Tiếng Việt và ngôn ngữ học hiện đại - Sơ khảo về cú pháp (Phần 1)

Nội dung text: Tiếng Việt và ngôn ngữ học hiện đại - Sơ khảo về cú pháp (Phần 1)

1. tieáng vieät vaø ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi sô khaûo veà cuù phaùp [\
2. DUÕNG VUÕ tieáng vieät vaø ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi sô khaûo veà cuù phaùp V I E T STUTTGART 2003
3. Copyright © 2000-2004 by Dung Vu. Taùc giaû giöõ baûn quyeàn. Khoâng moät phaàn naøo cuûa cuoán saùch naøy ñöôïc pheùp taùi duïng hoaëc sao cheùp duôùi baát kyø hình thöùc hoaëc phöông tieän naøo maø khoâng coù söï ñoàng yù cuûa taùc giaû. Xin chæ söû duïng taøi lieäu naøy cho muïc ñích voâ vuï lôïi (giaùo duïc, nghieân cöùu, ). Xin lieân laïc vôùi taùc giaû: Tien-Dung.Vu@siemens.com In laàn thöù nhaát, VIET Stuttgart – Germany, 2003 Phieân baûn V02.00, VIET Stuttgart – Germany, 2004 All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronically or mechanically, including photocopying, recording or any information storage or retrievial system, without written permission of the author. First printing, VIET Stuttgart – Germany, 2003 Version V 02.00, VIET Stuttgart – Germany, 2004
4. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP MUÏC LUÏC LÔØI NOÙI ÑAÀU I CHÖÔNG 1: NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC 1 NGOÂN NGÖÕ LAØ GÌ ? 1 ÑOÁI TÖÔÏNG CUÛA NGOÂN NGÖÕ HOÏC 4 1. Ñoái töôïng chaát lieäu vaø ñoái töôïng hình thöùc cuûa ngoân ngöõ hoïc 4 2. Söï hình thaønh ñoái töôïng khoa hoïc 5 3. Khaùi nieäm ngoân ngöõ theo Ferdinand de Saussure 9 4. Ñoái töôïng cuûa ngoân ngöõ hoïc theo Chomsky 10 PHÖÔNG HÖÔÙNG NGHIEÂN CÖÙU NGOÂN NGÖÕ 12 NGOÂN NGÖÕ KHOÂNG BAÁT ÑÒNH – SÖÏ THAØNH THAÏO NGOÂN NGÖÕ 13 CUÙ PHAÙP VAØ KHOA HOÏC NHAÄN THÖÙC 14 CHÖÔNG 2: NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC ÑIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT 17 ÑOÁI TÖÔÏNG 17 CAÙCH PHAÛN AÙNH ÑOÁI TÖÔÏNG QUYEÁT ÑÒNH CAÙCH HAØNH NGOÂN 17 VAØI ÑAËC ÑIEÅM CHÍNH TRONG TIEÁNG VIEÄT 21 1. Tính tònh tieán 21 2. Tính giaøu thoâng tin cuï theå 27 3. Tính tænh löôïc 29 4. Tính caûm ñeà 32 5. Tính ñeà dieãn 36 CHÖÔNG 3: SÖÏ THAY ÑOÅI CUÛA NGOÂN NGÖÕÕ 41 TIEÁNG VIEÄT XÖA 43 1. Tính tònh tieán 50 2. Tính giaøu thoâng tin cuï theå 52 3. Tính tænh löôïc 53 4. Tính caûm ñeà 54 5. Tính ñeà dieãn 55 TIEÁNG VIEÄT NAY 57 VAÊN NOÙI VAØ VAÊN VIEÁT 65 CHÖÔNG 4: VAÄT LIEÄU VAØ CAÁU TRUÙC NGOÂN NGÖÕ 67 VAÄT LIEÄU NGOÂN NGÖÕ 67 CAÛM GIAÙC VEÀ MOÄT CAÂU NOÙI ÑÖÔÏC 77
5. MUÏC LUÏC VÒ TRÍ VAØ QUAN HEÄ LEÄ THUOÄC CUÛA TÖØ 81 PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH CAÂU 89 1. Pheùp theá 90 2. Pheùp thöû caâu hoûi 91 3. Pheùp boá trí 91 4. Pheùp tænh löôïc 93 5. Pheùp hoaùn vò 94 6. Pheùp bieán hình 95 TOÙM LÖÔÏC 97 ÑIEÅM MÔÛ 98 CHÖÔNG 5: CAÁU TRUÙC NGÖÕ ÑOAÏN 99 PHAÏM TRUØ NGÖÕ PHAÙP 99 PHAÏM TRUØ TÖØ VÖÏNG 101 PHAÏM TRUØ CUÙ PHAÙP 109 1. Ngöõ ñoaïn danh töø NP 116 2. Ngöõ ñoaïn tính töø AP 124 3. Ngöõ ñoaïn giôùi töø PP 127 4. Ngöõ ñoaïn ñoäng töø VP 128 5. Caâu 132 VAØI VAÁN ÑEÀ TRONG NGOÂN NGÖÕ 137 1. Tính hoài quy 137 2. Tính ña nghóa 138 TOÙM LÖÔÏC 140 NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 141 CHÖÔNG 6: CAÂY CUÙ PHAÙP 143 CAÂY CUÙ PHAÙP 143 1. Hình hoïc cuûa caây 143 2. Tính chi phoái 144 3. Theá tieàn vò 148 4. Leänh-C 150 CAÙCH VEÕ CAÂY CUÙ PHAÙP 151 1. Veõ caây töø döôùi leân treân 151 2. Veõ caây töø treân xuoáng döôùi 156 NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 159 CHÖÔNG 7: TÍNH RAØNG BUOÄC 161 SÖÏ RAØNG BUOÄC 163 NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 170 CHÖÔNG 8: LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH 171 NGUYEÂN TAÉC X-GAÏCH 173
6. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP VAØI VÍ DUÏ X-GAÏCH 178 1. N-gaïch 178 2. V-gaïch 182 3. A-gaïch 185 4. P-gaïch 186 TOÅNG KEÁT CAÙC QUY TAÉC X-GAÏCH CUÛA TIEÁNG ANH 187 1. Bình dieän chính 188 2. Bình dieän trung gian 188 3. Bình dieän taän cuøng 189 4. Toång keát caùc quy taéc 189 TOÙM LÖÔÏC 190 ÑIEÅM MÔÛ 191 CHÖÔNG 9: LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ 193 BOÅ NGÖÕ, PHUÏ NGÖÕ 193 BIEÄT ÑÒNH NGÖÕ 215 NGÖÕ ÑOAÏN CHÆ ÑÒNH TÖØ 216 TOÙM LÖÔÏC 220 NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 220 CHÖÔNG 10: LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH – CAÙC LOAÏI NGÖÕ ÑOAÏN KHAÙC 221 THOÂNG SOÁ VAØ THÖÙ TÖÏ CUÛA TÖØ 221 NGÖÕ ÑOAÏN THÌ VAØ NGÖÕ ÑOAÏN TAÙC TÖÛ BOÅ NGÖÕ HOÙA 222 1. Meänh ñeà 223 2. Ngöõ ñoaïn taùc töû boå ngöõ hoùa CP 228 3. Ngöõ ñoaïn thì 240 TOÙM LÖÔÏC 242 NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 243 CHÖÔNG 11: TIEÅU PHAÏM TRUØ, TÖØ VÖÏNG – X-GAÏCH HAÏN CHEÁ 245 TÖØ VÖÏNG 247 1. Vò töø vaø tham soá 247 2. Tieåu phaïm truø 250 3. Quan heä chuû ñeà vaø vai troø “theta” 258 TIEÅU PHAÏM TRUØ HOÙA 262 X-GAÏCH HAÏN CHEÁ 264 MOÂ HÌNH NGÖÕ PHAÙP 265 NGYEÂN TAÉC CHIEÁU MÔÛ ROÄNG 267 TOÙM LÖÔÏC 268 NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 270 CHÖÔNG 12: PHEÙP BIEÁN HÌNH 271 YÙ NGHÓA CUÛA PHEÙP BIEÁN HÌNH 271
7. MUÏC LUÏC CHUYEÅN VÒ ÑAÀU TÔÙI ÑAÀU 279 1. Chuyeån vò ñoäng töø V (V → T) 279 2. Chuyeån vò thì T (T → C) 285 QUY TAÉC LOÀNG 289 CHUYEÅN VÒ NP 290 CHUYEÅN VÒ - WH 301 TOÙM LÖÔÏC 309 NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ 310 PHUÏ LUÏC 311 BAÛNG ÑOÁI CHIEÁU THUAÄT NGÖÕ VIEÄT - ANH 313 BAÛNG ÑOÁI CHIEÁU THUAÄT NGÖÕ ANH - VIEÄT 327 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 341 CHÆ LUÏC 347
8. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP LÔØI NOÙI ÑAÀU Cuù phaùp hoïc voán laø moät boä moân khoa hoïc ngoân ngöõ xuaát xöù töø AÂu chaâu, ñöôïc xaây döïng treân neàn taûng ngoân ngöõ AÂu chaâu vaø ñöôïc duøng ñeå giaûi thích caáu truùc ngoân ngöõ AÂu chaâu. Ñöôïc du nhaäp vaøo AÙ Ñoâng, trong ñoù coù Vieät Nam, boä moân cuù phaùp hoïc ñaõ gaëp nhieàu trôû ngaïi trong vieäc giaûi thích nhöõng ngoân ngöõ laï. Ñieàu naøy raát töï nhieân, bôûi leõ khoâng phaûi ngoân ngöõ naøo cuõng gioáng ngoân ngöõ AÂu chaâu. Ngay caû trong noäi boä ngoân ngöõ AÂu chaâu cuõng coù ñieåm khaùc bieät. ÖÙng duïng moät lyù thuyeát khoâng coù giaù trò toaøn theå vôùi hy voïng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà thöïc teá cuûa mình moät caùch hoaøn haûo hieån nhieân laø khoâng thöïc teá. Laïi caøng khoâng thöïc teá khi chöa hieåu roõ noù. Ngöôïc laïi, nhìn noù baèng ñoâi maét thaønh kieán cuõng khoâng haún laø ñuùng. Thieát nghó, vieäc caàn laøm tröôùc tieân khi muoán söû duïng moät lyù thuyeát laø neân naém baét thoâng tin veà noù caøng nhieàu caøng toát, phaân tích cho thaät kyõ löôõng. Chæ baèng caùch ñoù, môùi mong ruùt tæa ñöôïc nhöõng ñieàu boå ích, thích hôïp cho hoaøn caûnh cuûa mình, coù theå giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà rieâng cuûa mình. Trong tinh thaàn thoâng tin xaây döïng vaø ñoàng thôøi ñeå caùc baïn khoâng chuyeân coù dòp tìm hieåu veà tieáng Vieät, chuùng toâi xin giôùi thieäu caùc baïn ñoïc taäp taøi lieäu naøy. Ñaây laø taäp thöù nhaát thuoäc chuoãi chuyeân luaän Tieáng Vieät vaø Ngoân Ngöõ Hoïc hieän ñaïi. Ngay böôùc ñaàu, chuùng ta seõ tìm caùch: • Naém baét nhöõng kieán thöùc caên baûn veà cuù phaùp hoïc. • Tìm hieåu veà lyù thuyeát ngöõ phaùp taïo sinh (Generative Grammar). • Tìm hieåu söï khaùc bieät cuûa caáu truùc tieáng Vieät so vôùi caáu truùc ngoaïi ngöõ. • Phaân tích nhöõng ñieåm maïnh, ñieåm yeáu cuûa lyù thuyeát ngöõ phaùp phöông Taây. Ñaëc bieät, ghi nhôù nhöõng ñieåm khoâng öùng duïng ñöôïc cho tieáng Vieät ñeå töø ñoù neân tìm höôùng nghieân cöùu thích hôïp hôn. • Khai thaùc nhöõng ñieåm coù theå öùng duïng tin hoïc vaøo ngoân ngöõ cho nhöõng muïc ñích caàn thieát vaø höõu ích. i
9. LÔØI NOÙI ÑAÀU Ñeå ñoái chieáu vôùi tieáng Vieät, chuùng toâi choïn hai ngoân ngöõ tieâu bieåu coù caáu truùc töông ñoái khaùc nhau: tieáng Anh vaø tieáng Ñöùc. Tieáng Anh laø ngoân ngöõ thoâng duïng vaø tuyeán tính gaàn gioáng tieáng Vieät, traùi laïi laø tieáng Ñöùc. Taøi lieäu duøng kyù hieäu ngoân ngöõ hoïc theo truyeàn thoáng quoác teá. Coù phaàn phuï tröông, ñoái chieáu thuaät ngöõ Vieät-Anh, Anh-Vieät. Caùc thuaät ngöõ taïm dòch chæ laø yù kieán rieâng trong khi chôø ñôïi söï goùp yù, thoáng nhaát. Ngoaøi ra, coøn coù nhieàu ñieåm môû cho baïn ñoïc töï ñaët vaán ñeà, tìm hieåu vaø môû roäng. ÔÛ nhöõng phaàn chöa vaøo saâu, chuùng toâi seõ coá gaéng vieát giaûn dò, keøm theo nhieàu ví duï ñeå moïi ngöôøi ñoïc ñöôïc. Ñoái vôùi caùc baïn ñoïc cho vui, nhaát laø giôùi vaên thi só, caùc baïn coù theå ñoïc töø chöông 1 ñeán chöông 5. Caùc chöông aáy seõ cho chuùng ta thaáy söï khaùc bieät cuûa ngoân ngöõ laø do ñaâu, caáu truùc cuûa noù ra sao. Ñaëc bieät, chöông 2 vaø 3 seõ cho chuùng ta moät caùi nhìn bao quaùt veà moät vaøi ñaëc ñieåm chính cuûa tieáng Vieät, nguyeân taéc haønh ngoân, caùch dieãn taû ñoái töôïng cuûa ngöôøi Vieät khaùc daân toäc khaùc theá naøo, söï bieán ñoåi cuûa tieáng Vieät xöa vaø nay, hieän töôïng lai tieáng nöôùc ngoaøi, hy voïng nhôø ñoù maø seõ ñôõ laãn loän caáu truùc tieáng Vieät vôùi caáu truùc ngoân ngöõ khaùc. Taát nhieân tieáng Vieät cuõng coù vaán ñeà vaø seõ ñöôïc neâu ra. Phaàn naøo quaù lyù thuyeát, baïn ñoïc khoâng hieåu, cöù löôùt qua. Caùc chöông coøn laïi daønh cho caùc baïn thích ñaøo saâu, khaûo cöùu. Sau heát, chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn caùc vieän, ñaïi hoïc, dieãn ñaøn vaên hoùa/vaên hoïc ngheä thuaät, caùc anh chò vaên ngheä só vaø baïn höõu ñaõ nhieät tình giuùp ñôõ, khuyeán khích chuùng toâi laøm coâng vieäc naøy; ñaëc bieät, xin chaân thaønh caûm taï Prof. Dr. Wagner, Prof. Dr. Carnie, Prof. Dr. Leâ Vaên Ñaëng vaø chò Nguyeãn Phöông Lan (Vieän Vieät Hoïc, Hoa Kyø), Dr. Tanaka, Dr. Lohnstein, Boä Vaên Hoùa Phaùp, Dr. Traàn Duy Traùc (trang Vaên Hoùa Vieät Nam, Hoa Kyø), chò Phaïm Chi Lan (trang Vaên Hoïc Ngheä Thuaät VHNT, Hoa Kyø), anh Phaïm Vieät, baïn Nguyeãn Vaên Quaân, baïn Ian Buøi. Chuùng toâi cuõng mong ñoùn nhaän vaø caûm ôn taát caû moïi yù kieán ñoùng goùp, pheâ bình xaây döïng cuûa baïn ñoïc. Duõng Vuõ Stuttgart, 02.2003 ii
10. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Chöông 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC NGOÂN NGÖÕ LAØ GÌ ? Thöôïng Ñeá ñaõ ban cho con ngöôøi nhieàu thöù thoâng minh, theá nhöng coù leõ moät trong nhöõng thöù thoâng minh thuaàn tuùy ngöôøi nhaát vaãn laø thaåm naêng ngoân ngöõ. Laø loaøi ñoäng vaät cao caáp nhaát haønh tinh, con ngöôøi toàn taïi vaø phaùt trieån nhôø ngoân ngöõ. Khoâng coù dieãn ñaït naøo khoâng nhôø ngoân ngöõ. Ngöôøi bình thöôøng duøng ngoân ngöõ töï nhieân (natural language). Hai ngöôøi caâm noùi chuyeän vôùi nhau baèng nhöõng ngoùn tay: ngoân ngöõ cô theå (body language). Moät baøi toaùn ñaày kyù hieäu ngoaèn ngoeøo: ngoân ngöõ hình thöùc (formal language). Moät chöông trình ñöôïc maõ hoùa baèng Basic, Java, C/C++, : ngoân ngöõ laäp trình (programming language). Ñeán caû aâm nhaïc, hoäi hoïa, cuõng ñeàu coù ngoân ngöõ rieâng. Coù theå noùi toång quaùt, con ngöôøi duøng ngoân ngöõ nhö moät phöông tieän nhaèm phaûn aùnh vuõ truï, dieãn ñaït tình caûm, tö duy vaø ñeå thoâng tin. Trong thöïc teá, neáu nhìn thaät tröøu töôïng, thì tình caûm, tö duy gì ñi nöõa, taát caû ñeàu laø vaán ñeà. Muoán trình baøy vaán ñeà, con ngöôøi duøng ngoân ngöõ. Song ngoân ngöõ khoâng chæ ñöôïc duøng ñeå trình baøy vaán ñeà maø coøn ñeå giaûi quyeát luoân caû vaán ñeà. Bôûi leõ moät giaûi phaùp cuõng ñöôïc trình baøy thoâng qua ngoân ngöõ. Ñaõ laø vaán ñeà, haún phaûi coù ñoä phöùc taïp. Vaán ñeà caøng phöùc taïp, söï trình baøy vaán ñeà caøng phöùc taïp. Nhieàu khi ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng khoâng theå dieãn taû heát hoaëc giaûi quyeát heát möùc ñoä phöùc taïp cuûa vaán ñeà, baét buoäc ngöôøi ta phaûi duøng loaïi ngoân ngöõ khaùc phöùc taïp hôn. Vì theá maø ngoân ngöõ coøn ñöôïc ví nhö moät caây thöôùc ño löôøng ñoä phöùc taïp cuûa vaán ñeà. Duøng ngoân ngöõ ñeå trình baøy vaán ñeà, vaäy muoán hieåu vaán ñeà, thì phaûi hieåu ngoân ngöõ ? Ñuùng ! Theá thì laøm theá naøo ñeå hieåu ñöôïc ngoân ngöõ ? Suy ra ngoân ngöõ phaûi nhaän dieän ñöôïc, ít nhaát laø phaûi coù quy taéc. 1
