xanh. Nùæng lïn múâi khaách pha traâ nhêëp, Mûa laånh sai àöìng dúä thuöëc nhanh, Baáo giùåc aãi Nam khöng khoái lûãa, Bïn giûúâng möåt giêëc nguã ïm laânh. (Theo Hoaâng Viïåt thi vùn tuyïín). Têm höìn Trêìn Quang Khaãi vûâa thoaáng àaåt, vûâa gêìn guäi, gùæn boá vúái cuöåc söëng bònh dõ cuãa àêët nûúác vaâ con ngûúâi: Nhêët thanh ngûu àõch thanh lêu nguyïåt, Kyã phiïën nöng soa bñch luäng vên. (Tiïëng saáo muåc àöìng dûúái aánh trùng bïn lêìu xanh, Mêëy chiïëc aáo túi dûúái mêy trïn ruöång biïëc) (Chuâa Daä Thûå).
  12. Nhiïìu taác giaã 12 Cuöåc àúâi Trêìn Quang Khaãi laâ möåt cuöåc àúâi sung maän, khñ phaách doåc ngang. Vaâo tuöíi 50, Trêìn Quang Khaãi vêîn coân viïët nhûäng cêu thú àêìy khaát voång anh huâng: Linh bònh àúãm khñ luên khuên taåi, Giaãi àaão àöng phong phuá nhêët thi. (Chñ khñ duäng caãm luác coân treã vêîn ngang taâng, hùng haái. Muöën quêåt ngaä ngoån gioá àöng, ngêm vang möåt baâi thú). Ngoaâi baâi Tuång giaá hoaân kinh sûá, Lûu Gia àöå (Bïën àoâ Lûu Gia) cuäng laâ möåt baâi thú nöíi tiïëng cuãa Trêìn Quang Khaãi, coá thïí xïëp vaâo trong söë nhûäng baâi thú hay cuãa thú cöí Viïåt Nam. Lûu Gia àöå khêíu thuå tham thiïn, Höî tuång àöng hanhâ tñch baåc thuyïìn. Cûåu thaáp giang àònh lûu thuãy thûúång, Hoang tûã cöí truâng thaåch lên tiïìn. Thaái bònh àöì chñ kyã thiïn lyá, Lyá àaåi quan haâ nhõ baách niïn. Thi khaách truâng lai àêìu phaát baåch, Mai hoa nhû tuyïët chiïëu tònh xuyïn. (Bïën àoâ Lûu Gia cêy cao ngêët trúâi, Xûa phoâ giaá sang àöng tûâng àöî thuyïìn núi àêy. Thaáp cuä, àònh xûa dûång trïn söng thu, Àïìn hoang, möå cöí trûúác mêëy con lên àaá. Baãn àöì thaái bònh ghi mêëy ngaân dùåm, Non söng nhaâ Lyá traãi hai trùm nùm. Khaách thú nay trúã laåi àêìu àaä baåc, Hoa mai nhû tuyïët chiïëu xuöëng söng trong).
  13. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 13 Nhûäng vêìn thú Trêìn Quang Khaãi àïí laåi laâ nhûäng aánh haâo quang, ghi dêëu êën cuãa möåt sûå nghiïåp lúán trong cuöåc àúâi võ Thûúång tûúáng nhaâ Trêìn - vûâa laâm thú, vûâa àaánh giùåc.
  14. Nhiïìu taác giaã 14 NHAÂ SÛÃ HOÅC PHAN PHU TIÏN Phan Phu Tiïn ngûúâi laâng Veä (Àöng Ngaåc, huyïån Tûâ Liïm, ngoaåi thaânh Haâ Nöåi), möåt laâng truâ phuá nöíi tiïëng vïì nghïì song, mêy àan laát cöí truyïìn. Öng tïn chûä laâ Tñn Thêìn, tïn hiïåu laâ Mùåc Hiïn. Taåi khoa thi cuöëi cuâng cuãa nhaâ Trêìn töí chûác úã Thùng Long vaâo nùm Bñnh Tyá, niïn hiïåu Quang Thaái thûá 9 àúâi Trêìn Thuêån Töng (1396), öng àaä àöî Thaái hoåc sinh. Öng laâ nhaâ sûã hoåc, nhaâ nghiïn cûáu vùn hoåc vaâ nhaâ giaáo nöíi tiïëng, ngûúâi coá cöng lúán trong viïåc soaån thaão quöëc sûã àêìu thúâi Lï, àöìng thúâi cuäng laâ ngûúâi khúãi àêìu viïåc biïn soaån böå húåp tuyïín thú ca àêìu tiïn cuãa Viïåt Nam. Sau khi thi àöî, Phan Phu Tiïn àûúåc vaâo laâm viïåc úã Quöëc sûã viïån vaâ Quöëc Tûã Giaám, hai cú quan nghiïn cûáu hoåc thuêåt vaâ àaâo taåo nhên taâi quan troång bêåc nhêët àûúng thúâi. Sau suöët möåt thúâi gian daâi túái trïn 1/4 thïë kyã, kïí tûâ cuöëi nhûäng nùm 90 thïë kyã 14 cho túái nùm 1429, öng múái laåi dûå thi khoa Minh Kinh dûúái thúâi Lï Thaái Töí; sau àêëy khöng thêëy saách vúã, taâi liïåu naâo ghi cheáp gò thïm vïì ngûúâi danh sô hoå Phan naây. Tònh hònh àêët Viïåt luác àoá àang traãi qua nhûäng cún biïën àöång dûä döåi. Trong thúâi gian giûä chûác Àöìng tu sûã úã Quöëc sûã viïån, öng bùæt tay vaâo biïn soaån böå Viïåt êm thi têåp - cöng trònh múã àêìu viïåc nghiïn cûáu, giúái thiïåu thú ca caác àúâi úã Viïåt Nam. Niïìm tûå haâo vïì truyïìn thöëng vùn hoáa lêu àúâi cuãa dên töåc, loâng trên troång àöëi vúái di saãn tinh thêìn cuãa tiïìn nhên vaâ nhûäng nhêån thûác sêu sùæc vïì vai troâ cuãa vùn chûúng nghïå thuêåt àaä thuác àêíy öng vûúåt qua moåi khoá khùn, ra sûác hoaân thaânh cöng trònh coá yá nghôa lúán lao naây. Muâa thu nùm Quyá Sûãu, niïn hiïåu Thuêån Thiïn thûá 6 àúâi Lï Thaái Töí (1433), böå húåp tuyïín Viïåt êm thi têåp vïì cùn baãn àaä hoaân thaânh. Phan Phu Tiïn viïët lúâi tûåa vúái nhûäng lúâi têm huyïët nhû sau: "Trong loâng coá chñ hûúáng ùæt seä thïí hiïån thaânh lúâi. Vò vêåy, thú
  15. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 15 laâ àïí noái lïn caái chñ cuãa mònh Caác bêåc àïë vûúng, cöng khanh, sô àaåi phu mêëy àúâi gêìn àêy, chùèng ai khöng quan têm àïën hoåc thuêåt, vêîn thûúâng súám töëi ngêm võnh, diïîn taã nöîi loâng sêu kñn, àïìu coá thi têåp lûu haânh úã àúâi nhûng do binh lûãa nïn àaä thêët truyïìn, tiïëc thay! Caác bêåc quên tûã sau naây coá loâng sûu têìm röång khùæp, röìi xïëp àùåt thaânh quyïín, thaânh têåp, múái mong khoãi phaãi thúã than vò boã soát mêët haåt chêu trong biïín caã". Saách chûa kõp khùæc in thò Phan Phu Tiïn àûúåc cûã giûä chûác An Phuã sûá úã tónh ngoaâi (Thiïn Trûúâng, Hoan Chêu). Viïåt êm thi têåp àûúåc Thõ ngûå sûã Chu Xa vêng lïånh triïìu àònh biïn soaån tiïëp. Sau hún 10 nùm sûu têìm, chónh ly,á sùæp xïëp, baãn thaão Tên tuyïín Viïåt êm thi têåp do Chu Xa biïn têåp àaä hoaân thaânh vaâo nùm 1459, àûúåc Haân Lêm hoåc sô Lyá Tûã Têën hiïåu chónh, röìi cho khùæc in. Theo baâi tûåa cuãa Lyá Tûã Têën thò Tên tuyïín Viïåt êm thi têåp thu thêåp àûúåc hún 700 baâi thú (sùæp xïëp thaânh 7 quyïín). Baãn in lêìn àêìu àaä thêët taán tûâ lêu. Hiïån nay chó coân àûúåc thêëy ba quyïín àêìu cuãa lêìn taái baãn nùm 1729. Sau möåt thúâi gian laâm quan úã tónh ngoaâi, nùm 1448, Phan Phu Tiïn laåi àûúåc triïåu vïì kinh, sung chûác Quöëc Tûã Giaám baác sô tri Quöëc sûã viïån, vûâa giaãng daåy úã Quöëc Tûã Giaám laåi vûaâ tröng coi cöng viïån cuãa Viïån quöëc sûã. Nùm êët Húåi, niïn hiïåu Diïn Minh thûá hai àúâi Lï Nhên Töng (1455), vêng lïånh nhaâ vua, öng bùæt tay vaâo biïn soaån böå Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn (nöëi tiïëp theo Àaåi Viïåt sûã kyá cuãa Lï Vùn Hûu), cheáp viïåc tûâ àúâi Trêìn Thaái Töng cho àïën khi quên Minh ruát vïì nûúác (tûâ nùm 1226 cho túái nùm 1427), göìm 10 quyïín. Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn nay àaä thêët truyïìn, nhûng Ngö Sô Liïn àaä dûåa vaâo böå sûã naây àïí biïn soaån nhûäng phêìn coá liïn quan trong Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû. Ngoaâi Viïåt êm thi têåp, Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn, tûúng truyïìn öng coân viïët Quöëc triïìu luêåt lïånh, Baãn thaão thûåc vêåt toaãn yïëu, cuäng àïìu thêët truyïìn. Toaân Viïåt thi luåc do Lï Quyá Àön biïn soaån coá cheáp ba baâi thú cuãa öng: Vi nhên cêìu giaáo (Laâm ngûúâi cêìn phaãi hoåc têåp), Haå giaán nghõ àaåi phu Nguyïîn ÛÁc Trai vaâ Àûúng àaåo Lûúng Phaán quan nhêåm maän (Tùång öng phaán quan hoå Lûúng hïët haån nhêåm chûác), lúâi thú bònh dõ nhûng chûáa àûång nhiïìu yá tûúãng
  16. Nhiïìu taác giaã 16 khaá sêu sùæc, nïu cao truyïìn thöëng hiïëu hoåc, troång nghôa tònh, chùm lo viïåc dên, viïåc nûúác cuãa nho sô Viïåt Nam. Hiïån nay úã laâng Àöng Ngaåc (huyïån Tûâ Liïm, ngoaåi thaânh Haâ Nöåi) coá nhaâ thúâ Phan Phu Tiïn vúái bûác hoaânh phi mang ba chûä Khai Têët Tiïu, nhùæc nhúã túái vinh dûå cuãa ngûúâi àöî àaåi khoa àêìu tiïn úã laâng naây. Giaáo sû ÀÙÅNG ÀÛÁC SIÏU
  17. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 17 NGUYÏÎN BÓNH KHIÏM Nguyïîn Bónh Khiïm sinh nùm 1491, mêët nùm 1585, ngûúâi laâng Trung Am, huyïån Vônh Laåi (nay laâ xaä Cöí Am, huyïån Vônh Baão, ngoaåi thaânh Haãi Phoâng). Sinh trûúãng trong möåt gia àònh voång töåc (chaáu ngoaåi quan thûúång thû Nhûä Vùn Lan) coá hoåc vêën, caã hai thên mêîu àïìu laâ nhûäng ngûúâi coá vùn taâi hoåc haånh nïn Nguyïîn Bónh Khiïm tûâ súám àaä hêëp thuå truyïìn thöëng gia giaáo kyã cûúng. Nhêët laâ phuå mêîu cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm, tûúng truyïìn baâ laâ ngûúâi gioãi giang vùn taâi vaâ tinh thöng àõa lyá, tûúáng söë. Ngay tûâ khi Nguyïîn Bónh Khiïm cêët tiïëng khoác chaâo àúâi, thêëy con mònh coá tûúáng maåo khaác thûúâng, baâ àaä döcë loâng àaâo taåo con trai thaânh möåt taâi nùng giuáp nûúác, cûáu àúâi. Niïìm thöi thuác àoá khiïën Nguyïîn Bónh Khiïm súám tòm àûúåc thêìy hoåc coá àaåo cao àûác caã laâ cuå baãng nhaän Lûúng Àùæc Bùçng. Vúái trñ tuïå mêîn tiïåp, thöng minh tûâ nhoã, laåi gùåp thêìy gioãi khaác naâo nhû röìng gùåp mêy. Nguyïîn Bónh Khiïm súám thaânh taâi nùng kiïåt xuêët nöíi tiïëng. Vaâ sau naây, taâi hoåc vêën uyïn thêm cuãa öng àaä vûúåt xa thêìy. Tûúng truyïìn Lûúng Àùæc Bùçng laâ ngûúâi gioãi lyá hoåc, àaä àem saách Thaái êët thêìn kinh ra daåy cho hoåc troâ, nhûng coá nhûäng àiïìu trong saách êëy Lûúng Àùæc Bùçng cuäng khöng hiïíu àûúåc maâ chó coá Nguyïîn Bónh Khiïm sau naây múái tinh thöng. Lúán lïn trong möåt giai àoaån lõch sûã nhaâ Lï suy thoaái, caác phe phaái trong triïìu àöë kyå, cheám giïët lêîn nhau. Nùm 1572, Maåc Àùng Dung cûúáp ngöi nhaâ Lï lêåp ra möåt triïìu àaåi múái. Thïë laâ suöët cuöåc àúâi thanh niïn trai treã, Nguyïîn Bónh Khiïm phaãi söëng trong êín dêåt, khöng thi thöë àûúåc taâi nùng. Maäi túái nùm 1535. Luác naây àaä 45 tuöíi, öng múái ài thi. Ba lêìn thi Hûúng, thi Höåi, thi Àònh öng àïìu àöî àêìu vaâ àöî Traång nguyïn. Tûâ àêëy, öng laâm quan vúái tên triïìu, nhaâ Maåc phong chûác Taã thõ lang (chûác àûáng haâng thûá ba trong böå Hònh). Triïìu àònh nhaâ Maåc rêtë trên troång Nguyïîn Bónh Khiïm.
