Tìm hiểu về sự tiếp tục hiện diện của giáo dục Pháp tại miền Nam Việt Nam từ 1955 đến 1975

Nội dung text: Tìm hiểu về sự tiếp tục hiện diện của giáo dục Pháp tại miền Nam Việt Nam từ 1955 đến 1975

1. Tp chí Khoa h c HQGHN: Nghiên c u Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 TRAO ĐỔI Tìm hi u v s ti p t c hi n di n c a giáo d c Pháp ti mi n Nam Vi t Nam t 1955 n 1975 Nguy n Th y Ph ư ng * Khoa Ngôn ng và V n minh Á ông, i h c Paris Diderot Nh n ngày 9 tháng 6 n m 2015 nh s a ngày 20 tháng 8 nm 2015; chp nh n ng y 25 ng 9 nm 2015 Tóm t ắt: Sau Hi p nh Genève n m 1954, n ưc Pháp rút kh i Vi t Nam. N u nh ư mi n B c, nưc Pháp ch gi l i t i Hà N i tr ưng trung h c Albert Sarraut, i di n duy nh t trên ph ư ng di n v n hóa, t 1955 n 1965, thì mi n Nam, s hi n di n c a Pháp v n còn m nh nh vào h th ng các xí nghi p và m ng l ưi v n hóa, giáo d c. T i ây, trong hai th p niên 1955-1975, h p tác v n hóa, giáo d c Pháp-Vi t th c ch t là n ph ư ng vì chính quy n Vi t Nam C ng hòa luôn t ra thù ngh ch v i n ưc Pháp, lúc thì b lên án là n ưc thu c a c lúc khác thì là trung l p. Tuy nhiên, hai công c ngo i giao v n hóa chính c a Pháp là h th ng tr ưng h c và các trung tâm v n hóa l i r t thành công và có uy tín i v i hàng ngàn gia ình ph huynh và công chúng r ng rãi. T khóa: Hp tác giáo d c, tr ưng h c, ngo i giao v n hóa, h u thu c a, gi i th c dân. ∗∗∗ 1. Lời m ở đầ u ch giành cho con em ng ưi Pháp, nh ưng ngay t 1946, khi chi n s n ra, a s th ưng dân Sau Hi p nh Genève 1954, Pháp rút lui Pháp r i ông D ư ng, làm v i h n s l ưng trên l nh v c quân s và chính tr Vi t Nam. hc sinh ng ưi Pháp, thì tr ưng ti p nh n h c B h t c ng mi n B c, Pháp v n ti p t c hi n sinh Vi t, lúc này tr thành i a s . n c , di n mi n Nam nh d a vào m ng l ưi nm 1943 ch có 20% h c sinh Vi t trong th ư ng m i và v n hóa v n t n t i t th i thu c tr ưng Pháp thì n 1950 chuy n lên thành a. Giai on 1945-1954 ã có s bi n i c n 85%, t c là kho ng trên 7000 h c sinh 1. K t bn trong m c ích và chính sách giáo d c c a 1954, Pháp quan h ngo i giao c l p v i hai Pháp t i Vi t Nam. Ng ưi Pháp chuy n giao h t nhà n ưc Vi t Nam v i hai th ch chính tr i cho chính quy n Vi t Nam các tr ưng Pháp-bn lp nhau. H p tác giáo d c ca Pháp Nam x có t th i thu c a mà ch gi l i d ưi s Vi t Nam trong hai th p niên c a cu c chi n giám sát c a h nh ng tr ưng trung h c có tranh Vi t Nam (1955-1975) không i theo m t ti ng nh t (nh ư Albert Sarraut, Chasseloup- chu trình thông th ưng mà là m t s n l c n Laubat, Yersin) vi m t s thay i c n b n là: ___ tr ưc 1945, nh ng ngôi tr ưng danh ti ng này 1 Albert Charton, Rapport sur l’enseignement en Indochine 1949-1950 , Carton 332, Fonds H-Chí-Minh ___ ville Service de coopération culturelle et technique, Centre ∗ Email: ng.thuy.phuong@gmail.com des archives diplomatiques de Nantes, tr. 18 25
2. 26 N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên cu Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 ph ư ng t phía Pháp tr ưc nh ng s c ép t “ không th có các qu c gia c l p tuy t chính quy n mi n Nam. Vì m t m t, lúc này i. Ch có nh ng t ư ng thu c có l i và ph Pháp ch còn là m t nhân t chính tr th y u thu c tai h i. N u không thu c Liên hi p Pháp trong cu c ch i gi a ba bên Nam Vi t Nam, thì li u Vi t Nam, dù cho t hào v quá kh , thì M và Pháp. M t khác, vì b cu n vào cu c có l ã là v tinh c a Trung Qu c và li u ây chi n t i Algérie và các phong trào gi i th c có ph i là b ng ch ng cho th y s oàn k t dân châu Phi nên chính sách i ngo i c a trong Liên hi p Pháp là m t s c m nh t do ?”3 Pháp c ng không coi Nam Vi t Nam nói riêng Ng ưi châu Phi và châu Á, nói nh ư và ông Nam Á nói chung là ưu tiên. Chính vì Mitterrand và de Lattre, không th hi v ng ưc l này, gi i ngo i giao và giáo d c Pháp t i Nam mt n n c l p toàn v n vì iu ó s không Vi t Nam không nh n ưc s ng h hay h u em l i l i l c gì cho h . Pháp b ch trích trên thu n c a chính c p trên c a mình t chính qu c. chính tr ưng th gi i vì duy trì ch ngh a th c dân ki u c l i th i, gây chi n ông D ư ng, trong 1.1. Nh ng chuy n bi n c n thi t t o à cho s hp tác khi Anh tr c l p cho n trong hòa bình. Khi có s can thi p c a M và Trung Qu c “S m ng khai hóa”, chiêu bài “chinh ph c (b ng nh ng cách khác nhau) vào chi n tranh con tim” thông qua giáo d c t th i thu c a, ông D ư ng thì cu c chi n này b ưc vào giai bu c ph i bi n chuy n t ng b ưc tr ưc th i on b qu c t hóa và tr thành m t trong cu c và chi n s trong giai on 1946-1954. nh ng m m m ng cho Chi n tranh L nh. Cùng Khi Pháp tìm ra l i thoát chính tr t i ông vi nh ng di n ti n c a chi n s b t l i cho Dư ng b ng “gi i pháp B o i”, Pháp ng ý Pháp, Pháp d n d n thay i gi ng iu và trao tr c l p cho Vi t Nam nh ưng Nhà n ưc chính sách t i Vi t Nam. Trên ph ư ng di n v n Vi t Nam c a B o i ph i gia nh p kh i Liên hóa giáo d c, Pháp th ư ng l ưng v i chính ph hi p Pháp. Ngh a là, ây là m t qu c gia h i Bo i i n ký k t b n công ưc v n hóa viên có n n c l p nh ưng không có ch quy n, u tiên gi a hai nhà n ưc Pháp và Vi t Nam mt d ng ch b o h ki u m i. Lúc ó Pháp vào n m 1949. Qua nh ng th a thu n này, Pháp cng ư a ra nh ng nh ngh a mi cho khái ch p nh n thay i vai trò c a mình t i Vi t ni m c l p. François Mitterand, B trưng B Nam, t vai trò d n d t, ch o chuy n sang Hi ngo i t ng nói r ng các qu c gia hi n i vai trò ng hành, tr giúp. Albert Charton, 2 ph i ch p nh n “t b quy n v ch quy n” . ng ưi ưc coi nh ư nhà ho ch nh chính sách Nm 1951, de Lattre de Tassigny, Cao y viên giáo d c ông D ư ng trong h n m t th p niên Pháp t i ông D ư ng, c di n v n tr ưc các (1940-1952), kh ng nh: hc sinh trong l b gi ng tr ưng trung h c “Lúc này di n ra m t s xoay chuy n tình Chasseloup-Laubat, t i Sài Gòn, ông nh n th mà chúng ta ph i ý th c ưc. Chúng ta s mnh n nh ng gi i h n c a n n c l p trong ph i hoàn thành ch c n ng giáo d c m t cách mt th gi i th i h u chi n: ___ ___ 2 François Mitterrand, Un discours de M. François 3 Jean de Lattre De Tassigny, Appel à la jeunesse Mitterrand, Ministre de la France d’Outre-mer , Bulletin vietnamienne. Discours prononcé le 11 juillet 1951 par le d’information de la France d’outre-mer , n o 147, Octobre Général Jean de Lattre de Tassigny , Haut-Commissariat 1950, tr. 3. de France pour l’Indochine, 1951.