11. CHÖÔNG 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC Böôùc chaân vaøo khoa hoïc ngoân ngöõ, coâng vieäc ñaàu tieân phaûi laøm laø ñi ñònh nghóa “Ngoân ngöõ laø gì ?”. Trong lòch söû ngoân ngöõ hoïc ñaõ coù nhieàu caâu traû lôøi khaùc nhau. Edward Sapir ñònh nghóa: “Ngoân ngöõ laø moät phöông phaùp truyeàn thoâng thuaàn tuùy ngöôøi vaø phi baûn naêng, ñöôïc duøng nhaèm bieåu ñaït yù töôûng, caûm xuùc vaø öôùc voïng nhôø moät heä thoáng kyù hieäu töï taïo (system of voluntarily produced symbols)” (Sapir 1921: 8). Ñieåm noåi baät nhaát cuûa ñònh nghóa treân laø phöông phaùp truyeàn thoâng (method of communication) vaø heä thoáng kyù hieäu (system of symbols). Song John Lyons laïi cho raèng, suy nghó cuûa Sapir vaãn chöa oån laém: “Ñònh nghóa naøy coøn vöôùng maéc nhieàu khuyeát ñieåm. Cho duø coù caét nghóa caùc töø nhö “yù töôûng”, “caûm xuùc” vaø “öôùc voïng” bao quaùt ñeán maáy, roõ raøng vaãn coù nhöõng caùi ñöôïc truyeàn thoâng qua ngoân ngöõ maø khoâng naèm trong söï giaûi thích aáy; ñaëc bieät nöõa laø “yù töôûng”, töï baûn chaát noù ñaõ khoâng chính xaùc. Maët khaùc, coøn nhieàu heä thoáng kyù hieäu töï taïo chæ coù theå ñöôïc coi laø ngoân ngöõ theo nghóa nôùi roäng hoaëc aån duï cuûa töø “ngoân ngöõ”. Ví duï, caùi thöôøng ñöôïc goïi laø ngoân ngöõ cô theå (body language) – töùc duøng cöû chæ, ñieäu boä, aùnh maét – döôøng nhö thoûa ñieåm Sapir ñònh nghóa. Tính thuaàn tuùy ngöôøi vaø phi baûn naêng coù leõ vaãn laø ñieåm ñaùng ngôø. Vaø cuõng ñaùng ngôø y theá laø caâu hoûi lieäu moïi ngoân ngöõ noùi chung ñeàu thuaàn tuùy ngöôøi vaø phi baûn naêng ? Ñaây laø ñieåm caàn löu yù nôi ñònh nghóa cuûa Sapir” (Lyons 1981: 3f.). Leonard Bloomfield, ngöôøi ñoàng thôøi vôùi Sapir, laïi hieåu ngoân ngöõ theo kieåu khaùc: “Toaøn theå moïi phaùt ngoân cuûa moät coäng ñoàng tieáng noùi (speech-community) laø ngoân ngöõ cuûa coäng ñoàng tieáng noùi aáy” (Bloomfield 1926: 153). Ñoái vôùi Bloomfield, ngoân ngöõ coù nghóa nhö moät taäp hôïp bao goàm moïi phaùt ngoân chaáp nhaän ñöôïc cuûa moät coäng ñoàng tieáng noùi. Nhìn sô, suy nghó aáy khoâng khaùc suy nghó cuûa Chomsky cho laém: “Keå töø nay, toâi seõ coi moãi ngoân ngöõ laø moät taäp hôïp (höõu haïn hoaëc voâ haïn) chöùa moïi caâu, moãi caâu coù ñoä daøi giôùi haïn” (Chomsky 1957: 13). Ñònh nghóa cuûa Chomsky roäng vaø toång quaùt. Theo quan ñieåm cuûa Chomsky, moãi ngoân ngöõ trong tröôøng hôïp cuï theå coøn tuøy thuoäc vaøo nhöõng phaàn töû ñaõ döïng neân noù. Ví duï, haèng ñaúng thöùc (a+b)² = a² + 2ab +b² laø moät caâu (sentence) cuûa ngoân ngöõ toaùn, trong khi ñoù ²(a+b) = ²a + +2ab ²b khoâng phaûi. Ngoân ngöõ töï nhieân (natural language), töùc ngoân ngöõ con ngöôøi, chæ laø moät tröôøng hôïp ñaëc bieät: 2
12. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP “Moïi ngoân ngöõ töï nhieân döôùi daïng noùi hay vieát ñeàu laø nhöõng ngoân ngöõ theo nghóa naøy, vì moãi ngoân ngöõ töï nhieân ñeàu coù moät soá aâm vò (phoneme) giôùi haïn (hay soá chöõ caùi trong boä maãu töï) vaø moãi caâu ñeàu coù theå ñöôïc trình baøy döôùi daïng moät chuoãi giôùi haïn chöùa nhöõng aâm vò (hoaëc chöõ), maëc duø soá caâu khoâng giôùi haïn. Töông töï vaäy, moät taäp hôïp “caâu” trong vaøi heä thoáng laäp thöùc cuûa toaùn cuõng coù theå ñöôïc xem laø ngoân ngöõ” (Chomsky 1957: 13). Söï khaùc bieät cuûa Chomsky ñoái vôùi nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc khaùc ñöôïc John Lyons nhaän xeùt: “Ñieàu ñoù khoâng noùi gì ñeán chöùc naêng truyeàn thoâng cuûa ngoân ngöõ töï nhieân hoaëc phi töï nhieân (non-natural); noù cuõng khoâng noùi gì ñeán yeáu toá töï nhieân coù tính caùch bieåu töôïng cuûa nhöõng phaàn töû hoaëc nhöõng chuoãi phaàn töû. Muïc ñích cuûa noù laø chuù troïng vaøo nhöõng tính chaát thuaàn caáu truùc cuûa ngoân ngöõ nhaèm noùi leân raèng, ngöôøi ta coù theå khaûo saùt nhöõng tính chaát naøy töø nhöõng quan ñieåm chính xaùc cuûa toaùn hoïc. Ñieàu ñoùng goùp chính yeáu cuûa Chomsky cho ngoân ngöõ hoïc laø oâng ñaõ ñaëc bieät nhaán maïnh ñöôïc caùi oâng goïi laø moái quan heä leä thuoäc caáu truùc (structure dependence) trong tieán trình taïo thaønh caâu cuûa ngoân ngöõ töï nhieân, vaø ñaõ ñöa ra ñöôïc moät lyù thuyeát ngöõ phaùp toång quaùt töïa vaøo cô sôû ñònh nghóa caù bieät veà tính chaát aáy” (Lyons 1981: 7f.). Nhaø ngoân ngöõ hoïc Halliday laïi xem ngoân ngöõ laø moät caùi gì “naêng ñoäng” hôn moät chuùt: “Ngoân ngöõ khoâng hieän höõu, noù chæ xaûy ra. Noù khoâng phaûi laø boä phaän höõu cô nhö nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc trong theá kyû 19 ñaõ troâng thaáy vaäy; noù cuõng chaúng phaûi laø moät toøa nhaø nhö ngöôøi ta ñaõ nhìn ngaém noù vaøo ñaàu thôøi “caáu truùc luaän” hieän ñaïi cuûa ngaønh ngoân ngöõ hoïc. Ngoân ngöõ laø moät hoaït ñoäng caên baûn bao goàm boán thöù: noùi, nghe, vieát vaø ñoïc” (Halliday et al. 1964: 9). Töïu trung, moãi nhaø khoa hoïc ñeàu coù caùch ñònh nghóa ngoân ngöõ töø nhöõng goùc ñoä nhìn rieâng: • Heä thoáng kyù hieäu duøng ñeå thoâng tin (Sapir 1921) • Toaøn theå phaùt ngoân chaáp nhaän ñöôïc trong coäng ñoàng tieáng noùi (Bloomfield 1926) • Taäp hôïp caâu (Chomsky 1957) • Moät hoaït ñoäng (Halliday et al. 1964) 3
13. CHÖÔNG 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC “Ngoân ngöõ laø gì ?”, tra cöùu quanh caâu hoûi naøy, chuùng ta seõ thaáy coøn nhieàu quan ñieåm khaùc. (Xem töø ñieån ngoân ngöõ hoïc cuûa Theodor Lewandowski 1990). ÑOÁI TÖÔÏNG CUÛA NGOÂN NGÖÕ HOÏC Ñoái vôùi ngoân ngöõ töï nhieân, nhieàu nhaø khoa hoïc ñaõ coá traùnh ñònh nghóa ngoân ngöõ moät caùch hieån ngoân. Thay vì theá, hoï nhìn ngoân ngöõ nhö moät ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngaønh ngoân ngöõ hoïc. Nhaø caáu truùc luaän H. A. Gleason quan nieäm: “Ngoân ngöõ coù nhieàu moái quan heä vôùi nhieàu khía caïnh trong ñôøi soáng con ngöôøi vaø coù theå ñöôïc nghieân cöùu töø nhieàu quan ñieåm khaùc bieät. Taát caû moïi quan ñieåm ñeàu coù giaù trò vaø höõu ích, vaø töï chuùng cuõng raát lyù thuù. Ngoân ngöõ hoïc laø moät khoa hoïc luoân coá gaéng ñi tìm hieåu ngoân ngöõ döôùi quan ñieåm caáu truùc noäi taïi cuûa noù” (Gleason 1961: 2). Hoaëc R.H. Robins: “Ngoân ngöõ vaø taát caû caùc hình thöùc bieåu loä cuûa noù, töùc taát caû caùc ngoân ngöõ treân theá giôùi vaø caùch duøng chuùng trong nhöõng traïng huoáng khaùc nhau cuûa loaøi ngöôøi, laø nhöõng caùi taïo ra moâi tröôøng cho nhaø ngoân ngöõ hoïc. Nhaø ngoân ngöõ hoïc laø keû ñi tìm hieåu moät caùch khoa hoïc choã ñöùng cuûa ngoân ngöõ trong ñôøi soáng con ngöôøi, nhöõng caùch noù ñöôïc toå chöùc nhaèm thoûa ñuùng nhöõng ñieàu caàn thieát noù caàn laøm vaø thoûa ñuùng chöùc naêng noù giöõ” (Robins 1964: 2 f.). 1. Ñoái töôïng chaát lieäu vaø ñoái töôïng hình thöùc cuûa ngoân ngöõ hoïc Vaøo khoaûng ñaàu theá kyû 20, Ferdinand de Saussure, ngöôøi saùng laäp chính cuûa caáu truùc luaän AÂu chaâu, ñaõ phaân bieät hai yeáu toá chaát lieäu vaø ñoái töôïng cuûa ngaønh ngoân ngöõ hoïc trong giaùo trình Cours de linguistique geùneùrale (1916) cuûa oâng nhö sau: “La matieøre de la linguistique est constitueùe d'abord par toutes les manifestations du langage humain” (Saussure 1916: 20). “Bien loin que l’objet preùceøde le point de vue, on dirait que c’est le point de vue qui creùe l’objet” (Saussure 1916: 23). Ferdinand de Saussure cho caùch nhìn cuûa ngöôøi nghieân cöùu ngoân ngöõ laø caùi ñaëc bieät cuûa khoa hoïc coù lieân quan ñeán ngoân ngöõ. Thöïc ra yù nghó naøy chaúng coù gì 4
14. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP ñaëc bieät, bôûi leõ töø thôøi trung coå, ngöôøi ta ñaõ bieát phaân bieät giöõa ñoái töôïng chaát lieäu (obiectum materiale) cuï theå vaø ñoái töôïng hình thöùc (obiectum formale) tröøu töôïng. Hieåu theo Leont'ev (1971: 15ff.), moät nhaø ngoân ngöõ hoïc taâm lyù ngöôøi Nga, thì ñoái töôïng chaát lieäu (material object) cuûa moät ngaønh khoa hoïc, caùi maø bao goàm moïi hieän töôïng thöïc teá khaùch quan caàn ñöôïc khaûo saùt moät caùch cuï theå, thöïc ra ñaõ toàn taïi tröôùc khi coù ngaønh khoa hoïc. Noù hoaøn toaøn ñoäc laäp ñoái vôùi ngaønh khoa hoïc, ngöôøi nghieân cöùu, nhaän thöùc vaø caùch nhìn cuûa ngöôøi nghieân cöùu. Döïa treân lyù leõ naøy, coù theå noùi, nhieàu ngaønh khoa hoïc khaùc nhau coù theå coù chung moät ñoái töôïng chaát lieäu, maëc duø goùc ñoä nhìn noù hoaëc nhaän thöùc veà noù coù theå khaùc nhau. Ngoân ngöõ laø moät hieän töôïng ñoái töôïng chaát lieäu ñieån hình ñoái vôùi nhieàu ngaønh nhö trieát hoïc, taâm lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc, Chính vì söï khaùc bieät veà caùch nhìn maø moãi ngaønh khoa hoïc môùi coù muïc ñích rieâng, töø ñoù môùi coù moät ñoái töôïng hình thöùc rieâng vaø ñöôïc xem nhö ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngaønh khoa hoïc aáy. Xeùt veà maët cuï theå laø nhö theá. Ngöôïc laïi, neáu xeùt veà maët hình thöùc (formal), thì hình thöùc chaúng qua laø laäp thöùc moät caùch tröøu töôïng nhöõng tính chaát thaät cuûa moät ñoái töôïng döôùi caùi nhìn bao quaùt. Cuõng theo Leont'ev, ñoái töôïng hình thöùc (formal object) laø taát caû moïi caùi tröøu töôïng ñöôïc döïng neân nhaèm quan saùt ñoái töôïng chaát lieäu baèng nhieàu goùc ñoä nhìn vaø höôùng nhaän thöùc khaùc nhau. 2. Söï hình thaønh ñoái töôïng khoa hoïc Söï hình thaønh ñoái töôïng hình thöùc cuûa moät moân khoa hoïc vaøo moät thôøi ñieåm nhaát ñònh coøn leä thuoäc vaøo nhöõng ñieàu kieän khaùch quan nhö yù ñònh chuû quan vaø khaùch quan, tình hình phaùt trieån khoa hoïc, cô sôû khoa hoïc vaø nhaän thöùc lyù thuyeát cuûa ngöôøi nghieân cöùu. Töø thuôû ban ñaàu, nhu caàu phaùt trieån nghieân cöùu ngoân ngöõ ñaõ naûy sinh töø nhöõng yù ñònh chuû quan vaø khaùch quan cuûa con ngöôøi. Moät maët, nghieân cöùu ngoân ngöõ nhaèm thoûa maõn tính hieáu kyø veà khoa hoïc, maët khaùc, khoâng thieáu nhöõng caâu hoûi ñaëc thuø, quan troïng ñoái vôùi xaõ hoäi ñöôïc ñaët ra vaø caàn ñöôïc traû lôøi. Moät vaøi ví duï lòch söû: Ngay thôøi ñaïi coå Trung Hoa, khoa hoïc ngoân ngöõ ñaõ ra ñôøi töø söï khaûo cöùu nhöõng baûn coå vaên nhaèm thieát laäp moät heä thoáng coù theå dieãn taû ñöôïc hình töï tieáng Taøu. ÔÛ AÁn Ñoä, cuõng trong thôøi ñaïi coå, yù ñònh chính cuûa khoa hoïc ngoân ngöõ laø laøm sao 5
15. CHÖÔNG 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC moâ taû ngöõ nghóa, ngöõ phaùp vaø ngöõ aâm cuûa tieáng Phaïn (Sanskrit) haàu baûo toàn neùt tinh nguyeân cuûa nhöõng “vaên baûn thaùnh” ñaõ ñöôïc truyeàn khaåu vaøo khoaûng 1100 naêm tröôùc Coâng nguyeân. Cuõng chính nhôø coâng lao cuûa caùc nhaø ngöõ aâm hoïc AÁn Ñoä xöa kia maø ngaøy nay ngöôøi ta môùi coù theå hieåu caùch phaùt aâm cuûa tieáng Phaïn nhieàu hôn baát kyø caùch phaùt aâm cuûa moät loaïi tieáng coå naøo khaùc. Veà phía AÛ Raäp, khoa hoïc ngoân ngöõ ñaõ phaùt trieån töø nhu caàu toân giaùo vaø hoaøn caûnh theá giôùi thôøi baáy giôø. Söï baønh tröôùng cuûa Hoài giaùo ñeán caùc xöù khoâng theo ñaïo Hoài ñaõ giuùp tieáng AÛ Raäp thu thaäp theâm nhieàu kieán thöùc ngoân ngöõ môùi, raát höõu ích cho muïc ñích chính trò, thöông maïi, quaûn lyù vaø phaùp luaät. Cuõng moät tröôøng hôïp töông töï ôû thôøi ñaïi coå nöõa laø Hy Laïp. Vaøo khoaûng 300 naêm tröôùc Coâng nguyeân, sau cuoäc xaâm laêng Tieåu AÙ vaø Ai Caäp cuûa Ñaïi ñeá Alexandre, neàn vaên minh vaø vaên hoùa Hy Laïp ñaõ lan roäng khaép nôi. Luùc ñoù, tieáng Hy Laïp ñaõ ñöôïc duøng phoå bieán nhö moät thöù tieáng meï ñeû thöù hai ngay taïi thuoäc ñòa. Theá nhöng daàn daø nhöõng ngoân ngöõ trong vuøng laïi traø troän phaùt trieån roài bieán thaønh moät ngoân ngöõ chung goïi laø Koineù. Söï phaùt trieån naøy dó nhieân ñaõ gaëp söùc khaùng cöï cuûa giôùi baûo thuû ñang raùng giöõ gìn vaø truyeàn baù tieáng Hy Laïp coå (s.s. Robins 1973:8ff). ÔÛ Vieät Nam töïa vaäy, xöa kia chöõ Noâm ñaõ ra ñôøi thay cho chöõ Haùn. YÙ nghóa cuûa noù döôøng nhö chæ coù tính bieåu töôïng muoán noùi leân neàn ñoäc laäp nöôùc Nam nhieàu hôn laø tieän duïng. Laø moät loaïi hình töï vay möôïn töø chöõ Haùn, chöõ Noâm coù khaû naêng phoái trieån theâm nhöõng aâm vò maø chöõ Haùn khoâng coù. Chöõ Noâm khaù phöùc taïp vaø haàu nhö chæ phoå bieán trong giôùi hoïc giaû, trí thöùc, vaên thi só thôøi baáy giôø. Khoâng thieáu nhöõng taùc phaåm vaên chöông ñöôïc vieát baèng chöõ Noâm coøn ñeå laïi cho tôùi ngaøy nay: thô Nguyeãn Traõi, thô Hoà Xuaân Höông, Kieàu cuûa Nguyeãn Du, Luïc Vaân Tieân cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu, Sau thôøi kyø chöõ Noâm, hình daùng chöõ Vieät laïi thay ñoåi theâm laàn nöõa qua caùch duøng maãu töï La tinh do caùc nhaø truyeàn giaùo Taây phöông ñem tôùi. Moät trong soá caùc giaùo só nhö Christofora Borri, Gasparo d’Amiral, Antonio Barbosa, , coù theå noùi, Alexandre de Rhodes laø ngöôøi ñöôïc bieát ñeán nhieàu nhaát qua quaù trình La tinh hoùa chöõ Vieät. (Ñoã Quang Chính 1972). 6
16. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Giaùo só Alexandre de Rhodes vaø hai taùc phaåm: Catheùchismus (Pheùp giaûng taùm ngaøy) (Roma 1651), La Dictionarium Annamaticum Lusitium et Latinum (Roma 1651). (Taøi lieäu: Boä Vaên Hoùa Phaùp. Paris, 1999) Khaùch quan maø noùi, duø laø coâng lao cuûa baát kyø ngöôøi ñi tröôùc naøo ñi nöõa, vieäc phieân aâm tieáng Vieät döïa vaøo maãu töï La tinh xöa kia chæ thuaàn muïc ñích truyeàn giaùo, cuï theå laø ñeå giuùp cho caùc giaùo só hieåu tieáng Vieät deã daøng hôn khi giao löu vôùi daân baûn xöù, treân thöïc teá chæ laø moät coäng ñoàng raát nhoû goàm giaùo daân vaø giaùo só ôû ñaøng trong cuõng nhö ñaøng ngoaøi. Caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ khoâng heà nghó raèng, La tinh hoùa tieáng Vieät laø nhaèm laät ñoå chöõ Noâm vaø thay vaøo ñoù moâ hình alphabet cuûa phöông Taây. Chính vieäc phaùt trieån chöõ Quoác Ngöõ sau naøy chuû yeáu do ngöôøi Vieät chuû ñoäng vì söï tieän duïng cuûa noù. Suoát haønh trình phaùt trieån laâu daøi, ngoân ngöõ coøn leä thuoäc vaøo tình hình phaùt trieån chung cuûa khoa hoïc. Ngaønh ngoân ngöõ hoïc ñaõ thuï höôûng nhieàu thaønh töïu cuûa caùc ngaønh nhö vaät lyù, taâm lyù hoïc, tin hoïc, ngoân ngöõ hoïc ñieän toaùn, hoaëc söï cheá taïo thaønh coâng maùy thu aâm, maùy phaân tích aâm, maùy vi tính, Trong caùc ngaønh coù lieân quan ñeán ngoân ngöõ, ñaùng keå nhaát, phaûi noùi laø ngaønh tin hoïc (informatics) vaø ngoân ngöõ hoïc ñieän toaùn (computational linguistics). Haøng loaït nhöõng ngoân ngöõ laäp trình ñaõ noái tieáp nhau chaøo ñôøi, töø nhöõng ngoân ngöõ maùy (machine language) thoâ sô döôùi daïng Assembler cho ñeán nhöõng ngoân ngöõ laäp trình cao (high programming language) Basic, Cobol, Fortran, PL/M, Pascal, Modula II, Prolog, ADA, C, C++, Java, C#, Nhö moät phöông tieän, ngoân ngöõ laäp trình ñaõ ñaåy maïnh moïi ngaønh khoa hoïc cuøng phaùt trieån. Ngaøy nay khoâng coù ngaønh naøo khoâng höôûng lôïi nhôø söï tieán boä vöôït böïc cuûa ngaønh tin hoïc, ngoân ngöõ hoïc vaø ngoân ngöõ hoïc ñieän toaùn. Töø tröôøng hoïc cho tôùi kyõ ngheä, taát caû ñeàu caàn ngoân ngöõ laäp trình cho muïc ñích giaùo duïc, töï ñoäng hoùa, naâng cao chaát löôïng, naêng suaát saûn xuaát. Töø 7
17. CHÖÔNG 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC vaên phoøng, nhaø baêng, nhaø thöông, nhaø thôø, cho tôùi nhaø tuø, ñaâu ñaâu cuõng caàn caùi maùy computer cho vieäc quaûn trò, xöû lyù döõ lieäu, trao ñoåi thoâng tin. Ñaëc bieät nöõa laø ngaønh ngoân ngöõ hoïc ñieän toaùn ñaõ vaø ñang phaùt trieån toái ña vieäc xöû lyù ngoân ngöõ töï nhieân. Baèng nhöõng phöông phaùp trí thoâng minh nhaân taïo (artificial intelligence), ngaønh naøy daàn daàn ñaõ ñaït tôùi khaû naêng laøm cho maùy coù theå nhaän dieän, hieåu vaø noùi ñöôïc tieáng ngöôøi. Vieäc öùng duïng ngoân ngöõ töï nhieân khoâng chæ thaáy qua caùc heä thoáng phöùc taïp nhö heä nhaän dieän ngoân ngöõ (language recognizing system), heä chuyeân gia (expert system), maø coøn thaáy ôû nhöõng chieác xe laên bieát noùi, dòch vuï ñieän thoaïi hieåu nhieàu thöù tieáng, Ngay ñeán caû ñoà chôi treû con, ví duï, moät con buùp beâ cuõng bieát noùi chuyeän vôùi ñöùa beù ñang chôi vôùi noù. Phaûi noùi, moïi phaùt trieån ñeàu döïa vaøo ngoân ngöõ. Thôøi ñaïi thoâng tin ñaõ buøng noå döõ doäi nhôø ngoân ngöõ. Moät öùng duïng cuï theå haún ai cuõng thaáy laø Internet. Söùc maïnh cuûa noù nhö theá naøo haún ai cuõng thaáy. Nhôø Internet maø ngaøy nay quaû ñaát ñaõ ñöôïc thu nhoû laïi. Nhôø noù maø con ngöôøi coù theå giao löu vôùi nhau deã daøng hôn, hoïc hoûi deã daøng hôn, ñôõ toán keùm hôn, Nhôø ngoân ngöõ, khoa hoïc phaùt trieån, thoâng tin phaùt trieån, kyõ ngheä phaùt trieån, kinh teá phaùt trieån vaø ñoøi hoûi tri thöùc phaûi phaùt trieån. Chöa bao giôø nhaân loaïi laøm chuû nhieàu tri thöùc nhö hoâm nay. Tri thöùc laø chaát xaùm cuûa con ngöôøi, laøm sao coù theå laäp thöùc, öùng duïng ñöôïc chaát xaùm aáy neáu khoâng nhôø ngoân ngöõ ? Duøng phöông tieän gì ñeå caát giöõ, chuyeån taûi chaát xaùm nhanh choùng nhaát neáu khoâng nhôø khoa hoïc thoâng tin. Neàn kinh teá tri thöùc ñaõ hình thaønh maø tri thöùc laø nhaân toá chính. Tin hoïc seõ coøn thuùc ñaåy kinh teá tri thöùc phaùt trieån maïnh meõ hôn nöõa vaøo theá kyû 21. Nhöng haõy neân caån thaän, tin hoïc vöøa coù theå laø moät naøng tieân vöøa coù theå laø con ma cuûa nhaân loaïi. Xöa nay nhaân loaïi ñaõ khoâng ngöøng phaùt trieån vaø moïi phaùt trieån – bao giôø cuõng theá - vaãn ñöôïc bieän minh laø nhaèm phuïng söï con ngöôøi. Coù vaøi caâu hoûi. Neáu xem ngoân ngöõ laø ñoái töôïng hình thöùc cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc khaùc nhau, thì ngoân ngöõ seõ ñöôïc xöû lyù theá naøo ? Caùi gì bieän minh cho ñaëc ñieåm cuûa töøng ngaønh ? Caùc caâu hoûi naøy coøn tuøy vaøo cô sôû khoa hoïc vaø nhaän thöùc lyù thuyeát cuûa ngöôøi nghieân cöùu. Ñeå giaûi thích yù nghóa cuûa ngoân töø, ngaønh ngoân ngöõ hoïc coù boä moân ngöõ nghóa hoïc (semantics). Dó nhieân laøm roõ yù nghóa noäi dung laø moät vieäc khoâng theå thieáu ñoái vôùi nhöõng ngaønh coù lieân quan ñeán ngoân ngöõ vaên töï, ví duï nhö trieát hoïc, taâm lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc, sinh hoïc, Tuy nhieân, caùch xöû lyù ngöõ nghóa ôû ñoù khoâng gioáng nhö ôû ngaønh ngoân ngöõ hoïc. Ñoái töôïng ôû ñoù khoâng phaûi laø chính baûn thaân ngoân ngöõ maø laø moät cô sôû lyù thuyeát khoa hoïc khaùc. Veà phía ngoân ngöõ hoïc, baûn thaân ngoân ngöõ chính laø caùi ñeå ngöôøi ta thaéc maéc vaø tìm hieåu, noùi chung laø nhaän thöùc. Xeùt cho cuøng, muïc ñích cuûa nhöõng ngaønh khaùc ngoaøi ngoân ngöõ hoïc khoâng 8
18. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP phaûi laø ñi giaûi thích ngoân ngöõ hoaëc cung caáp moät caùch coù heä thoáng nhöõng gì coù lieân quan ñeán ngoân ngöõ. Coâng vieäc ñoù laø cuûa ngaønh ngoân ngöõ hoïc. Ngoaøi caùc ngaønh coù lieân quan ñeán ngoân ngöõ vöøa neâu, treân thöïc teá coøn coù caû caùc ngaønh coù lieân quan ñeán ngoân ngöõ hoïc nhö ngoân ngöõ hoïc trieát hoïc, ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi, ngoân ngöõ hoïc taâm lyù, ngoân ngöõ hoïc sinh hoïc, Trong khi ngoân ngöõ hoïc coá gaéng giôùi haïn ngaønh hoïc cuûa mình baèng caùch, moät laø chuù troïng vaøo phaïm vi nghieân cöùu caáu truùc noäi taïi cuûa ngoân ngöõ, hai laø phaân bieät ranh giôùi vôùi nhöõng ngaønh khaùc nhö theå muoán töï coâ laäp vaø thu nhoû ñoái töôïng (ngoân ngöõ) cuûa mình, thì caùc ngaønh phuï khaùc, ít nhaát laø trong vaøi thaäp nieân qua, laïi tìm caùch “xaøo naáu ngoân ngöõ” baèng ñuû loaïi coâng thöùc, naøo laø ngoân ngöõ vaø xaõ hoäi, naøo laø ngoân ngöõ vaø tö duy, naøo laø ngoân ngöõ vaø sinh hoïc, naøo laø ngoân ngöõ vaø chính trò, Keát quaû, coù raát nhieàu ñieåm choàng cheùo ngoaøi nhöõng ñaëc ñieåm tieâu bieåu ñaïi dieän cho baûn thaân moät ngaønh. Coù theå noùi, caùc ngaønh vöøa neâu “cuõng” laøm vieäc vôùi “ngoân ngöõ”. Ngoân ngöõ hoïc voán dó chæ laøm vieäc vôùi ngoân ngöõ, giôø ñaây cuõng phaûi phuï tay giuùp nhöõng anh ñaàu beáp aáy. 3. Khaùi nieäm ngoân ngöõ theo Ferdinand de Saussure AÛnh höôûng cuûa Saussure chuû yeáu baét nguoàn töø taäp Cours de linguistique geùneùrale ñaõ ñöôïc hoïc troø cuûa oâng phoå bieán sau khi oâng maát vaøo naêm 1916. Chæ coù ñieàu, cho ñeán nay vaãn chöa ai roõ laø vaên baûn naøy coù thöïc söï phaûn aùnh caùi nhìn cuûa oâng veà ngoân ngöõ nhö vaäy hay khoâng ngoaïi tröø Leont’ev (1971: 19ff) ñaõ coá gaéng trình baøy laïi nhö sau: langage ngoân ngöõ xaõ hoäi khaû naêng ngoân ngöõ tieàm naêng (soc. langue) (faculteù de langage) = heä thoáng sieâu = chöùc naêng caù theå caù theå tröøu töôïng parole thöïc teá haønh ñoäng caù nhaân saûn sinh ra khaû naêng ngoân ngöõ nhôø heä thoáng xaõ hoäi 9
19. CHÖÔNG 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC Trong moâ hình Saussure, ngoân ngöõ (la langue) laø moät heä thoáng sieâu caù theå tröøu töôïng bao goàm moïi kyù töï (character); coøn khaû naêng ngoân ngöõ (faculteù de langage) laø chöùc naêng caù theå (Saussure duøng chöõ “langage” thay vì “langue”). Ngoân ngöõ laø caùi sôû höõu chung cuûa coäng ñoàng tieáng noùi vaø laø moät baûn theå ñoäc laäp ñoái vôùi töøng caù nhaân cuõng nhö ñoái vôùi coäng ñoàng. Maët khaùc, noù laïi laø saûn phaåm cuûa khaû naêng ngoân ngöõ caù theå, bôûi moãi thaønh vieân cuûa coäng ñoàng tieáng noùi ñeàu coù khaû naêng sao cheùp ngoân ngöõ. Bao haøm hai yù nghóa “faculteù de langage” vaø “langue”, khaùi nieäm “langage” ñöôïc hieåu nhö tieàm naêng thaønh laäp “lôøi noùi” (parole) maø trong thöïc teá moãi con ngöôøi ñeàu coù. Moät maët, haønh ñoäng noùi ñoøi hoûi khaû naêng ngoân ngöõ, maët khaùc, ñoøi hoûi söï hieåu bieát veà heä thoáng ngoân ngöõ. Theo Saussure, nhieäm vuï chính cuûa ngoân ngöõ hoïc ñuùng nghóa laø neân khaûo saùt ngoân ngöõ nhö moät hình thöùc “langue” trong caáu truùc noäi taïi cuûa noù. Heä thoáng ngoân ngöõ cuûa Saussure ñaõ aûnh höôûng saâu roäng ñeán tö duy cuûa nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc thôøi sau. Ñaëc bieät, baøi baûn cuûa Saussure ñaõ ñöôïc nhaø ngoân ngöõ hoïc ngöôøi Ñan Maïch Louis Hjelmslev (1899-1965) nghieân cöùu raát kyõ löôõng. 4. Ñoái töôïng cuûa ngoân ngöõ hoïc theo Chomsky Töø cuoái nhöõng naêm 50, ngoân ngöõ hoïc AÂu chaâu ñaõ phaùt trieån röïc rôõ nhôø coâng lao cuûa nhieàu ngöôøi. Ngoaøi moät teân tuoåi tieâu bieåu nhö Saussure, haún phaûi keå ñeán Chomsky, cha ñeû cuûa lyù thuyeát ngöõ phaùp bieán hình taïo sinh (Generative Transformation Grammar). Ñoái vôùi Chomsky, ñoái töôïng cuûa moät lyù thuyeát ngoân ngöõ ñöôïc hieåu nhö moät ngöôøi noùi/nghe lyù töôûng soáng ôû moät coäng ñoàng tieáng noùi hoaøn toaøn ñoàng nhaát, raát thaønh thaïo ngoân ngöõ cuûa mình vaø khi söû duïng kieán thöùc ngoân ngöõ ñeå haønh ngoân, duø coù gaëp nhöõng ñieàu kieän trôû ngaïi nhö keùm trí nhôù, laån thaån, nhaàm laãn, thieáu taäp trung, song ngöõ phaùp vaãn khoâng bò aûnh höôûng laém (s.s. Chomsky 1965: 13). Coäng ñoàng tieáng noùi ñoàng nhaát ñöôïc hieåu laø moät coäng ñoàng khoâng duøng tieáng ñòa phöông (dialect), tieáng xaõ hoäi (tieáng boài, tieáng loùng). Trong cuoán Aspects of the Theory of Syntax (1965), Chomsky ñaõ ñöa ra hai khaùi nieäm competence vaø performance ñeå giaûi thích khaû naêng thaønh thaïo vaø hieäu naêng söû duïng ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi. OÂng phaân bieät, thaåm naêng ngoân ngöõ (language competence) laø söï thaønh thaïo ngoân ngöõ cuûa moät ngöôøi noùi/nghe lyù töôûng soáng trong moät coäng ñoàng tieáng noùi ñoàng nhaát. Nhöõng kieán thöùc naøy taïo neân moät heä thoáng quy taéc vaø nguyeân taéc tinh thaàn cho pheùp ngöôøi noùi/nghe nhôø 10
20. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP laøm chuû moät taäp hôïp höõu haïn cuûa “aâm”, “töø” ñeå töø ñoù coù khaû naêng thaønh laäp vaø hieåu ñuùng voâ soá nhöõng phaùt bieåu cuõng nhö ñaùnh giaù ñöôïc tính ñuùng sai cuûa ngöõ phaùp, tính ña nghóa, ñoàng nghóa cuûa caâu. Duïng naêng ngoân ngöõ (language performance) ñöôïc hieåu laø hieäu naêng söû duïng ñuùng ngoân ngöõ cuûa ngöôøi noùi/nghe luùc haønh ngoân. Khaû naêng naøy thöôøng bò giôùi haïn do keùm trí nhôù, thieáu taäp trung, meät moûi, say röôïu, Theo Chomsky laø vaäy. Theá nhöng trong thöïc teá vaãn coù tröôøng hôïp söû duïng ngoân ngöõ khoâng sai ngöõ phaùp do say röôïu, luù laån, thaát tình hay chaùn ñôøi gì caû maø vaãn ñoøi hoûi ngöôøi nghe phaûi thaønh thaïo ngoân ngöõ laém môùi hieåu noåi. Moät ví duï: (1) Phöôïng hieåu Mai hôn Cuùc. Caâu naøy coù hai caùch hieåu: (2) Phöôïng hieåu Mai hôn laø Cuùc hieåu Mai. (3) Phöôïng hieåu Mai hôn hieåu Cuùc. Hai yù nghóa khaùc nhau hoaøn toaøn chæ vì thieáu chöõ. Thieáu ngöõ caûnh, caâu noùi trôû neân khoù töôûng töôïng. Neáu cuõng cuøng moät caáu truùc y heät vaäy maø noùi: (4) Huøng thích Mai hôn Cuùc. thì coù leõ xaùc suaát hieåu: “Huøng thích Mai hôn thích Cuùc” cao hôn, bôûi chuyeän con trai yeâu thích con gaùi chaéc (vaãn coøn) bình thöôøng hôn chuyeän con gaùi yeâu thích con gaùi. Nhôø ngöõ nghóa phaùi tính nam nöõ, caâu noùi deã töôûng töôïng hôn. Duø vaäy, ñieåm quyeát ñònh vaãn laø söï ñoøi hoûi ngöôøi nghe phaûi vaän duïng trí thoâng minh ñeå nhaän ñoaùn yù nghóa. Vì nhöõng hieän töôïng keå treân, khaùi nieäm competence cuûa Chomksy thöôøng bò pheâ phaùn laø thieáu ñeå yù ñeán nhöõng caâu toái nghóa thöôøng gaëp ôû ngoaøi ñôøi. Töø ñoù ñaõ xuaát hieän moät khaùi nieäm môùi: communicative competence (thaåm naêng giao löu) (Habermas 1971; Hymes 1972). Chính Chomsky cuõng töï thuù nhaän, lyù thuyeát hieåu bieát vaø tieáp thuï ngoân ngöõ phaûi ñöôïc boå tuùc töø nhöõng lyù thuyeát öùng duïng ngoân ngöõ. Vôùi suy nghó aáy, oâng ñöa ra theâm khaùi nieäm pragmatic ñeå phaân bieät giöõa grammatical competence (thaåm naêng ngöõ phaùp) vaø pragmatical competence (thaåm naêng ngöõ duïng). Thaåm naêng ngöõ duïng ñöôïc hieåu laø khaû naêng öùng duïng söï thaønh thaïo ngöõ phaùp ñeå laäp caâu chính xaùc, hôïp lyù cho moãi tröôøng hôïp vaø muïc ñích töông öùng. 11
21. CHÖÔNG 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC PHÖÔNG HÖÔÙNG NGHIEÂN CÖÙU NGOÂN NGÖÕ Nhöõng gì noùi ñöôïc, nhöõng gì khoâng, bao giôø, ñoái vôùi ai, chæ laø vaøi vaán ñeà cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi. Coøn raát nhieàu vaán ñeà ngöõ nghóa khaùc coù lieân quan ñeán tính ñuùng sai cuûa caâu cuù. Nghieân cöùu ngoân ngöõ, phaûi noùi, cuù phaùp laø moät ñeà taøi saâu roäng vaø khoâng deã nuoát. Tuy vaäy, tröôùc khi ñi saâu vaøo lyù thuyeát, chuùng ta haõy thöû tìm hieåu sô qua höôùng nghieân cöùu cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc xöa nay theá naøo. Trong nhöõng coâng vieäc nghieân cöùu töông ñoái môùi sau naøy, Chomsky ñaõ giôùi thieäu hai khaùi nieäm ñaïi dieän cho hai quan ñieåm ñoái laäp cuûa giôùi ngoân ngöõ hoïc taïm goïi laø ngoân ngöõ ngoaïi hoùa (externalized language) vaø ngoân ngöõ noäi hoùa (internalized language) (Stechow, 1988: 28). Giôùi ngoân ngöõ ngoaïi hoùa haàu heát ñöôïc bieát ñeán qua truyeàn thoáng caáu truùc luaän theo kieåu phaân loaïi (taxonomy) cuûa Myõ. Muïc ñích cuûa nhoùm naøy laø coá gaéng gom tuï thaät nhieàu nhöõng thöû nghieäm ngoân ngöõ ngoaøi ñôøi (corpora) roài tìm caùch giaûi thích. Ngoân ngöõ ngoaïi hoùa ñöôïc hieåu nhö moät cuoán album goàm voâ soá nhöõng caâu cuù noùi ñöôïc hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi taâm trí con ngöôøi. Döïa vaøo ñaây, coâng vieäc keá tieáp cuûa ngöôøi nghieân cöùu laø thieát laäp moät ngöõ phaùp töông öùng. Noùi caùch khaùc, nhieäm vuï cuûa nhaø ngoân ngöõ hoïc ngoaïi hoùa laø duøng ngöõ phaùp ñeå ñöa moïi döõ kieän naèm raûi raùc beân ngoaøi vaøo voøng traät töï. Loaïi ngöõ phaùp naøy khoâng coù gì khaùc hôn laø moät taäp hôïp toaøn nhöõng maãu caáu truùc (structure pattern) ñöôïc döïng neân nhaèm giaûi thích nhöõng döõ kieän ngoân ngöõ. Giôùi ngoân ngöõ noäi hoùa, ngöôïc laïi, ñaët caâu hoûi, ngöôøi noùi hieåu gì veà ngoân ngöõ vaø nhöõng hieåu bieát aáy töø ñaâu ra. Giôùi naøy cho ngoân ngöõ laø moät tính chaát tinh thaàn naèm beân trong con ngöôøi chöù chaúng phaûi laø caùi gì “ngoaïi hoùa” (beân ngoaøi) caû. Ngöõ phaùp xaùc ñònh ñöôïc nhôø baøi baûn vaø thoâng soá. Chomsky coøn khaúng ñònh theâm, caùch nhìn veà ngoân ngöõ cuûa ngaønh ngoân ngöõ hoïc trong suoát lòch söû caän ñaïi ñaõ coù ñaø chuyeån höôùng töø ngoân ngöõ ngoaïi hoùa sang ngoân ngöõ noäi hoùa, ôû ñoù, ngoân ngöõ noäi hoùa ñöôïc hieåu nhö moät heä thoáng moâ taû töøng caù theå tinh thaàn. Ngöõ phaùp moâ taû söï hieåu bieát veà ngoân ngöõ chöù chaúng phaûi caâu. Tieàn ñeà naøy ñaõ töï chöùng minh ñöôïc söï thaønh coâng cuûa noù qua nhaän ñònh, ngöõ phaùp coù khaû naêng naém roõ vaø giaûi thích ñöôïc moät khaû naêng tinh thaàn cuûa con ngöôøi, ñoù laø söï hieåu bieát veà ngoân ngöõ. Noùi toùm laïi, hoaït ñoäng cuûa giôùi ngoân ngöõ ngoaïi hoùa laø coá gaéng gom nhaët thaät nhieàu caùch noùi coù thaät ngoaøi ñôøi, trong khi ñoù, giôùi ngoân ngöõ noäi hoùa laïi ñöa ra 12
22. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP caâu noùi ñöôïc, caâu khoâng noùi ñöôïc roài nhôø ngöôøi haønh ngoân kieåm chöùng. Giôùi ngoân ngöõ ngoaïi hoùa traùch giôùi ngoân ngöõ noäi hoùa coi thöôøng döõ kieän thöïc. Ngöôïc laïi, giôùi ngoân ngöõ noäi hoùa cöôøi phía kia laø chæ bieát nghieân cöùu toaøn nhöõng thöù taàm thöôøng deã nhö ñeám ñaäu. Chomsky thuoäc giôùi “noäi hoùa”. NGOÂN NGÖÕ KHOÂNG BAÁT ÑÒNH – SÖÏ THAØNH THAÏO NGOÂN NGÖÕ Ngoân ngöõ laø moät taäp hôïp caâu cuù noùi ñöôïc. Thöû töôûng töôïng, coù moät soá töø, ta coù theå hoaùn vò thaønh nhieàu chuoãi töø. Hoaùn vò 5 töø, ta coù 120 chuoãi töø (theo coâng thöùc 5 ! (5 giai thöøa)). Gaáp ñoâi 5 laø 10, keát quaû seõ nhaûy voït töø 120 leân ñeán 3.628.800 (10 !). Tuy nhieân, trong soá löôïng khoång loà hôn ba trieäu chuoãi töø aáy, khoâng phaûi chuoãi töø naøo cuõng ñeàu noùi ñöôïc. Xem moät phaàn keát quaû thöû nghieäm vôùi 5 töø cuûa Leâ Vaên Lyù (1948): (5) Sao noù baûo khoâng ñeán ? Sao baûo noù khoâng ñeán ? Sao khoâng ñeán baûo noù ? Sao khoâng baûo noù ñeán ? Sao ? Ñeán baûo noù khoâng ? Sao ? Baûo noù ñeán khoâng ? Noù ñeán, sao khoâng baûo ? Noù ñeán, khoâng baûo sao ? Noù ñeán baûo khoâng sao. Noù baûo sao khoâng ñeán ? Noù ñeán, baûo sao khoâng ? Noù baûo ñeán khoâng sao. Noù baûo khoâng ñeán sao ? Noù khoâng baûo, sao ñeán ? Noù khoâng baûo ñeán sao ? Noù khoâng ñeán baûo sao ? Baûo noù sao khoâng ñeán ? Baûo noù: Ñeán khoâng sao. Baûo sao noù khoâng ñeán ? Baûo noù ñeán, sao khoâng ? Baûo noù khoâng ñeán sao ? Baûo khoâng, sao noù ñeán ? Baûo ! Sao, noù ñeán khoâng ? Khoâng baûo, sao noù ñeán ? 13
23. CHÖÔNG 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC Khoâng ñeán baûo noù sao ? Khoâng sao, baûo noù ñeán. Khoâng baûo noù ñeán sao ? Khoâng ñeán, baûo noù sao ? Khoâng ñeán, noù baûo sao? Ñeán baûo noù khoâng sao. Ñeán khoâng ? Baûo noù sao ? Ñeán khoâng ? Noù baûo sao ? Ñeán, sao khoâng baûo noù ? Ñeán baûo noù sao khoâng ? Ñeán, sao noù khoâng baûo. Ñeán, noù baûo khoâng sao. Ñeán, noù khoâng baûo sao ? Ñeán, sao baûo noù khoâng ? Taïm cho 38 chuoãi töø treân ñeàu noùi ñöôïc, soá coøn laïi khoâng, song theá naøo laø noùi ñöôïc ? Ngöôøi Vieät coøn coù caûm giaùc aáy, nhöng ngöôøi ngoaïi quoác khoâng raønh tieáng Vieät thì sao ? Theo Chomsky, ngöôøi coù thaåm naêng ngoân ngöõ ñöôïc hieåu nhö ngöôøi noùi/nghe lyù töôûng thaønh thaïo ngoân ngöõ, coù khaû naêng xaùc nhaän moät lôøi noùi coù thöïc söï laø moät caâu cuûa tieáng noùi ñoù hay khoâng. Tuy vaäy, söï thaønh thaïo aáy khoâng hieån ngoân maø chæ thuaàn tröïc giaùc. Bôûi leõ neáu ñaët caâu hoûi taïi sao caâu noùi ñöôïc, chaéc chaén seõ coù ngöôøi chaúng bieát phaûi giaûi thích theá naøo. Hoaëc, cho duø moät ngöôøi coù ñuû kieán thöùc noùi ñuùng, vieát ñuùng, nhöng vaãn coù theå chaúng hieåu taïi sao caùi caáu truùc ngöõ phaùp laïi coù hình thuø vaø ñaëc tính aáy. Döïa vaøo ñaâu ñeå coù theå giaûi thích söï khaùc bieät giöõa hai caâu “Noù ñeán, sao baûo khoâng ?” vaø “Noù ñeán, sao khoâng baûo ?” moät caùch hieån ngoân ? Döïa vaøo ñaâu ñeå giaûi thích, ngöôøi Vieät khoâng ai noùi “Noù ñeán khoâng sao baûo” ? Cho neân caùi goïi laø khaû naêng thaønh thaïo ngoân ngöõ cuûa ngöôøi noùi/nghe maø Chomsky goïi laø lyù töôûng haàu nhö chæ laø moät thaåm naêng thuoäc veà voâ thöùc chöù khoâng phaûi laø tri thöùc ñeå coù theå giaûi thích thaät khoa hoïc caùi caáu truùc ngoân ngöõ maø mình thoâng thaïo. Chính vì vaäy, khoa hoïc cuù phaùp ñaõ hình thaønh. CUÙ PHAÙP VAØ KHOA HOÏC NHAÄN THÖÙC Cuù phaùp laø gì ? Thuaät ngöõ cuù phaùp (syntax) ñöôïc Nguyeãn Kim Thaûn giaûi thích trong cuoán Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät nhö sau: 14
24. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP “Cuù phaùp nghieân cöùu caùch gheùp töø thaønh ra nhöõng töø toå vaø caâu”. (Nguyeãn Kim Thaûn 1997: 12) Nguyeãn Kim Thaûn ñaõ giaûi thích cuù phaùp theo goùc nhìn veà caùch toå chöùc ngoân ngöõ. Roäng raõi hôn, cuù phaùp trong ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi coøn ñöôïc hieåu nhö moät khoa hoïc nhaän thöùc (cognitive science) (Carnie 2000). Khoa hoïc nhaän thöùc bao goàm moïi ngaønh khoa hoïc coù cuøng muïc ñích chuyeân moâ taû vaø caét nghóa khaû naêng suy nghó cuûa con ngöôøi. Coù nhöõng caùi, con ngöôøi laøm ñuùng nhöng chaúng bieát phaûi caét nghóa theá naøo cho ñuùng. Coù nhöõng caùi tröøu töôïng chöùa logic môø (fuzzy logic), con ngöôøi hieåu nhöng chaúng bieát phaûi caét nghóa theá naøo cho ngöôøi khaùc hieåu. Hoaëc giaû nhö coù khaû naêng caét nghóa, thì cuõng chaúng bieát phaûi döïa vaøo moät heä thoáng lyù thuyeát khoa hoïc naøo ñeå maø caét nghóa. Ngoân ngöõ töï nhieân laø moät vaán ñeà tieâu bieåu. Laøm theá naøo ñeå caét nghóa caùi suy nghó cuûa con ngöôøi ñöôïc phaûn aùnh qua ngoân ngöõ töï nhieân ? Ngoân ngöõ töï nhieân voán laø moät saûn phaåm coù caáu truùc tinh vi, phöùc taïp do chính con ngöôøi laøm chuû hoaëc ñeû ra, nhöng ngoä caùi laø con ngöôøi ñaõ khoâng heà nghó ra baát kyø lyù thuyeát, baøi baûn hay quy taéc gì tröôùc ñoù. Vì theá maø khoa hoïc nhaän thöùc ñaõ ñaûm nhaän coâng vieäc ñi tìm hieåu, moâ taû vaø giaûi thích caùi suy nghó cuûa con ngöôøi. Noùi cuï theå, muïc ñích cuûa khoa hoïc cuù phaùp (syntax) laø ñi khaùm phaù caùc quy taéc ñaõ taïo thaønh ngoân ngöõ vaø sau ñoù seõ tìm caùch moâ taû, giaûi thích chuùng cho thaät khoa hoïc vaø coù heä thoáng. Nhöõng quy taéc aáy chính laø ngöõ phaùp (grammar). Muïc ñích sau cuøng maø khoa hoïc cuù phaùp phaûi ñaït tôùi laø xaùc ñònh tính ñuùng sai cuûa caùch haønh ngoân; taát caû moïi quy taéc hình thöùc ñöôïc tìm thaáy phaûi phaûn aùnh chính xaùc tinh thaàn ngoân ngöõ trong thöïc teá vaø phaûi truøng hôïp vôùi taäp hôïp ngoân ngöõ töï nhieân. Coù leõ caùch nhìn veà cuù phaùp trong giôùi ngoân ngöõ hoïc quoác teá ñoàng nghóa vôùi ngöõ phaùp hoïc cuûa Nguyeãn Kim Thaûn: “Ngöõ phaùp laø thuaät ngöõ dòch töø “grammaire” (Phaùp), “grammar” (Anh), v.v maø ra. Thuaät ngöõ “grammaire”, “grammar” ngaøy nay coù hai yù nghóa: moät laø heä thoáng ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ cuï theå (nhö: ngöõ phaùp tieáng Vieät ), hai laø khoa hoïc nghieân cöùu veà ngöõ phaùp noùi chung. Caùc nhaø ngoân ngöõ Trung Quoác phaân bieät roõ raøng hai yù nghóa ñoù, vaø khi noùi ñeán caùi nghóa thöù hai, thì goïi laø “ngöõ phaùp hoïc”. Chuùng toâi cuõng chuû tröông phaân bieät hai nghóa treân baèng hai thuaät ngöõ khaùc nhau”. (Nguyeãn Kim Thaûn 1997 : 11) Laøm vieäc vôùi cuù phaùp theo nghóa khoa hoïc nhaän thöùc, ngöôøi nghieân cöùu ngoân ngöõ seõ traûi qua ba böôùc. Böôùc moät: naém baét döõ kieän thöïc teá beân ngoaøi, böôùc hai: toång quaùt hoùa, böôùc cuoái cuøng: ñaët giaû thuyeát. 15