  18. Nhiïìu taác giaã 18 Öng hy voång triïìu àaåi nhaâ Maåc coá thïí xêy dûång laåi àêët nûúác. Luác naây, Maåc Àùng Dung àaä nhûúâng ngöi cho con laâ Maåc Àùng Doanh vaâ ruát vïì laâm Thaái thûúång hoaâng. Doanh laâ ngûúâi toã ra coá chñ khñ àaãm lûúåc. Nguyïîn Bónh Khiïm, möåt nhaâ hoåc giaã uyïn thêm, möåt trñ thûác dên töåc àaä nhòn thêëy àiïìu àoá. Vaâ öng hy voång: vúái nhên vêåt naây, triïìu àaåi múái coá thïí àûa àêët nûúác thoaát khoãi tònh traång röëi ren maâ vua töi nhaâ Lï vaâ caác têåp àoaân phong kiïën trûúác àoá gêy ra. Nhûng niïìm tin àoá bõ thêët voång. Laâ möåt hoåc giaã, hoåc röång biïët nhiïìu, trong thú öng hay nhùæc túái sûå thùng trêìm "thûúng haãi biïën vi tang àiïìn" (biïín xanh biïën thaânh nûúng dêu) cuãa trúâi àêët, taåo vêåt vaâ cuöåc àúâi tröi nöíi nhû "phuâ vên". Öng thûúng xoát cho "vêån mïånh" quöëc gia vaâ caãm thöng sêu sùæc tònh caãnh cuãa "dên àen", "con àoã". Öng thêåt sûå mong muöën àêët nûúác thõnh vûúång, thaái bònh. Tûúng truyïìn, hònh nhû àïí traánh nhûäng cuöåc binh àao khoái lûãa, tûúng taân cho chuáng dên vaâ nhòn thêëy trûúác thúâi cuöåc, "vêån mïånh" cuãa àêët nûúác trong hoaân caãnh êëy chûa thïí coá nhûäng lûåc lûúång àaãm àûúng àûúåc viïåc thöëng nhêët, nïn khi caác têåp àoaân phong kiïën àïën hoãi kïë saách, öng àïìu baây cho hoå nhûäng phûúng saách khaác nhau àïí giûä thïë "chên vaåc". Nùm 1568, Nguyïîn Hoaâng thêëy anh laâ Nguyïîn Uöng bõ Trõnh Kiïím saát haåi, lo cho "söë phêån" nïn àaä ngêìm cho ngûúâi hoãi kïë an thên, Nguyïîn Bónh Khiïm noái: "Hoaânh sún nhêët àaái, vaån àaåi dung thên" (nguå yá noái: Dûåa vaâo möåt daãi Hoaânh sún coá thïí lêåp nghiïåp àûúåc lêu daâi). Thïë laâ Nguyïîn Hoaâng tûác töëc xin anh rïí laâ Trõnh Kiïím cho vaâo trêën thuã àêët Thuêån Hoáa (tûâ Àeâo Ngang trúã vaâo). Taåi Thùng Long, thúâi êëy chuáa Trõnh cuäng ra sûác ûác hiïëp vua Lï vaâ muöën phïë boã, liïìn cho ngûúâi hoãi yá kiïën Nguyïîn Bónh Khiïm. Öng khöng traã lúâi vaâ lùèng lùång dêîn sûá giaã ra thùm chuaâ vaâ noái vúái nhaâ sû: "Giûä chuâa thúâ Phêåt thò ùn oaãn", nguå yá muöën khuyïn chuáa Trõnh cûá tön phoâ nhaâ Lï thò quyïìn haânh têët giûä àûúåc. Nïëu tûå yá phïë lêåp seä dêîn àïën binh àao. Coân àöëi vúái nhaâ Maåc, sau nhûäng cuöåc chiïën tranh liïn miïn, phaãi boã chaåy lïn Cao Bùçng thïë thuã, vua Maåc cho ngûúâi vïì hoãi yá kiïën Nguyïîn Bónh Khiïm, öng àaä traã lúâi: "Cao Bùçng tuy thiïín, khaã diïn söí thïí" (Cao Bùçng tuy àêët heåp, nhûng coá thïí giûä àûúåc vaâi àúâi). Quaã nhiïn, maäi àïën nùm 1688, sau
  19. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 19 ba àúâi giûä àêët Cao Bùçng, nhaâ Maåc múái bõ diïåt. Caác truyïìn thuyïët trïn àêy muöën chûáng toã rùçng Nguyïîn Bónh Khiïm laâ ngûúâi coá taâi tiïn àoaán, ào nùæm àûúåc bñ truyïìn cuãa saách Thaái êët thêìn kinh. Vaã laåi coân truyïìn thuyïët nûäa vïì Traång Trònh vúái têåp Trònh quöëc cöng sêëm kyá. Tûúng truyïìn trong têåp saách àoá, öng àaä tiïn tri vaâ biïët trûúác caác sûå viïåc nhên tònh thïë thaái, thúâi cuöåc xaãy ra "nùm trùm nùm sau". Thûåc, hû thïë naâo, coân laâ vêën àïì cêìn phaãi nghiïn cûáu khùèng àõnh hay phuã àõnh cuãa caác nhaâ hoåc giaã Viïåt Nam sau naây àïí traã laåi giaá trõ xûáng àangá cho Nguyïîn Bónh Khiïm. Àûúng nhiïn, möåt àiïìu cêìn khùèng àõnh: Nguyïîn Bónh Khiïm thêåt sûå laâ nhaâ hoåc giaã "thûúång thöng thiïn vùn, haå tri àõa lyá, trung tri nhên sûå" (trïn trúâi hiïíu thiïn vùn, dûúái àêët tûúâng àõa lyá, úã giûäa hiïíu con ngûúâi). Nguyïîn Bónh Khiïm àaä àïí laåi cho hêåu thïë nhûäng taác phêím vùn thú coá giaá trõ nhû: Têåp thú Baåch Vên (göìm haâng trùm baâi thú chûä Haán coân lûu laåi) vaâ hai têåp: Trònh quöëc cöng Baåch vên thi têåp vaâ Trònh quöëc cöng Nguyïîn Bónh Khiïm thi têåp hay coân goåi laâ Baåch Vên quöëc ngûä thi (vúái haâng trùm baâi thú chûä Nöm). Thú Nguyïîn Bónh Khiïm giaâu chêët liïåu hiïån thûåc, mang tñnh triïët lyá sêu xa cuãa thúâi cuöåc. Öng phï phaán gay gùæt boån tham quan ö laåi huát maáu, huát muã cuãa dên. Thú öng coân truyïìn àaåt cho àúâi möåt àaåo lyá àöëi nhên xûã thïë, àaåo vua töi, cha con vaâ quan hïå bêìu baån, haâng xoám laáng giïìng. Àoåc thú öng laâ thêëy caã möåt têëm loâng lo cho nûúác, thûúng àúâi, thûúng dên, vaâ möåt têm höìn suöët àúâi da diïët vúái àaåo lyá: "Tiïn thiïn haå chi ûu phi ûu, hêåu thiïn haå chi laåc nhi laåc" (lo trûúác caái lo cuãa thiïn haå, vui sau caái vui cuãa thiïn haå). Vò thïë khi vïì úã êín, öng vêîn múã trûúâng daåy hoåc, mong àaâo taåo cho àúâi nhûäng taâi nùng "kinh bang tïë thïë". Hoåc troâ cuãa öng cuäng coá ngûúâi trúã thaânh danh tûúáng, Traång nguyïn nhû: Phuâng Khùæc Khoan, Lûúng Hûäu Khaánh, Nguyïîn Quyïìn Coá thïí noái úã thïë kyã 16, Nguyïîn Bónh Khiïm laâ nhaâ triïët hoåc lúán cuãa Viïåt Nam. Tû tûúãng triïët hoåc cuãa öng "khöng bêån têm ài vaâo xu hûúáng duy lyá " ài tòm khaái niïåm baãn thïí luêån nhû Laäo Tûã, nhû triïët hoåc Phêåt giaáo hay caái phoáng nhiïåm nhiïìu luác àïën nguåy biïån cuãa Trang Tûã. Öng hiïíu sêu sùæc triïët hoåc Töëng Nho nhûng
  20. Nhiïìu taác giaã 20 khöng ài vaâo sûå cêu nïå vuån vùåt, khöng lyá giaãi quaá sêu caái lyá, coá khi rùæc röëi, hoùåc cheã súåi toác laâm tû àïí tòm hiïíu, biïån giaãi nhiïìu thûá mú höì röëi rùæm trong nhûäng khaái niïåm höîn taåp àoá. Vúái sûå uyïn thêm vöën coá, öng àûúåc triïìu àònh nhaâ Maåc vaâ sô phu àûúng thúâi phong laâ Trònh tuyïìn hêìu, tûác laâ möåt võ Hêìu tûúác khúi nguöìn doâng suöëi triïët hoåc cuãa hoå Trònh (tûác Trònh Di, Trònh Hiïån - hai nhaâ triïët hoåc khai phaá ra phaái Laåc Dûúng cuãa Töëng Nho), hoùåc àúâi coân goåi öng laâ cuå Traång Trònh. Tuy vêåy, triïët hoåc cuãa öng laâ triïët hoåc àaä àûúåc söëng dêåy, biïíu hiïån trong thú nhû sûå gúåi yá maách baão cuãa cuöåc söëng thûåc tiïîn. Öng chùæt loåc tûâ trong nhêån thûác triïët hoåc maâ mònh thu lûúåm àûúåc, pheáp biïån chûáng nhòn bïn ngoaâi coá veã nhû thö sú àïí giaãi àaáp nhiïìu hiïån tûúång tûå nhiïn vaâ xaä höåi naãy sinh úã quanh mònh. Trong thú öng, ngoaâi mùåt triïët lyá nhên sinh, nöíi bêåt lïn nhûäng suy ngêîm chiïm nghiïåm, àuác kïët nhû muöën vûún lïn khaái quaát "luêåt" àúâi bùçng nhûäng phaåm truâ triïët hoåc. Vò leä àoá, öng rêët hay duâng àïën nhûäng cùåp phaåm truâ àöëi lêåp nhû: àen - trùæng, töët - xêëu, àêìy - vúi, sinh - diïåt, vuöng - troân, àïí giaäi baây quan niïmå triïët lyá nhên sinh cuãa mònh. Tuy nhiïn, "möåt haån chïë dïî nhêån thêëy trong tû tûúãng triïët hoåc cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm laâ tuy nùæm àûúåc pheáp biïån chûáng, nhûng vêîn nùång vïì duy têm. Quan niïåm vïì sûå phaát triïín cuãa öng coân nùçm trong khung troân kheáp kñn chûá chûa phaãi laâ voâng troân xoaáy öëc. Àoá laâ sûå phaát triïín tuêìn hoaân, laâ caái pheáp biïån chûáng cuãa Chu dõch öng àaä nhêån àûúåc trong nïìn giaáo duåc Nho hoåc àûúng thúâi, cöång vúái pheáp biïån chûáng thö sú cuãa Laäo Tûã trong Àaåo àûác kinh. Àoá cuäng laâ nhûäng haån chïë àûúng nhiïn cuãa rêët nhiïìu nha â triïët hoåc cöí àaåi" (Àaâo Thaái Tön). Nhòn laåi toaân böå tiïën trònh lõch sûã vaâ con ngûúâi thïë kyã 16, Nguyïîn Bónh Khiïm(1) xûáng àaáng laâ "cêy àaåi thuå", nhaâ hoåc giaã, nhaâ triïët gia cuãa thïë kyã Giai thoaåi vïì Traång Trònh Nguyïîn Bónh Khiïm Nùm 1991, kyã niïåm 500 nùm, nùm sinh cuãa Traång Trònh Nguyïîn Bónh Khiïm, nhaâ lyá hoåc nöíi tiïëng cuãa Viïåt Nam, ngûúâi maâ sau naây Phan Huy Chuá trong böå saách lúán Lõch triïìu hiïën chûúng
  21. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 21 loaåi chñ àaä nhêån xeát laâ: "Möåt bêåc kyâ taâi, hiïín danh muön thuúã". Àêy laâ möåt Traång Nguyïn coá nhiïìu giai thoaåi rêët phong phuá cuãa nûúác ta vaâ àûúåc bao phuã möåt lúáp maân thêåt laâ bñ êín. Dûúái dêy xin lûúåc kïí möåt vaâi giai thoaåi êëy. Cêåu beá thêìn àöìng hoå Nguyïîn naây khi chûa àêìy tuöíi, möåt höm àaä chó vaâo mùåt trúâi àang moåc maâ noái "Ö! Mùåt trúâi moåc àùçng Àöng!". Taåi quï nöåi vaâ ngoaåi cuãa Traång, khaách ài thùm coân àûúåc nghe möåt giai thoaåi vïì nhûäng lúâi tiïn tri cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm maâ caác võ cao niïn coi laâ rêët àuáng nhû cêu: Bao giúâ Tiïn Laäng chia àöi, Söng Haân nöië laåi thò töi laåi vïì. Quaã laâ Tiïn Laäng coá con söng àaâo cùæt àöi huyïån múái àûúåc khúi laåi, vaâ nùm 1985 cuäng laâ nùm kyã niïåm 400 nùm ngaây mêët cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm, cêìu phao àûúåc bùæc qua söng Haân àïí caác àaåi biïíu toaân quöëc vïì thùm quï hûúng Traång. Khi àoá, àïìn Nguyïîn Bónh Khiïm àûúåc truâng tu, möåt höåi nghõ khoa hoåc lúán vïì Nguyïîn Bónh Khiïm àûúåc töí chûác. Tïn tuöíi Nguyïîn Bónh Khiïm àûúåc àaánh giaá laåi (Töi laåi vïì!). Nhiïìu cuå rêët thñch vaâ tin nhûäng cêu sau àêy maâ caác cuå cho laâ noái vïì viïåc giaãi phoáng Thuã àö nùm 1954, sau 80 nùm Haâ Nöåi bõ àùåt dûúái sûå àö höå cuãa Phaáp theo Àiïìu ûúác Giaáp Tuêët 1874: Cûãu cûãu kiïìn khön dô àõnh, Thanh minh thúâi tiïët hoa taân. Trûåc àaáo dûúng àêìu, maä vô, Höì binh baát vêån nhêåp Traâng An. (Àaåo caân khön àaä àõnh rùçng 9 lêìn 9 laâ 81 nùm êm lõch. Tûâ tiïët Thanh minh, sau khi chiïën dõch Àiïån Biïn Phuã múã maân, quên Phaáp bûúác vaâo thúâi kyâ taân luåi. Kõp àïën àêìu nùm Muâi 1955, cuöëi nùm Ngûåa 1954. Taám vaån quên cuå Höì (8 sû àoaân) keáo vïì tiïëp quaãn Thuã àö).