3. N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên c u Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 27 thu n túy, g t b m i b n tâm v trách nhi m ưc ch quy n vào n m 1953, n m kh ng chính tr ”4 ho ng c a Liên hi p Pháp và n m Pháp m t d n Qu là Pháp không còn kh n ng “quy quy n ki m soát chính tr lên các nhà n ưc ph c” Vi t Nam nh ư h v n t ưng trong th i thành viên. Nhi m v chính y u c a t ch c thu c a vì ng ưi Vi t lúc này, dù ph ư ng ti n này là ti p tc qu n lí, ki m soát và nh h ưng chính tr khác nhau nh ưng u chung m c ích ho t ng c a các tr ưng h c (công và t ư) và giành c l p, toàn v n lãnh th và ch quy n các c quan v n hóa khoa h c Pháp có m t t i t tay ng ưi Pháp. Charton c ng tiên li u s Vi t Nam. M t trong nh ng nhi m v th hi n mt d n nh h ưng v n hóa Pháp t i Vi t Nam du hi u h p tác giáo d c Pháp - Vi t u tiên nh ư sau: là Pháp cung c p và qu n lí i ng giáo viên ng ưi Pháp vào gi ng d y trong h th ng giáo “Không còn nghi ng gì n a, v i khao khát dc qu c gia do chính ph Vi t Nam yêu c u. kh ng nh c l p trên ph ư ng di n v n hóa, T ch c Truy n bá v n hóa ang dò d m th c ng ưi Vi t Nam s tìm cách ki n t o m t h hi n vai trò liên l c viên gi a các c quan ch c th ng giáo d c hoàn ch nh t ti u h c n i nng v n hóa giáo d c gi a hai qu c gia. Chính hc. H ã th c hi n tham v ng này ngay d ưi sách bu c ph i thay i tr ưc th i th , nh ưng th i Nh t Bn chi m óng, ng th i ngh n th c ch t, m c tiêu ho t ng c a c quan này vi c c t t m i liên h v i v n hóa Pháp. H vn ch ưa thoát kh i t ư t ưng c a thuy t c u s ti p t c th c hi n m c tiêu này v i ý chí th , cao « thiên ch c » c a Pháp. M t tín kh ng nh ý th c dân t c và ch vi n d n v n ni m mà Pháp cho r ng mình có s m nh hóa Pháp nh ư m t th òn b y hay im t a”5. truy n bá nh ng giá tr ph quát c a nhân lo i S b t v l i trên bình di n v n hóa giáo và có ngha v giúp các dân t c khác ch ng dc mà ng ưi Pháp nêu ra c ng ch mang ý nh ng b o ng ưc c a thiên nhiên, khí h u, b nh ngh a t ư ng i vì n ưc Pháp luôn ý th c s dch, ưa h thoát kh i s thi u hi u bi t và dng v n hóa giáo d c nh ư m t công c gi cưng quy n b ng cách em l i cho h nh ng v th hay duy trì nh h ưng t i ngo i qu c. thành t u k thu t, y t , giáo d c và m t n n c th hóa chính sách thích nghi v i th i cu c qu n tr trong s ch, giúp h thoát kh i t t ti ông D ư ng, Pháp l p ra, tháng 1/1953, c hu và v ư n k p v i nh ng tân ti n c a v n quan truy n bá v n hóa v i tên g i y là minh ph ư ng Tây 7. Trong v n b n gi i thi u s 6 Truy n bá Giáo d c Pháp và H p tác v n hóa ra i c a c quan này chúng ta v n c ưc tr c thu c T ng Cao y Pháp t i ông D ư ng. nh ng di n ngôn quen thu c cao v th c a “Tr ưc tình th m i, m t t ch c m i ra i”, ti ng Pháp, vai trò c a giáo d c và v n hóa ây là câu mào u c a T p san th ưng niên Pháp trong m t qu c gia non tr , m i giành u tiên c a c quan truy n bá v n hóa này. ưc c l p, thi u kém nh ng c s h Tình th m i mà t p san nh c n chính là vi c tng ki n th c, k thu t và công ngh . các nhà n ưc h i viên c a Liên hi p Pháp giành “S hi n di n thi n tâm c a Pháp ph i ti p ___ tc ưc th hi n thông qua v n hóa. [ ] Hi n 4 Albert Charton, Les positions culturelles devant le traité France - Vietnam , 1949, tr. 4. ___ 5 Albert Charton, ã d n, tr. 7. 7 Nguy n Th Anh, Mission civilisatrice (civilizing 6 C quan này th ưng ưc g i t t ngay trong các v n b n mission), in Ooi Keakeat Gin (ed.), Southeast Asia: A chính th ng là Truy n bá v n hóa . Chúng tôi c ng s d ng Historical Encyclopedia, From Angkor Wat to East Timor , thu t ng này trong bài vi t cho ng n g n. ABC-CLIO, 2004, tr. 899-900.
4. 28 N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên cu Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 nhiên là ngôn ng chung trong Liên hi p Pháp M và Liên bang Xô vit. L p t c, Pháp ti n không th nào khác là ti ng Pháp. [ ] Các hành m t chi n d ch b o v , duy trì và làm h i tr ưng Pháp c g ng phát huy m t n n giáo sinh v n hóa, ngôn ng và t ư t ưng Pháp. V n dc vì s hi u bi t l n nhau, phù h p v i thiên hóa và giáo d c ưc coi là m t trong nh ng hưng th gi i i ng c a Pháp ”8. quân ch bài, m t th “vn thi n c m”12 giúp Tuy nhiên, s h p tác giáo d c th c ch t Pháp ti p t c gây nh h ưng. Vì l này, nhà ch ghi trên danh ngh a vì nh ng lí do t hai nưc thi t l p nên m t chính sách i ngo i v n phía. M t m t chính sách h p tác v n hóa và k hóa m i bao g m chính sách truy n bá v n hóa 13 thu t, ưc coi nh ư chính sách i ngo i m i và ngôn ng và chính sách h p tác . T t c ca Pháp, ch th c s ưc B Ngo i giao Pháp ưc th c hi n thông qua ho t ng v n hóa tri n khai t nh ng n m 1958-1959. M t khác, i ngo i, ưc nh ngh a là “toàn b các ho t trong hai th p niên này, các chính quy n liên ng và công vi c liên quan n v n hóa, giáo ti p c a Vi t Nam C ng hòa luôn t ra không dc và gi ng d y do Nhà n ưc iu hành v i s my m n mà b t tay h p tác song ph ư ng th c tr giúp c a nhi u i tác ph c v cho chính 14 s v i Pháp vì nh ng lí do mà chúng tôi s trình sách i ngo i c a nhà n ưc” . bày ph n sau. Mt b ưc thay i m i ánh d u s thi t ch hóa chính sách h p tác. K t n m 1956, 1.2. T gi i th c dân n h p tác chính sách i ngo i s d ng m t công c m i, ó là h p tác v n hóa và k thu t. N m 1961, Trong n a sau th k XX, d ưi s c ép c a B H p tác ưc thành l p, n m 1966, Qu c v các s ki n (Chi n tranh L nh, quá trình phi khanh c trách v h p tác giáo d c và tr giúp th c dân hóa, s xu t hi n c a Th gi i th Ba), k thu t ưc l p ra. V i m c ích bù p vào mt nguyên t c hành x trong quan h v n hóa vi c Pháp b m t t m nh h ưng trên chính da trên tính t ư ng h và t ư ng tác ưc t ra tr ưng qu c t trong phong trào phi th c dân gi a các qu c gia. V n hóa tr thành thách th c hóa, ây là ph ư ng ti n th c hi n các nhi m chính tr 9 và là “ph ư ng di n th t ư trong chính v h p tác tr ưc nh ng yêu c u c n tr giúp sách i ngo i” (sau các ph ư ng di n chính tr , ca các qu c gia m i giành c l p và các n ưc kinh t và quân s )10 , mà ngày nay chúng ta g i thu c Th gi i Th Ba. Tuy Pháp là n ưc “xu t là sc m nh m m11 . kh u” nhi u nh t các chuyên gia h p tác qu c Bưc ra kh i Th chi n th II, Pháp ý th c t nh ưng không ph i là n ưc duy nh t ho t ưc s m t v th chính tr c a mình trong ng t i các n ưc Th gi i Th Ba. T 1956, hàng nh ng c ưng qu c quân s và kinh t nh ư các n ưc Xã h i Ch ngh a c ng g i các ___ 8 Bulletin annuel de la Mission d’Enseignement français et ___ de Coopération culturelle 1952-1953 , tr. 9,10, 13. 12 Dgact, Aide-mémoire du Plan quinquennal , Mae, 1957, 9 Anne Dulphy, Robert Frank, Marie-Anne Matard- tr. 10. Bonucci et Pascal Ory, Les relations culturelles 13 Albert Salon, Vocabulaire critique des relations internationales au XXe siecle. De la diplomatie culturelle internationales dans les domaines culturel, scientifique et à l’acculturation , Bruxelles, Peter Lang, 2011, tr. 683. de la coopération technique , Paris, Maison du 10 Philip Hall Coombs, The fourth dimension of foreign Dictionnaire, 1978, tr. 112. policy: educational and cultural affairs , Published for the 14 Alain Dubosclard, "Les principes de l’action culturelle Council on Foreign Relations by Harper & Row, 1964. extérieure de la France aux Etats-Unis au XXe siècle : 11 Khái ni m do Joseph S. Nye ưa ra trong Joseph S. essai de définition", in Entre rayonnement et réciprocité, NYE , Bound To Lead: The Changing Nature Of American Contributions à l’histoire de la diplomatie culturelle , Power , New York, Basic Books, 1991. Publications de la Sorbonne, Paris, 2002, tr. 25.