  22. Nhiïìu taác giaã 22 Nhûäng cêu trïn coá in trong caác saách viïët vïì Nguyïîn Bónh Khiïm tûâ trûúác 1945 (Nhaâ xuêët baãn Àaåi La), cuäng nhû coá trong caác baãn Haán - Nöm úã Viïån Viïîn àöng Baác cöí trûúác àêy (chùèng haån caác baãn AB444, AB345, v.v ), nïn coá nhiïìu ngûúâi tin àoá laâ lúâi dûå baáo. Àiïìu àoá cuäng nguå vaâo trong möåt vïë cêu àöëi trûúác àïìn maâ nhên dên muöën noái vïì taâi biïët trûúác cuãa Traång: Lyá hoåc thêm nguyïn Trònh tiïn giaác (Traång Trònh thêm nguyïn lyá hoåc biïët trûúác caác viïåc). Chuáng ta cuäng biïët thïm rùçng núi àêy khi xûa, La Sún phu tûã Nguyïîn Thiïëp, ngûúâi maâ vua Quang Trung tön laâm bêåc thêìy, àaä tûâng vïì thùm, vaâ trong baâi thú Quaá Trònh tuyïìn muåc tûå (Qua thùm àïìn cuä Traång Trònh) àaä xem Traång laâ ngûúâi coá taâi "Huyïìn cú tham taåo hoáa" (Nùæm àûúåc maáy huyïìn vi, xen vaâo cöng viïåc cuãa taåo hoáa). Coân Vuä Khêm Lên, tiïën sô àúâi Hêåu Lï, àaä laâm bia úã àïìn Traång vaâ noái rùçng danh tiïëng Traång "nhû nuái Thaái Sún, sao Bùæc Àêíu, nghòn nùm sau nhû vêîn möåt ngaây". HÖÌNG NHÊÅT
  23. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 23 LYÁ NHÊN TÖNG - ÀÙÅT NÏÌN MOÁNG XÊY NÏÌN GIAÁO DUÅC ÀAÅI HOÅC VIÏÅT NAM Vua Lyá Nhên Töng (sinh nùm 1066, trõ vò tûâ 1072 àïën 1128) laâ võ vua àùåt ra nhiïìu chñnh saách nhùçm chêën hûng àêët nûúác, àõnh quan chïë, khuyïën nöng, àùæp àï chöëng luåt. Àùåc biïåt, öng laâ ngûúâi àêìu tiïn khúãi xûúáng vaâ thûåc hiïån chïë àöå thi cûã vaâ giaáo duåc àaåi hoåc cuãa Àaåi Viïåt nhû töí chûác khoa thi Minh Kinh (1075), lêåp Quöëc Tûã Giaám (1076), töí chûác "thi laåi viïn" nhùçm lûåa choån quan chûác cao cêëp cho böå maáy nhaâ nûúác. Lyá Nhên Töng laâ möåt võ vua nhên aái vaâ coá taâi. Luác lïn ngöi tuy coân nhoã tuöíi, nhûng àûúåc meå yã Lan laâ möåt phuå nûä gioãi trõ nûúác vaâ caác àaåi thêìn taâi gioãi nhû Thaái sû Ly á Àaåo Thaânh, Phuå quöëc Thaái uáy Lyá Thûúâng Kiïåt cuâng nhên dên hïët loâng uãng höå. Búãi vêåy, dûúái triïìu àaåi Lyá Nhên Töng, nûúác Àaåi Viïåt àaä laâm nïn nhûäng chiïën cöng lûâng lêîy caã vïì nöåi trõ lêîn ngoaåi giao, vaâ ngaây caâng trúã nïn huâng maånh. Lyá Nhên Töng coá nhiïìu chñnh saách nhùçm chêën hûng àêët nûúác. Trong lônh vûåc chñnh trõ, ngoaâi viïåc àõnh quan chïë, chia vùn voä laâm chñn phêím tûâ trung ûúng àïën caác àõa phûúng, Lyá Nhên Töng laâ võ vua àêìu tiïn ban haânh lïå dên chuã vúái "Chiïëu cêìu lúâi noái thùèng" (thaáng 4 Bñnh Thòn - 1076) nhùçm huy àöång trñ tuïå cuãa moåi têìng lúáp nhên dên àoáng gopá vaâo cöng cuöåc "trõ quöëc, bònh thiïn haå". Vaâ kïí tûâ àêëy, caác triïìu àaåi àaä kïë thûâa möåt kïë saách trõ quöëc an dên. Vïì kinh tïë, öng laâ ngûúâi rêët quan têm àïën cöng viïåc nhaâ nöng. Viïåc baão vïå trêu boâ, phûúng tiïån saãn xuêët cuãa cû dên nöng
  24. Nhiïìu taác giaã 24 nghiïåp Àaåi Viïåt, lêìn àêìu àûúåc Lyá Nhên Töng àûa vaâo luêåt phaáp. Lyá Nhên Töng àaä hai lêìn xuöëng chiïëu ra lïånh cêëm giïët tröåm trêu. Lyá Nhên Töng laâ ngûúâi àêìu tiïn khúãi xûúáng viïåc àùæp àï phoâng luä, àaä huy àöång dên "àùæp àï úã phûúâng Cú Xaá" (nay laâ àoaån àï söng Höìng úã gêìn cêìu Long Biïn, Haâ Nöåi), nùm 1108. Trong viïåc baão vïå thiïn nhiïn, möi trûúâng sinh thaái àöëi vúái cû dên laâm nöng nghiïåp, thaáng giïng nùm 1126, öng àaä xuöëng chiïëu "Cêëm dên chuáng muâa xuên khöng àûúåc chùåt cêy" vaâ viïåc baão vïå möi trûúâng thiïn nhiïn thaânh phaáp lïånh. Nhûng àiïìu lúán lao, àaáng kïí hún caã cuãa Lyá Nhên Töng, cuãa triïìu àaåi öng, laâ sûå múã àêìu nghiïåp thi cûã vaâ nïìn giaáo duåc cao cêëp cuãa nûúác nhaâ. Tiïëp tuåc sûå nghiïåp mong moãi cuãa vua cha, ngûúâi àùåt nïìn moáng xêy dûång Trûúâng àaåi hoåc quöëc gia vaâo nùm 1070 vúái viïåc lêåp Vùn Miïëu àïí biïíu dûúng Nho giaáo, thúâ Chu Cöng, Khöíng Tûã vaâ caác võ tiïn hiïìn. Nùm, saáu nùm sau, Lyá Nhên Töng laâ ngûúâi àêìu tiïn khúãi xûúáng vaâ thûåc hiïån chïë àöå thi cûã vaâ giaáo duåc àaåi hoåc cuãa Àaåi Viïåt àïí tûâ àoá vïì sau, ngaây caâng àûúåc caác triïìu àaåi nöëi tiïëp hoaân thiïån. Khoa thi àêìu cuãa nïìn giaáo ducå cao cêëp Viïåt Nam àûúåc múã vaâo thaáng 2 nùm êët Maäo, hiïåu Thaái Ninh nùm thûá tû (1075), laâ khoa thi Minh kinh baác hoåc nhùçm tuyïín choån ngûúâi coá taâi vùn hoåc. Khoa naây choån àûúåc mûúâi ngûúâi. Möåt nùm sau, nùm Bñnh Thòn (1076), vua cho lêåp Quöëc Tûã Giaám úã kïë sau Vùn Miïëu (ban àêìu laâ cho caác hoaâng tûã, sau múã röång cho nhûäng ngûúâi gioãi trong thiïn haå vaâo hoåc), vaâ choån nhûäng ngûúâi gioãi, nhûäng nhaâ khoa baãng cho vaâo daåy hoåc. Àêy laâ trûúâng àaåi hoåc àêìu tiïn cuãa nûúác nhaâ. Thaáng 2 nùm Àinh Tyå (1077) laåi töí chûác "thi laåi viïn bùçng pheáp viïët chûä, pheáp tñnh vaâ hònh luêåt", nhùçm lûåa choån quan chûác cao cêëp cho böå maáy nhaâ nûúác. Àêy laâ kyâ thi choån quan laåi àêìu tiïn vúái nöåi dung kiïën thûác tûúng àöëi toaân diïån: vùn, toaán, luêåt phaáp (chñnh trõ).
  25. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 25 Thaáng 8 nùm Bñnh Dêìn (1086) múã khoa thi choån ngûúâi coá taâi vùn hoåc trong nûúác, sung laâm viïåc úã Haân lêm viïån. Khoa thi naây Maåc Hiïín Tñch àöî àêìu, àûúåc böí chûác Haâm lêm hoåc sô. Laâ möåt minh quên, Lyá Nhên Töng cuäng laâ möåt têëm gûúng khöí luyïån, phêën àêëu àaåt àïën àöå "hoåc thûác cao minh, hiïíu sêu àaåo lyá" (Phan Huy Chuá). Chñnh vò vêåy, àaánh giaá töíng quaát vïì öng, caác sûã gia tûâ Lï Vùn Hûu, Ngö Sô Liïn, àïën Phan Huy Chuá, Lï Quyá Àön àïìu cho rùçng, öng laâ "võ vua gioãi", "võ anh quên" cuãa triïìu Lyá. VIÏN NGOÅC LÛU
  26. Nhiïìu taác giaã 26 LÏ THAÁNH TÖNG Lï Thaánh Töng (1442 - 1497) laâ võ vua maâ tïn tuöíi vaâ sûå nghiïåp veã vang àaä gùæn liïìn vúái giai àoaån cûúâng thõnh cuãa Viïåt Nam nûãa cuöëi thïë kyã 15. Trong gêìn 40 nùm laâm vua, öng àaä tiïën haânh nhiïìu caãi caách vïì chñnh trõ, quên sûå, kinh tïë; khúãi xûúáng böå luêåt Höìng Àûác àûúåc xem laâ sûå kiïån àaánh dêëu trònh àöå vùn minh cao cuãa Viïåt Nam; àïì cao nhûäng giaá trõ vùn hoáa dên töåc. Baãn thên öng laâ möåt nhaâ thú lúán, àïí laåi nhiïìu taác phêím coá giaá trõ. Tïn tuöíi vaâ sûå nghiïåp Lï Thaánh Töng gùæn chùåt vúái möåt giai àoaån cûúâng thõnh cuãa Viïåt Nam úã nûãa sau thïë kyã 15. Lï Thaánh Töng tïn laâ Tû Thaânh, hiïåu Thiïn Nam àöång chuã, con thûá tû Lï Thaái Töng, meå laâ Ngö Thõ Ngoåc Dao. Öng sinh ngaây 20 thaáng 7 nùm Nhêm Tuêët (1442) taåi nhaâ öng ngoaåi úã khu àêët chuâa Huy Vùn Haâ Nöåi ngaây nay, mêët ngaây 30 thaáng giïng nùm Àinh Tyå (1497). Lï Thaánh Töng lïn laâm vua nùm 1460, hai lêìn àöíi niïn hiïåu: Quang Thuêån (1460-1469) vaâ Höìng Àûác (1470-1497). Trong gêìn 40 nùm laâm vua, öng àaä àûa triïìu Lï phaát triïín túái àónh cao vïì moåi mùåt: chñnh trõ, xaä höåi, kinh tïë, quöëc phoâng, vùn hoáa. Sûã gia Ngö Sô Liïn khen Lï Thaánh Töng laâ "vua saáng lêåp chïë àöå, múã mang àêët àai, búâ coäi khaá röång, vùn vêåt töët àeåp, thêåt laâ vua anh huâng, taâi lûúåc". Vïì phûúng diïån vùn hoåc, Lï Thaánh Töng la â möåt nhaâ thú lúán, taác phêím öng àïí laåi rêët phong phuá, vûâa thú, vûâa vùn xuöi, vûâa Haán, vûâa Nöm, hiïån coân àûúåc sao cheáp trong caác têåp: Thiïn Nam dû haå (trong àoá coá baâi phuá nöíi tiïëng Lam Sún Lûúng Thuãy phuá), Chêu Cú thùæng thûúãng Chinh Têy kyã haânh, Minh lûúng cêím tuá, Vùn minh cöí xuáy, Quyânh uyïín cûãu ca, Cöí têm baách võnh, Thêåp giúái cö höìn quöëc ngûä vùn
  27. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 27 * Nhaâ caãi töí vaâ xêy dûång àêìy nhiïåt huyïët. Nhúâ sûå uãng höå saáng suöët, quyïët liïåt cuãa nhoám àaåi thêìn Nguyïîn Xñ, Àinh Liïåt , Lï Thaánh Töng àaä bûúác lïn ngai vaâng giûäa luác triïìu chñnh nhaâ Lï àang luåc àuåc mêu thuêîn. Lïn nùæm chñnh quyïìn, Lï Thaánh Töng nhanh choáng chêëm dûát tònh traång phe phaái trong cung àònh, khêín trûúng töí chûác xêy dûång àêët nûúác vúái möåt tinh thêìn caãi caách maånh meä, taáo baåo. Vïì cú cêëu chñnh quyïìn caác cêëp, öng àaä tiïën haânh xoáa boã hïå thöëng töí chûác haânh chñnh cuä thúâi Lï Lúåi tûâ 5 àaåo àöíi thaânh 12 àaåo (tûcá 12 thûâa tuyïn). Bïn caånh caãi töí cú chïë Nhaâ nûúác, Lï Thaánh Töng àùåc biïåt chuá yá caác biïån phaáp phaát triïín kinh tïë, sûãa àöíi chïë àöå thuïë khoáa, àiïìn àõa, khuyïën khñch nöng nghiïåp, tröìng troåt, chùn nuöi, múã àöìn àiïìn, khai khêín àêët hoang. Nhûäng nöî lûåc nhùçm xêy dûång phaát triïín àêët nûúác cuãa Lï Thaánh Töng àaä àûúåc phaãn aánh khaá roä qua caác baâi chiïëu, chó duå do öng ban böë, nhû Chiïëu khuyïën nöng, Chiïëu lêåp àöìn àiïìn, Chiïëu àõnh quan chïë Dûúái thúâi Lï Thaánh Töng, lûåc lûúång quöëc phoâng baão vïå àêët nûúác àûúåc tùng cûúâng huâng hêåu. Trûúác kia, quên àöåi chia laâm 5 àaåo vïå quên, nay àöíi laâm 5 phuã àö àöëc. Möîi phuã coá vïå, súã. Bïn caånh coân coá 2 àaåo nöåi, ngoaåi, göìm nhiïìu ti, vïå. Ngoaâi töí chûác quên thûúâng trûåc, Lï Thaánh Töng coân chuá yá lûåc lûúång quên dûå bõ úã caác àõa phûúng. 43 àiïìu quên chñnh Lï Thaánh Töng ban haânh cho thêëy kyã luêåt quên àöåi cuãa öng rêët nghiïm ngùåt, coá sûác chiïën àêëu cao. * Ngûúâi khúãi xûúáng böå luêåt Höìng Àûác. Böå luêåt Höìng Àûác laâ möåt trong nhûäng thaânh tûåu àaáng tûå haâo nhêët cuãa sûå nghiïåp Lï Thaánh Töng vaâ cuãa caã thúâi àaåi öng. Sûå ra àúiâ cuãa böå luêåt Höìng Àûác àûúåc xem laâ sûå kiïån àaánh dêëu trònh àöå vùn minh cao cuãa xaä höåi Viïåt Nam höìi thïë kyã 15. Lï Thaánh Töng, ngûúâi khúãi xûúáng luêåt Höìng Àûác, laâ ngûúâi thûåc hiïån nghiïm chónh phaáp luêåt àaä ban haânh. Öng àaä thu laåi quyïìn chó huy cuãa töíng quên àö àöëc Lï Thiïåt vò con Lï Thiïåt giûäa ban ngaây phoáng ngûåa trïn àûúâng phöë vaâ dung tuáng gia nö àaánh ngûúâi. Lï Thaánh Töng thûúâng baão vúái caác quan rùçng: "Phaáp luêåt laâ pheáp tùæc chung cuãa Nhaâ nûúác, ta vaâ caác ngûúâi phaãi cuâng tuên theo". * Ngûúâi phaát triïín nhûäng giaá trõ vùn hoáa dên töåc. Vïì phûúng diïån vùn hoaá Lï Thaánh Töng àaä coá cöng taåo lêåp cho thúâi àaåi möåt
  28. Nhiïìu taác giaã 28 nïìn vùn hoáa vúái möåt diïån maåo riïng, khùèng àõnh möåt giai àoaån phaát triïín múái cuãa lõch sûã vùn hoáa dên töåc. Cuâng vúái viïåc xêy dûång thiïët chïë múái, Lï Thaánh Töng àêíy maånh phaát triïín giaáo duåc, àaâo taåo nhên taâi. úã Viïåt Nam thúâi phong kiïën, chûa bao giúâ nïìn giaáo duåc, thi cûã laåi thõnh àaåt cuäng nhû vai troâ cuãa trñ thûác laåi àûúåc àïì cao nhû àúâi Lï Thaánh Töng. Ngoaâi Haân lêm viïån, Quöëc sûã viïån, Nhaâ Thaái hoåc, Quöëc Tûã Giaám laâ nhûäng cú quan vùn hoáa, giaáo duåc lúán. Lï Thaánh Töng coân cho xêy kho bñ thû chûáa saách, àùåc biïåt àaä saáng lêåp Höåi Tao Àaân bao gömì nhûäng nhaâ vùn hoáa coá tiïëng àûúng thúâi maâ Lï Thaánh Töng laâ Tao Àaân chuã soaái. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû cuãa Ngö Sô Liïn, Höìng Àûác quöëc êm thi têåp, Höìng Àûác thiïn haå baãn àöì, Thiïn Nam dû haå laâ nhûäng giaá trõ vùn hoáa tiïu biïíu cuãa triïìu àaåi Lï Thaánh Töng. Noái túái cöng lao cuãa öng àöëi vúái nïìn vùn hoáa dên töåc, khöng thïí khöng kïí àïën möåt viïåc coá yá nghôa lõch sûã maâ öng àaä laâm. Àoá laâ viïåc öng huãy aán minh oan cho Nguyïîn Traäi, cho sûu têìm laåi thú vùn Nguyïîn Traäi àaä bõ tiïu huãy sau vuå aán "Lïå Chi viïn". Chñnh Lï Thaánh Töng àaä cho taåc bia vïì Nguyïîn Traäi: "ûác Trai têm thûúång quang khuï taão" (Têëm loâng ûác Trai saáng tûåa sao Khuï). * Möåt nhaâ thú haâo traáng. Àûáng àêìu höåi vùn hoåc Tao Àaân, Lï Thaánh Töng cuäng dêîn àêìu phong traâo saáng taác. Thú Lï Thaánh Töng àïí laåi khaá nhiïìu vaâ coá giaá trõ cao vïì nöåi dung tû tûúãng. Qua thú öng, chuáng ta khöng chó hiïíu sêu hún nhên caách, têm höìn öng, möåt têm höìn gùæn boá mêåt thiïët vúái non söng, àêët nûúác, vúái nhên dên, vúái nhûäng truyïìn thöëng anh huâng cuãa dên töåc, cuãa Töí töng, maâ coân thêëy àûúåc khñ phaách caã möåt thúâi àang vûún lïn, àêìy haâo traáng: Nùæng êëm nghòn trûúång toãa trïn ngoån cúâ, Khñ thïë ba quên aát caây caáo. Phûúng Àöng Mùåt trúâi moc,å aáng mêy nheå tröi, Phoáng mùæt ngùæm nuái söng muön dùåm. (Buöíi súám tûâ söng Cêëm ài tuêìn biïín Àöng)
  29. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 29 Lï Thaánh Töng laâm vua luác 19 tuöíi. Möåt nùm sau, khi traách löîi cûåu thêìn Ngö Sô Liïn, Nghiïm Nhên Thoå, võ hoaâng àïë 20 tuöíi baão hoå: "Ta múái coi chñnh sûå, sûãa múái àûác tñnh, ngûúi baão nûúác ta laâ haâng phiïn bang cuãa Trung Quöëc thúâi xûa, thïë laâ ngûúi theo àûúâng chïët, mang loâng khöng vua". Àoá laâ tiïëng noái cuãa möåt yá chñ tûå cûúâng dên töåc, àöång lûåc maänh liïåt àûa Lï Thaánh Töng àaåt túái vinh quang trong sûå nghiïåp xêy dûång, phaát triïín àêët nûúác höìi thïë kyã 15.
  30. Nhiïìu taác giaã 30 HOAÂNG THAÁI HÊÅU YÃ LAN YÃ Lan xuêët thên tûâ gia àònh nöng dên laâng Thöí Löîi, löå Bùæc Giang (nay laâ xaä Dûúng Xaá, huyïån Gia Lêm - Haâ Nöåi). Tûúng truyïìn, Vua Lyá Thaánh Töng bùæt gùåp baâ àang dûåa göëc lan, vò caãm mïën sùæc àeåp àaä cho tuyïín vaâo cung lêåp laâm phu nhên, àùåt hiïåu YÃ Lan (dûåa göëc lan). Vua ài àaánh giùåc phûúng Nam, baâ àaä thay chöìng trõ nûúác, sau naây baâ laåi giuáp con (Vua Lyá Nhên Töng) cuâng Lyá Thûúâng Kiïåt àêåp tan cuöåc xêm lûúåc cuãa nhaâ Töëng. Trong luác nhiïëp chñnh, baâ chuá troång cuãng cöë chñnh trõ, quên sûå, chuá troång quyïìn lúåi phuå nûä,v.v. Nhúá ún cöng àûác cuãa baâ, dên chuáng tön baâ laâ "Quan Êm", hiïån coân àïìn thú â baâ úã Haãi Dûúng. YÃ Lan - coá thuyïët cho rùçng tïn thêåt cuãa baâ laâ Lï Thõ Yïën Loan - laâ möåt cö gaái haái dêu, chùn tùçm úã ngoaåi thaânh Thùng Long thúâi Lyá. YÃ Lan ra àúâi úã laâng Thöí Löîi (laâng Suãi sau àöíi laâ Siïu Loaåi, nay laâ xaä Dûúng Xaá, huyïån Gia Lêm - Haâ Nöåi) - nùm naâo khöng roä, sûã saách chó ghi lúâ múâ: baâ mêët úã kinh thaânh Thùng Long vaâo nùm 1117 - trïn dûúái 70 tuöíi - thúâi Lyá Nhên Töng. Saách Möång khï buát àaâm cuãa Thêím Hoaåt coá cheáp "Nhêåt Tön (tûác Lyá Thaánh Töng) mêët, Caân Àûác (Lyá Nhên Töng) lïn, duâng quan laâ Lyá Thûúång Caát (Lyá Thûúâng Kiïåt) va â meå laâ thaái phi Lï Thõ Yïën Loan cuâng coi viïåc nûúác". Cêu chuyïån Yïën Loan vaâo cung vua Lyá, àoá laâ möåt giai thoaåi ngûúâi ngûúâi àïìu nghe, àïìu biïët. Thuúã êëy vaâo nùm Quyá Maäo (1063) Lyá Thaánh Töng àaä àïën böën mûúi tuöíi. Vua chûa coá con trai àïí truyïìn ngöi baáu, àïm ngaây triïìu thêìn lo ngaåi. Vua beân thên haânh ài cêìu tûå khùæp caác chuâa chiïìn, miïëu maåo nhûng khöng hiïåu nghiïåm, Lyá Thaánh Töng lo lùæng cho triïìu àònh nhaâ Lyá vaâ xaä tùæc Àaåi Viïåt. Möåt súám muâa xuên,
  31. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 31 vua vïì viïëng thùm chuâa Dêu (töíng Dûúng quang phuã Thuêån Thaânh) dên laâng múã höåi nghïnh giaá. Thaánh Töng hoaâng àïë cuâng hoâa vaâo dên chuáng trong höåi laâng àöng vui. Trai gaái, giaâ treã caác laâng àïìu ra rûúác vua. Àoaân xa giaá cuãa vua ài àïën àêu, caác laâng lên cêån nö nûác, àöí xö vïì phña êëy. Duy chó cö thön nûä xinh àeåp cuãa laâng Suãi vêîn àiïìm nhiïn haái dêu, xem viïåc ngûå giaá cuãa vua khöng coá quan hïå gò àïën mònh. Cö gaái vêîn miïåt maâi bïn baäi dêu, mùåc cho àoaân ngûå diïîu qua. Lyá Thaánh Töng lêëy laâm laå, beân cho àoâi ngûúâi con gaái coá veã "kiïu cùng" àang àûáng bïn nûúng dêu kïì göëc lan êëy àïën trûúác kiïåu röìng àïí hoãi. Cö gaái ung dung nheå nhaâng túái quyâ têu: Thiïëp laâ con nhaâ ngheâo heân, phaãi laâm luång àêìu tùæt mùåt töëi, phuång dûúäng cha meå coá àêu daám mong ài xem rûúác vaâ nhòn mùåt röìng". Vua thêëy cö gaái ùn mùåc quï muâa, nhûng cûã chó àoan trang dõu daâng, lúâi lúâi phong nhaä, àöëi àaáp phên minh, lïî nghôa khaác hùèn nhûäng ngûúâi con gaái maâ vua àaä tûâng gùåp. Vua yïu vò sùæc, troång vò nïët, nïn cho cö gaái theo long giaá vïì kinh àö. Cö gaái laâng quï àûúåc àoán vïì cung vua êëy laâ Yïën Cö Nûúng xinh àeåp, nïët na cuãa laâng Siïu-Loaåi (Suãi). Nhûng Lyá Thaánh Töng laâ öng vua chùm viïåc nûúác, luön luön thên chinh deåp giùåc. Vua ñt nhaân röîi àïí ngûå túái cung YÃ Lan. Àûúng luác cung YÃ Lan vùæng tiïëng àaân, tiïëng saáo, thò böîng möåt höm sau khi Thaánh Töng ài traãy höåi chuâa Thöí Löîi, cung YÃ Lan laåi nhöån nhõp hún xûa. Yïën Cö Nûúng nhúâ "thöng minh vöën sùén tû trúâi" àûúåc hoåc têåp, trau döìi àaä trúã thaânh möåt cung phi "nöíi danh taâi sùæc möåt thúâi" kinh sûã laâu thöng, vùn chûúng uyïn baác. Lyá Thaánh Töng àem loâng yïu mïën, phong laâm YÃ Lan phu nhên, lêëy tïn cung YÃ Lan vaâ cuäng coá yá kyã niïåm cö gaái àûáng tûåa bïn göëc lan, khi tuên lïånh àïën bïå kiïën buöíi àêìu úã laâng Suãi (Siïu Loaåi). Sau àoá (1066), YÃ Lan sinh haå àûúåc möåt hoaâng tûã lêëy tïn laâ Kiïìn Àûác. Kiïìn Àûác traná cao, tay daâi quaá göëi, thöng minh, tuêën tuá, vua caâng yïu dêëu hún, Yïën Loan àûúåc tön laâ YÃ Lan nguyïn phi - àûáng àêìu caác cung phi, sau thaái hêåu; con trai àûúåc lêåp laâm thaái tûã. Nùm Kyã Dêåu (1069), Lyá Thaánh Töng thên chinh ài àaánh giùåc ngoaåi xêm. Trong khi vua cuâng Lyá Thûúâng Kiïåt úã ngoaâi biïn cûúng, YÃ Lan nguyïn phi àaãm àang, chùm lo quöëc sûå, trõ nûúác àiïìu
  32. Nhiïìu taác giaã 32 khiïín coá kyã cûúng khiïën thêìn dên thaán phuåc, coäi nûúác àûúåc yïn vui. Lyá Thaánh Töng tûâ ngoaâi biïn aãi àaánh trêån lêu ngaây khöng thùæng, chaán naãn ruát quên quay vïì. Vïì chûa àïën núi, nghe dên chuáng Chêu Cû Liïn (Tiïn Lûä, Haãi Hûng) ca ngúåi nguyïn phi YÃ Lan úã nhaâ trõ nûúác rêët gioãi, loâng dên caãm hoáa, àûúåc suy tön laâ baâ Quan Êm, vua Thaánh Töng tûå traách mònh: "Nguyïn phi laâ àaân baâ coân laâm àûúåc nhû thïë, ta laâ àaân öng haá thua sao! Vua laåi tiïëp tuåc trúã ra àaánh giùåc, lêìn naây thùæng trêån. Nùm àoá, muâa haå vua àem quên vïì ca khuác khaãi hoaân, àaåi xaá cho thiïn haå, giaãm thuïë khoáa, phaát tiïìn luåa, thoác cho dên ngheâo. YÃ Lan rêët nhên tûâ daåy con ngoan, àaâo taåo con trúã thaânh möåt nhaâ vua anh minh sau naây; laåi lo cho dên giaâu nûúác maånh, yïu thûúng nhên dên àûúåc moåi ngûúâi kñnh phuåc. Nùm Nhêm Tyá (1072) thaáng giïng muâa xuên, Lyá Thaánh Töng mêët úã àiïån Höåi Tiïn. Hoaâng thaái tûã Kiïìn Àûác lïn ngöi vua, tûác vua Lyá Nhên Töng. Khi êëy vua múái lïn baãy, tön meå laâ YÃ Lan nguyïn phi lïn laâm Linh Nhên hoaâng thaái hêåu. YÃ Lan vûâa giuáp coi triïìu chñnh, vûâa laâm nhiïåm vuå baâ meå daåy döî con. Trong khi vua coân thú êëu, YÃ Lan àiïìu khiïín caã quöëc gia, cuâng tïí tûúáng Lyá Thûúâng Kiïåt chuã trûúng àaánh quên Töëng xêm lûúåc. Hai lêìn quên Töëng àïën (1075, 1077) vua Lyá Nhên Töng chûa quaá 10 tuöíi, YÃ Lan àaä cuâng Thaái sû Lyá Àaåo Thaânh lo viïåc binh lûúng chuyïín ra tiïìn tuyïën. Trong luác Töí quöëc lêm nguy YÃ Lan àaä cuâng Lyá Thûúâng Kiïåt giûä vûäng giang sún, xaä tùæc; cöng êëy àúâi sau coân nhùæc maäi. YÃ Lan xuêët thên laâ möåt thön nûä, nïn hiïíu thêëu nhûäng khöí àau cuãa ngûúâi phuå nûä nöng dên vò ngheâo khöí phaãi àem thên gaán núå cho nhaâ giaâu, baâ cho xuêët cuãa trong kho chuöåc vïì, vaâ xêy dûång chöìng con haånh phuác cho hoå. Vïì viïåc naây Ngö Sô Liïn àaä coá lúâi baân: "Con gaái ngheâo àïën nöîi phaãi àúå mònh laâm mûúán, con trai ngheâo àïën nöîi khöng vúå àoá laâ cuâng dên cuãa thiïn haå. Thaái hêåu (tûác YÃ Lan) àöíi mïånh cho hoå cuäng laâ viïåc nhên chñnh vêåy!". YÃ Lan khöng nhûäng sûãa sang viïåc quöëc chñnh, tùng cûúâng quên àöåi, böë phoâng, chùm lo viïåc múã mang dên trñ, viïåc thi cûã hoåc haânh vaâ coân ban haânh nhiïìu àiïìu ñch quöëc lúåi dên. YÃ Lan coân khuyïn vua laâm àiïìu thiïån, trõ àiïìu aác. Baâ hiïíu nhûäng gian nan cuãa nöng dên khi viïåc
  33. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 33 nöng trang caây bûâa khöng coá trêu caây. YÃ Lan baão vua phaåt töåi nùång nhûäng keã tröåm trêu vaâ giïët trêu bûâa baäi; coá lêìn baâ àaä noái vúái vua: "Gêìn àêy ngûúâi kinh thaânh vaâ laâng êëp àaä coá keã tröën ài chuyïn nghïì tröåm trêu. Nöng dên cuâng quêîn. Mêëy nhaâ phaãi caây chung möåt trêu. Trûúác àêy, ta àaä tûâng maách viïåc êëy, vaâ nhaâ nûúác àaä ra lïånh cêëm. Nhûng nay viïåc giïët trêu laåi coá nhiïìu hún trûúác". Nhên Töng beân ra lïånh phaåt rêët nùång nhûäng ngûúâi tröåm vaâ giïët trêu, phaåt caã vúå con vaâ haâng xoám vò töåi khöng töë giaác. Söëng trong lêìu son, gaác tña maâ luác naâo YÃ Lan cuäng khöng quïn àïën ngûúâi ngheâo, YÃ Lan vêîn chùm soác àïën àúâi söëng cuâng cûåc cuãa nöng dên lao àöång. Cuäng nhû Lyá Thaánh Töng, YÃ Lan thûúâng phaát chêín thoác luáa cho keã ngheâo. Baâ suâng àaåo Phêåt, ûa laâm viïåc tûâ thiïån lêåp nhiïìu àònh chuâa. Baâ thûúâng lui túái caác àònh chuâa, trao àöíi vúái caác tùng ni thuyïët giaáo àaåo Phêåt. Nùm 1096, baâ baây cöî chay úã chuâa Khai Quöëc (tûác sau laâ chuâa Trêën Quöëc úã Thùng Long) thïët caác sû. Tiïåc xong, baâ ngöìi kï cûáu àaåo Phêåt vúái caác võ sû giaâ hoåc röång. Baâ hoãi vïì nguöìn göëc àaåo Phêåt úã caác nûúác vaâ úã ta. Baâ coá oác phaán àoaán àoâi hoãi caác sû "noái coá saách maách coá chûáng". Chñnh nhúâ cêu chuyïån giûäa baâ vaâ caác võ sû thúâi Lyá (saách Thiïn uyïín têåp anh ngûä luåc àúâi Trêìn coân ghi laåi tûúâng têån chuyïån naây), maâ àïën nay ta coân biïët göëc tñch sûå truyïìn baá àaåo Phêåt vaâo nûúác ta. Coá lêìn baâ àïën chuâa Phöí Minh (Tûâ Liïm) tranh luêån vúái sû Thöng Biïën vïì nhûäng àiïìu cuãa Phêåt giaáo. Baâ cuäng coá laâm nhûäng baâi kinh, coá cêu kïå coân truyïìn laåi àïën ngaây nay: Sùcæ laâ khöng, khöng tûác sùæc Khöng laâ sùæc, sùæc tûác khöng Sùæc? Khöng? thöi mùåc caã, Múái thêëu àûúåc chên töng Laâ möåt nûä nöng dên ngheâo, àûúåc hûúãng phuá quyá vinh hoa, baâ vêîn cho laâ àiïìu "sùæc sùæc, khöng khöng", àoá laâ phuâ vên Baâ laâ möåt ngûúâi phuå nûä vûúng giaã, ngoåc ngaâ vaâng son khöng laâm vêín àuåc
  34. Nhiïìu taác giaã 34 têm höìn baâ, cuäng laâ möåt phuå nûä hiïëm coá trong lõch sûã nghòn nùm trûúác. Ngaây 25 thaáng 7 nùm Àinh Dêåu, Höåi tûúâng àaåi khaánh nùm thûá 8 (1117) àúâi Lyá Nhên Töng, baâ mêët, àûúåc hoãa taáng, dêng thuåy laâ Phuâ Thaánh Linh Nhên Hoaâng thaái hêåu, mai taáng úã Thoå Lùng phuã Thiïn Àûác. Hiïån nay coân miïëu thúâ baâ úã hai xaä Cêím Àúái vaâ Cêím Cêìu huyïån Gia Löåc, tónh Haãi Dûúng. ÀOAÂN MINH TUÊËN
  35. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 35 HAÃI THÛÚÅNG LAÄN ÖNG LÏ HÛÄU TRAÁC Haãi Thûúång Laän Öng Lï Hûäu Traác (1720 - 1791) laâ àaåi danh y coá àoáng goáp lúán cho nïìn y hoåc dên töåc Viïåt Nam. Öng àïí laåi nhiïìu taác phêím lúán nhû Haãi thûúång y töng têm lônh göìm 22 têåp, 66 quyïín chùæt loåc tinh hoa cuãa y hoåc cöí truyïìn, caác cuöën Lônh Nam baãn thaão, Thûúång kinh kyá sûå khöng chó coá giaá trõ vïì y hoåc maâ coân coá giaá trõ vùn hoåc, lõch sûã, triïët hoåc. Lï Hûäu Traác hiïåu laâ Haãi Thûúång Laän Öng1. Sinh ngaây 12 thaáng 11 nùm Canh Tyá (11-12-1720) taåi thön Vùn Xaá, laâng Liïu Xaá, huyïån Àûúâng Haâo, phuã Thûúång Höìng, tónh Haãi Dûúng. Nay laâ xaä Hoaâng Hûäu Nam huyïån Yïn Myä, tónh Haãi Dûúng. Tuy nhiïn, öng söëng nhiïìu (tûâ nùm 26 tuöíi àïën luác mêët) úã quï meå xûá Bêìu Thûúång, xaä Tônh Diïåm, huyïån Hûúng Sún, tónh Haâ Tônh, nay laâ xaä Sún Quang, huyïån Hûúng Sún vaâ cuäng qua àúâi úã àêy vaâo ngaây rùçm thaáng giïng nùm Tên Húåi (1791) thoå 71 tuöíi. Möå öng nay coân nùçm úã Khe nûúác caån chên nuái Minh Tûâ thuöåc huyïån Hûúng Sún (caách phöë Chêu huyïån lyå Hûúng Sún 4 cêy söë). Lï Hûäu Traác laâ con thûá baãy cuãa Lï Hûäu Mûu vaâ baâ Buâi Thõ Thûúãng. Doâng hoå cuãa öng coá truyïìn thöëng khoa baãng; öng nöåi, baác, chuá (Lï Hûäu Kiïìu), anh vaâ em hoå àïìu àöî tiïën sô vaâ laâm quan to. Cha Lï Hûäu Traác àöî àïå tam giaáp tiïën sô laâm Thõ lang Böå Cöng triïìu Lï Duå Töng, gia phong chûác ngûå sûã, tûúác baá, khi mêët àûúåc truy tùång Thûúång thû. 1 Haãi Thûúång Laän Öng: Haãi Thûúång laâ hai chûä àêìu cuãa tónh Haãi Dûúng vaâ phuã Thûúång Höìng quï cha vaâ cuäng laâ xaä Bêìu Thûúång quï meå. Laän öng nghôa laâ "öng lûúâi", nguå yá lûúâi biïëng vúái danh lúåi.