5. N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên c u Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 29 chuyên gia c a mình n C n ông, châu Á, Tt c v i m c ích tr giúp các qu c gia châu Phi. Trên t ng s 150.000 chuyên gia non tr v th ch chính tr ho c ang phát tri n chính th c làm vi c t i Th gi i Th Ba, có thoát ra kh i tình tr ng l c h u hay y u kém v 46.000 ng ưi Pháp, 30.000 ng ưi M , g n kinh t , k thu t, ng th i giúp h ào t o ra 20.000 ngàn ng ưi Anh, g n 15.000 ng ưi Liên i ng chuyên viên lành ngh và cao c p có Xô và ch ưa n 6000 ng ưi c15 . kh n ng thay th các chuyên gia h p tác v n Chính ph c a De Gaulle l p hai b n k hành b máy qu c gia khi nh ng chuyên gia ho ch hành ng n m n m v i m c tiêu c l p này v n ưc. dân t c và khôi ph c v th 16 . Trong b n k Nh ư v y, các chuyên gia h p tác như nh ng ho ch u tiên cho giai on 1959-1963, m ng “c phái viên” c a chính ph Pháp n làm vn hóa ưc phân tích và tri n khai riêng trong vi c tr c ti p t i các c quan, t ch c tr c thu c mt ch ư ng trình v i tên g i “Ch ư ng trình h th ng qu c gia mà h ưc c n. Chính tri n khai và c i t các ho t ng v n hóa và k sách và ho t ng tr giúp trong h p tác song thu t c a Pháp n ưc ngoài”. Ch ư ng trình ph ư ng lúc ó nh n m nh n y u t thích ng vch ra c th các ph ư ng th c hành ng k t vi iu ki n th c t t i n ưc s t i. B n thân hp nhi u ho t ng gi ng d y, truy n bá và các chuyên gia c ng ph i thích nghi v i cách trao i v n hóa, ho t ng ngh thu t, h p tác làm vi c v i ng nghi p ngo i qu c, l i s ng k thu t17 . và sinh ho t t i ngo i qu c vì a ph n nh ng Riêng trong l nh v c giáo d c và gi ng d y, ngo i qu c này ch cách ó vài n m hãy còn là các cách th c ưc tri n khai theo nhi u h ưng: thu c a c a Pháp. Giáo viên và gi ng viên i hc Pháp i làm h p tác c ng ưc coi là m t - Duy trì vi c d y ti ng Pháp và d y ki n trong nh ng d ng nhân viên h p tác 19 , gi ng th c b ng ti ng Pháp, u t ư hi n i hóa c nh ư nh ng chuyên viên kinh t , k thu t, y t s v t ch t và trang thi t b , c i ti n ch ư ng hay nông nghi p Có kho ng 33.000 giáo viên trình, ph ư ng pháp gi ng d y; Pháp i d y ngo i qu c trong giai on này - T ng c ưng h p tác ph thông và i h c vi hai m c ích khác nhau. M t là i d y ti ng vi h th ng giáo d c qu c gia nh ư g i giáo Pháp và v n hóa Pháp cho gi i tinh hoa, hai là viên Pháp sang gi ng d y, c p h c b ng cho (chi m a s ) i d y ngay trong nh ng c s sinh viên ngo i qu c sang Pháp du h c, ào t o thu c h th ng giáo d c qu c gia. H d y ki n giáo viên; th c, d y ngh , ào t o ngh trong nh ng ph m - Hoàn thi n ph ư ng pháp d y ti ng Pháp vi kinh t , xã h i c th t i nh ng t n ưc qua nh ng thi t b nghe-nhìn hi n i và m và ó20 . N m 1964 xu t hi n m t b ph n nhân phát tri n giáo d c d y ngh và k thu t18 . viên h p tác m i, ó là thanh niên m i có b ng cp, thay vì i làm ngh a v quân s th c s ___ (trên chi n tr ưng hay trong doanh tr i) thì h 15 Stéphane Hessel, De la décolonisation à la cooopération, i làm ngh a v quân s h p tác, d ưi tên g i là Esprit , n o 394, Juillet 1970, tr. 10. 16 Robert Frank, La machine diplomatique culturelle ___ française après 1945, Relations internationales , n o 115, 19 Thu t ng chúng tôi dùng ch chung cho nh ng 2003, tr. 332. ng ưi i làm h p tác trong ó g m r t nhi u thành ph n 17 Dgact, "Conception et organisation d’ensemble de giáo viên, chuyên viên, chuyên gia, nhà ngo i giao, k l'action culturelle et technique française à l'étranger", thu t viên 1948-1968. 20 Claudine Enjalbert, “Tableau des institutions”, Esprit , s 18 Nh ư ã d n, tr. 3. 394, 7-8/1970, tr. 28.
6. 30 N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên cu Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 tình nguy n viên ngh a v quân s qu c gia l ưu hi p ưc vn hóa kí d ưi th i chính ph B o ng. Tuy nhiên, ch vài n m sau, u nh ng i n m 1949 nh ưng nó tr nên l i th i sau nm 1970, chính nh ng ph n h i hay nói úng nh ng s ki n x y ra k t sau 1954. Tháng hn là c m giác b t an và thái không tho i 8/1955, m t phái oàn Vi t Nam sang Paris mái c a nh ng tình nguy n viên này, khi h th ư ng l ưng m t b n trao i quan h v n hóa sng và làm vi c t i nh ng n ưc ang phát nh ưng sau ba tu n làm vi c không i n k t tri n, ã l t l i v n v tính hi u qu , s chính qu . Phía Vi t Nam C ng hòa t ch i c vi c áng và m c ích c a chính sách h p tác c a lp biên b n các cu c th ư ng l ưng và tuyên b Pháp. H nh n th y m i quan h mang ti ng là ch ưa s n sàng kí m t hi p ưc v n hóa 22 mà ch song ph ư ng nh ưng còn nhi u ph thu c gi a là nh ng trao i th ư. Th c ch t, tng th ng nưc nghèo và n ưc giàu, n ưc i cho và n ưc Ngô ình Di m t ch i kí hi p ưc này i nh n. H còn ch ng ki n s chênh l ch v ph n i thái c a Pháp mà ông cho là quá mc s ng, iu ki n v t ch t c a chính h hòa gi i v i B c Vi t23 . vi nh ng ng nghi p b n a. Chúng ta s Tuy nhiên, i v i v th tr ưng c quan th y nh ng thái hay hành ng t ư ng t c a Truy n bá v n hóa th i ó, Jean-Pierre nh ng tình nguy n viên h p tác này t i mi n Dannaud, thì m i quan h Pháp-Vi t trên l nh Nam Vi t Nam. Esprit , t p chí chuyên lu n v vc v n hóa “da trên m t s th a thu n ng m tư t ưng hàng u c a Pháp, ngay t 1970, ã và th hi n trong nh ng hành ng ”24 . Th a lên ti ng t câu h i mang tính cáo bu c: thu n ưc áp d ng m t cách n ph ư ng t “Li u có ph i n ưc Pháp ang l y l i m t phía Pháp. Cu i 1956, Dannaud nói v vi c cách tinh vi nh ng v th mà Pháp t ng ph i thi u v ng hi p ưc nh ư sau: nh ưng b tr ưc ây? Nh ng mô hình truy n “Mt hi p ưc v n hóa có th khi n chúng th ng c a n n th c dân g n nh ư m t i nh ưng ta ph i nh ưng b h n r t nhi u và chúng ta các d ng th c khác ang xu t hi n, xu t phát t ch ng có l i l c gì mà òi có hi p ưc ó vì h s chênh l ch v m c s ng, t yêu c u c a có th ư ng l ưng thì th nào phía Vi t Nam các qu c gia kém phát tri n luôn ham mu n có cng s giành ph n th ng ”25 . ưc các ph ư ng ti n hoàn h o h n, t ti n i s Payart, c ng ng quan im, cho hn [ ]. T n n th c dân tr u t ưng này, n i rng nên gi nguyên tr ng th a k t th i chính mà các ngu n v n và c t ng c u trúc thay th quy n B o i : các quân nhân, ông ch n in và các nhà truy n giáo, thì li u các nhân viên h p tác có “Trong khi ch i, nên ti p t c áp d ng nguy c tr thành nh ng ph tá vô ý th c và d nh ng th a thu n ã có t tr ưc và ph i t nh b l ưng g t?” 21 ___ 22 Note a.s. des négociations culturelles franco- vietnamiennes, JMB/CF , Mae, Direction Asie-Océanie, 1 1.3. H p tác thi u “danh chính ngôn thu n” septembre 1955. 23 Edmond Michelet, Rapport d’information de la Mt im h t s c c bi t trong h p tác vn Commission de coordination pour les affaires d’Indochine hóa giáo d c gi a Pháp và Nam Vi t Nam sau 1955-1956 , tr. 16. 24 Fiche sur les relations culturelles avec le Sud-Vietnam , 1954 là nó không d a trên m t hi p ưc song Mae, Direction des Affaires politiques, 1956, tr. 2. ph ư ng nào. Ban u, Pháp v n áp d ng b n 25 Jean-Pierre Dannaud, Situation immobilière de la Mission culturelle Française au Vietnam, ___ N°392/ECF/JPD , Haut Commissariat de la République 21 Esprit , s 394, 7-8/1970, tr. 2. Française au Viet-Nam, 4 septembre 1956, tr. 4.