  36. Nhiïìu taác giaã 36 Nùm Kyã Muâi (1739) Lï Hûäu Traác 20 tuöíi thò cha qua àúâi, öng rúâi kinh thaânh vïì nhaâ, vûâa tröng nom gia àònh vûâa chùm chó àeân saách, thi vaâo tam trûúâng, sau àoá khöng thi nûäa. Nùm 1739 cuäng laâ nùm múã ra quy mö lúán cuãa phong traâo nöng dên nöíi dêåy chöëng phong kiïën, chó möåt nùm sau (1740) nghôa quên cuãa Hoaâng Cöng Chêët àaánh saát huyïån öng. Chaâng thû sinh treã tuöíi Lï Hûäu Traác àang mï maãi àeân saách phaãi laánh ài núi khaác àoåc saách. Coá ngûúâi thêëy thïë àaä baão öng "Binh lûãa khùæp núi, con trai thúâi loaån haá chõu giaâ àúâi úã trong phoâng saách maäi sao?" vaâ khuyïn öng nïn theo nghïì voä. Tûâ àoá öng vûâa duâi maâi kinh sûã vûâa nghiïn cûáu binh thû. Sau nhúâ êín sô hoå Vuä úã Àùång Xaá daåy vuä thuêåt êm dûúng (pheáp boái toaán àöån söë), öng "nghiïn cûáu trong vaâi nùm cuäng biïët àûúåc àaåi khaái, múái àeo gûúm toâng quên àïí thñ nghiïåm sûác hoåc cuãa mònh" (Tûåa "Têm lônh"). Chiïën tranh phong kiïën àaä gêy àau thûúng chïët choác cho biïët bao nhiïu gia àònh laâng xoám, noá khöng àem laåi gò cho nhên dên, cho àêët nûúác; àaä laâm cho Lï Hûäu Traác chaán naãn muöën ra khoãi quên àöåi, nïn öng àaä nhiïìu lêìn tûâ chöëi sûå àïì baåt cuãa tûúáng nhaâ Trõnh. Öng nhêån ra theo Lï hay Trõnh cuäng laâ chñ theo àuöíi chiïën tranh "cöët nhuåc tûúng taân"; caái chñ maånh "xung Ngûu Àêíu" cuãa öng cuäng hoáa "ngöng cuöìng" maâ thöi. (Àoåc baâi thú trong lúâi tûåa böå "Têm lônh"). Cho nïn nùm 1746 khi ngûúâi anh úã Hûúng Sún mêët, öng liïìn viïån cúá vïì nuöi meå giaâ, chaáu nhoã thay anh, àïí xin ra khoãi quên àöåi, thûåc sûå "beã tïn cúãi giaáp" theo àuöíi chñ hûúáng múái. Lï Hûäu Traác bõ bïånh tûâ luác úã trong quên àöåi, giaãi nguä vïì phaãi gaánh vaác cöng viïåc vêët vaã "trùm viïåc àöí döìn vaâo mònh, sûác ngaây möåt yïëu" (Lúâi tûåa "Têm lônh"), laåi súám khuya àeân saách khöng chõu nghó ngúi, sau mùæc caãm nùång, chaåy chûäa túái hai nùm maâ khöng khoãi. Sau nhúâ lûúng y Trêìn Àöåc, ngûúâi Nghïå An laâ bêåc laäo nho, hoåc röång biïët nhiïìu nhûng thi khöng àöî, trúã vïì hoåc thuöëc, nhiïåt tònh chûäa khoãi. Trong hún möåt nùm chûäa bïnh,å nhên khi raãnh röîi öng àoåc saách thuöëc "Phuâng thõ cêím nang" hiïíu àûúåc chöî sêu xa cuãa saách thuöëc. Öng Trêìn Àöåc thêëy laå, muöën àem hïët caái hiïíu thêëu vïì y hoåc
  37. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 37 truyïìn cho öng. Vöën laâ ngûúâi thöng minh hoåc röång, öng mau choáng hiïíu sêu y lyá, tòm thêëy sûå say mï úã saách y hoåc, nhêån ra nghïì y khöng chó lúåi ñch cho mònh maâ coá thïí giuáp ngûúâi àúâi, nïn öng quyïët chñ hoåc thuöëc. ÚÃ Hûúng Sún, öng laâm nhaâ caånh rûâng àùåt tïn hiïåu Laän öng (öng lûúâi) yá noái lûúâi biïëng, chaán gheát cöng danh, tûå giaãi phoáng mònh khoãi sûå raâng buöåc cuãa danh lúåi, cuãa quyïìn thïë, tûå do nghiïn cûáu y hoåc, thûåc hiïån chñ hûúáng maâ mònh yïu thñch gùæn boá. Giûäa caãnh thiïn nhiïn tônh mõch cuãa nuái rûâng Hûúng Sún, súám khuya mï maãi àoåc caác saách thuöëc: Y hoåc nhêåp mön, Caãnh nhacå toaân thû, Nam dûúåc thêìn hiïåu (cuãa Tuïå Tônh), Baão sinh diïåu toaãn yïëu thêåt laâ: Saá chi vinh nhuåc viïåc àúâi, Àem thên àaåo nghôa vaâo núi lêm tuyïìn. (Bêët can vinh nhuåc sûå Baão àao nhêåp cuâng lêm. An bêìn - Y lyá thêu nhaân) Haãi Thûúång Laän Öng muöën tòm thêìy, tòm baån àïí hoåc thïm nhûng núi nuái rûâng heão laánh "trïn khöng coá thêìy gioãi àïí hoåc, dûúái khöng coá baån hiïìn giuáp, chó möåt mònh noái vúái mònh, tûå hoãi tûå àaáp moâ mêîm tûúãng tûúång àuã thûá" (Lúâi tûåa "Têm lônh") àïí tòm ra chên lyá. Sau öng nhúâ möåt öng lang úã laâng bïn ài laåi thên mêåt, giuáp öng giaãi àaáp nhûäng mùæc múá, vaâi ba nùm sau öng àaä chûäa àûúåc möåt söë bïånh thöng thûúâng trong gia àònh vaâ laâng xoám. Muâa thu nùm Bñnh Tyá (1754) Lï Hûäu Traác ra kinh àö mong tòm thêìy àïí hoåc thïm vò öng thêëy y lyá mïnh möng nhûng khöng gùåp àûúåc thêìy gioãi, öng àaânh boã tiïìn mua möåt söë phûúng thuöëc gia truyïìn, trúã vïì Hûúng Sún "tûâ khûúác sûå giao du, àoáng cûãa àïí àoåc saách" (Tûåa "Têm lônh"), vûâa hoåc têåp vaâ chûäa bïånh. Mûúâi nùm sau tiïëng tùm cuãa öng àaä nöíi úã vuâng Hoan Chêu (Nghïå An). Sau mêëy chuåc nùm têån tuåy vúái nghïì nghiïåp, Haãi Thûúång Laän Öng àaä nghiïn cûáu rêët sêu lyá luêån Trung y qua caác saách kinh àiïín:
  38. Nhiïìu taác giaã 38 Nöåi kinh, Nam kinh, Thûúng haân, Kim quyä; tòm hiïíu nïìn y hoåc cöí truyïìn cuãa dên töåc; kïët húåp vúái thûåc tïë chûäa bïånh phong phuá cuãa mònh, öng hïå thöëng hoáa tinh hoa cuãa lyá luêån Àöng y cuâng vúái nhûäng saáng taåo àùåc biïåt qua viïåc aáp duång lyá luêån cöí àiïín vaâo àiïìu kiïån Viïåt Nam, àuác kïët nïìn y hoåc cöí truyïìn cuãa dên töåc. Sau hún chuåc nùm viïët nïn böå "Laän öng têm lônh" göìm 28 têåp, 66 quyïín bao göìm àuã caác mùåt vïì y hoåc: Y àûác - Y lyá, Y thuêåt, Dûúåc, Di dûúäng. Phêìn quan troång nûäa cuãa böå saách phaãn aãnh sûå nghiïåp vùn hoåc vaâ tû tûúãng cuãa Haãi Thûúång Laän Öng. Ngaây 12 thaáng giïng nùm Caãnh Hûng 43 (1782) Laän öng nhêån àûúåc lïånh chuáa triïåu vïì kinh. Luác naây öng àaä 62 tuöíi, sûác cuäng yïëu laåi laâ ngûúâi chùm lo chûäa bïånh cho trùm hoå, nhêët laâ öng àaä quyïët chñ xa laánh cöng danh, theo àuöíi nghiïåp y àaä mêëy chuåc nùm nïn öng nhêån chiïëu chó cuãa chuáa Trõnh vúái têm traång vûâa lo lùæng, vûâa chaán naãn; maäi sau nghô àïën böå "Têm lônh" chûa in àûúåc, maâ öng "khöng daám truyïìn thuå riïng ai, chó muöën àem ra cöng böë cho moåi ngûúâi cuâng biïët, nhûng viïåc thò nùång sûác laåi moãng, khoá maâ laâm àûúåc" (Thûúång kinh kyá sûå), nïn öng hy voång lêìn ài ra kinh àö coá thïí thûåc hiïån viïåc in böå saách, phêìn "con caái trong nhaâ cuäng hïët sûác van naâi", öng taåm laâm vui tûâ giaä gia àònh, hoåc troâ rúâi Hûúng Sún lïn àûúâng. Ra kinh vaâo phuã chuáa xem maåch vaâ kï àún cho thïë tûã Trõnh Caán, öng àûúåc Trõnh Sêm khen "hiïíu sêu y lyá" ban thûúãng cho öng 20 xuêët lñnh hêìu, vaâ böíng löåc ngang vúái chûác quan kiïím soaát böå Höå àïí giûä öng laåi. Nhûng Laän öng thêëy nïëu nhêån thûúãng chõu ún thò khoá loâng rúâi kinh àö trúã laåi Hûúng Sún àûúåc, nïn öng giaã öëm khöng vaâo chêìu, sau laåi viïån cúá tuöíi giaâ mùæt hoa, tai àiïëc thûúâng öëm yïëu àïí àûúåc troå úã ngoaâi. Boån ngûå y ghen tyå vúái Laän öng khöng chõu chûäa theo àún cuãa öng, nïn thïë tûã khöng khoãi, öng biïët thïë nhûng khöng hïì thùæc mùæc vúái boån thêìy thuöëc thiïëu lûúng têm naây, mùåt nûäa öng khöng thêåt nhiïåt tònh chûäa, kïët quaã àïí súám thoaát khoãi voâng cûúng toãa cuãa quyïìn thêìn, danh lúåi.
  39. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 39 Thúâi gian úã kinh àö, Laän öng muöën vïì thùm cöë hûúng Haãi Dûúng cuãa mònh, nhûng maäi àïën thaáng 9 nùm 1782, sau chuáa Trõnh múái cho pheáp öng vïì. Sau hún 20 nùm xa caách, àûúåc trúã vïì maãnh àêët "chön nhau cùæt röën". Àang söëng giûäa quï hûúng, öng laåi coá lïånh triïåu vïì kinh vò Trõnh Sêm öëm nùång. Nhêån àûúåc lïånh triïåu, öng àaânh phaãi rúâi quï hûúng. Vïì kinh öng chûäa cho Trõnh Sêm khoãi vaâ cuäng miïîn cûúäng chûäa tiïëp cho Trõnh Caán. Trõnh Sêm laåi troång thûúãng cho öng. Öng bùæt buöåc phaãi nhêån nhûng buång nghô: "Mònh tuy khöng phaãi àaä boã quïn viïåc êín cû, nhûng nay haäy taåm nhêån phêìn thûúãng röìi sau vûát ài cuäng àûúåc" (Thûúång kinh kyá sûå). Trõnh Sêm chïët vò bïånh lêu ngaây sûác yïëu, Trõnh Caán lïn thay, nhûng Trõnh Caán cuäng öëm dai dùèng nïn "khñ lûåc khö kiïåt", khoá loâng khoãe àûúåc, laåi noáng loâng trúã vïì Hûúng Sún, Laän öng àang tòm kïë thoaái lui, thò may coá ngûúâi tiïën cûã möåt lûúng y múái, öng liïìn lêëy cúá ngûúâi nhaâ öëm nùång rúâi kinh. Haãi Thûúång Laän Öng trúã vïì Hûúng Sún bùçng àûúâng thuãy, nhûng súå triïìu àònh bùæt trúã laåi öng phao tin ài àûúâng böå. Thoaát khoãi kinh àö öng sung sûúáng nhû "chim söí löìng, caá thoaát lûúái", loâng chó muöën "bay nhanh" vïì quï nhaâ: Lïn àûúâng tûâ giaä long lêu Gûúm àaân nûãa gaánh ra ngay àö thaânh, Ngûåa quen àûúâng cuä vïì nhanh, Quay thuyïìn khoá luác lïnh àïnh giûäa doâng. Mêy qua àûúâng àïí búát nöìng Nuiá non múã mùåt nhû loâng vò ai Xanh xanh möåt daãi non àoaâi Giöëng non ta cuä chó vaâi hoân thöi. (Thûúång kinh kyá sûå). Ngaây 2 thaáng 11 (nùm 1782) Laän öng vïì àïën Hûúng Sún.
  40. Nhiïìu taác giaã 40 Gêìn möåt nùm söëng giûäa kinh àö phong kiïën biïët bao cöng danh phuá quyá löi keáo, nhûng öng "thung dung" ra ài laåi "ngêët ngûúãng" trúã vïì, loâng trong khöng hïì àuåc, chñ lúán khöng hïì súân. Nùm 1783 öng viïët xong têåp "Thûúång kinh kyá sûå" ghi laåi tó mó chuyïën ài kinh, têåp kyá êëy laâ möåt taác phêím vùn hoåc vö cuâng quyá giaá. Mùåc dêìu tuöíi giaâ, cöng viïåc laåi nhiïìu: chûäa bïånh, daåy hoåc, nhûng öng vêîn tiïëp tuåc chónh lyá, böí sung, viïët thïm (têåp Vên khi bñ àiïín, nùm 1786) àïí hoaân chónh böå "Têm lônh". Haãi Thûúång Laän Öng Lï Hûäu Traác khöng chó laâ danh y coá cöëng hiïën to lúán cho nïìn y hoåc dên töåc, öng coân laâ möåt nhaâ vùn, nhaâ thú, nhaâ tû tûúãng lúán cuaã thúâi àaåi.