7. N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên c u Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 31 là nh ng th a thu n thay th s không giành xây s a các tr ưng trung h c27 . C ng vì thi u nhi u thu n l i cho chúng ta ”26 . vn b n pháp lí nên Pháp ph i h n ch vi c c p Các tr ưng Pháp ti p t c ho t ng t i mi n hc b ng và ư a sinh viên Vi t Nam sang Pháp Nam. Vi t Nam v n có quy n ki m soát trên du h c. Nm 1962, khi chính ph Nam Vi t ph ư ng di n s ư ph m, m t nguyên t c mà Pháp Nam ng l i m i các giáo s ư Pháp sang gi ng khó lòng áp t v i Vi t Nam, nguyên t c này cho Tr ưng Hành chính Quc gia thì B Tài cng ưc áp d ng t i các n ưc nh ư Syrie hay chính Pháp ã t ch i trong s ti c nu i c a B Liban. Công nh n b ng c p v n ưc gi Ngo i giao vì m t m t c h i “ghi im” c a nguyên. Các giáo s ư Pháp gi ng d y t i i h c ng ưi Pháp tr ưc ng ưi M t i Sài Gòn. Vi c mi n Nam m t quy n l i hành chính (nh ư gi thi u v ng v n b n pháp lí nh ư trên ã trình bày ch c trong H i ng khoa hay tr ưng) nh ưng qu nhiên t o ra m t s c ép cho giáo d c Pháp vn gi ưc quy n ngh nghi p. Nh ưng còn ti Nam Vi t Nam th i gian này. nh ng v n khác ch ưa có h ưng gi i quy t, ví Tuy nhiên trên th c t , s thi u v ng v n d t ư ng lai c a Vi n Vi n ông bác c . V bn pháp lí c ng ít nhi u mang l i thu n l i cho vi c d y ti ng Pháp trong nhà tr ưng Vi t Nam, Pháp, to nên m t kho ng t do t ư ng i trong Pháp mong mu n ti ng Pháp tr thành ngo i ho t ng. Vì h e là n u có mt hi p nh v n ng b t bu c th hai. Vi t Nam c ng không hóa y , b t l i s nm phía Pháp. M i e ư a ra th a thu n nào mà ch k t lu n “ i ý” ng i này có c s , b i l , khi h p ng nhà t rng Vi t Nam v n g n bó v i ti ng Pháp. ưc em ra trao i l i vào n m 1967 thì Nm 1960, nhân m i quan h v i chính Chính ph Nam Vi t b t u tin hành phá b quy n Di m ưc hâm nóng, h p ng cho h th ng tr ưng Pháp b ng cách sát nh p d n thuê t ai các ngôi tr ưng Pháp ưc ký k t, dn vào h th ng giáo d c qu c gia. nh ưng ây ch là m t b n th a thu n nhà t Vi c không có h p tác úng ngh a xu t phát thu n túy. i v i ng ưi Pháp, s l m v m t t thái thù ngh ch v i n ưc Pháp c a các hành chính này bó bu c và kìm hãm các ho t chính ph ti p n i nhau c a Nam Vi t. Nó th ng v n hóa. Vì c B Ngo i giao v n B Tài hi n d ưi nhi u hình th c: không thi n chí chính Pháp u không m o hi m rút ngân qu trong các àm phán, e d a óng c a các phát tri n hay u t ư vì thi u v n b n pháp tr ưng Pháp, các chi n d ch bài Pháp trên lý tr ưc m t chính quy n không n nh và ưng ph và trên báo chí, c t t quan h thi u thi n c m v i Pháp. Mc cho nh ng l i ngo i giao t 1965 - 1973 M t n ưc th c dân kêu g i c a các nhà ngo i giao ang c m ch t c, gi tr thành m t tác nhân ngo i giao th Sài Gòn, s hi n di n v n hóa c a Pháp t i Vi t yu b t ưc i quy n l c chính tr và quân s thì Nam không ưc coi là m t ưu tiên c a Paris. d tr thành bia n cho nh ng chính ph Tháng 11/1955, Paris t ch i không c p cho i mu n gi ư ng cao ch ngh a dân t c và ý th c di n Pháp t i Sài Gòn ngân kho n c n thi t cho c l p trong m t công lu n và nh t là trong ch ư ng trình t ng c ưng thi t b i h c và mt ng ưi M . ___ 26 Jean Payart, Première session du conseil de la Mission ___ française d’enseignement et de coopération culturelle au 27 Albert Lamarle, Télégramme au départ, N° 254-258 , Vi t-Nam , Ambassade de France au Viet-Nam, 23 janvier Mae, Relations avec les Etats Associés, Service des 1957, tr. 8. Affaires Politiques, 17 novembre 1955.
8. 32 N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên cu Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 Mt s c ép n a i v i nh ng ng ưi qu n lí thi hành m t chính sách h p tác n ph ư ng. giáo d c Pháp t i Nam Vi t Nam là ngay ti H tri n khai m nh m các ho t ng dù l i th nưc Pháp c ng có m t s th i v i v n không thu c v mình. M c ích c a h là b ng Vi t Nam. T sau b i tr n in Biên Ph , Pháp mi giá gi ưc gi i tinh hoa Sài Gòn, ang b quay sang châu Phi. Vn hóa lúc này không M “g g m”, trong qu o c a Pháp. Th c ph i là v n c p bách: b n báo cáo c a Ngh ch t, ngay t 1955, M ã ti n hành c i cách vi n Pháp v ông D ư ng tháng 9/1955 giành nn giáo d c mi n Nam Vi t Nam thông qua ba trang cho v n v n hóa t i mi n B c và ch vi c truy n bá ti ng Anh r i nh ng ph ư ng vài t cho mi n Nam 28 . Mi b n tâm c a quan pháp và ch ư ng trình ki u M . nh h ưng ch c Pháp t i Sài Gòn nm nh ng v n sau: ngày càng l n c a M n ng ưi Vi t tr thành quan h ngo i giao vi M , tái nh c ư cho ni lo l ng c a Pháp. có th i u ưc ng ưi B c di c ư, qu n lí tr con lai, duy trì s n vi nh ng ng ưi Vi t theo tinh th n qu c gia và xu t kinh doanh và chuy n giao l i nhu n c a ng minh M , n ưc Pháp ưc trang b m t các xí nghi p Pháp t i mi n Nam. C g ng c a công c r t hi u l c và có t lâu i, ó chính các nhà ch c trách Pháp t i Nam Vi t Nam ch là c quan Truy n bá v n hóa , k th a t Nha yu nh m bình th ưng hóa s hi n di n v n hóa hc chính th i thu c a, và h th ng các Pháp, tách b ch nó ra kh i y u t chính tr và tr ưng h c danh ti ng. n t n n m 1975, c nh m “gi i th c dân” chính c quan Truy n bá quan này v n còn qu n lí, t i các thành ph l n vn hóa b ng cách bi n nó thành m t b ph n Sài Gòn, à L t, Nha Trang và à N ng, 9 hp tác v n hóa tr c thu c s quán. C quan khi tr ưng t ti u h c lên trung h c. Bên c nh này ph i ưc qu n lí ch t ch h n, v n hành h th ng tr ưng công này còn có r t nhi u mt cách c l p, nh ư th m i giúp phi chính tr tr ưng t ư, công giáo và th t c, d y theo hóa các ho t ng v n hóa. i v i Dannaud, ch ư ng trình giáo d c c a Pháp. ng ưi ho ch ch chính sách v n hóa Pháp t i mi n Nam bu i u n n Vi t Nam C ng hòa, 1.5. Bp bênh v i h th ng giáo d c qu c gia ã nói chính sách v n hóa ph i bao trùm c Phác th o u tiên cho cái g i là “ngo i gi ng d y và h p tác. Ti ng Pháp ph i ưc d y giao v n hóa” ra i vào n m 1955, ó chính là nh ư m t ngo i ng . ây chính là ba h ưng vi c thành l p Ban Nghiên c u giáo d c và H p chính c a chính sách này 29 . tác v n hóa . Lâu r i b núp bóng d ưi nh ng 1.4. Hp tác n ph ư ng tr ưng trung h c danh ti ng, h p tác v n hóa giáo d c dn d n phát tri n và g t hái nh ng S h p tác thi u “danh chính ngôn thu n” thành công b ưc u vào nh ng n m sau ó: trong b i c nh có m t s s c ép nh ư v a phân ban u d ưi hình th c tr giúp s ư ph m cho tích là ngu n g c tr c ti p t o nên m t c giáo d c Nam Vi t, ti p n là ti p nh n h c im n a trong giáo d c Pháp - Nam Vi t Nam. bng sinh sang Pháp du h c. ó là vi c các nhà ngo i giao Pháp t i Sài Gòn Tr giúp s ư ph m cho giáo d c qu c gia ___ Hình th c này ưc c th hóa b ng hai 28 Edmond Michelet, nh ư ã d n. hng m c, m t là c giáo viên Pháp n dy 29 Jean-Pierre Dannaud, Rapport sur le fonctionnement de la Mission Française d’Enseignement et de Coopération các tr ưng Vi t, ch y u b c i h c, và tr Culturelle au Vietnam pendant les années 1955/1956, giúp s ư ph m. N°393/ECF/JPD , tr. 4.
9. N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên c u Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 33 T tr ưc n nay, giáo viên Pháp v n d y hc. Trong vi c h p tác này, Dannaud có nh ng i h c và các tr ưng trung h c Vi t Nam. tính toán chính tr . Nhân vi c trao g i 10.000 t Tr ưc khi Vi t Nam c l p, h d y tr ưng in Larousse, c p trên c a ông mu n nêu rõ Vi t nh ưng th c ch t là làm vi c tr c ti p cho xu t x , b n thân ông l i ch n m t “chính sách Pháp. Sau 1954, h v n ti p t c công vi c ó n tránh b ngoài ” nh m th hi n m t cách nh ưng v i t ư cách m i là công ch c c phái, khéo léo s hi n di n c a Pháp bên c nh “s ngh a là v trí c a h tr ưng Vi t thay i c n bt c n, phô tr ư ng c a M ”35 . bn : bây gi h ưc tuy n d ng và x p c p Mt m ng tr giúp n a là vi c chung tay 30 bc b i các hi u tr ưng ng ưi Vi t . C quan xây d ng ch ư ng trình d y ti ng Pháp cho h Truy n bá v n hóa qu n lí h nh ng ph ư ng th ng giáo d c qu c gia 36 . Tuy nhiên, nh ng 31 di n sau: l ư ng, n i , các kì ngh . Nm 1956, vi c làm này u b em ra ch trích sau khi có 42 giáo viên Pháp (26 ng ưi b c i h c, Dannaud r i ch c. N m 1958, hai thanh tra 12 b c trung h c và 4 ng ưi d y k thu t) Rebeyrol và Neumann cho r ng nh ng gì ã 32 ưc g i n các tr ưng Vi t . Hoàn c nh c a ưc ti n hành “ch ng có gì là nghiêm túc ” h không ph i lúc nào c ng suôn s vì m t lúc “i sâu vào n n giáo d c ph thông Vi t Nam ”. ch u hai s qu n lí. C p trên ph ư ng di n s ư Hai v xu t xây d ng m t ch ư ng trình h p ph m là chính quy n Nam Vi t Nam, c p trên tác d a trên vi c ào t o giáo viên trong các v m t hành chính là chính ph Pháp. Cp trên tr ưng s ư ph m ho c qua các khóa t p hu n Pháp ng v c hay cáo bu c v s trung thành chuyên sâu và coi ây là h ng m c ưu tiên 37 . T ca h vì nhi u ng ưi t ra quá thân thi n và 1963, c quan Truy n bá v n hóa tr c ti p t gn g i v i ng ưi Vi t. René Benoît, giáo viên ch c nh ng khóa t p hu n hay ào t o, ví d : dy T nhiên Sài Gòn, có c m giác ông và khóa ào t o 2 n m giành cho giáo viên kh i các ng nghi p c a mình ph i i di n tr ưc tr ưng t ư v i Ch ng ch Gi ng d y, h c chuyên 33 “mt làn sóng cáo bu c vì ph n b i” . m t tu n cho giáo viên trung h c hay ngày Mt m ng n a c a s tr giúp s ư ph m là sư ph m giành cho giáo viên ti u h c ti ng nh ng giúp v t ch t c a Truy n bá v n hóa Pháp N m 1970, Phòng S ư ph m thu c Ban ti các tr ưng h c Vi t Nam. C quan này cung Vn hóa (trong Tòa i s ) qu n lí 4 trung tâm cp sách d y ti ng và v n hóa Pháp, tài li u s ư tp hu n cho kho ng 300 giáo viên Vi t Nam ph m và các t p chí v i s ti n khiêm t n, n dy ti ng Pháp. N m 1973, nh ng ph ư ng pháp c 200.000 franc Pháp n m 1964, kho ng h n hi n i gi ng d y ti ng Pháp nh ư m t ngo i 1% trong ngân sách t ng 34 . N m 1956, 115.000 ng ưc du nh p vào mi n Nam Vi t Nam. sách giáo khoa ưc g i n các tr ưng ti u Mt c i ti n m i ưc ưa ra trong n m h c ___ 1960-1961 là ư a gi ng viên tr d y ti ng Pháp 30 René Benoit, Le problème de l’assistance technique et có trình b c i h c i c ư ng vào các culturelle au Vi t Nam , 1 octobre 1957, tr. 4. 31 tr ưng trung h c công l p t i Sài Gòn và các Jean-Pierre Dannaud, Rapport sur le fonctionnement de la Mission Française d’Enseignement et de Coopération tnh lân c n (có 12 ng ưi Sài Gòn). Các giáo Culturelle au Vietnam pendant les années 1955/1956, N°393/ECF/JPD , tr. 14. ___ 32 Bulletin annuel de la Mission d’Enseignement français 35 Jean-Pierre Dannaud, nh ư ã d n, tr. 14 ‑15. et de Coopération culturelle 1954-1956 , tr. 54. 36 Nh ư trên , p. 14. 33 René Benoit, nh ư ã d n, tr. 10. 37 Philippe Rebeyrol et Fred Neumann, Rapport sur la 34 Enseignement et coopération culturelle - Rapport situation de la Mission culturelle , Mae, 31 janvier 1958, d’activités 1964-1965 , tr. 22 ‑23. tr. 17.
10. 34 N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên cu Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 viên ưc ti p ón t t , nh ưng k t qu không ban Tr giúp k thu t thu c T ng v K ho ch my kh quan, gây th t v ng cho c hai phía: k hóa c a chính ph Nam Vi t vi t trên t p chí nng s ư ph m trên l p y u, chu n b giáo án Bách Khoa : kém, thi u s h p tác ng b v i ng nghi p “Có l không m t sinh viên nào không nuôi Vi t Nam và nh ng lí do khách quan nh ư cái m ng du h c. L i còn khá ông ph huynh ph ư ng ti n gi ng d y thi u th n và s s quá vn inh ninh trong b t c ngành h c nào ch ti (50 n 60 h c sinh/l p) 38 . Kh quan nh t là các tr ưng ngo i qu c m i iu ki n ào t o vi c các giáo s ư Pháp v n ưc ánh giá cao nh ng ng ưi h u d ng ”42 . i h c, k c nh ng i h c m i thành l p nh ư H Hu , à L t39 . Nh ưng t cu i nh ng n m Ông còn phân tích nh ng lí do th c t trong 1960, quá trình Vi t hóa i h c khi n cho nhu vi c l a ch n i Pháp, m t im n ưc a cu c n giáo sư Pháp gi m h n, h n n a, vì tình ph n các gia ình nh m n: hình chi n s , vi c tuy n các giáo s ư có uy tín “Ta ng nên v i cho ây là s luy n ti c t Pháp th c s r t khó kh n, t 55 ng ưi vào th c dân hay tinh th n nô l v n hóa Pháp ch ưa 1963 ch còn 14 ng ưi vào n m 1967 và n gt r a s ch. V i c ư ng, t ch c n n giáo nm 1973 còn kho ng ch ng 20 ng ưi. N m dc c a ta gi ng t ch c Pháp h n h t, b c 1973, ch có ch ng h n ch c ng ưi ưc iu trung h c c ng nh ư b c i h c. H c sinh phái sang h th ng giáo d c ph thông qu c gia Vi t Nam, khi vào h c các tr ưng Pháp b v i h n 700.000 h c sinh. Ho t ng này b ng h n h t. i Pháp, v n ngo i ng ít gay ánh giá là “hoàn toàn vô hi u”40 . Tuy nhiên, go. ( ) Vì trong gia ình, bu b n nhi u ng ưi ngh ch lí n m ch nh ng th a thu n gi a hai có th gi ng d y giúp ưc ; sách v b ng chính ph vào n m 1967 nh m qu c h u hóa h Pháp v n c ng s n h n. ( ) Sau h t y u t tài th ng Tiu h c Pháp thì n t n n m 1973, chính c ng là m t lí do khi n ph huynh l a nh ng trung tâm thí im, n i ti p nh n nh ng ch n n ưc Pháp. i s ng c a m t sinh viên tr ưng Tiu h c Pháp, l i c n kh n c p ch ng M hay Th y S t n h n Pháp khá nhi u”43 . nm ch c giáo viên Pháp. Ti p ón h c b ng sinh sang Pháp Vi c ón du h c sinh Vi t Nam ti Pháp ã tn t i t cu i th k XIX và ây chính là m t i du h c trong hai th p niên di n ra chi n trong nh ng h p tác Pháp-Vi t lâu i nh t. tranh Vi t Nam mang ý ngh a c bi t i v i Trong hai th p niên này, Pháp ón ti p hàng các h c b ng sinh và gia ình h . Ngoài nh ng ngàn sinh viên Vi t Nam. Vi nh ng nhà ngo i lí do v n có nh ư mong mu n t ưc b ng c p giao Pháp, ây là ni m t hào, nh ưng l i là m i i h c ngo i qu c còn xu t hi n thêm nh ng lo cho nhà c m quy n mi n Nam. Vì gi ng nh ư toan tính c p bách h n nh ư thoát kh i l nh gi i c m quy n thu c a th i kì tr ưc 1939, h ng viên hay r i kh i t n ưc ang lao u vào cu c chi n41 . Ông Nguy n Phúc Sa, tr ưng lo s nh ng sinh viên này s b “nhi m c” b i nh ng “t ch c thân c ng ”44 t i Pháp. Ki m ___ soát vi c i l i c a du hc sinh th ưng xuyên là 38 Roger Lalouette, Relance de notre action culturelle au Vietnam, N°190/ACJ , tr. 3. ___ 39 Enseignement et coopération culturelle - Rapport 42 Nguy n Phuc Sa, Du h c, Bách Khoa , s 88, d’activités 1961-1962 , tr. 8‑9. 1960. tr.11. 40 IV. Coopération culturelle , Mae, Dgrcst, 1973 43 Nh ư trên , p. 13. 41 Martine Gayral-Taminh, Une immigration invisible, 44 Roger Lalouette, Télégramme en clair par courrier, gage d’intégration?, Ethnologie française , vol. 39, n o 4, N°1041 , Ambassade de France au Vietnam, 19 septembre 2009, tr. 721 ‑732. 1960, tr. 2