  41. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 41 HAÂ TÖNG MUÅC, MÖÅT TAÂI NÙNG LÖÎI LAÅC, MÖÅT TÊËM LOÂNG Haâ Töng Muåc (Tön Muåc) sinh ngaây 25-9 nùm Quyá Tyå (1653) mêët ngaây 7-3 Àinh Húåi (1707) tûå Hêåu Nhû, hiïåu Thuêìn Nhû, Chuyïët Trai, Àön Phuã; laâ möåt danh thêìn nöíi tiïëng triïìu Lï, coá nhiïìu cöng traång to lúán àöëi vúái àêët nûúác, laâ ngûúâi coá ên tònh sêu nùång vúái quï hûúng trong àaåo lyá truyïìn thöëng Viïåt Nam vaâ coá tû tûúãng àöíi múái, dên chuã. Laâng quï öng, laâng Tónh Thaåch, huyïån Thiïn Löåc (nay laâ xaä Tuâng Löåc, huyïån Can Löåc), tónh Haâ Tônh nùçm úã phña nam Höìng Lônh, laâ möåt laâng quï giaâu truyïìn thöëng yïu nûúác. Vuâng êëy coân coá nhiïìu danh nhên vùn hoáa, nhiïìu bêåc trung liïåt nhû Àùång Dung, Àùång Têët Dongâ hoå Haâ cuãa öng laâ möåt doâng hoå khoa baãng, caác àúâi àïìu coá ngûúâi laâ truå cöåt cuãa àêët nûúác, nhû cuå Haâ Töng Trònh (1434 - 1511) tûâng laâ thûúång thû böå Binh, böå Hònh, böå Cöng, Tïë tûãu Quöëc Tûã Giaám thúâi Lï sú. Baãn thên Haâ Töng Muåc laâ möåt kiïån tûúáng chöën khoa trûúâng. Öng àöî tiïën sô nùm 1688, laåi àöî àêìu kyâ thi ûáng chïë, tûác kyâ thi daânh cho caác tiïën sô úã àiïån Vaån Thoå, àêìu baâi do chñnh nhaâ vua ra. Mêëy nùm sau, Haâ Töng Muåc laåi thi àöî khoa Àöng Caác laâ khoa thi àùåc biïåt chó daânh cho nhûäng ngûúâi àaä àöî tiïën sô vaâ àang laâm quan. Öng tûâng giûä caác chûác quan nhû: Laiå khoa cêëp sûå trung (kiïím tra cöng viïåc quan laåi, töí chûác); Nöåi taán (daåy hoåc cho con, chaáu vua chuáa); Thuãy sû; Biïn tu quöëc sûã quaán; Àöëc àöìng (trêën giûä) hai xûá Tuyïn - Hûng; Phuã doaän phuã Phuång Thiïn (àûáng àêìu kinh àö); Chaánh sûá; Taã thõ lang böå Hònh (àûáng thûá hai sau thûúång thû, haâng tam phêím).
  42. Nhiïìu taác giaã 42 Thúâi àaåi cuãa Haâ Töng Muåc laâ thúâi àaåi suy vong cuãa nhaâ Lï, thûåc quyïìn thuöåc vïì hoå Trõnh, nhaâ Thanh thûúâng xuyïn lùm le xêm lûúåc, trong nûúác röëi loaån, àaåo lyá suy vi. Sûå quêåt cûúâng vaâ àaåo lyá töët àeåp cuãa dên töåc êín taâng trong nhên dên vaâ àûúåc thïí hiïån maånh meä búãi nhûäng trung chñnh thêìn hiïëm hoi nhû Haâ Töng Muåc. Vúái taâi nùng löîi laåc cuãa mònh, Haâ Töng Muåc àaä àoáng goáp rêët xûáng àaáng àïí giaãi quyïët möëi hoåa ngoaåi xêm, giûä yïn àêët nûúác, phaát triïín kinh tïë - xaä höåi úã núi öng cai quaãn. Nùm 1699, nhaâ Thanh xêm lêën Baoã Laåc (Cao Bùçng), Haâ Töng Muåc vaâ Nguyïîn Haânh àaä lui àûúåc giùåc trong cuöåc àêëu tranh ngoaåi giao vúái Sêìm Trò Phûúång. Nùm 1703, ài sûá sang Trung Quöëc, Haâ Töng Muåc àaä hoaân thaânh xuêët sùæc nhiïåm vuå, giûä àûúåc hoâa hiïëu hai nûúác, khiïën vua nhaâ Thanh Khang Hy hïët sûác caãm phuåc, tùång cho möåt bûác àaåi tûå do chñnh Khang Hy viïët "Nhûúåc xung hiïn", khùæc göî vaâ sún son taåi Trung Quöëc, hiïån coân giûä taåi àïìn thúâ Haâ Töng Muåc úã quï. Ba chûä àoá coá nghôa laâ "khiïm nhûúâng, trñ tuïå, chñ khñ cao caã". Haâ Töng Muåc laâ möåt taác giaã cuãa "Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn". Àaánh giaá cöng traång cuãa Haâ Töng Muåc, caác triïìu Lï, Nguyïîn àaä coá taám àaåo sùæc phong. Sùæc phong nùm Chñnh Hoâa 14 (1693) viïët: "Sùæc ban Haâ Töng Muåc ngûúâi coá têm thuêåt, gioãi gaánh vaác viïåc cöng, am tûúâng vïì tûâ chûúng". Sùæc phong nùm Vônh Thõnh thûá ba (1707) viïët: "Sùæc quang tiïën Vinh löåc àaåi phu böìi tuång Hònh böå Taã thõ lang Hoan lônh nam Haâ Töng Muåc, dûå truáng tiïën sô, traãi giûä caác chûác; phuång sûå lêu nùm, ài sûá phûúng bùæc, chùm lo viïåc nûúác coá cöng, nay mêët khi taåi chûác, thûåc àaáng xoát thûúng". Chuêín y tùång: Àùåc tiïën Kim tûã Vinh löåc àaåi phu (haâm chaánh nhêët phêím) Cöng böå thûúång thû, Hoan lônh tûã. Àùåt thuåy (tïn sau khi chïët) laâ Mêîn Àaåt.
  43. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 43 Tuy nhiïn, àiïìu chuáng töi muöën nhêën maånh laâ têëm loâng ên tònh vaâ tû tûúãng dên chuã, cöng bùçng, yïu thûúng con ngûúâi bao la cuãa Haâ Töng Muåc. Coá hai dêîn chûáng rêët sinh àöång. Möåt laâ, khi öng coân söëng, nhên dên àaä lêåp àïìn thúâ, goåi laâ Sinh tûâ. Trong bia Suâng chó coân lûu úã xaä Tuâng Löåc (cúä 200 x 400 cm) àaä àûúåc GS. Haâ Vùn Têën dõch coá àoaån viïët: "Cöng (Haâ Töng Muåc) sinh ra tñnh trúâi dônh ngöå, baãy, taám tuöíi àaä thöng Thi, Lïî Cöng àöëi vúái quï hûúng ún sêu, àûác daây; coá nhiïìu cöng trûâ tai hoåa, xoám laâng àïìu böåi phuåc, xin tön thúâ cöng vaâ phu nhên laâm hûúng töí phuå mêîu ". Àaáp laåi thõnh tònh naây, Haâ Töng Muåc noái: "Viïåc trung cêìn àöëi vúái nûúác, viïåc hiïëu thuêån àöëi vúái nhaâ, ùn úã hoâa muåc vúái dên laâng laâ chûác phêån àûúng nhiïn cuãa töi vêåy. Sau naây keã hêåu sinh coá chñ thò noi theo, coá loâng thò caãm nhêån. Ngaây nay moåi ngûúâi àaä suy nghô nhû vêåy (lêåp sinh tûâ) cuäng laâ leä trúâi, loâng ngûúâi. Nay xin tûå taå" (Lúâi kyá vïì viïåc suy tön). Haâ Töng Muåc khöng coi baãn thên mònh laâ troång. Caái àaáng troång laâ leä trúâi, loâng ngûúâi. Caái àiïìu öng muöën hêåu sinh caãm nhêån vaâ noi theo cuäng chñnh laâ chöî àoá. Haâ Töng Muåc mêët úã tuöíi 55, caái tuöíi àaä "tri thiïn mïånh". Àiïìu öng nhúá àêìu tiïn laâ nhúá vïì hai ngûúâi meå: "Danh voång vaâ sûå nghiïåp cuãa ta laâ nhúâ úã hai ngûúâi meå. Möåt baâ sinh ra ta vaâ möåt baâ hoå Àöî (meå vúå) cêìn àûúåc ghi nhêån vaâ tïë tûå cuâng töí tiïn muön àúâi". Àoá laâ möåt àoaån trñch trong di chuác. Trong di chuác naây, hoåc giaã Phaåm Phuá Bùçng coi laâ "quöëc baão" coân thêëy öng quaãn lyá chùåt cheä tûâng quan tiïìn, thûúác ruöång, chia cho con chaáu, biïëu tùång ngûúâi ngheâo phên minh. ÚÃ thúâi buöíi "nhêët nam viïët hûäu, thêåp nûä viïët vö" (duâ möåt trai cuäng laâ coá, duâ 10 gaái cuäng la â khöng), thò Haâ Töng Muåc àaä chia àïìu taâi saãn cho böën con trai, gaái bùçng nhau. Khöng nhûäng thïë, öng coân chuá yá àïën tñnh nïët, hoaân caãnh, sûå hy sinh cuãa tûâng ngûúâi. Cö con gaái Haâ Thõ Thuåy vò taân têåt nïn àûúåc chia thïm möåt mêîu ruöång; thûúãng cho con gaái Haâ Thõ Chuyïn möåt mêîu àïí mua sùæm quêìn aáo (vò cö naây tùçn tiïån, lo viïåc nhaâ, ñt khi mua sùæm quêìn aáo). Àoaån di chuác cuãa öng viïët vïì hai baâ vúå thêåt vö cuâng caãm àöång: "Hai baâ vúå cuãa ta: möåt ngûúâi laâ con gaái trûúãng doâng hoå Vuä úã
  44. Nhiïìu taác giaã 44 thön Thuêìn Chên, xaä Nöåi Thiïn Löåc laâ Vuä Thõ Lêm, hiïåu Tûâ Tônh, tûâ thuúã nhoã àaä kïët toác xe duyïn cuâng ta, theo chöìng laâm luång, tröng nom cûãa nhaâ; möåt ngûúâi laâ con gaái trûúãng cuãa quan huyïån thûâa Thanh Haâ (Haãi Dûúng), hoå Vuä, quï úã xaä Ngoåc Trò, huyïån Lang Taâi, thuöåc Kinh Bùæc Xûa kia phuå thên ta gioãi vïì phûúng phaáp chûäa bïånh, nhên khi chûäa khoãi bïånh cho hoå, hoå muöën gaã con gaái cho ta. Khi ta xa caách gia àònh, muöën gaã con gaái cho ngûúâi khaác, nhûng vúå ta giûä nghôa nhêët àõnh khöng chõu Baâ nhaåc mêîu hoå Àöî cuãa ta, khi ta ài du hoåc úã kinh àaä chùm lo cho ta moåi viïåc hoåc haânh, saách vúã, quêìn aáo cho àïën duång cuå hoåc têåp nhêët nhêët àïìu lo liïåu chu àaáo. Àúåi àïën 10 nùm, khi con gaái lúán lïn múái gaã cho ta. Cöng lao àêìy tònh nghôa êëy khöng bao giúâ ta quïn àûúåc". Vúái ngûúâi àoåc kyä vaâ coá suy ngêîm vïì nhûäng lúâi leä trïn, ngûúâi viïët baâi naây khöng thïí noái gò thïm vïì àaåo laâm ngûúâi, àaåo laâm quan, sûå toaân veån riïng, chung. HAÂ VÙN SÔ
  45. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 45 VIÏÅT VÛÚNG TRIÏÅU QUANG PHUÅC Triïåu Quang Phuåc laâ ngûúâi kïë tuåc sûå nghiïåp cuãa Lyá Nam Àïë. Öng laâ ngûúâi huyïån Chu Diïn, laâ con cuãa Triïåu Tuác, möåt thuã lônh àõa phûúng coá loâng yïu nûúác khöng chõu khuêët phuåc nhaâ Lûúng. Triïåu Quang Phuåc nöíi tiïëng gioãi voä nghïå. Sûã cheáp öng laâ ngûúâi "uy huâng sûác maånh". Cha con öng laâ ngûúâi àêìu tiïn àem quên tham gia cuöåc khúãi nghôa Lyá Bñ. Triïåu Tuác laâ möåt danh tûúáng cuãa nûúác Vaån Xuên, àûúåc phong laâm Thaái Phoá tröng coi viïåc binh, hy sinh trong cuöåc khaáng chiïën chöëng quên xêm lûúåc nhaâ Lûúng úã vuâng ven biïín. Triïåu Quang Phuåc luác àêìu theo cha ài àaánh giùåc, co á cöng. Laâ möåt tûúáng treã coá taâi nïn àûúåc Lyá Nam Àïë tin duâng laâm taã tûúáng quên. Àêìu nùm 545, quên Lûúng xêm lûúåc Vaån Xuên, cuöåc khaáng chiïën cuãa nhaâ Tiïìn Lyá thêët baåi. Lyá Nam Àïë phaãi lêín traánh úã àöång Khuêët Laäo thuöåc tónh Phuá Thoå ngaây nay vaâ giao binh quyïìn cho Triïåu Quang Phuåc. Vöën thöng thuöåc vuâng söng nûúác Chu Diïn, Triïåu Quang Phuåc quyïët àõnh chuyïín hûúáng chiïën lûúåc, thay àöíi phûúng thûác taác chiïën cuä laâ phoâng ngûå, cöë thuã hay têåp trung lûåc lûúång quyïët chiïën vúái àõch. Öng àûa hún möåt vaån quên tûâ miïìn nuái vïì àöìng bùçng, lêåp cùn cûá khaáng chiïën úã Daå Traåch (baäi Maân Troâ, Khoaái Chêu, Hûng Yïn). Daå Traåch laâ möåt vuâng àêìm lêìy ven söng Höìng, röång mïnh möng, lau sêåy um tuâm. úã giûäa laâ möåt baäi phuâ sa röång, coá thïí laâm ùn sinh söëng àûúåc. Àûúâng vaâo baäi rêët kñn àaáo, khoá khùn. Chó coá duâng thuyïìn àöåc möåc nheå lûúát trïn coã nûúác theo mêëy con laåch nhoã thò múái túái àûúåc Triïåu Quang Phuåc àoáng quên úã baäi àêët nöíi êëy. Ngaây ngaây, quên sô thay phiïn nhau vûâa luyïån têåp, vûâa phaát búâ,