11. N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên c u Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 35 im gây tranh cãi gi a Vit Nam và Pháp cho hn l ưng sinh viên sang Pháp, t 90 ng ưi vào n th p niên 1970. Ki m kê h ã là khó, mà nm 1955 còn 6 ng ưi vào 1962. i s nhi u l ưu h c sinh còn tìm cách l i Pháp vì Lalouette coi ây là hành vi “xét l i toàn b nh ng lí do không rõ ràng nh ư “mù m v ho t ng v n hóa c a chúng ta t n ưc chuy n h c i h c” hay “a ph n h ch ng i này ”53 . 45 chính ph Sài Gòn ” . Nm 1959, có trên 4900 iu ki n du h c Pháp ngày càng khép sinh viên Vi t Nam du h c ngo i qu c, trong ó ch t, Pháp ch p nh n l p ra m t Vi n Pháp - 46 87% (t c là 4300 ng ưi) i Pháp . Ngu n báo Vi t có ch c n ng n nh i s ng và h c t p chí c ng ưa ra con s t ư ng ng: n m 1964 có cho du h c sinh, qua ó, d b kim soát. 47 kho ng 5000 sinh viên , n m 1966 có 3000 Nm 1964, 800 sinh viên ưc sang Pháp v i 48 sinh viên nh ưng theo th ng kê c a Unesco thì s ch p thu n c a chính quy n Nam Vi t Nam. s l ưng i du h c ít h n, t 2600 ng ưi n m Tháng 9/1964, nhóm o chính quân s lên 49 1964 n d ưi 1000 nm 1970 . nm quy n cho phép nh ng h c sinh tú tài i Tháng 2/1957, H i ng du h c ưc chính du h c, d n n tình tr ng i du h c v i s ph Nam Vi t l p ra nh m h n ch các h c lưng r t l n, khi n t New York Times bình bng sinh thu c kh i dân s (vì chính ph có lu n ây là “chuy n xu t d ư ng du h c l n nh t chính sách c p h c b ng cho quân s ). Vài ca thanh niên Nam Vi t k t khi ch thu c tr ưng h p hi m hoi c ng ưc xu t ngo i a Pháp s p ”54 . Nh ưng m t n m sau 1965, nh ưng ph i tr i qua hai vòng: vòng m t là th do c t t quan h ngo i giao hai bên, chính tc xét duy t c quan Truy n bá v n hóa quy n mi n Nam c m i du h c Pháp. T 1966 Pháp, vòng hai là ph i ưc m t s c l nh c n 1968, Truy n bá v n hóa ti p t c c p 80 bi t c a chính Tng th ng Ngô ình Di m hc b ng/n m nh ưng v n ph i theo dõi “ng ch p thu n, theo ó h c b ng sinh ph i m thái c a nhà ch c trách Vi t Nam ”55 . Nh ng bo quay v ph c v t n ưc trong 10 n m sinh viên mu n du h c nh ng n ưc nói ti ng thay vì 5 n m50 . i s Pháp Payart ánh giá Pháp bu c ph i chuy n h ưng sang Québec, quy t nh c a H i ng du h c là ưu tiên Th y S hay B 56 , nh ưng s c h p d n c a Pháp nh ng lí l chính tr h n là vì “li ích c a h p ln n n i mà vài ng ưi ph i lén lút c p c ng tác v n hóa ”51 . S “cm v n”52 này làm gi m Marseille hay ph i tr ti n tr n qua biên gi i Campuchia l y visa t i ây và i ti p sang ___ Pháp 57 . Cu i th p niên này, vi c du h c l i 45 Jean-Pierre Dannaud, nh ư ã d n, tr. 19. ưc n i l ng cùng lúc v i tình hình chi n s 46 Nh ư trên , tr. 1. 47 Max Clos, 5000 Vietnamese students study in Paris, New York Times , 6 décembre 1964. 52 Roger Lalouette, Activités culturelles françaises et 48 Gloria Emerson, Vietnamese trained in Paris refuse to étrangères au Vietnam, N°629/ACT , tr. 11. go home, New York Times , 13 mars 1966. 53 Roger Lalouette, Étudiants et stagiaires vietnamiens en 49 Ph m Tr ng Chanh, L’impérialisme culturel des Etats- France, N°1270/ACT , tr. 9. Unis au Sud-Vietnam et son impact sur la jeunesse sud- 54 Associated Press, "Youth leaving South Vietnam", New vietnamienne 1954-1975, Lu n án Giáo d c h c, i h c York Times , 3 octobre 1964. Paris V - Descartes, 1980, tr. 184. 55 Enseignement et coopération culturelle - Rapport 50 Arnaud D'andurain, Difficultés d’envoi en France de d’activités 1965-1966 , Consulat Général de France à boursiers vietnamiens , Ambassade de France au Vietnam, Saigon, Service culturel, 1966, tr. 28. 26 novembre 1957, tr. 2. 56 Nhung Agustoni-Phan, Vietnam, nouveau dragon, ou 51 Jean Payart, Bourses accordées à des étudiants et élèves vieux tigre de papier: essai sur le Viêt-Nam contemporain , Vietnamiens , Ambassade de France au Vietnam, juillet Editions Olizane, 1995, tr. 152. 1957, tr. 8. 57 Gloria Emerson, nh ư ã d n, New York Times , 13 mars 1966 .
12. 36 N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên cu Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 cng th ng. M t s l ưng l n sinh viên b k t ngo i qu c cho con cái, v lâu dài có m t li Pháp vào tháng 4/1975 không th tr v tư ng lai t t p h n, còn tr ưc m t là thoát ưc Vi t Nam th ng nh t. ây l i thêm m t ví ưc l nh ng viên vào quân i. d n a cho th y h p tác Pháp-Vi t c ng b chi Tuy nhiên, nh ng c n tr lên tr ưng Pháp ph i n m c nào vì nh ng b t n chính tr . cng r t l n. Là bi u t ưng tiêu bi u nh t cho 58 S d ưi ây, l y t s li u c a Unesco , s hi n di n c a n ưc Pháp, tr ưng Pháp b tóm l ưc s sinh viên t 1961 n 1973, cho bi n thành i t ưng t n công c a các phong chúng ta th y xu h ưng du h c nh ư sau: i trào bài Pháp. Quan ch c ng ưi Vi t không Pháp t ng nhanh t 1960 n 1964, gi m h n dám công khai bênh v c nh ng ngôi tr ưng này vào 1965 do b c m và chuy n h ưng sang các trong khi h v n g i con em mình vào ó h c. nưc khác, i Pháp tr l i t 1972. Vì thi u m t hi p nh v n hóa, các tr ưng 1.6. Cán cân nghiêng v tr ưng Pháp Pháp ph i th ưng xuyên “ch u tr n” tr ưc “tính khí” c a chính quy n Vi t Nam. Vic m r ng Nu nh ư h p tác chính th c v giáo dc tr ưng h c c ng b kìm hãm vì v n ngân gi a hai chính ph Pháp - Vi t ch ưa bao gi sách. Vì thi u ti n n i r ng, các tr ưng trung ưc c th hóa thì tr ưng Pháp, c bi t là hc Pháp bu c ph i s d ng c s v t ch t m t tr ưng công, t i mi n Nam l i r t thành công. cách t i a, ph i tính toán b l p này m l p kia n xin h c c a các gia ình không h v i i sao cho th a mãn nhu c u xin nh p h c c a ph trong hai th p k 1955-1975, chính nh ng ph huynh. Trong hai th p niên, s quán Pháp qu n lí huynh Vi t Nam ã làm m i cách giáo d c các tr ưng sau: Sài Gòn có trung và ti u h c Pháp ti p t c gi ưc v th ây m c cho Jean-Jacques-Rousseau, Marie-Curie, tr ưng Bác quan im bài Pháp c a chính quy n. Thái Ái Ch L n, trung và ti u h c h c Yersin à ca các gia ình tr ưc h t là toan tính th c t , Lt, tr ưng trung h c c s à N ng sau chuy n bi l h nhìn th y trong ch t l ưng ào t o c a thành trung h c Blaise-Pascal t 1963. tr ưng Pháp m t cánh c a thoát hi m i ra g h58 ___ 58 Ph m Tr ng Chánh, nh ư ã d n, tr. 184.