  46. Nhiïìu taác giaã 46 cuöëc ruöång, tröìng luáa, tröìng khoai àïí tûå tuác binh lûúng; ban ngaây tùæt hïët khoái lûãa, im húi lùång tiïëng nhû khöng coá ngûúâi, àïën àïm nghôa quên múái keáo thuyïìn ra àaánh uáp caác traåi giùåc, cûúáp àûúåc nhiïìu lûúng thûåc, "laâm kïë trò cûãu" (cêìm cûå lêu daâi) ngûúâi trong nûúác goåi Triïåu Quang Phuåc laâ Daå Traåch Vûúng (vua Àêìm Àïm). Nghe tin Lyá Nam Àïë mêët, öng xûng laâ Triïåu Viïåt Vûúng. Vuâng àöìng bùçng naây tuy khöng coá thïë àêët hiïím nhû miïìn àöìi nuái nhûng coá nhiïìu söng laåch chia cùæt, nhiïìu àêìm höì lêìy löåi, khöng lúåi cho viïåc haânh binh cuãa nhûäng àaåo quên lún.á Àõa thïë nhû vêåy buöåc àõch phaãi phên taán, chia quên àaánh nhoã, laâm mêët súã trûúâng cuãa chuáng, àöìng thúâi taåo àiïìu kiïån cho ta tiïu diïåt goån tûâng böå phêån nhoã, tiïu hao sinh lûåc àõch. Àöìng bùçng coân laâ núi àöng dên cû, núi coá nhiïìu sûác ngûúâi, sûác cuãa, cung cêëp cho cuöåc chiïën àêëu lêu daâi cuãa quên ta. Cuöåc khaáng chiïën cuãa nhên dên Viïåt Nam, tûâ Lyá Nam Àïë qua Triïåu Viïåt Vûúng àaä coá sûå chuyïín hûúáng chiïën lûúåc, thay àöíi àõa baân vaâ caách àaánh. Lêåp cùn cûá khaáng chiïën úã àöìng bùçng, àoá laâ kïë saách duång binh hïët sûác mûu lûúåc vaâ saáng suöët cuãa Triïåu Quang Phuåc. Àûa quên xuöëng àöìng bùçng, Triïåu Quang Phuåc khöng aáp duång phûúng thûác taác chiïën phoâng ngûå, cöë thuã hay têåp trung lûåc lûúång quyïët chiïën vúái àõch. Kïë saách cuãa öng noái theo ngön ngûä quên sûå hiïån àaåi, laâ àaánh lêu daâi vaâ àaánh tiïu hao, àaánh kyâ lêåp laâm phûúng thûác taác chiïën chuã yïëu. Nhúâ sûå chuyïín hûúáng chiïën lûúåc saáng suöët àoá maâ cuåc diïån chiïën tranh thay àöíi ngaây caâng coá lúåi cho ta, bêët lúåi cho àõch. Quên Lûúng cöë sûác àaánh vaâo vuâng Daå Traåch, nhùçm phaá vúä àêìu naäo khaáng chiïën, nhûng êm mûu àoá khöng thûåc hiïån àûúc.å Quên cuãa Triïåu Quang Phuåc giûä vûäng cùn cûá Daå Traåch, liïn tuåc têåp kñch caác doanh traåi vaâ caác cuöåc haânh binh cuãa àõch. Qua gêìn 4 nùm chiïën tranh (547-550) cuöåc khaáng chiïën ngaây caâng lúán maånh, àõch caâng àaánh caâng suy yïëu. Viïn tûúáng gioãi cuãa àõch laâ Trêìn Baá Tiïn àaä trúã vïì Chêu Quaãng tûâ nùm 547, laâm Thaái thuá Cao Yïn. Nùm 548, bïn triïìu Lûúng xaãy ra loaån Hêìu Caãnh (548-552). Viïn haâng tûúáng naây àaä
  47. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 47 cûúáp kinh sû, söë àöng quyá töåc nhaâ Lûúng bõ giïët chïët, boån cûúânghaâo àõa phûúng nöíi dêåy khùæp núi. úã phña bùæc, triïìu Têy Nguåy, tûâ lûu vûåc söng Võ, töí chûác möåt loaåt caác cuöåc tiïën cöng àïë chïë cuãa Lûúng, nùm 553 chiïëm Tûá Xuyïn, cùæt àûát quan hïå giûäa Nam Kinh vaâ Trung AÁ, chiïëm Trûúng Dûúng (Höì Bùæc), xêm nhêåp túái Giang Lùng trung lûu Trûúâng Giang, lêåp nïn triïìu Hêåu Lûúng buâ nhòn (bõ xoáa nùm 587). Quan tûúáng caác chêu - trong àoá coá Trêìn Baá Tiïn - keáo quên àöí vïì kinh sû vúái danh nghôa "cûáu viïån kinh sû" deåp loaån Hêìu Caãnh, röìi nöåi chiïën liïn miïn. Chúáp thúâi cú àoá. Triïåu Quang Phuåc, tûâ cùn cûá Daå Traåch, àaä tung quên ra mú ã möåt loaåt cuöåc tiïën cöng lúán vaâo quên giùåc giïët tûúáng giùåc laâ Dûúng Saân thu laåi chêu thaânh Long Biïn, àuöíi giùåc ngoaåi xêm, giaânh laåi quyïìn tûå chuã trïn toaân àêët nûúác. Vïì sau, vò tin lúâi cêìu hoâa cuãa Lyá Phêåt Tûã (vöën laâ tûúáng cuãa Lyá Nam Àïë, tûâng nöíi dêåy chöëng öng), öng chia cho y möåt phêìn àêët vaâ kïët möëi thöng gia: con trai Lyá (Nhaä Lang) lêëy con gaái Triïåu (Caão Nûúng). Nùm 571, Lyá Phêåt Tûã phaãn böåi àem quên àaánh uáp, Viïåt Vûúng thua, chaåy àïën cûãa bïí Àaåi Nha, cuâng àûúâng gieo mònh tûå vêîn. Theo Viïåt àiïån u linh, cuöën saách xûa nhêët (1329) cheáp vïì Triïåu Quang Phuåc thò sau khi öng mêët, ngûúâi àúâi thêëy linh dõ, lêåp miïëu thúâ úã cûãa biïín Àaåi Nha. Nùm Truâng Hûng thûá nhêët (1285, àúâi Trêìn Nhên Töng) saách phong laâ Minh Àaåo Hoaâng àïë. Nùm Trung Hûng thûá tû (1288, àúâi Trêìn Nhên Töng) ban thïm hai chûä "Khai cú". Nùm Hûng Long thûá 21 (1313, àúâi Trêìn Anh Töng) ban thïm böën chûä "Thaánh liïåt thêìn vuä". Giaáo sû TRÊÌN QUÖËC VÛÚÅNG
  48. Nhiïìu taác giaã 48 NHAÂ THÚ LYÁ TÛÃ TÊËN Lyá Tûã Têën laâ trñ thûác yïu nûúác, nhaâ vùn hoáa vaâ laâ nhaâ thú lúán. Caác baâi thú cuãa öng thïí hiïån möåt têm höìn thanh cao, hoâa húåp vúái thiïn nhiïn vúái caác baâi phuá nöíi tiïëng nhû Chñ Linh sún phuâ, Phuá Xûúng Giang, Höåi anh diïån phuá Lyá Tûã Têën (sau àöíi laâ Nguyïîn Tûã Têën) hiïåu Chuyïët Am, sinh nùm 1378, quï úã laâng Triïìu Àöng, huyïån Thûúång Phuác (nay thuöåc xaä Tên Minh, huyïån Thûúâng Tñn, tónh Haâ Têy). Öng thi àöî Thaái hoåc sinh nùm 1400, cuâng khoa vúái Nguyïîn Traäi, dûúái triïìu Höì Quyá Ly, nhûng khöng ra laâm quan. Sau khi Lï Lúåi khúãi nghôa chöëng Minh, Lyá Tûã Têën àaä theo Lï Lúåi vaâ àûúåc giao giûä chûác Vùn caáo, tûác laâ laâm nhiïåm vuå thaão cöng vùn, giêëy túâ, thû tñn Cuöåc khaáng chiïën chöëng Minh kïët thuác thùæng lúåi, vûúng triïìu Lï ra àúâi, Lyá Tûã Têën laåi coá mùåt trong cöng cuöåc xêy dûång vûúng triïìu múái. Öng laâm quan túái chûác Nhêåp nöåi haânh khiïín tri tam quaán kiïm Nhêåp thõ kinh diïn, traãi ba àúâi vua: Lï Thaái Töí (1428 - 1433), Lï Thaái Töng (1434 - 1442), Lï Nhên Töng (1443 - 1459). Lyá Tûã Têën mêët nùm naâo chûa roä. Cùn cûá vaâo baâi tûåa saách Viïåt êm thi têåp, Lyá Tûã Têën viïët nùm 1459, coá thïí suy àoaán öng mêët phaãi sau nùm êëy, tûác laâ öng thoå hún 80 tuöíi. Trong lõch sûã vùn hoåc Viïåt Nam, tïn tuöíi Lyá Tûã Têën gùæn liïìn vúiá baâi Phuá Xûúng Giang, öng viïët àïí ca ngúåi chiïën cöng ngaây 3- 11-1427 cuãa nghôa quên Lam Sún àaä tiïu diïåt baãy vaån quên Minh vaâ bùæt söëng mêëy trùm tûúáng lônh cuãa giùåc taåi Xûúng Giang trong àoá coá Thöi Tuå, Hoaâng Phuác. Qua baâi Phuá Xûúng Giang ngûúâi àoåc khöng chó thêëy úã Lyá Tûã Têën möåt traái tim yïu nûúác thiïët tha, möåt
  49. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 49 tinh thêìn tûå haâo dên töåc maâ coân coá möåt tû tûúãng chñnh trõ sêu sùæc khi öng noái vïì sûå thaânh baåi trong viïåc giûä nûúác. Theo öng, muöën giûä vûäng nûúác, khöng cöët úã nuái söng hiïím yïëu, khöng cöët úã binh huâng tûúáng maånh, àiïìu cùn baãn laâ phaãi coá con ngûúâi, coá chñnh nghôa: Coá àûác cöng múái lúán Coá ngûúâi àêët múái linh Giûä nûúác khöng cöët úã hiïím yïëu Giûä dên khöng cöët úã huâng binh. Súã trûúâng vùn hoåc cuãa Lyá Tûã Têën laâ laâm phuá. Bïn caånh Phuá Xûúng Giang, öng coân coá hún 20 baâi phuá khaác, trong àoá Chñ Linh sún phuá, Triïìu tinh phuá, Quên chu phuá, Höåi anh diïån phuá laâ nhûäng baâi coá giaá trõ cao vïì nöåi dung vaâ nghïå thuêåt, phaãn aánh tònh caãm nöìng thùæm àöëi vúái àêët nûúác, loâng lo nûúác, thûúng àúâi cuãa Lyá Tûã Têën. Di saãn phuá cuãa Lyá Tûã Têën àïí laåi àûúåc cheáp trong Hoaâng Viïåt vùn tuyïín vaâ Quêìn hiïìn phuá têåp. Lyá Tûã Têën saáng taác khaá nhiïìu thú nhûng thêët laåc cuäng nhiïìu, hiïån chó coân hún 70 baâi nùçm raãi raác úã caác saách Viïåt êm thi têåp, Tinh tuyïín chû gia luêåt thi, Toaân Viïåt thi luåc, Hoaâng Viïåt thi tuyïín. Lyá Tûã Têën laâm thú trïn quan àiïím thi phaáp cuãa mònh. Öng tûâng noái: "Töi cho rùçng pheáp laâm thú khoá lùæm thay! Thú luêåt chó coá 56 chûä, thú tuyïåt cuá laåi chó coá 28 chûä, maâ àuã moåi thïí caách. Muöën thú cöí kñnh, thanh àaåm thò laåi gêìn vúái thö; muöën àeåp àeä, phong phuá thò laåi gêìn sûå loâe loeåt; haâo phoáng thò dïî buöng thaã, thêåt thaâ thò dïî quï muâa. Cho nïn lúâi yá giaãn dõ àêìy àuã, maåch laåc thöng suöët, chêët phaác maâ vêîn nhaä, múái laå maâ khöng truác trùæc, trung hêåu nhûng khöng thö kïåch, cao siïu maâ vêîn ön hoâa, àoá laâ nhûäng àiïìu rêët khoá coá thïí àaåt àûúåc" (Tûaå saách Viïåt êm thi têåp). Nhêån xeát vïì thú Lyá Tûã Têën, Phan Huy Chuá viïët: "Thú öng chuöång giaãn dõ, phêìn nhiïìu coá yá thú cöí". Àoåc thú Lyá Tûã Têën, chuáng ta bùæt gùåp möåt têm höìn thanh thaãn, ung dung, cao khiïët, gùåp möåt thiïn nhiïn trong maát vúái nhûäng hûúng võ cuãa hoa traái, cua àöìng, cuãa trúâi, nûúác,
  50. Nhiïìu taác giaã 50 nùæng gioá hiïìn hoâa; têët caã, chó coá thïí tòm thêëy trong thïë giúái tinh thêìn tônh taåi AÁ Àöng xûa: Nùæng hoâe ïm dõu xïë tûúâng vöi, Mïìm maåi chöìi sen quaåt gioá trúâi. Sùæc lêîn maâu thu trúâi rúån boáng, aánh löìng veã nuái nûúác trong ngúâi. Cua vaâng gaåch oáng vaâo àùng súám, Phêåt thuã da xanh núã muái röìi, Bònh sùén rûúåu ngon vui cûá uöëng, Àúåi gò giêåu cuác nhõ vaâng phúi. (Àêìu thu - Baãn dõch Hoaâng Viïåt thi vùn tuyïín). Laâ möåt trñ thûác yïu nûúác, möåt nhaâ vùn hoáa, nhaâ thú hoåc vêën röång khùæp, Lyá Tûã Têën xûáng àaáng àûúåc hêåu thïë trên troång ghi nhúá.