13. N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên c u Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 37 Mc cho nh ng r i lo n v chính tr , s gia hưng châu Á, nh ư ý c a i s Lalouette vào tng c a chi n tranh và nh ng thúc ép v tài nm 1963: chính, l ưng h c sinh không h suy gi m các “Ngày nay, tr ưng h c c a chúng ta ào tr ưng Pháp cho n t n n m 1967. S l ưng to con em gi i tinh hoa Vi t Nam, t c là tinh tng u các tr ưng công, t 8000 h c sinh hoa c a t ư ng lai. Ch riêng nh n nh này ã 57 nm 1955 lên n 12.000 vào n m 1967 , g p bu c chúng ta ph i ti p t c phát tri n ba l n so v i n m 1943, c ng thêm vào ó vi c giáo dc, gi ng d y, vì các tr ưng trung kho ng 20.000 h c sinh các tr ưng t ư theo hc c a chúng ta giúp chúng ta gi ưc ch ch ư ng trình Pháp. T ng c ng tr ưng công và ng chính tr c b n (ngh a là bao g m c tư hàng n m ti p nh n kho ng t 30.000 n kinh t ). Các thành viên c a chính ph hi n nay 35.000 h c sinh, trong ó 1/3 n m h th ng u là nh ng h c sinh c c a h th ng chúng tr ưng công. Nm 1964, có 50 tr ưng t ư, thu ta. T ư ng lai c ng s là nh ư v y”60 . nh n h n 22.000 h c sinh, ưc s quán Pháp công nh n theo úng ch ư ng trình Pháp, trong Nh ưng s l a ch n nh m n gi i tinh hoa ó có 8 tr ưng v i h n 1000 h c sinh 58 . K t li ph n tác d ng v i chính ng ưi Pháp. Chính nh ng n m 1960, s l ưng h c sinh t ng vào s phê phán c a gi i trí th c Sài Gòn coi ó là 61 kho ng 30% nh ưng b kìm hãm b i c s và “tr ưng giành cho thi u s con nhà giàu ” ã ph ư ng ti n không ưc u t ư. Nhu c u c a châm ngòi cho nh ng hành ng ch ng Pháp các gia ình không h thuyên gi m, luôn cao ca hàng ngàn sinh viên mi n Nam, và c ng hn m c cung. Ví d , n m 1963, ch riêng vào chính s “bu c t i” này t o nên m t trong lp 1 ã có g n 3000 n xin nh p h c trong nh ng cái c gi i c m quy n ti n hành r b khi ó ch có 920 ch 59 . Trong hai th p niên, t h th ng tr ưng Pháp k t n m 1967. Ki u 350 n 450 giáo viên ph thông và gi ng viên “giáo d c tinh hoa” này i ôi v i tình tr ng i h c ng ưi Pháp làm vi c t i mi n Nam. tham nh ng c ng b lên án b i chính th h giáo S này mô t s s h c sinh trong các viên Pháp n Nam Vi t Nam vào cu i th p tr ưng công l p c a Pháp t 1952 n 1973 niên 1960. Trong chính sách h p tác gi a Pháp (trong ó s s nm h c 1952-1953 thu c toàn và nhi u qu c gia (có m t ph n là thu c a c x ông D ư ng, t 1954 tr i là Nam Vi t). ca Pháp), n ưc Pháp c nh ng giáo viên tr , T cu i nh ng n m 1950, các tr ưng trung ban u b g i i sau là tình nguy n i d y hc Pháp tr thành tr ưng h c giành cho con ngo i qu c, nh ư m t d ng ngh a v quân s . em gi i tinh hoa mi n Nam (nh ng gia ình khá Dn thân chính tr m nh h n th h àn anh, gi hay quan ch c cao c p). Gi i ngo i giao nh ng giáo viên này gây không ít “rc r i” cho Pháp t i Sài Gòn mãn nguy n v vi c này vì nó nh ng nhà ngo i giao Pháp ư ng nhi m Sài ã ch ng t r ng n ưc Pháp gi ưc nh Gòn. N m 1970, 20 giáo viên b h y h p ng dy vì lí do “hành vi không úng v i nhi m v ___ ưc giao ”62 . 57 Enseignement et coopération culturelle - Rapport d’activités 1967-1968 , tr. 10. 58 Enseignement et coopération culturelle - Rapport ___ 60 d’activités 1964-1965 , tr. 11 ‑14. Roger Lalouette, Action culturelle française en 1963 59 Note a/s Action culturelle française au Vietnam, N° (N°3238/CC) , tr. 3. 61 ACT-3-CLV , Note a/s Action culturelle française au Nguy n V n Trung, "Tr ưng Tây, tr ưng ta", T p chí Vietnam, N° ACT-3-CLV , Ministère des Affaires Bách Khoa , s 236, 1966, tr. 33 ‑35. Etrangères, Direction générale des Affaires culturelles et 62 Christina Bener, Les “cousines” de Saigon, Le Nouvel techniques, 8 février 1963, tr. 2. Observateur , n o 307, 28 Septembre 1970, tr. 34 ‑35
14. 38 N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên cu Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 t S s tr ưng công Pháp và tr ưng công và t ư Vi t Nam t 1954 n 1973 63 7% 4.5 s e Effectifs de l'enseignement national 4.0 d 6% % n l % secondaire français / secondaire national e a 3.5 s n ai io5% % primaire français / primaire national ç at an n 3.0 s fr t e c en v li è b m4% l u e 2.5 'é p gn e i d l se s s n n n e3% 2.0 o a l' li d e il es d v s M lè if 1.5 é ct ' e2% d f re e 1.0 b m o 1% N 0.5 0% 0.0 Chú thích: ưng màu lam: ph n tr m trung h c Pháp/trung h c Vi t Nam; ưng màu : ph n tr m ti u h c Pháp/ti u h c Vi t Nam; Nn màu ghi: s l ưng h c sinh tr ưng Vi t Nam (tính theo tri u) ___ 63 S s các tr ưng Pháp l y t ngu n các Báo cáo ho t ng c a c quan Truy n bá v n hóa, s s h c sinh h th ng qu c gia ly t ngu n USAID, United States Economic Assistance to South Vietnam. Volume II , tr. 177.
15. N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên c u Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 39 Th c ra s phn kháng c a nh ng giáo viên thu c a, không có vi c i trà giáo d c, còn này không ph i là không có c s . N u tr ưng th i h u thu c a, ph c p hóa giáo d c là Pháp t o ch ng trong gi i tinh hoa thì t m trách nhi m c a chính quy n qu c gia và c a nh h ưng c a nó trong su t hai th p k c ng ng ưi M . Ng ưi Pháp, vì thi u kinh phí và rt h n ch . Vì k c vi c s s h c sinh tr ưng nh t là vì s i h ưng trong m c tiêu chính tr , Pháp t ng kho ng 30% t nh ng n m 1960 thì cn ph i lôi kéo gi i tinh hoa mi n Nam, cho cng không th m vào âu so v i s s tr ưng con em h ng i trên gh nhà tr ưng mà tr ưc Vi t Nam. Vì giáo d c mi n Nam phát tri n ây ch giành riêng cho con các ông bà th c vưt b c v s l ưng, t ng kho ng 200.000 h c dân. Nh ư v y, s truy n bá v n hóa chuy n sinh m i n m, t trên 4 tri u h c sinh vào n m giao t gi i tinh hoa c sang gi i tinh hoa m i 1973 64 . K t 1968, b c trung h c Pháp chi m 1 thông qua vi c ch nh s a ôi chút ch ư ng trình trên 100 h c sinh, còn b c ti u h c ch chi m 1 gi ng d y. trên 1000 h c sinh. Ng ưi Pháp không h góp Tóm l i, n ưc Pháp, “bu víu vào h th ng ph n vào quá trình ph c p hóa giáo d c ó. tr ưng h c ca mình ”65 , nh ư l i m t quan ch c Trong khi ó, M là nhà vi n tr s m t cho ca B Ngo i giao Pháp trong nh ng n m công cu c hi n i hóa giáo d c v i m c ích: 1970, m t nhi u th i gian m i nh n ra m t iu mi n l c nh m ch ng l i c ng s n mi n B c. rng còn có nh ng ph ư ng th c khác song song vi th giáo d c tinh hoa và m t s h p tác 2. Kết lu ận ích th c hoàn toàn có th sinh l i. Các công c ca ngo i giao v n hóa ưc tri n khai m t Hp tác v n hóa và giáo d c Pháp và Nam cách r t rè. S tr giúp s ư ph m cho n n giáo Vi t Nam không i theo nh ng s thông dc qu c gia, trung tâm v n hóa, ho t ng th ưng vì nó ch y u là n l c n ph ư ng t qu ng bá v n hóa nh m n nhi u i t ưng phía Pháp. Truy n bá v n hóa là c quan k qu n chúng t ưc k t qu h i mu n màng. th a tr c ti p t h th ng giáo d c thu c a, nó Qu là không d gì phát ki n ra m t chính sách gi l i m t ph n c s h t ng, cách th c t ngo i giao v n hóa m i trên n n thu c a c , ch c và thói quen v n hành. Ít nhi u ng chân nh t l i là trong b i c nh m t t n ưc ang có ưc trong m t Vi t Nam c l p, n ưc Pháp, chi n tranh. dù v th chính tr hàng th y u so v i M , vn mu n n m ch quy n trong các quy t nh v giáo d c và v n hóa. M c dù gi ng iu ã Tài li ệu tham kh ảo thay i trong th p k 1950 nh ưng v n còn [1] Albert Charton, Rapport sur l’enseignement en nh ng ng ưi Pháp không ch u t b suy ngh v Indochine 1949-1950, Fonds Ho-Chi-Minh-ville mt n ưc Pháp “th y d y c a Vi t Nam ”. Có l Service de coopération culturelle et technique, n l c n ph ư ng c a Pháp b t ngu n t chính Centre des archives diplomatiques de Nantes. s không thi n chí c a gi i c m quy n Vi t [2] François Mitterrand, Un discours de M. François Mitterrand, Ministre de la France d’Outre-mer, Nam không th c s mu n h p tác. Bulletin d’information de la France d’outre-mer, Không quá ng c nhiên khi s h p tác này (1950) 147. nh m ch y u n gi i tinh hoa. Vì d ưi th i ___ ___ 65 Philippe Breant, Note a/s de notre politique de 64 Republic of Vietnam, Basic data on the Republic of coopération culturelle et technique au Sud-Vietnam , Mae, Vietnam’s social conditions , Saigon, 1975, tr. 34. Dgact, 18 juin 1973, tr. 14.
16. 40 N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên cu Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 [3] Jean de Lattre De Tassigny, Appel à la jeunesse [18] Edmond Michelet, Rapport d’information de la vietnamienne. Discours prononcé le 11 juillet Commission de coordination pour les affaires 1951 par le Général Jean de Lattre de Tassigny, d’Indochine 1955-1956. Haut-Commissariat de France pour l’Indochine, [19] Fiche sur les relations culturelles avec le Sud- 1951. Vietnam, Direction des Affaires politiques, [4] Albert Charton, Les positions culturelles devant Ministère des Affaires étrangères, 1956. le traité France - Vietnam, 1949, Archives [20] Jean-Pierre Dannaud, Situation immobilière nationales d’Outre-mer. de la Mission culturelle Française au Vietnam, [5] Nguy n Th Anh, "Mission civilisatrice (civilizing N°392/ECF/JPD, Haut Commissariat de la mission)", in Ooi Keat Gin (ed.), Southeast Asia: A République Française au Viet-Nam, 4 Historical Encyclopedia, From Angkor Wat to East septembre 1956. Timor, ABC-CLIO, 2004. [21] Jean Payart, Première session du conseil de la [6] Bulletin annuel de la Mission d’Enseignement Mission française d’enseignement et de français et de Coopération culturelle 1952-1953, coopération culturelle au Viêt-Nam, Ambassade Centre des archives diplomatiques de Nantes. de France au Viet-Nam, 23 janvier 1957. [7] Anne Dulphy, Robert Frank, Marie-Anne [22] Albert Lamarle, Télégramme au départ, N° 254- Matard-Bonucci et Pascal Ory, Les relations 258, MAE, Relations avec les Etats Associés, culturelles internationales au XXe siecle. De la Service des Affaires Politiques, 17 novembre diplomatie culturelle à l’acculturation, Peter 1955. Lang, Bruxelles, 2011. [23] Jean-Pierre Dannaud, Rapport sur le [8] Philip Hall Coombs, The fourth dimension of fonctionnement de la Mission Française foreign policy: educational and cultural affairs, d’Enseignement et de Coopération Culturelle au Published for the Council on Foreign Relations Vietnam pendant les années 1955/1956, by Harper & Row, 1964. N°393/ECF/JPD. [9] Dgact, Aide-mémoire du Plan quinquennal, [24] René Benoit, Le problème de l’assistance Ministère des Affaires étrangères, 1957. technique et culturelle au Viet-Nam, 1 octobre [10] Albert Salon, Vocabulaire critique des relations 1957. internationales dans les domaines culturel, [25] Bulletin annuel de la Mission d’Enseignement scientifique et de la coopération technique, français et de Coopération culturelle 1954-1956, Maison du Dictionnaire, Paris, 1978. Centre des archives diplomatiques de Nantes, [11] Alain Dubosclard, "Les principes de l’action tr. 54. culturelle extérieure de la France aux Etats-Unis [26] Enseignement et coopération culturelle - Rapport au XXe siècle: essai de définition", in Entre d’activités 1964-1965, Centre des archives rayonnement et réciprocité, Contributions à diplomatiques de Nantes l’histoire de la diplomatie culturelle, [27] Philippe Rebeyrol et Fred Neumann, Rapport sur Publications de la Sorbonne, Paris, 2002. la situation de la Mission culturelle, MAE, 31 [12] Stéphane Hessel, De la décolonisation à la janvier 1958. cooopération, Esprit 394, (1970) 10. [28] Roger Lalouette, Relance de notre action [13] Robert Frank, La machine diplomatique culturelle au Vietnam, N°190/ACJ, tr. 3. culturelle française après 1945, Relations [29] Enseignement et coopération culturelle - Rapport internationales 115, (2003) 332. d’activités 1961-1962, tr. 8‑9. [14] Dgact, Conception et organisation d’ensemble [30] IV. Coopération culturelle, Mae, Dgrcst, 1973. de l'action culturelle et technique française à [31] Martine Gayral-Taminh, Une immigration l'étranger 1948-1968, Ministère des Affaires invisible, gage d’intégration?, Ethnologie étrangères. française 39, (2009) 721. [15] Claudine Enjalbert, Tableau des institutions, [32] Nguy n Phúc Sa, "Du h c", Bách Khoa 88, Esprit 394, (1970) 28. (1960) 11. [16] Esprit 394, (1970) 2 [33] Roger Lalouette, Télégramme en clair par [17] Note a.s. des négociations culturelles franco- courrier, N°1041, Ambassade de France au vietnamiennes, JMB/CF, Direction Asie- Vietnam, 19 septembre 1960. Océanie, 1 septembre 1955, Ministère des [34] Max Clos, 5000 Vietnamese students study in Affaires étrangères. Paris, New York Times, 6 décembre 1964.
17. N.T. Ph ư ng / Tp Khoa h c HQGHN: Nghiên c u Giáo d c, T p 31, S 3 (2015) 25-41 41 [35] Gloria Emerson, Vietnamese trained in Paris refuse [44] Enseignement et coopération culturelle - Rapport to go home, New York Times, 13 mars 1966. d’activités 1967-1968, Ministère des Affaires [36] Ph m Trng Chánh, L’impérialisme culturel des Etrangères. Etats-Unis au Sud-Vietnam et son impact sur la [45] Enseignement et coopération culturelle - Rapport jeunesse sud-vietnamienne 1954-1975, Lu n án d’activités 1964-1965, Ministère des Affaires Giáo d c h c, i h c Paris V - Descartes, 1980. Etrangères. [37] Arnaud D'andurain, Difficultés d’envoi en [46] Note a/s Action culturelle française au Vietnam, France de boursiers vietnamiens, Ambassade de N° ACT-3-CLV, Note a/s Action culturelle France au Vietnam, 26 novembre 1957. française au Vietnam, N° ACT-3-CLV, [38] Jean Payart, Bourses accordées à des étudiants et Direction générale des Affaires culturelles et élèves Vietnamiens, Ambassade de France au techniques, 8 février 1963. Vietnam, juillet 1957. [47] Roger Lalouette, Action culturelle française en [39] Roger Lalouette, Activités culturelles françaises 1963 (N°3238/CC), Ministère des Affaires et étrangères au Vietnam, N°629/ACT. Etrangères. [40] Roger Lalouette, Étudiants et stagiaires [48] Nguy n V n Trung, Tr ưng Tây, tr ưng ta, T p vietnamiens en France, N°1270/ACT, tr. 9. chí Bách Khoa 236, (1966) 33. [41] Associated Press, Youth leaving South Vietnam, [49] Christina Bener, Les "cousines” de Saigon, Le New York Times, 3 octobre 1964. Nouvel Observateur 307, 28 Septembre 1970. [42] Enseignement et coopération culturelle - Rapport [50] Republic of Vietnam,Basic data on the d’activités 1965-1966, Consulat Général de Republic of Vietnam’s social conditions, France à Saigon, Service culturel, 1966. Saigon, 1975. [43] Nhung Agustoni-Phan, Vietnam, nouveau [51] Philippe Bréant, Note a/s de notre politique de dragon, ou vieux tigre de papier: essai sur le coopération culturelle et technique au Sud- Viêt-Nam contemporain, Editions Olizane, 1995. Vietnam, Mae, Dgact, 18 juin 1973. ’ French Education in South Vietnam During the Vietnam War 1955-1975 Nguy n Th y Ph ư ng ATER, Université Paris Descartes Abstract: France withdrew militarily and politically from Vietnam after the Geneva Accords of 1954. In the North, the only remaining French institution was the Lycée Albert-Sarraut, a prestigious high school in Hanoi. In the South, ther presence of France still relied on a significant network of companies and cultural institutions. Franco-Vietnamese educational cooperation was largely the result of unilateral French efforts, though, as the successive South-Vietnamese governments adopted a public stance of hostility toward France, whom they accused of colonialism or “neutralism”. In spite of this official policy, French schools and cultural centres, which had become major tools of the French cultural diplomacy, were highly successful and attended by thousands of South Vietnamese people until the end of the war in 1975. Keywords: Educational cooperation, school, cultural diplomacy, post-colonial, décolonization.