  51. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 51 MAI HÙÆC ÀÏË Sûã saách goåi öng laâ Mai Hùæc Àïë (öng vua àen hoå Mai). Cho duâ cuöåc khúãi nghôa cuöëi cuâng chöëng aách àö höå nhaâ Àûúâng cuãa öng bõ thêët baåi, song nhên dên vêîn àúâi àúâi ghi nhúá chiïën cöng vaâ lêåp àïìn thúâ öng úã nuái Vïå Sún, trong thung luäng Huâng Sún. Mai Thuác Loan - sûã nhaâ Àûúâng coân goåi laâ Mai Huyïìn Thaânh - quï úã Mai Phuå ("goâ hoå Mai", tïn nöm laâ Keã Moãm), möåt laâng chuyïn laâm muöëi úã miïìn ven biïín Thaåch Haâ, tónh Haâ Tônh ngaây nay. Khöng roä cha, öng theo hoå meå. Sau meå öng dúâi nhaâ lïn úã vuâng Ngoåc Trûâng (huyïån Nam Àaân ngaây nay). Mai Thuác Loan nhaâ ngheâo, phaãi laâm nghïì kiïëm cuãi röìi ài úã àúå cho nhaâ giaâu, chùn trêu, caây ruöång. Öng rêët khoãe vaâ saáng daå, ngûúâi àen truäi, nöíi tiïëng gioãi vêåt caã möåt vuâng. Theo phûúâng sùn hoåc hoãi röìi trúã thaânh thúå sùn laânh nghïì, nhiïìu lêìn Mai Thuác Loan giïët àûúåc "chuáa sún lêm" khiïën nhên dên trong vuâng khêm phuåc. Vò vêåy, moåi ngûúâi àaä suy tön Mai Thuác Loan laâm chûác "àêìu phu" - thuã lônh quên sûå àõa phûúng - cuãa laâng. Chêu Hoan (Nghïå Tônh) thúâi êëy luön bõ giùåc Chaâ Vaâ (Java), Cön Lön (Malaysia) cûúáp phaá, nhêët laâ aách àö höå taân baåo cuãa nhaâ Àûúâng laâm cho nhên dên vö cuâng khöí súã. Àùåc biïåt naån cöëng "quaã lï å chi (quaã vaãi)" laâ möåt gaánh nùång khön cuâng àöëi cuãa nhên dên Hoan Chêu. Nguyïn do, úã Trûúâng An, vua nhaâ Àûúâng coá möåt naâng aái phi thûúâng goåi laâ Dûúng Quyá Phi nhan sùæc tuyïåt vúâi maâ tñnh tònh cuäng thêåt thêët thûúâng, nanh aác. Dûúng Quyá Phi rêët thñch ùn thûá quaã xinh xùæn chó úã "An Nam" múái coá. Cuäng nhû moåi ngûúâi dên àêët Viïåt, Mai Thuác Loan phaãi ài phu (trïn giêëy túâ quy àõnh, nhên àinh chõu lûåc dõch cho nhaâ nûúác
  52. Nhiïìu taác giaã 52 möåt nùm 20 - 50 ngaây), quanh nùm phuåc dõch vêët vaã cho boån àö höå nhaâ Àûúâng. ÚÃ Nam Àaân, coân truyïìn laåi möåt baâi haát chêìu vùn kïí töåi boån àö höå nhaâ Àûúâng, vaåch roä nöîi thöëng khöí cuãa nhên dên. Quan laåi, quên lñnh nhaâ Àûúâng vïì laâng àaánh àêåp dên, vú veát tú luåa, tiïìn, thoác, bùæt dên nöåp cöëng vaãi quaã, bùæt phu: Nhúá khi nöåi thuöåc Àûúâng triïìu, Giang sún cöë quöëc nhiïìu àiïìu ghï gai Sêu quaã vaãi vò ai vaåch laá, Ngûåa höìng trêìn kïí àaä heáo hon Nùm 722, Mai Thuác Loan kïu goåi nhûäng ngûúâi dên phu àaä cuâng öng phaãi ài gaánh vaãi quaã nöåp cöëng cho chñnh quyïìn nhaâ Àûúâng nöíi dêåy khúãi nghôa. Haâng trùm ngûúâi cuãa caác phûúâng sùn quanh vuâng vaâ sau àoá, nhên taâi khùæp caác chêu Hoan, Diïîn, AÁi (Thanh Hoáa, Nghïå An, Haâ Tônh) cuäng àïën tuå têåp dûúái cúâ nghôa. Thïë lûåc nghôa quên dêìn dêìn thïm maånh. Sûã nhaâ Àûúâng cheáp rùçng Mai Thuác Loan àaä liïn kïët dên chuáng 32 chêu. Mai Thuác Loan lúåi duång àõa thïë vuâng Sa Nam xêy dûång cùn cûá chöëng giùåc. Àêëy laâ vuâng rûâng nuái rêåm raåp nùçm caånh söng Lam úã khuác hiïím sêu. Öng lêëy Vïå Sún laâm trung têm, àoáng àaåi baãn doanh cuãa nghôa quên. Doåc búâ söng Lam, nghôa quên àùæp möåt chiïën luäy daâi hún nghòn meát. Àêëy laâ thaânh Vaån An nöíi tiïëng, coá nuái Àuån (Huâng Sún) laâm chöî dûåa; phña trong nuái laâ daãi thung luäng röång vaâi chuåc mêîu, duâng laâm núi trûä lûúng thûåc, vuä khñ; phña ngoaâi nuái, coá nhiïìu àöìn traåi àoáng úã caånh sûúân; chung quanh nuái, söng Lam vêy boåc nhû con haâo thiïn nhiïn. Bao quanh khu trung têm (Vïå Sún), nghôa quên xêy dûång möåt hïå thöëng àöìn traåi nûúng tûåa lêîn nhau: Biïíu Sún (hònh quaã bêìu), baão vïå caánh taã, Liïu Sún baão vïå mùåt trûúác, Ngoåc Àaái Sún (hònh ngoåc) caånh thaânh Vaån An, laâ àöìn töíng chó huy, thöëng lônh caã hai àaåo quên thuãy böå. Mai Thuác Loan xûng àïë vaâ àoáng àö úã thaânh Vaån An. Sûã goiå öng laâ Mai Hùæc Àïë (Vua àen hoå Mai). Àêëy laâ sûå baác boã ngang taâng
  53. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 53 quyïìn thöëng trõ cuãa àïë chïë Àûúâng trïn miïìn àêët nûúác Viïåt vaâo giûäa luác àïë chïë Àûúâng àaåt àïën àöå cûåc thõnh dûúái thúâi Huyïìn Töng (Àûúâng Minh Hoaâng). Ngûúâi Viïåt miïìn xuöi cuäng nhû tuâ trûúãng vaâ dên chuáng miïìn nuái thuöåc caác "chêu ki-mi" (chêu chõu chïë àöå troái buöåc cuãa nhaâ Àûúâng) cuãa Hoan Chêu àö àöëc phuã àïìu nhiïåt liïåt hûúãng ûáng cuöåc khúãi nghôa. Mai Hùæc Àïë coân cûã ngûúâi ài giao thiïåp, liïn kïët vúái caác nûúác Chùm Pa, Chên Laåp úã phña têy vaâ caã nûúác Kim Lên (Malaysia hiïån nay) àùång coá thïm lûåc lûúång chöëng nhaâ Àûúâng. Tûâ Vaån An, coá möåt sö ë quên tûâ caác nûúác thuöåc baán àaão Àöng Dûúng giuáp sûác, nghôa quên tiïën ra bùæc, tiïën cöng phuã thaânh Töëng Bònh (Haâ Nöåi). Beâ luä àö höå Quang Súã Khaách, trûúác khñ thïë nguát ngaân cuãa cuöåc chiïën tranh giaãi phoáng dên töåc cuãa ngûúâi Viïåt, àaä boã thaânh, chaåy thaáo thên vïì nûúác. Àêët nûúác àûúåc giaãi phoáng, nhên dên khùæp núi nö nûác theo Mai Hùæc Àïë, lûåc lûúång nghôa quên phaát triïín túái haâng chuåc vaån ngûúâi (Sûã nhaâ Àûúâng cheáp laâ 40 vaån!). Nhûng luác naây nhaâ Àûúâng coân maånh, Vua Àûúâng cûã tïn tûúáng nanh vuöët Dûúng Tû Huác, àem 10 vaån quên cuâng Quang Súã Khachá tiïën sang àaân aáp cuöåc khúãi nghôa. Sau nhiïìu trêån àaánh khöëc liïåt, tûâ lûu vûåc söng Höìng àïën lûu vûåc söng Lam, cuöëi cuâng Mai Hùæc Àïë thêët trêån, nghôa quên tan vúä, möåt böå phêån ruát vaâo rûâng. Hiïån nay úã thung luäng Huâng Sún (Ruá Àuån) coân lùng möå cha con Mai Hùæc Àïë. Theo truyïìn thuyïët dên gian sau khi Mai Hùæc Àïë bõ bïånh mêët úã trong rûâng, con öng àaä nöëi ngöi àûúåc möåt thúâi gian, tûác laâ Mai Thiïåu Àïë. Quên xêm lûúåc nhaâ Àûúâng tiïën haânh taân saát nhên dên rêët daä man, chêët xaác quên àùæp thaânh goâ cao àïí ghi cöng chinh phuåc, àïì cao uy thïë "thiïn triïìu", rùn àe nhên dên Viïåt. Töåi aác cuãa giùåc cuäng ngaây caâng chöìng chêët cao lïn maäi. Nhên dên Viïåt Nam àúâi àúâi nhúá ún Mai Hùæc Àïë, lêåp àïìn thúâ öng úã trïn nuái Vïå Sún vaâ trong thung luäng Huâng Sún. Möåt baâi thú chûä Haán coân ghi trong Tiïn chên baáo huêën tên kinh àïí úã àïìn, ca tuång cöng àûác öng nhû sau (taåm dõch):
  54. Nhiïìu taác giaã 54 Huâng cûá chêu Hoan àêët möåt vuâng, Vaån An thaânh luäy khoái hûúng xöng, Böën phûúng Mai Àïë lûâng uy àûác, Trùm trêån Lyá Àûúâng phuåc voä cöng. Lam Thuãy trùng in, tùm ngaåc lùån, Huâng Sún gioá lùång, khoái lang khöng. Àûúâng ài cöëng vaãi tûâ àêy dûát, Dên nûúác àúâi àúâi hûúãng phuác chung. Tûúng truyïìn tûâ sau cuöåc khúãi nghôa lúán lao naây, nhaâ Àûúâng khöng daám bùæt nhên dên nöåp cöëng vaãi quaã hùçng nùm nûäa. GS TRÊÌN QUÖËC VÛÚÅNG
  55. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 55 BAÂ TRIÏÅU Nùm 248, úã Viïåt Nam laåi dêëy lïn cuöåc khúãi nghôa lúán chöëng giùåc Ngö dûúái sûå laänh àaåo cuãa nûä tûúáng Triïåu Thõ Trinh luác àoá múái 20 tuöíi. Trong hai nùm vúái hún 30 trêån àaánh, Baâ Triïåu laâm keã thuâ khiïëp súå búãi yá chñ quêåt cûúâng àaä ài vaâo sûã saách: "Töi chó muöën cûúäi cún gioá maånh, àaåp luöìng soáng dûä, cheám caá kònh úã Biïín Àöng, àaánh àuöíi quên Ngö, giaânh laåi giang san, cúãi aách nö lïå, chûá töi khöng chõu khom lûng laâm tyâ thiïëp ngûúâi ta". Ngaây nay, úã Thanh Hoáa vêîn coân lùng Baâ Triïåu vúái höåi thúâ vaâo ngaây 21-2, tûúng truyïìn laâ ngaây mêët cuãa ngûúâi nûä anh huâng. Baâ Triïåu, hay naâng Trinh (Triïåu Trinh Nûúng, Triïåu Thõ Trinh) cuãa truyïìn thuyïët dên gian ngûúâi miïìn nuái Quên Yïn, quêån Cûãu Chên. Quên Yïn, traái nuái àoá vêîn giûä tïn goåi êëy cho àïën têån ngaây nay, àûáng sûâng sûäng bïn búâ söng Maä gêìn ngaä ba Böng, thuöåc àõa phêån húåp taác xaä Àõnh Cöng cuãa tónh Thanh Hoáa. Thön Cêím Trûúáng thuöåc xaä Àõnh Cöng coá truyïìn thuyïët "Àaá biïët noái" nhû sau: Vuâng nuái naây coá con voi trùæng möåt ngaâ rêët dûä túån hay vïì phaá hoaåi muâa maâng, moåi ngûúâi àïìu súå. Àïí trûâ haåi cho dên, Baâ Triïåu cuâng chuáng baån ài vêy bùæt voi, luâa voi xuöëng àêìm lêìy (vuâng söng Cêìu Chêìy ngaây xûa coân lêìy löåi) röìi duäng caãm nhêíy lïn cûúäi àêìu voi vaâ cuöëi cuâng àaä khuêët phuåc àûúåc con voi hung dûä. Chuá voi trùæng naây sau trúã thaânh ngûúâi baån chiïën àêëu trung thaânh cuãa Baâ Triïåu. Nghôa quên Baâ Triïåu, nhûäng ngaây àêìu tuå nghôa, àaä àuåc nuái Quên Yïn, bñ mêåt cho ngûúâi ngöìi trong höëc àaá, àoåc baâi àöìng dao: Coá baâ Triïåu tûúáng, Vêng lïånh trúâi ta. Trõ voi möåt ngaâ,
  56. Nhiïìu taác giaã 56 Dûång cúâ múã nûúác. Lïånh truyïìn sau trûúác, Theo goát Baâ Vûúng. Nhúâ àoá caã vuâng àaä àöìn êìm lïn rùçng nuái Quên Yïn biïët noái, baáo hiïåu cho dên chuáng biïët Baâ Triïåu laâ "thiïn tûúáng giaáng trêìn" giuáp dên, cûáu nûúác. Vò vêåy haâng nguä nghôa quên thïm lúán, thanh thïë thïm to. Hoå keáo nhau xuöëng Phuá Àiïìn dûång cùn cûá. Trung têm tuå nghôa laâ vuâng nuái Tuâng Sún (Phuá Àiïìn). Àêy laâ möåt thung luäng nhoã nùçm giûäa hai daäy nuái àaá vöi thêëp, daäy phña bùæc (Chêu Löåc) laâ àoaån nuái choát ngùn caách hai tónh Thanh Hoáa vaâ Ninh Bònh cuä, daäy nuái phña nam (Tam Àa) laâ àoanå choát cuãa daãi nuái chaåy doåc söng Maä. Chên phña bùæc nuái Chêu Löåc laâ söng Leân, chên phña nam nuái Tam Àa laâ söng Êu, xûa laâ möåt doâng söng lúán. Thung luäng múã röång cûãa vïì phña àöìng bùçng ven biïín vaâ bõ chùån ngang vïì phña têy búãi doâng söng Leân. úã cùn cûá naây, ngûúåc söng Leân coá thïí liïn laåc vúái miïìn quï Baâ Triïåu. Laâ àõa àiïím gêìn biïín, laåi laâ cûãa ngoä tûâ àöìng bùçng miïìn bùæc vaâo Thanh, àoá laâ möåt võ trñ quên sûå hiïím yïëu, thuêån lúåi caã cöng lêîn thuã. ÚÃ àêy coân coá nuái Chung Chinh vúái 7 àöìn luäy tûúng truyïnì laâ quên doanh cuãa Baâ Triïåu, núi àaä tûâng diïîn ra trïn ba chuåc trêån àaánh vúái quên Ngö. Dûúái chên nuái Tuâng, coân coá caánh àöìng Lùng Chuáa (lùng Baâ Triïåu), àöìng Vûúân Hoa, àöìng Xoùæn öëc tûúng truyïìn laâ tïn cuä coân laåi khi Baâ Triïåu àùæp luäy xêy thaânh. úã àêy coân lûu haânh röång raäi truyïìn thuyïët vïì ba anh em nhaâ hoå Lyá ài tòm Baâ Triïåu, rûúác Baâ tûâ quï ra àêy dûång doanh traåi, sûãa soaån khúãi nghôa vaâ tön Baâ laâm chuã tûúáng. Caãm phuåc chñ khñ hiïn ngang cûáu nûúác cuãa ngûúâi con gaái hai chuåc tuöíi àúâi, dên chuáng Cûãu Chên theo phuåc Baâ rêët àöng. Caác thaânh êëp cuãa giùåc Ngö àïìu bõ triïåt haå, quan laåi giùåc tûâ thaái thuá àïën huyïån lïånh, huyïån trûúãng, keã bõ giïët, keã chaåy tröën hïët. Tûâ Cûãu Chên, cuöåc khúãi nghôa lan ra Giao Chó úã ngoaâi bùæc. Thûá sûã Giao Chêu mêët tñch!
  57. DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 57 Möåt cêu noái, tûúng truyïìn laâ lúâi Baâ Triïåu phaát ra trïn nuái nghôa, nghòn thu coân vang voång maäi: "Töi chó muöën cûúäi cún gioá maånh, àaåp bùçng soáng dûä, cheám caá kònh úã Biïín Àöng, àaánh àuöíi quên Ngö, giaânh laåi giang san, cúãi aách nö lïå chûá töi khöng chõu khom lûng laâm tò thiïëp ngûúâi ta!" Rêët nhiïìu cêu chuyïån vïì tònh dên vúái khúãi nghôa Baâ Triïåu. Àêy laâ möåt öng giaâ muâ miïìn nuái àaä ài khùæp núi, duâng tiïëng àaân, gioång haát cuãa mònh àïí ngêm ngúåi cöí vuä dên chuáng àûáng dêåy cûáu nûúác; kia möåt baâ cuå haâng nûúác cöë xin cho con gaái àûúåc theo quên giïët giùåc, coân mònh thò giuáp caã choäng chuöëi vúái chum nûúác cheâ xanh cho nghôa binh àang trêyí quên qua giaãi khaát. Doåc söng Maä, vuâng Cêím Thaåch coá truyïìn thuyïët vaâ di tñch vïì möåt baâ nûä tûúáng cûúäi voi àaánh giùåc Ngö. Vuâng Khang Nghïå coá truyïìn thuyïët noái rùçng: thúâi xûa söng Maä coá möåt nhaánh chaãy tûâ àêìm Haân vïì cûãa Laåch Trûúâng. Àoá laâ núi quên Ngö chiïëm giûä, chiïën thuyïìn san saát nhû laá tre. Möåt chaâng trai àaä ùn tröåm ngûåa chiïën cuãa quên giùåc tröën vïì vúái Baâ Triïåu vaâ trúã thaânh duäng tûúáng cuãa nghôa quên. Trong möåt trêån giao tranh trïn söng nûúác, vò anh ài chên voâng kiïìng nïn àaä vêëp phaãi dêy chùçng maâ tûã trêån. Giùåc Ngö àang ùn mûâng thùæng lúåi thò hai búâ söng chuyïín àöång. Àêët trúâi nöíi cún giêån dûä, hùæt rûâng cêy nuái àaá xuöëng lêëp caån doâng söng, chön vuâi caã mêëy vaån xaác thuâ Laåi coá cêu chuyïån àïìn Cö Thõ úã xaä Haâ Ngoåc (Haâ Trung). Möåt cö gaái rêët thñch quaã thõ, chúâ àúåi ngûúâi yïu ài àaánh giùåc vaâ khi chïët biïën thaânh cêy thõ. Cêy thõ naây chó coá möåt quaã, khöng ai haái àûúåc, vò hïî ai thoâ tay beã thò caânh thõ laåi tûå dûng vuát hùèn lïn cao. Caânh êëy àúâi àúâi ngaã vïì phña àöng nam theo hûúáng ngûúâi yïu cuãa cö àang úã trong quên dinh Baâ Triïåu. Möåt ngaây thùæng trêån, chaâng trai àûúåc pheáp Baâ Triïåu vïì thùm laâng xomá thò caânh cêy múái chõu saâ xuöëng vaâ quaã thõ rúi vaâo öëng tay aáo cuãa chaâng Àûáng trûúác nguy cú tan raä cuãa chñnh quyïìn àö höå úã Chêu Giao, triïìu Ngö phaãi cûã viïn danh tûúáng Luåc Dêån (chaáu hoå viïn danh tûúáng Luåc Töën) laâm thûá sûã Giao Chêu, An Nam hiïåu uáy, àem khoaãng 8.000 quên sang Giao Chêu àaân aáp nhên dên khúãi nghôa.