25. CHÖÔNG 1 NGOÂN NGÖÕ VAØ KHOA HOÏC Döõ kieän thöïc teá Döõ kieän töø quy taéc Thu thaäp döõ kieän Toång quaùt hoùa Ñaët giaû thuyeát (thaønh laäp quy taéc) Nhöõng giaû thuyeát ñöôïc xem nhö nhöõng quy taéc seõ ñöôïc thöû nghieäm tôùi lui nhaèm tìm theâm döõ kieän môùi. Coù theâm döõ kieän môùi töø quy taéc cuõ, chu trình môùi laïi baét ñaàu, ngöôøi quan saùt laïi tieáp tuïc tìm kieám theâm nhöõng döõ kieän thöïc teá töø theá giôùi beân ngoaøi. Ñaõ naém baét xong moïi döõ kieän môùi vaø cuõ, khaâu toång quaùt hoùa laïi hoài quy, ngöôøi thöû nghieäm laïi ñaët giaû thuyeát “chaéc laø ñuùng”, roài laïi tieáp tuïc thöû nghieäm. Chu trình aáy cöù ñöôïc laëp tôùi laëp lui cho tôùi khi naøo nhöõng giaû thuyeát ñaët ra ñöôïc xem nhö ñuùng thì thoâi. Neáu giaû thuyeát ñuùng, ngöôøi ta nghó, nhöõng quy taéc laäp thaønh phaûi ñuùng (töùc quy taéc ngöõ phaùp). Ñaây laø nguyeân taéc laøm vieäc cuûa khoa hoïc kinh nghieäm thöôøng thaáy. Ñaõ coù nhieàu ngöôøi daán thaân vaøo coâng vieäc keå treân. Moät trong nhöõng ngöôøi tieân phong phaûi keå ñeán laø Chomsky, nhaø ngoân ngöõ hoïc noåi tieáng cuûa theá kyû 20 ngöôøi goác Do Thaùi. Vaøo giöõa nhöõng naêm 50, Chomsky ñaõ cho ra ñôøi moät lyù thuyeát ngöõ phaùp ñöôïc goïi laø ngöõ phaùp taïo sinh (Generative Grammar) (Chomsky 1965, 1979). Ngöõ phaùp taïo sinh laø moät moâ hình ngöõ phaùp dieãn taû moät taäp hôïp quy taéc taïo thaønh ngoân ngöõ. Khaùi nieäm taïo sinh ñaõ baét nguoàn töø yù nghóa aáy. Lyù thuyeát naøy ñaõ moät thôøi gaây tieáng vang trong laøng ngoân ngöõ hoïc vaø vaãn coøn taïo aûnh höôûng cho tôùi ngaøy nay. Haøng loaït nhöõng lyù thuyeát ngöõ phaùp theo sau cuûa oâng vaø cuûa nhöõng ngöôøi khaùc ñeàu döïa vaøo nguyeân taéc aáy: Ngöõ phaùp bieán hình taïo sinh (Generative Transformation Grammar), Lyù thuyeát tieâu chuaån (Standard Theory), Lyù thuyeát tieâu chuaån môû roäng (Extended Standard Theory), Lyù thuyeát chi phoái vaø raøng buoäc (Government and Binding Theory (GB)), Nguyeân taéc vaø thoâng soá (Principles and Parameters (P&P)), Toái thieåu luaän (Minimalism (MP)), Ngöõ phaùp caáu truùc ngöõ ñoaïn toång quaùt hoùa (Generalized Phrase Structure Grammar (GPSG)) (Gazdar et al. 1985). Song, khoâng phaûi moïi ngöôøi ñeàu ñoàng yù vôùi caùch nhìn ngoân ngöõ theo kieåu caáu truùc cuûa Chomsky. Vaøo khoaûng cuoái thaäp nieân 70, Bresnan vaø Kaplan ñaõ baøy toû tö töôûng ñoái laäp cuûa mình qua lyù thuyeát Ngöõ phaùp chöùc naêng töø vöïng (Lexical Functional Grammar) (Bresnan 1982). Dung hoøa hôn, Pollard vaø Sag ñaõ cho ra ñôøi lyù thuyeát löøng danh Head-Driven Phrase Structure Grammar (HPSG) (Pollard, Sag 1994). 16
26. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Chöông 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC ÑIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT ÑOÁI TÖÔÏNG Moät trong nhöõng muïc ñích cuûa con ngöôøi khi duøng ngoân ngöõ laø nhaèm dieãn ñaït ñoái töôïng. Ñoái töôïng coù theå hieåu laø moïi thöù trong vuõ truï coù theå töôûng töôïng ñöôïc ñoái vôùi moãi con ngöôøi coøn khaû naêng caûm nhaän. Coù thöù sôø moù ñöôïc, coù thöù khoâng. Coù thöù khoâng sôø moù ñöôïc nhöng thaáy ñöôïc. Coù thöù khoâng thaáy ñöôïc nhöng nghe ñöôïc. Coù thöù khoâng nghe ñöôïc nhöng caûm ñöôïc, hình dung ñöôïc, Caùi baøn, caùi gheá, laø nhöõng thöù sôø moù ñöôïc. Maët trôøi, maët traêng laø nhöõng thöù xa taàm tay nhöng khoâng vöôït khoûi taàm maét. Caû aâm thanh cuõng khoâng theå thoaùt khoûi loã tai moät ngöôøi khoâng bò ñieác. Tröøu töôïng nöõa laø nhöõng gì khoâng thaáy, khoâng nghe, khoâng sôø moù, ngöûi, neám ñöôïc. Ví duï: tình yeâu. Laøm sao thaáy ñöôïc, nghe ñöôïc, sôø moù, ngöûi, neám ñöôïc tình yeâu ? Chæ nhôø caûm giaùc, con ngöôøi môùi mong caûm nhaän ñöôïc ñoái töôïng naøy. Hoaëc laø tö duy. Laøm sao nhìn thaáy ñöôïc tö duy ? Ñoái töôïng khoâng nhöõng chæ laø caùi baøn, caùi gheá, maët trôøi, maët traêng, tình yeâu, maø laø moïi thöù khoâng gian, thôøi gian, laø ñieàu kieän, söï tình, hieän töôïng, laø tö töôûng, tinh thaàn, hæ, noä, aùi, oá, laø vaân vaân vaø vaân vaân, noùi chung laø moïi thöù toàn taïi trong caùi theá giôùi khaû giaùc cuûa con ngöôøi, baát kyø cuï theå hay tröøu töôïng maø ngöôøi ta coù theå xem ñoù laø moät yeáu toá ñoùng vai khôûi ñieåm cho vieäc thuyeát minh, hoaëc moät chuû ñeà vaø baèng caùch naøo ñoù, muoán dieãn ñaït noù. CAÙCH PHAÛN AÙNH ÑOÁI TÖÔÏNG QUYEÁT ÑÒNH CAÙCH HAØNH NGOÂN Ngoân ngöõ khaùc nhau moät phaàn cuõng laø do caùch phaûn aùnh khaùc nhau veà ñoái töôïng, töø ñoù, caùch haønh ngoân, caâu cuù môùi khaùc nhau. 17
27. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT Cuøng moät ñoái töôïng, coù ngöôøi dieãn taû kieåu naøy, coù ngöôøi dieãn taû kieåu khaùc. Caùch noùi cuûa ngöôøi Vieät: “moät coâ gaùi ñeïp” chaéc chaén phaûi khaùc caùch noùi cuûa ngöôøi Anh: “a pretty girl”, hay ngöôøi Ñöùc: “ein schönes Mädchen”. Ñoái töôïng ôû ñaây laø coâ gaùi. Khi muoán moâ taû moät ñoái töôïng, dó nhieân ngöôøi moâ taû phaûi bieát ñoái töôïng aáy, nghóa laø tröôùc heát phaûi nhaän dieän ñöôïc noù, roài sau ñoù môùi xem noù nhö theá naøo, nghóa laø nhaän thöùc veà noù. Nhaän dieän khoâng nhöõng chæ ñöôïc hieåu laø söï nhaän thaáy baèng maét maø coøn ñöôïc hieåu laø söï hình dung ñöôïc ñoái töôïng xuyeân qua trí töôûng, caûm giaùc, trí nhôù, Trình töï nhaän dieän vaø nhaän thöùc cuûa ngöôøi Vieät thöôøng mang tính tuyeán tính (linear). Khi ngöôøi Vieät noùi: “moät coâ gaùi ñeïp”, thì tröôùc nhaát phaûi nhìn thaáy “moät coâ gaùi” roài môùi xem coù “ñeïp” khoâng. Noùi caùch khaùc laø tröôùc nhaát phaûi nhaän dieän ñöôïc caùi thöïc theå, roài môùi ñaùnh giaù ñöôïc noù theo nhaän thöùc cuûa mình, duø laø chuû quan. Trong tröôøng hôïp, caùi thöïc theå aáy khoâng coù thöïc tröôùc maét maø chæ naèm trong trí töôûng töôïng, taâm hoàn, thì söï hình dung veà noù cuõng laø moät hình thöùc nhaän dieän: nhaän dieän tröøu töôïng. Haønh ñoäng mieâu taû trình töï “nhaän dieän → nhaän thöùc” chính laø haønh ñoäng duøng ngoân ngöõ ñeå sao cheùp laïi noù. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät noùi rieâng, bôûi quaù trình nhaän dieän vaø nhaän thöùc ñaõ theo trình töï tuyeán tính, cho neân töø ngöõ trong lôøi noùi cuõng ñöôïc xeáp ñaët moät caùch tuyeán tính y nhö theá. Ñaët caâu hoûi “coâ gaùi theá naøo” ? Traû lôøi: AØ, “coâ gaùi ñeïp”. Töø “coâ gaùi” môùi coù “coâ gaùi ñeïp”. Quan ñieåm naøy gioáng nhö moät pheùp aùp (pheùp aùnh xaï) trong toaùn hoïc. Ngöôøi ta chæ coù theå aùp duïng moät pheùp aùp cho moät phaàn töû, khi phaàn töû aáy ñaõ toàn taïi trong moät taäp hôïp goác nhaát ñònh. Taäp hôïp goác chöùa Haøm f aùp duïng leân Taäp hôïp aûnh goàm 2 3 phaàn töû goác: a, b, phaàn töû a. phaàn töû aûnh x, y: keát quaû aùnh xaï cuûa haøm f. a f(a) x b f(b) c y f(c) Φ f(Φ) Haøm f seõ khoâng coù taùc duïng ñoái vôùi moät phaàn töû khoâng toàn taïi, bôûi keát quaû chæ laø aûnh troáng ( f(Φ)) . Khoâng ai muoán duøng noù moät caùch voâ nghóa theá. Haøm f phaûi chöùng toû ñöôïc chöùc naêng cuûa mình laø bieán phaàn töû goác thaønh phaàn töû môùi. Caùc phaàn töû aûnh x, y mang tính chaát f. 18
28. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Dieãn tieán cuûa loái suy nghó naøy mang tính tuyeán tính. Tieán trình naøy xuaát phaùt töø moät khôûi ñieåm (goác) vaø daãn ñeán moät keát quaû (aûnh). Ví duï moät haøm soá thöïc teá trong toaùn: Bieán taát caû moïi soá nguyeân thaønh soá bình phöông: ∀ n ∈ N; ∃ f ∈ F: f: n → f(n) = n2 Giaû söû, tröôùc heát ñaõ toàn taïi moät taäp hôïp soá nguyeân, töùc nhöõng phaàn töû goác n. Nhöõng phaàn töû n seõ ñöôïc haøm f bieán hoùa thaønh phaàn töû aûnh döôùi daïng n2. Hoaëc xem moät moâ hình toaùn logic khaùc: haøm ñaëc tính (characteristic function). Neáu noùi Paris laø thuû ñoâ cuûa Ñöùc, thì khoâng ai coâng nhaän. Ñieàu ñoù sai (false). Nhöng neáu noùi Paris laø thuû ñoâ cuûa Phaùp, thì ai cuõng coâng nhaän, bôûi ñieàu ñoù ñuùng (true). Giaû söû: (i) Tröôùc nhaát ñaõ toàn taïi hai phaàn töû: thaønh phoá Paris vaø Berlin. (ii) Ñaët caâu hoûi: “Thaønh phoá naøo laø thuû ñoâ nöôùc Phaùp ?” (iii) Haõy traû lôøi: Moät ñuùng, hai sai. Thaønh phoá naøo ? Laäp moâ hình haøm ñaëc tính, ta coù 3 phaàn (1), (2), (3): (1) : taäp hôïp goác goàm hai phaàn töû: Paris vaø Berlin. (2) : haøm ñaëc tính f, hoûi, coù phaûi laø thuû ñoâ nöôùc Phaùp ? (3) : taäp hôïp aûnh mang hai trò ñuùng/sai { TRUE, FALSE } (2) (3) (1) f laø thuû ñoâ Phaùp ? • Paris laø thuû ñoâ Phaùp ? > f(Paris) = TRUE Paris • Berlin • • Berlin laø thuû ñoâ Phaùp ? > f(Berlin) = FALSE f laø thuû ñoâ Phaùp ? Haøm ñaëc tính laø moät hình thöùc haøm choïn löïa (selecting function). Noù coù chöùc naêng xaùc ñònh tính ñuùng sai cuûa moät phaàn töû khi ñöôïc gaùn cho moät tính chaát ñöôïc 19
29. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT choïn löïa. Neáu noùi “Paris laø thuû ñoâ Phaùp”, thì ñuùng; coøn noùi “Berlin laø thuû ñoâ Phaùp” thì laø sai. Thay vì ñaët caâu hoûi “coù phaûi laø thuû ñoâ nöôùc Phaùp”, ngöôøi ta coù theå choïn löïa caùc ñaëc tính khaùc nhö “ñeïp”, “xaáu”, “lôùn”, “nhoû”, “maäp”, “oám”, Noùi chung, cho duø coù choïn löïa baát cöù tính chaát gì ñi nöõa, neáu muoán öùng duïng ñöôïc haøm ñaëc tính, thì ñieàu kieän ñoøi hoûi tröôùc heát vaãn laø phaûi toàn taïi nhöõng phaàn töû maø ngöôøi ta muoán ñaùnh giaù. Haøm soá khoâng theå öùng duïng ñöôïc cho chaân khoâng, cho moät phaàn töû chöa toàn taïi, chöa ñöôïc bieát ñeán. Chuùng ta thaáy, ngoân ngöõ toaùn laø moät saûn phaåm cuûa con ngöôøi vaø ñöôïc duøng ñeå dieãn taû tö töôûng cuûa con ngöôøi trong lónh vöïc toaùn hoïc. Töø caùch veõ moâ hình cho tôùi caùch laäp thöùc trong toaùn hoïc, taát caû ñeàu ñi theo trình töï “nhaän dieän roài nhaän thöùc” cuûa ngöôøi dieãn taû: moät laø choïn thöïc theå, hai laø ñaùnh giaù noù hoaëc noùi tieáp. Phöùc taïp hôn, song ngoân ngöõ töï nhieân khoâng khaùc. Ví duï tieáng Vieät. Duøng tieáng Vieät, treân nguyeân taéc, tröôùc heát ngöôøi noùi phaûi coù chuû theå (subject) hoaëc chuû ñeà (theme) (töùc phaàn töû goác), noùi chung laø khôûi ñieåm (start point) roài sau ñoù môùi noùi tieáp, dieãn giaûi tieáp. Neáu khôûi ñieåm laø moät ñoái töôïng caàn ñöôïc dieãn taû thì tieán trình moâ taû noù cuõng gioáng nhö moät haøm soá. Khi nghe moät ai noùi coù “moät ngöôøi ñaøn baø ñeïp”, thì ngöôøi nghe haún thöøa hieåu, coù moät “ngöôøi ñaøn baø” (laø ñieåm chính, töùc chuû theå) vaø ngöôøi ñoù “ñeïp” (laø ñieåm phuï, töùc lôøi bình theo sau). Thöïc ra daân toäc naøo cuõng coù caùch haønh ngoân theo nguyeân taéc coù khôûi ñieåm roài dieãn giaûi. Chæ coù ñieàu, theo thôøi gian, nhieàu daân toäc khoâng coøn giöõ ñuùng caùch phaûn aùnh caùi traät töï thöïc teá cuûa moâ hình ñoù, ví duï “chuû ñeà → dieãn giaûi”, baèng ngoân ngöõ nöõa. Khoâng theo trình töï naøy khi dieãn taû ñoái töôïng, ngoân ngöõ phaûi ñöôïc hình thöùc hoùa baèng caùch khaùc vaø töø ñoù caáu truùc lôøi noùi cuõng thay ñoåi theo. Hình thöùc hoùa ngoân ngöõ cuõng coù nguyeân do vaø lôïi ñieåm cuûa noù. Baèng caùch naøy, ngöôøi noùi coù theå haønh ngoân coâ ñoïng hôn, dieãn taû thôøi gian, khoâng gian chính xaùc hôn, hoaëc laøm roõ ñöôïc nhöõng tính chaát sôû höõu, phaùi tính, nhôø nhöõng hình vò (morpheme) töông öùng Ña soá ngoân ngöõ AÂu chaâu laø vaäy. Theá coøn tieáng Vieät thì sao ? Caùch haønh ngoân cuûa tieáng Vieät khaùc caùc ngoân ngöõ khaùc ôû ñieåm naøo ? Sau ñaây, chuùng ta haõy thöû xeùt sô qua vaøi ñaëc ñieåm chính trong tieáng Vieät, ñoàng thôøi so saùnh vôùi vaøi ngoân ngöõ khaùc. 20
30. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP VAØI ÑAËC ÑIEÅM CHÍNH TRONG TIEÁNG VIEÄT 1. Tính tònh tieán Tieáng Vieät laø moät loaïi ngoân ngöõ tuyeán tính. Khoâng nhöõng tuyeán tính, töùc laø chöùa tính “tieán”, tieáng Vieät coøn chöùa caû tính “tònh”. Tính chaát “tònh” xuaát hieän trong caáu truùc cuûa caùc theå caâu thöôøng ít bò thay ñoåi. Tieâu bieåu laø tính chaát ñoàng daïng cuûa caáu truùc caâu hoûi vaø caâu traû lôøi. Giaû söû hoûi: (1) Kieàu laø ai ? Trong caâu hoûi, töø nghi vaán “ai” ñöôïc hieåu nhö moät bieán soá (variable), nghóa laø moät aån soá chöa coù trò soá roõ raøng. Caâu hoûi seõ bieán thaønh caâu traû lôøi, neáu gaùn cho bieán soá “ai” moät giaù trò, ví duï thay theá “ai” baèng cuïm töø “moät ngöôøi ñaøn baø”: (2) Kieàu laø moät ngöôøi ñaøn baø. Keát quaû: Caáu truùc caâu hoûi vaø caâu traû lôøi khoâng thay ñoåi. Vò trí cuûa caùc thaønh phaàn trong caâu noùi (thöôøng ñöôïc goïi laø chuû töø, ñoäng töø, tuùc töø) vaãn giöõ nguyeân (giaû söû xem “laø” ôû ñaây nhö moät ñoäng töø): Chuû töø ñoäng töø Tuùc töø Caáu truùc caâu hoûi: Kieàu laø ai ? moät ngöôøi ñaøn baø Caáu truùc traû lôøi: Kieàu laø moät ngöôøi ñaøn baø Tieáng Anh cuõng ñöôïc xem laø moät ngoân ngöõ tuyeán tính, theá nhöng laïi khoâng “tònh” baèng tieáng Vieät. Khoâng tònh ñöôïc hieåu laø caáu truùc caâu hoûi vaø caâu traû lôøi cuûa tieáng Anh khoâng gioáng nhau. Ngöôøi Anh khoâng hoûi “Kieàu is who ?” vaø traû lôøi “Kieàu is a woman”. Laäp caâu hoûi nhö vaäy laø sai ngöõ phaùp. Hoûi ñuùng phaûi laø 21
31. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT “Who is Kieàu ?”. Caâu hoûi ngöôïc haún caâu traû lôøi vì vò trí cuûa chuû töø vaø tuùc töø bò ñaûo ngöôïc: Tuùc töø ñoäng töø Chuû töø Caáu truùc caâu hoûi: Who is Kieàu ? a woman Caáu truùc caâu traû lôøi: Kieàu is a woman Chuû töø ñoäng töø Tuùc töø Ñeå giaûi thích caùi yù nghóa nguyeân thuûy töø söï nhaän dieän vaø nhaän thöùc voán chöa bò ñaûo ngöôïc, nay do caáu truùc caâu hoûi bò ñaûo ngöôïc, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc AÂu chaâu ñaõ phaûi nhôø ñeán moät quy taéc ñöôïc goïi laø quy taéc chuyeån vò wh (wh-movement). Ñaây laø moät loaïi quy taéc bieán hình (transformation rule) thöôøng gaëp trong höôùng ngöõ phaùp bieán hình taïo sinh (Generative Transformation Grammar) cuûa Chomsky (seõ noùi sau). Thöû xem moät caâu hoûi tieáng Vieät khaùc cuõng mang caáu truùc “Chuû töø-Ñoäng töø-Tuùc töø” gioáng “Kieàu laø ai ?”, beân caïnh laø caùc caâu tieáng Anh/Ñöùc ñoàng nghóa: (3) Kieàu thöông ai ? (4) Whom does Kieàu love ? (tieáng Anh) (5) Wen liebt Kieàu ? (tieáng Ñöùc) Trong caâu hoûi tieáng Vieät, ñoäng töø “thöông” ñöùng tröïc tieáp tröôùc “ai”. Neáu gaùn cho bieán soá naøy moät giaù trò coù lyù, ví duï nhö “Kim Troïng”, ta seõ ñöôïc caâu traû lôøi maø caáu truùc caâu vaãn giöõ nguyeân. Trong khi ñoù ôû caâu hoûi tieáng Anh, töø nghi vaán “whom” laïi naèm xa ñoäng töø “love”, hoaëc ôû tieáng Ñöùc, “wen” (ai) laïi naèm tröïc tieáp tröôùc ñoäng töø “liebt” (yeâu). Muoán ñöôïc moät caâu xaùc ñònh maø caáu truùc khoâng bò ñoåi (nhö tieáng Vieät), ngöôøi Anh, ngöôøi Ñöùc khoâng theå thay theá caùc töø “whom”, “wen” baèng “Kim Troïng” moät caùch deã daøng: 22
32. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (6) * 1)Kim Troïng does Kieàu love. (tieáng Anh) (7) Kim Troïng liebt Kieàu. (tieáng Ñöùc) (8) Kieàu thöông Kim Troïng. Ta thaáy, caâu traû lôøi tieáng Anh sai ngöõ phaùp, coøn caâu traû lôøi tieáng Ñöùc laïi coù nghóa khaùc hoaøn toaøn: “Kim Troïng thöông Kieàu” chöù khoâng phaûi “Kieàu thöông Kim Troïng”. Muoán caû hai tröôøng hôïp ñeàu ñuùng ngöõ phaùp cuõng nhö ngöõ nghóa, baét buoäc ngöôøi Anh vaø ngöôøi Ñöùc phaûi ñaûo ngöôïc caáu truùc caâu. Ñaây laø moät ñaëc ñieåm cuûa ngoân ngöõ nghòch ñaûo (inversion language). YÙ nghóa cuûa ba caâu xaùc ñònh sau: (9) Kieàu thöông Kim Troïng. (10) Kieàu loves Kim Troïng. (tieáng Anh) (11) Kieàu liebt Kim Troïng. (tieáng Ñöùc) coù daïng caáu truùc ñöôïc goïi laø caáu truùc D (D-structure). (Xin löu yù: Caùc baïn khoâng chuyeân coù theå löôùt qua phaàn naøy. Phaàn lyù thuyeát ñöôïc ñoùng trong ngoaëc [[ ]]). [[ Moâ taû baèng caây cuù phaùp (syntax tree) (seõ ñöôïc noùi roõ sau), ta coù: CP C’ C TP NP T’ TVP (12) V’ VNP Kieàu loves Kim Troïng Kieàu liebt Kim Troïng Kieàu thöông Kim Troïng 1) Tröôøng hôïp khoâng noùi ñöôïc seõ ñöôïc ñaùnh daáu *. 23
33. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT Caáu truùc D noùi leân ngöõ nghóa “Kieàu thöông Kim Troïng” theo ñuùng thöù töï cuûa töøng döõ kieän tuaàn töï ñöôïc thu nhaän. Song ñaáy khoâng haún laø caáu truùc cuûa caâu noùi thaät ôû ngoaøi ñôøi. Caâu noùi thaät mang moät caáu truùc khaùc: caáu truùc S (S- structure). Nguyeân thuûy, caùi ñöôïc nhaän dieän vaø nhaän thöùc chính laø caùi ngöõ nghóa thaät söï tuaàn töï ñöôïc ghi laïi döôùi daïng caáu truùc D, theá nhöng khi trình baøy, ngöôøi noùi laïi laäp caâu theo kieåu khaùc. Ba caâu xaùc ñònh (Vieät, Anh, Ñöùc ) ôû ví duï naøy tình côø coù caáu truùc D gioáng nhau, keå caû caáu truùc S. Song khi laäp caâu hoûi, ngöôøi Anh, ngöôøi Ñöùc laïi laäp caâu theo kieåu khaùc maëc duø caáu truùc D vaãn giöõ nguyeân: CP C’ C TP NP T’ T VP V’ (13) V NP Kieàu loves whom Kieàu liebt wen Kieàu thöông ai Nhìn laïi caáu truùc D treân, chæ coù tieáng Vieät noùi ñöôïc; tieáng Anh vaø tieáng Ñöùc thì khoâng: (14) Kieàu thöông ai (15) * Kieàu loves whom (tieáng Anh) (16) * Kieàu liebt wen (tieáng Ñöùc) Muoán noùi ñöôïc, caùc caâu tieáng Anh, tieáng Ñöùc coù caáu truùc D beân treân phaûi ñöôïc chuyeån sang daïng caáu truùc S nhö sau: (17) Whom does Kieàu love ? (tieáng Anh) (18) Wen liebt Kieàu ? (tieáng Ñöùc) Trong khi ñoù, caáu truùc S vaø D cuûa caâu hoûi vaø caâu traû lôøi trong tieáng Vieät gioáng heät nhau. Muoán giaûi thích söï khaùc bieät giöõa hai caáu truùc D (ngöõ nghóa töø nhaän dieän/nhaän thöùc) vaø caáu truùc S (caùch haønh ngoân thöïc teá), tieáng Anh vaø tieáng Ñöùc 24
34. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP phaûi nhôø ñeán quy taéc“chuyeån vò wh” . Quy taéc chuyeån vò coù nhieäm vuï chuyeån ñoäng töø vaø boå ngöõ (tuùc töø) cuûa caâu hoûi trong caáu truùc D vaøo vò trí cuûa caâu hoûi trong caáu truùc S. Quaù trình chuyeån vò töông ñoái phöùc taïp. Ñoái vôùi tieáng Anh, tröôùc nhaát, phaûi loàng theâm ñoäng töø phuï (thöôøng goïi laø trôï ñoäng töø) “does” vaøo ñeå dieãn taû thì hieän taïi. Quaù trình chuyeån vò traûi qua ít nhaát laø hai böôùc. Böôùc moät, ñöa thoâng tin dieãn taû thì (tense) leân C. Böôùc hai, chuyeån “whom”, “wen” leân ñaàu caâu (moät hình thöùc chuyeån vò leân caáp (raising movement)): CP C’ C TP NP T’ (19) T VP V’ V NP Kieàu does love whom Kieàu liebt wen Kieàu thöông ai Sau khi chuyeån vò, caáu truùc D bieán thaønh caáu truùc S coù thöïc ngoaøi ñôøi: CP Whom C TP does NP T’ (20) T VP V’ V NP Kieàu love * Kieàu liebt wen 25
35. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT Caâu tieáng Vieät “Kieàu thöông ai” voán ñaõ noùi ñöôïc, cho neân khoâng caàn giaûi thích baèng lyù thuyeát chuyeån vò. Chæ coù caâu tieáng Anh naèm döôùi daïng caáu truùc D “Kieàu loves whom” do khoâng noùi ñöôïc, neân môùi caàn chuyeån sang daïng S. Trong caáu truùc naøy, tieáng Ñöùc khoâng theå chuyeån vò töông ñöông nhö tieáng Anh. ]] Ñoïc ñeán ñaây, coù leõ coù nhieàu baïn ñoïc khoâng hieåu heát. Ñieàu naøy cuõng khoâng quan troïng. Chuùng ta cöù taïm hieåu sô raèng, caùi caáu truùc phaûn chieáu yù nghóa thöïc söï cuûa söï nhaän dieän vaø nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà moät ñoái töôïng muoán dieãn taû laø caáu truùc D. Coøn khi noùi, ngöôøi haønh ngoân seõ laäp thöùc yù nghóa naøy baèng caáu truùc S. (Xem theâm Deep Structur trong Language and Responsibitity (Chomsky 1979: 169) hoaëc chöông 12). Moïi caét nghóa sô quaùt beân treân chæ nhaèm cho thaáy söï khaùc bieät giöõa ngoân ngöõ tònh tieán vaø khoâng tính tònh. Giôùi ngoân ngöõ hoïc Taây phöông ñaõ ñöa ra nhöõng lyù thuyeát giaûi thích (ñuùng theo nghóa khoa hoïc nhaän thöùc cuûa boä moân cuù phaùp). Tuy nhieân, khoâng phaûi moät lyù thuyeát bao giôø cuõng ñuû khaû naêng giaûi thích ñöôïc caáu truùc cuûa moïi ngoân ngöõ, ñieån hình laø caùch giaûi thích theo thuyeát “chuyeån vò” beân treân. Noùi moät caùch ngaén goïn, hai tính chaát “tònh” vaø “tieán” noùi leân tính “tònh tieán”2) cuûa tieáng Vieät. Tính tònh tieán coù maët khaép nôi trong ca dao, tuïc ngöõ, lôøi noùi bình daân, vaên chöông baùc hoïc, : (21) “Ñeâm qua gioù baác möa laàm, Ñeøn laàm vôùi boùng, boùng laàm vôùi ai ? Ñeâm qua gioù baác möa daàm, Ñeøn laàm vôùi boùng, boùng laàm vôùi anh”. (22) “Laù gì khoâng nhaùnh khoâng caønh ? Laù gì chæ coù tay mình trao tay ? Laù thö khoâng nhaùnh khoâng caønh, Laù thö chæ coù tay mình trao tay”. (Ca dao - Thaùi Doaõn Hieåu, Hoaøng Lieân 1994) 2) Tính tònh tieán ôû ñaây khoâng ñoàng nghóa vôùi pheùp tònh tieán (translation) trong toaùn hoïc. Pheùp tònh tieán trong toaùn hoïc laø pheùp bieán hình, trong ñoù, moät hình ñöôïc di chuyeån hay tröôït ñeán moät vò trí khaùc maø khoâng quay, truïc môùi cuûa noù song song vôùi truïc cuõ. (Taï Huøng 1996) 26
36. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Caáu truùc töông ñoái khoâng thay ñoåi cuûa caâu dieãn taû tính “tònh”. Maët khaùc, tính “tieán” cho pheùp caâu tuaàn töï ñöôïc môû roäng moät caùch hôïp lyù veà phía phaûi vôùi töøng thoâng tin thu thaäp ñöôïc töø theá giôùi beân ngoaøi. (23) “Laïy trôøi” (roài sao ?) “Laïy trôøi möa xuoáng” (Ñeå laøm gì ?) Xin löu yù, duø thieáu ñoäng töø “rôi”, caùch haønh ngoân vaãn dieãn taû ñöôïc tính vaø höôùng chuyeån ñoäng cuûa “möa”. Vaû laïi khoâng theå theâm “rôi” vaøo, vì caáu truùc thô 4 chöõ seõ bò huûy. (24) “Laáy nöôùc”, (ñeå laøm gì ?) Khoâng ai hoûi “nöôùc gì”, bôûi ñaõ bieát laø “nöôùc möa”. (25) “Laáy nöôùc toâi uoáng, Laáy ruoäng toâi caøy, Laáy ñaày baùt côm, Laáy rôm ñun beáp”. Ñoù laø kieåu haønh ngoân tuyeán tính cuûa ngöôøi Vieät. ÔÛ ñoù khoâng cöù phaûi coù ñoäng töø, lieân töø, gioáng caùc ngoân ngöõ AÂu chaâu thì môùi ñöôïc coi laø ñuùng ngöõ phaùp. 2. Tính giaøu thoâng tin cuï theå Ngoaøi tính tònh tieán, tieáng Vieät coøn moät ñaëc tính khaùc laø giaøu thoâng tin cuï theå. Moät tröôøng hôïp ñieån hình laø tieáng xöng hoâ hoaëc ñaïi danh töø nhaân vaät (personal pronoun)3) noùi chung. Caùch xöng hoâ trong tieáng Vieät coù leõ laø khoù xaøi nhaát theá giôùi. Chæ rieâng cho ngoâi thöù nhaát, soá ít, tieáng Vieät ñaõ coù hôn 40 caùch duøng khaùc nhau: (26) Toâi, tui, tôù, tao, tau, ta, moã, ngöôøi ta, mình, cuï, coá, oâng, oân, baø, meä, noäi, ngoaïi, baùc, ba, tía, boá, cha, maï, meï, u, chuù, coâ, caäu, dì, o, döôïng, thím, môï, thaøy, boõ, vuù, anh, chò, em, con, chaùu, 3) Thay vì dòch laø “nhaân xöng ñaïi danh töø”, chuùng toâi choïn nguyeân taéc dòch theo loái gheùp töø cuûa tieáng Vieät vôùi boå/phuï ngöõ naèm beân phaûi (right attributed): “ñaïi danh töø nhaân vaät”. Nguyeân taéc naøy cuõng seõ ñöôïc aùp duïng cho caùc töø khaùc. “Nhaân vaät” ñöôïc dòch saùt nghóa töø “personal”. Khoâng coù lyù do gì phaûi dòch “personal” thaønh “nhaân xöng” trong khi noù hoaøn toaøn khoâng chöùa yù nghóa “xöng”. 27
37. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT Tính giaøu thoâng tin coøn naèm döôùi daïng ñieäp ngöõ, töø gheùp: “ruoäng ñoàng”, “soâng nöôùc”, “meânh moâng”, “traùi caây”, “gaïo luùa”, “doài daøo”, “nôi nôi”, (Xem theâm Töø tieáng Vieät - nhieàu taùc giaû 1998, Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät – Nguyeãn Kim Thaûn 1997, Ngöõ phaùp tieáng Vieät – Nguyeãn Taøi Caån 1999) Tính giaøu thoâng tin coøn xuaát hieän qua caùch duøng khaù nhieàu ñoäng töø trong caâu, tieâu bieåu laø ñoäng töø gheùp hoaëc ñoäng töø xen keõ vôùi danh töø. (27) Ñi + chôi → ñi chôi Ñi + laøm → ñi laøm (28) “Nöôùc soâng Nhò Haø môùi baét ñaàu leân to, cuoàn cuoän chaûy, töôûng muoán loâi phaêng caùi cuø lao giöõa soâng ñi”. (Anh phaûi soáng - Khaùi Höng). (29) Haén xoay sang, nhíp maét, nhìn toâi, cöôøi khoâng noùi, laøm ra veû hieåu heát nhöõng gì toâi ñang nghó. (30) “Kheùo kheùo ñi ñaâu luõ ngaån ngô, Laïi ñaây cho chò daïy laøm thô. Ong non ngöùa noïc chaâm hoa röõa. Deâ coûn buoàn söøng huùc daäu thöa.” (Maéng hoïc troø doát - Hoà Xuaân Höông) (Xem theâm Ñoäng töø trong tieáng Vieät – Nguyeãn Kim Thaûn 1999) Tính giaøu thoâng tin cuï theå coøn xuaát hieän trong caùch thaønh laäp danh töø: (31) Nhaø → caùi nhaø, ngoâi nhaø (32) Cöûa → caùi cöûa, caùnh cöûa (33) Vöôøn → caùi vöôøn, goùc vöôøn, khu vöôøn, maûnh vöôøn (34) Thuyeàn → caùi thuyeàn, con thuyeàn, chieác thuyeàn Caùch thöùc moâ taû söï vaät baèng caùch “tieåu taäp hôïp hoùa” caùi taäp hôïp toaøn theå laø moät ñieåm tieâu bieåu trong tieáng Vieät maø ít coù ngoân ngöõ AÁn-AÂu naøo coù ñöôïc. Ví duï “nhaø” laø moät taäp hôïp toaøn theå. Chia nhoû ra, ta coù caùc daïng caù theå coù tính caùch ñôn vò nhö “caùi nhaø”, “ngoâi nhaø”, “daõy nhaø”. Ñaây laø nhöõng phaàn töû ñeám ñöôïc thuoäc veà taäp hôïp “nhaø”. 28
38. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP 3. Tính tænh löôïc Moät maët, caùch haønh ngoân cuûa ngöôøi Vieät khaù phong phuù qua caùch duøng thaät nhieàu thoâng tin mieâu taû, laém luùc voøng vo: (35) “Ñeâm vaéng, Buoàng thôm. Em soi göông troäm, Ngoïn ñeøn möôïn gioù, nghieâng nghieâng” (Ñeâm vaéng - Phuøng Cung) (36) “Treân trôøi coù ñaùm maây xanh, Chính giöõa maây traéng, chung quanh maây vaøng. Uôùc gì anh laáy ñöôïc naøng ” (Ca dao) Maët khaùc, nhieàu khi caâu truùc caâu noùi raát coâ ñoïng, töø ngöõ bò löôïc boû khaù nhieàu, ñaëc bieät laø caùc töø “thì”, “laø”, “maø” coù coâng duïng phaân ñoaïn veà maët cuù phaùp: (37) “Treân thuaän döôùi hoøa” (Treân coù thuaän thì döôùi môùi hoøa) (38) “Ñaát laønh chim ñaäu” (Ñaát coù laønh thì chim môùi ñaäu) (39) “Chim loàng caù chaäu” (Chim thì ôû trong loàng, caù thì ôû trong chaäu) (40) “Cha naøo con naáy” (Cha theá naøo thì con seõ nhö theá naáy) (41) “AÊn gì boå ñoù” (AÊn caùi gì thì boå caùi ñoù) Tính tænh löôïc coù theå laøm hö caû caáu truùc caâu: (42) “Thaèng Bôøm coù caùi quaït mo, Phuù oâng xin ñoåi ba boø chín traâu”. (Ba con boø, chín con traâu) 29
39. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT hoaëc hieän töôïng caâu thieáu chuû ngöõ (chuû töø): (43) EÂ ! Ñi ñaâu ñoù ? Côm nöôùc gì chöa ? (44) Sao, khoûe khoâng ? Hieän töôïng caâu thieáu chuû ngöõ laø moät hình thöùc noùi taét, bôûi ngöôøi ñöôïc hoûi ñaõ bieát caâu hoûi daønh cho ai. Hieån nhieân, noùi taét, noùi coäc loác laøm giaûm tính lòch laõm, song ñoù laø loái duïng ngoân phoå bieán trong xaõ hoäi Vieät Nam. Hieän töôïng thieáu chuû ngöõ xaûy ra laém khi cuõng laø do bôõ ngôõ qua cuoäc ñoái thoaïi laàn ñaàu, khi ngöôøi ñoái dieän khoâng bieát phaûi xöng hoâ theá naøo cho hôïp tình, hôïp lyù. Nhieàu yù kieán cho raèng, do aûnh höôûng neàn vaên hoùa Nho giaùo, ngöôøi Vieät môùi coù loái xöng hoâ theo toân ti, vai baäc, trong khi caùc daân toäc AÂu chaâu chæ coù caùch xöng hoâ tröøu töôïng, ví duï I, you cuûa tieáng Anh, Ich, Du, Sie cuûa tieáng Ñöùc, Je, Tu, Vous cuûa tieáng Phaùp. Luaän cöù naøy coù leõ khoâng ñöôïc vöõng laém. Moät daân toäc nhö ngöôøi Hoa cuõng bò Nho giaùo aûnh höôûng khaù naëng, thaäm chí coøn naëng hôn daân toäc Vieät, song ngöôøi Hoa vaãn coù caùc tieáng xöng hoâ tröøu töôïng Ngoä, Lò, Ñaây laø moät ñieåm thuù vò. Saùng taïo ñöôïc cho ngöôøi Vieät nhöõng tieáng xöng hoâ tröøu töôïng, coù leõ khoâng phaûi laø moät ñieåm dôû. Ñaëc bieät, tính tænh löôïc thöôøng xuaát hieän trong thô, ca dao, tuïc ngöõ, veø, caâu ñoái, noùi chung laø ôû moïi theå thô coù luaät. Lyù do deã hieåu laø vì soá chöõ duøng bò giôùi haïn moät caùch nghieâm ngaët. Chaúng haïn theå luïc baùt chæ cho pheùp caâu ñaàu 6 chöõ, caâu sau 8 chöõ. Hình thöùc bò giôùi haïn khieán ngöôøi laøm thô khoù coù theå ñaët taát caû caâu cuù ñuùng theo ngöõ phaùp. Song nhieàu khi chính ngöôøi laøm thô cuõng khoâng muoán vaäy vì sôï caâu cuù seõ trôû neân cöùng nhaéc, maát hoàn thô. Maët khaùc, tính tænh löôïc trong tieáng Vieät cuõng coù nguyeân do lòch söû cuûa noù. Caû ngaøn naêm bò Taøu ñoâ hoä, bieát bao nhieâu coå vaên baùc hoïc vieát ñuùng caâu, ñuùng cuù ñaõ bò ñoát saïch. Muoán baûo veä vaø löu truyeàn tö töôûng, oâng baø toå tieân cuûa chuùng ta chæ coøn nöôùc laø truyeàn mieäng: (45) “Traêm naêm bia ñaù cuõng moøn. Ngaøn naêm bia mieäng vaãn coøn trô trô.” (Ca dao) Ñaõ goïi laø truyeàn mieäng thì phaûi laøm sao cho ngaén goïn, deã nhôù. Vì theá maø vaên chöông truyeàn khaåu Vieät Nam thöôøng ôû theå thô coù luaät, coù vaàn, deã nghe, deã caûm, deã thuoäc, nhôù laâu. Hình thöùc bò coâ ñoïng toái ña nhöng noäi dung laïi doài daøo, saâu saéc nhôø aån duï, thaâm thuùy nhôø chôi chöõ, Nhieàu khi caùch haønh ngoân baét buoäc 30
40. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP ngöôøi nghe phaûi hieåu ngaàm hoaëc coù luùc phaûi caàn dieãn giaûi thì môùi hieåu. Ví duï moät caâu tuïc ngöõ, ngöôøi Baéc hay duøng: (46) “Naùt deûo soáng buøi” Thöïc, khi môùi nghe caâu tuïc ngöõ naøy laàn ñaàu, ngöôøi Nam hoaëc caû ngöôøi Vieät noùi chung khoù coù theå hieåu noåi yù muoán noùi gì, neáu khoâng nhôø giaûi thích. YÙ caâu naøy muoán nhaéc nhôû ñaïi khaùi raèng, heã coù ai môøi mình tôùi nhaø duøng côm, maø nhôõ côm coù naùt, thì cuõng neân khen laø deûo, hoaëc nhôõ côm coù soáng, thì cuõng neân khen laø buøi, laø beùo quaù cho chuû nhaø leân tinh thaàn. Theo thôøi gian, cöù truyeàn mieäng maõi coát cho caâu cuù ñöôïc coâ ñoïng, baát caàn luaät, chæ caàn noäi dung, nhieàu ngöôøi Vieät ñaâm ra maéc moät caùi taät: boû ñöôïc gì cöù boû. Roõ raøng caâu “Naùt deûo soáng buøi” sai ngöõ phaùp nhöng may maén thay, ngöôøi nghe vaãn hieåu. Hieåu ñöôïc laø nhôø trí thoâng minh laønh maïnh cuûa con ngöôøi. Hieän töôïng tænh löôïc thöïc ra khoâng chæ rieâng ôû Vieät Nam môùi coù maø coøn coù ôû caùc daân toäc khaùc. Moät tröôøng hôïp thöôøng gaëp nhaát laø caùch chaïy nhöõng haøng tít lôùn treân nhaät baùo. Ví duï moät haøng tít to töôùng treân moät nhaät baùo Ñöùc sau khi coâng chuùa Diana töû naïn: “Diana tot” (Diana cheát) thay vì: “Diana ist tot”. Ñuùng ngöõ phaùp tieáng Ñöùc, caâu phaûi coù ñoäng töø “ist”. Hoaëc caùch hoûi vaén taét trong luùc ñaøm thoaïi coù tính caùch baïn beø, thaân maät, chaúng haïn nhö hoûi thaêm söùc khoûe ngöôøi ñoái dieän: “Wie geht ?” thay vì: “Wie geht es Dir ?” (Caäu khoûe khoâng ?), hoaëc: “Weißt ?” thay vì: “Weißt Du ?” (Caäu bieát khoâng ?). Ñuùng ngöõ phaùp, caâu phaûi coù ñaïi danh töø nhaân vaät “Du”. Caùch haønh ngoân vaén taét naøy trong tieáng Ñöùc khoâng khaùc caùch hoûi taét trong tieáng Vieät: “Ñi ñaâu ñoù. Côm nöôùc gì chöa ?”, “Sao, khoûe khoâng ?”. Chuùng ta neân nhôù raèng, ngöôøi Anh, ngöôøi Ñöùc, ngöôøi Phaùp, ngöôøi YÙ, ngöôøi Thoå, ngöôøi Taøu, ngöôøi Nhaät, ngöôøi Phi Chaâu, gì ñi nöõa duø noùi tieáng meï ñeû, nhöng chöa chaéc laø ai cuõng noùi ñuùng ngöõ phaùp hoaøn toaøn. Ngöôøi Vieät cuõng vaäy, khi haønh ngoân, coù caâu chuaån, coù caâu khoâng. Ngoân ngöõ bao la nhöng khoâng baát ñònh. Möùc ñoä hoaøn haûo cuûa ngoân ngöõ leä thuoäc vaøo thaåm naêng vaø duïng naêng ngoân ngöõ cuûa ngöôøi söû duïng. Cho neân, ñònh roõ tieâu chuaån ngöõ phaùp laø moät vieäc caàn thieát, ñaëc bieät laø ñoái vôùi ngöôøi nghieân cöùu ngöõ phaùp. Döïa treân tieâu chuaån naøy, neân phaân bieät caùch haønh ngoân bò tænh luôïc vaø caùch haønh ngoân ñuùng ngöõ phaùp chuaån hình (well-formed grammar). 31
41. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT 4. Tính caûm ñeà Hieän töôïng boû chuû ngöõ (chuû töø) trong tieáng Vieät laém khi daãn ñeán tình traïng caâu bò thieáu maø ngöôøi AÂu chaâu cho laø sai ngöõ phaùp. Keå caû trong nhieàu tröôøng hôïp khaùc, maëc duø coù chuû ngöõ nhöng caâu vaãn coù theå bò cho laø sai vì lyù do: caùch duøng vò töø (predicate) khoâng thích hôïp vôùi chuû ngöõ (vò töø töông ñöông vôùi ñoäng töø, tính töø thöôøng duøng trong ngoân ngöõ hoïc coå ñieån). (47) Böùc tranh treo ôû treân töôøng. Theo ngöôøi Ñöùc, caâu naøy voâ lyù quaù. Laøm sao böùc tranh coù theå töï noù treo leân töôøng ñöôïc, phaûi coù ai treo noù leân chöù ? Vôùi suy nghó aáy, hoï seõ cho laø tieáng Vieät khoâng logic, ngöõ phaùp loän xoän. Ngöôøi Ñöùc khoâng duøng ñoäng töø “treo” cho chuû ngöõ “böùc tranh” ôû traïng thaùi chuû ñoäng (active) maø phaûi duøng ôû traïng thaùi bò ñoäng (passive), ñaïi ñeå, caâu phaûi coù daïng nhö sau: (48) Böùc tranh ñöôïc treo ôû treân töôøng. Thöïc chaát cuûa vaán ñeà naøy laø caùch nhaän dieän vaø nhaän thöùc veà traïng thaùi cuûa ñoái töôïng caàn ñöôïc dieãn taû chöù khoâng haún laø ngöõ phaùp. Theo suy nghó cuûa ngöôøi AÂu chaâu, hoaëc chuû theå ñeû ra haønh ñoäng, hoaëc chuû theå bò moät haønh ñoäng taùc ñoäng leân noù. Chuû theå phaûi xuaát hieän trong caâu qua hình thöùc chuû ngöõ. Haønh ñoäng ñöôïc dieãn taû baèng ñoäng töø. Ñoäng töø phaûi ôû thaùi chuû ñoäng (active voice), neáu chuû theå gaây ra haønh ñoäng. Ngöôïc laïi, ñoäng töø phaûi ôû thaùi bò ñoäng (passive voice), neáu chuû theå bò moät haønh ñoäng taùc ñoäng. Raát logic. Theá nhöng caùch dieãn taû “chuû ñoäng” vaø “bò ñoäng”, noùi chung laø “ñoäng”, “tónh” cuûa ngöôøi Vieät khaùc. Xeùt veà “ñoäng”, ngöôøi Vieät coù theå noùi y nhö moät ngöôøi Ñöùc: (49) Ich hänge das Bild an die Wand auf. (50) Toâi treo böùc tranh leân töôøng. ÔÛ ñaây, chuû ngöõ “Toâi”, “Ich” taïo ra haønh ñoäng. Coøn neáu xeùt veà “tónh”, ngöôøi Vieät seõ noùi: (51) Toâi thaáy böùc tranh treo ôû treân töôøng. dòch noäi dung naøy sang tieáng Ñöùc, ta coù: 32
42. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (52) Ich sehe, das Bild ist an der Wand aufgehängt. Caâu tieáng Ñöùc naøy hoaøn toaøn ñuùng ngöõ phaùp song treân thöïc teá, haàu nhö khoâng ai noùi vaäy maø laø noùi: (53) Ich sehe das Bild an der Wand. (54) Toâi thaáy böùc tranh ôû treân töôøng. Noùi caâu treân, ngöôøi Ñöùc khoâng duøng ñoäng töø “treo” (aufhängen). Ñaõ troâng thaáy böùc tranh ôû treân töôøng (das Bild an der Wand) thì dó nhieân laø phaûi coù ai treo noù leân ñoù, khoâng caàn noùi ñeán. Nhö vaäy, hoï ñaõ töï coâng nhaän, coù moät chuû theå naøo ñoù ñaõ laøm coâng vieäc aáy maø khoâng coù maët trong caâu. Ngöôøi Vieät suy nghó khoâng khaùc laém, khi noùi: (55) Böùc tranh treo ôû treân töôøng. Nghóa laø ai ñoù ñaõ treo böùc tranh leân maø khoâng coù maët trong caâu. Suy ra, chuû ngöõ trong caâu chæ mang tính hình thöùc cho ñuùng caáu truùc ngöõ phaùp cuûa caâu, chöù chöa chaéc ñaõ, hoaëc khoâng nhaát thieát phaûi laøm chuû ñoäng töø. Vaäy thì laøm sao coù theå xaùc ñònh ñöôïc moái quan heä giöõa ñoäng töø vaø ñoái töôïng ñaõ gaây ra haønh ñoäng ñoù ? Chaéc chaén khoâng phaûi chuû ngöõ “böùc tranh” maø laø moät ngoaïi chuû theå (external subject). Neáu vaäy thì laøm sao giaûi thích ñöôïc ñoäng töø “treo” coù quan heä gì vôùi chuû ngöõ “böùc tranh” ? Moái quan heä giöõa “böùc tranh” vaø “treo” phaûn aùnh 1-1 caùch nhaän dieän cuûa ngöôøi Vieät veà hieän traïng cuûa theá giôùi thöïc vaø caùch dieãn taû. Noùi noâm na laø thaáy sao noùi vaäy. (56) Hoûi: Böùc tranh theá naøo ? Traû lôøi: Böùc tranh (thì) treo. (Roõ raøng khi quan saùt thì thaáy böùc tranh ñang ôû vò theá treo chöù khoâng naèm) Hoûi: Böùc tranh (thì) treo ôû ñaâu ? Traû lôøi: Böùc tranh (thì) treo ôû treân töôøng. Töø loái quan saùt tuyeán tính, töø ngöõ ñöôïc xeáp ñaët thöù töï theo nguyeân taéc tònh tieán, cuoái cuøng ta coù caâu “Böùc tranh treo ôû treân töôøng”. Caû caâu dieãn taû tình traïng tónh cuûa ñoái töôïng “böùc tranh”. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, khía caïnh ñuùng sai ngöõ phaùp ôû ñaây tuøy thuoäc vaøo söï hôïp lyù cuûa yù nghóa tònh tieán chöù khoâng nhaát thieát phaûi döïa vaøo moät chuû ngöõ ngöõ phaùp (grammatical subject), töùc chuû töø (nhö thöôøng goïi), 33
43. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT baét buoäc phaûi naèm trong caâu vaø laøm chuû ñoäng töø cho ñuùng ngöõ phaùp theo caùch nhìn cuûa ngöôøi AÂu chaâu. Keát luaän, ñoäng töø trong tieáng Vieät coù moät ñaëc tính laø leä thuoäc vaøo chuû ñeà hoaëc ñeà taøi ñang noùi tôùi thay vì bò cöôõng baùch phaûi leä thuoäc vaøo chuû ngöõ trong caâu nhö thöôøng thaáy ôû nhöõng ngoân ngöõ AÂu chaâu. Noùi caùch khaùc, ñoäng töø coù theå dieãn taû noäi dung coù lieân quan ñeán ñeà taøi, thay vì baét buoäc phaûi dieãn taû haønh ñoäng cuûa chuû ngöõ trong caâu. Ñieåm naøy noùi leân tính (taïm goïi laø) caûm ñeà (subject/theme sensitive) trong tieáng Vieät. Nhieàu khi khoâng chæ ñoäng töø môùi caûm ñeà maø caû nhöõng loaïi töø khaùc. Thöïc teá cho thaáy, coù nhöõng töø theo sau chuû ngöõ chaúng aên nhaäp gì ñeán chuû ngöõ trong caâu, ngöôïc laïi, noäi dung cuûa caâu gaén boù vôùi ngoaïi chuû theå hoaëc chuû ñeà ñang ñöôïc noùi tôùi. Haõy xem vaøi ví duï: • Tröôøng hôïp ñoäng töø gaén boù vôùi ngoaïi chuû theå trong chuû ñeà “quaàn aùo” nhö: (57) Quaàn aùo ñang baùn xon kìa. Ñi mua ñi ! Ngöôøi nghe coù theå hieåu ngaàm, ngoaïi chuû theå laø “ngöôøi ta”, “sieâu thò”, “chôï trôøi” : (58) Quaàn aùo (ngöôøi ta) ñang baùn xon kìa. Ñi mua ñi ! (59) Quaàn aùo (sieâu thò) ñang baùn xon kìa. Ñi mua ñi ! (60) Quaàn aùo (chôï trôøi) ñang baùn xon kìa. Ñi mua ñi ! • Hoaëc trong chuû ñeà “nhaïc naøo”, “moùn gì”, “caùi gì”: (61) Nhaïc naøo haùt cuõng ñöôïc. (62) Nhaïc naøo (coå) haùt cuõng ñöôïc. (63) Nhaïc naøo (oång) haùt cuõng ñöôïc. (64) Nhaïc naøo (chuùng toâi) haùt cuõng ñöôïc. (65) Nhaïc naøo (hoï) haùt cuõng ñöôïc. (66) Nhaïc naøo (ca ñoaøn) haùt cuõng ñöôïc. (67) Nhaïc naøo (ñoaøn vaên coâng) haùt cuõng ñöôïc. (68) Moùn gì aên cuõng ñöôïc. (69) Moùn gì (noù) aên cuõng ñöôïc. (70) Moùn gì (baû) aên cuõng ñöôïc. (71) Moùn gì (tuïi toâi) aên cuõng ñöôïc. (72) Moùn gì (keû thieáu aên) aên cuõng ñöôïc. 34
44. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (73) Caùi gì (oâng tænh tröôûng) aên cuõng ñöôïc. (74) Caùi gì (traâu boø) aên cuõng ñöôïc. Khoâng duøng chuû ngöõ (chuû töø) ngöõ phaùp, ngöôøi Vieät coù cô hoäi dieãn taû noäi dung baèng nhieàu ngoaïi chuû theå khaùc nhau. Ñoù laø ñieåm lôïi, ví duï hình thöùc noùi boùng gioù, theá nhöng cuõng laø ñieåm haïi, bôûi söï söû duïng ngoân ngöõ moät caùch phoùng khoaùng thöôøng deã sinh ra nhöõng caâu thieáu saéc beùn, ña nghóa. Ví duï caâu: (75) Ngöôøi naøo cuõng chöûi. Ñaây laø moät caâu hoaøn chænh. Chuû ngöõ “ngöôøi naøo” thöïc söï laøm chuû ñoäng töø “chöûi”. Nhöng trong moät hoaøn caûnh naøo ñoù, neáu hieåu theo kieåu, caâu coù ngoaïi chuû theå, thì “ngöôøi naøo” seõ khoâng coøn laøm chuû ñoäng töø “chöûi” nöõa: (76) Ngöôøi naøo (noù) cuõng chöûi. (77) Ngöôøi naøo (Chí Pheøo) cuõng chöûi. Moät ví duï khaùc coù lieân quan ñeán tính caûm ñeà, chaúng haïn hoûi teân ai. Ngöôøi Anh hoûi: (78) What is your name ? Trong vaên vieát tieáng Vieät, ñoâi khi cuõng nghe hoûi vaäy: (79) Teân anh laø gì ? Loái noùi naøy coù leõ lai ngöõ phaùp AÂu chaâu: “Teân cuûa anh laø gì ?” (chöù khoâng phaûi “anh”). Trong tröôøng hôïp naøy (theo caùch nhìn cuûa ngöôøi Vieät), phaàn chuû theå, töùc caùi caên cöôùc thöïc teá, laø con ngöôøi ñaùng lyù phaûi ñöôïc nhaán maïnh, nhöng caùch hoûi laïi nhaém vaøo caùi teân ñeå baûo ñaûm caùch duøng cho ñuùng chuû ngöõ trong caâu hoûi, töùc moät chuû theå chæ coù chöùc naêng ngöõ phaùp nhö ñaõ noùi. Töông töï vaäy, ngöôøi Ñöùc hoûi: (80) Wie ist Ihr Name ? (Dich saùt: Teân anh theá naøo ?) (81) Wie war Ihr Name ? (Dich saùt: Teân anh ñaõ theá naøo ?) Beân caïnh ñaáy, hoï cuõng thöôøng hay hoûi: (82) Wie heißen Sie ? (Dich saùt: Anh teân theá naøo ?) 35
45. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT Coù leõ caùch hoûi naøy gaàn gioáng caùch hoûi cuûa ngöôøi Vieät: (83) Anh teân gì ? Neáu vaäy, “teân” ôû ñaây phaûi giöõ chöùc naêng gioáng ñoäng töø “heißen” trong tieáng Ñöùc. Tuy nhieân, caùch hoûi thoâng thöôøng nhaát cuûa ngöôøi Vieät vaãn laø: (84) Anh teân laø gì ? Phaân tích caâu theo kieåu tieáng Anh, caâu hoûi aáy coù theå bò coi laø quaùi ñaûn, vaên phaïm sai quaù: “You what is the name ?”. Theá nhöng ngöôøi Vieät vaãn duøng maø chaúng thaáy gì laø sai caû. Chuùng ta seõ laøm roõ vaán ñeà naøy qua nguyeân taéc ñeà dieãn sau ñaây. 5. Tính ñeà dieãn ÔÛ nhieàu ngoân ngöõ AÂu chaâu, hieän töôïng chuû ngöõ khoâng töông öùng vôùi vò töø (ñoäng töø, tính töø) trong caâu ít xaûy ra hôn so vôùi tieáng Vieät. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, khi baét ñaàu muoán dieãn taû ñieàu gì, hoï seõ nghó ngay ñeán moät ñoái töôïng. Ñoái töôïng coù theå laø moät ngöôøi gaây ra haønh ñoäng, töùc moät taùc nhaân (actor). Loaïi ñoái töôïng naøy ñöôïc coi laø chuû theå logic (logical subject). Ñoái töôïng cuõng coù theå laø moät chuû ñeà (theme). Loaïi ñoái töôïng naøy ñöôïc goïi laø chuû theå taâm lyù (psychological subject). Hoaëc ñoái töôïng chính laø chuû theå trong caâu. Loaïi naøy ñöôïc goïi laø chuû theå ngöõ phaùp (grammatical subject) hay chuû ngöõ ngöõ phaùp (Halliday 1994:32). Coù chuû theå, ngöôøi ta seõ tìm caùch dieãn giaûi. Dieãn giaûi laø söï thuyeát minh, söï ñònh nghóa, mieâu taû, giaûi thích, boå sung yù nghóa cho caùi muoán noùi hoaëc giôùi thieäu phaàn thoâng baùo cuûa khôûi ñieåm aáy. Haõy taïm goïi ñaây laø nguyeân taéc Ñeà Dieãn (Theme-Rheme). Moät ví duï, töông töï nhö caâu “Anh teân laø gì ?”, ngöôøi Vieät coøn hay hoûi: (85) Anh nhaø ôû ñaâu ? (86) Anh queâ ôû ñaâu ? (87) Anh ngöôøi nöôùc naøo ? (88) Anh ngöôøi gì ? Chuû theå taâm lyù ôû ñaây laø nhaân vaät “anh”, töùc chuû theå muoán noùi. Ñoù laø ñoái töôïng tröôùc nhaát phaûi coù. Keá tieáp, ngöôøi noùi seõ laäp theâm moät caâu, meänh ñeà, thaønh toá 36
46. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (taïm hieåu laø moät cuïm töø noùi ñöôïc) theo sau ñeå noùi theâm veà ñoái töôïng ñoù nhö moät hình thöùc boå nghóa. “Nhaø”, “queâ” ôû ñaây ñöôïc coi nhö chuû theå ngöõ phaùp. Ñeå phaân bieät giöõa hai phaàn chuû ñeà vaø dieãn giaûi, ngöôøi Vieät thöôøng duøng “thì”, “laø”, “maø”. Ví duï ñoái vôùi caâu hoûi “Anh ngöôøi nöôùc naøo ?”, vôùi: (89) “Anh” laø phaàn chuû ñeà. (90) “Ngöôøi nöôùc naøo” laø phaàn dieãn giaûi. Neáu traû lôøi: “Ngöôøi Vieät Nam”, ta coù caâu “Toâi ngöôøi Vieät Nam” maø chuùng ta vaãn thöôøng nghe. Hoaëc neáu duøng chöõ “laø” noái hai phaàn naøy laïi, ta seõ coù moät caâu nguyeân veïn: (91) Anh laø ngöôøi nöôùc naøo ? Traû lôøi: (92) Toâi laø ngöôøi Vieät Nam. “Laø” giöõ chöùc naêng phaân phaàn chuû ñeà vaø phaàn dieãn giaûi. Töông töï laø “thì”: (93) Tham thì thaâm. Noùi chung, ñaây laø caáu truùc ñeà dieãn raát tieâu bieåu trong tieáng Vieät. Chæ vì ngöôøi Vieät thöôøng hay boû “thì”, “laø”, “maø”, cho neân chuùng ta môùi khoù nhaän ra caáu truùc chuaån hình cuûa caâu. Ñaëc bieät laø giôùi vaên thô coù theå do khoâng hieåu “thì”, “laø”, “maø” duøng ñeå laøm gì, hoï thöôøng hay boû. Maët khaùc, hoï cuõng coù lyù rieâng: caâu coù “thì” nghe naëng quaù, thoâi boû. Treân thöïc teá, caáu truùc “ thì laø” khoâng xa laï gì vôùi chuùng ta cho laém: (94) Theo choã toâi bieát thì coâ aáy laø ngöôøi Vieät chöù khoâng phaûi ngöôøi Hoa. (95) Phaûi quen thì môùi bieát coâ aáy laø ngöôøi Vieät. (96) Theá thì coâ aáy khoâng phaûi laø ngöôøi maø toâi muoán noùi. Töø “thì” raát thöôøng bò löôïc boû: (97) Ñaát laønh chim ñaäu. 37
47. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT Giaûi thích cho coù caâu cuù haún hoøi, thì caâu treân coù nghóa: (98) Ñaát coù laønh thì chim môùi ñaäu. Vì caâu tuïc ngöõ quaù ngaén, khoâng coù maët “thì”, neân chuùng ta khoù nhaän ra caùi ranh giôùi giöõa chuû ñeà “ñaát laønh” vaø phaàn dieãn giaûi “chim ñaäu”. ÔÛ moät tröôøng hôïp khaùc, neáu khoâng löôïc boû “thì”, chuùng ta seõ deã nhaän ra caáu truùc cuûa noù: (99) Gaàn möïc thì ñen, gaàn ñeøn thì saùng. Caâu tuïc ngöõ treân chöùa hai meänh ñeà. Trong meänh ñeà ñaàu, “gaàn möïc” laø phaàn ñeà, “ñen” laø phaàn dieãn. Trong meänh ñeà sau,“gaàn ñeøn” laø phaàn ñeà, “saùng” laø phaàn dieãn. Ngöôøi saùng cheá ra caâu tuïc ngöõ treân ñaõ khoâng theå löôïc boû “thì”, bôûi neáu boû ñi, ta seõ ñöôïc moät yù nghóa naèm ngoaøi yù muoán: (100) Gaàn möïc ñen, gaàn ñeøn saùng. Töïu trung, ngöôøi Vieät chæ coù theå löôïc boû caùc dieãn töø “thì”, “laø”, “maø”, neáu ngöõ nghóa cuûa lôøi noùi khoâng bò toån thöông. Ngoaøi caùc tröôøng hôïp vöøa neâu, chuû theå taâm lyù cuõng thöôøng ñöùng tröôùc moät caâu/meänh ñeà: (101) Con beù Thu noù khoâng chòu aên côm. “Con beù Thu” laø chuû theå taâm lyù, trong khi ñoù “noù” laø chuû ngöõ ngöõ phaùp cuûa caâu “noù khoâng chòu aên côm”. Caû ñoaïn dieãn giaûi veà ñoái töôïng “con beù Thu” ñöôïc coi nhö moät hình thöùc boå nghóa/phuï nghóa4). Trong tröôøng hôïp naøy, ngöôøi Vieät khoâng duøng “thì”, “laø”, “maø” vì ranh giôùi giöõa phaàn ñeà vaø dieãn ñaõ khaù roõ raøng. “Noù” chæ laø söï laëp laïi nhaèm chæ ñònh “con beù Thu”. Coù nhieàu tröôøng hôïp khoâng thích söû duïng “thì”, “laø”, “maø”, ngöôøi vieát seõ thay vaøo ñoù baèng moät daáu phaåy: (102) “Nga, con oâng phuû hoï Leâ”. (Laù ngoïc caønh vaøng – Nguyeãn Coâng Hoan) 4) boå nghóa vaø phuï nghóa khaùc nhau, seõ giaûi thích ôû caùc chöông sau. 38
48. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Daáu phaåy coù coâng duïng phaân giôùi giöõa hai phaàn: ñeà vaø dieãn. “Nga” laø phaàn ñeà. “Con oâng phuû hoï Leâ” laø phaàn dieãn. Daáu phaåy thay theá cho “laø” trong caâu “Nga laø con oâng phuû hoï Leâ”. Thöû phaân tích caùc baøi vieát cuûa caùc nhaø vaên hay duøng daáu phaåy thì seõ thaáy. Thay vì duøng daáu phaåy trong vaên vieát, khi noùi, ngöôøi ta ngöng laïi moät chuùt. Nguyeân taéc ñeà dieãn laø moät ñaëc ñieåm deã nhaän thaáy trong tieáng Vieät, song - nhö ñaõ noùi - khoâng phaûi chæ coù ngöôøi Vieät môùi haønh ngoân theo nguyeân taéc naøy. Haàu heát caùc daân toäc khaùc cuõng haønh ngoân nhö theá chæ coù ñieàu laø coù theå baèng hình thöùc khaùc. Ví duï ngöôøi Anh thöôøng duøng caâu cheû (cleft sentence)5): (103) It was I who knocked at your door. “It was I” laø phaàn ñeà. “Who knocked at your door” laø phaàn dieãn. Cuõng bôûi vì – nhö ñaõ noùi – caâu cuù cuûa tieáng Anh khoâng chaáp nhaän söï thieáu vaéng cuûa chuû ngöõ ngöõ phaùp, cho neân ngöôøi ta phaûi ñöa “it” vaøo laøm chuû ngöõ cho ñoäng töø “was”, ñoàng thôøi duøng “who” ñaïi dieän cho “I” (töùc chuû theå logic). Chuû ngöõ “who” laøm chuû phaàn ñoäng töø “knocked”. Phaàn dieãn “Who knocked at your door” coù chöùc naêng boå nghóa cho phaàn ñeà. Phaàn naøy baét buoäc phaûi coù, chöù khoâng seõ khoâng ai hieåu ñöôïc “It was I” coù lieân quan ñeán vieäc gì. Caáu truùc caâu treân khoâng phaûi laø moät caáu truùc thoâng duïng cuûa tieáng Ñöùc. Thay vì theá, muoán boå nghóa ñoái töôïng vôùi moät hình thöùc na naù vaäy, ngöôøi Ñöùc thöôøng duøng meänh ñeà phuï (subordinate clause) 6): (104) Das Haus, in dem Sie wohnen, ist geisterhaft. (Caùi nhaø) (trong ñoù) (baø) (ôû) (thì) (coù ma quyû) (105) Caùi nhaø baø ñang ôû coù ma. Meänh ñeà phuï “in dem Sie wohnen” laø moät hình thöùc chæ ñònh “das Haus” (caùi nhaø). Hoaëc baèng moät hình thöùc khaùc: (106) “Der Abend wiegte schon die Erde, Und an den Bergen hing die Nacht”. (Goethe) 5) xem chi tieát ôû caùc chöông sau. 6) seõ giaûi thích sau. 39
49. CHÖÔNG 2 NGOÂN NGÖÕ VAØ DIEÃN ÑAÏT – ÑAËC DIEÅM CUÛA TIEÁNG VIEÄT Taïm dòch: Chieàu toái ñong ñöa maët ñaát, Vaø beân nuùi, ñeâm treo. Ñoái töôïng trong caâu thô thöù hai maø Goethe muoán dieãn taû laø nhöõng ngoïn nuùi bò maøn ñeâm che phuû. Ñeå phaûn ngöôïc caâu ñaàu mang thaùi chuû ñoäng (active voice), Goethe muoán caâu sau mang thaùi bò ñoäng (passive voice). Neáu laäp caâu ñaïi khaùi nhö “nuùi bò maøn ñeâm che phuû” thì dôû quaù. Vaû laïi Goethe muoán choïn moät ñoäng töø mang tính tónh “hing” (treo) ñeå ñoái laïi ñoäng töø mang tính ñoäng cuûa caâu ñaàu “wiegte” (ñu ñöa, ñong ñöa, ru nguû). Thay vì duøng traïng thaùi bò ñoäng ñeå ñoái laïi traïng thaùi chuû ñoäng, Goethe ñaët ñoái töôïng “nuùi” vaøo moät ngöõ ñoaïn giôùi töø (prepositional phrase)7) “an den Bergen” (beân nuùi) roài dieãn taû tieáp baèng ñoaïn “hing die Nacht” (ñeâm treo). Noùi toùm laïi, Ñeà-Dieãn laø moät caùch thöùc dieãn ñaït raát phoå bieán cuûa ngöôøi Vieät. Nhieàu ngöôøi ngoaïi quoác hoïc tieáng Vieät do khoâng quen caùch ngöõ duïng naøy cuûa ngöôøi Vieät, cho neân caùch haønh ngoân cuûa hoï ñoái vôùi ngöôøi Vieät nhieàu khi nghe khoâng ñöôïc töï nhieân cho laém. Chæ caàn giaûi thích cho hoï hieåu roõ nguyeân taéc naøy laø hoï ñaõ naém baét ñöôïc phaàn lôùn caùch noùi gioáng nhö ngöôøi Vieät. Nguyeân taéc ñeà dieãn laø moät ñeà taøi khaù thuù vò ñaõ ñöôïc nhieàu ngöôøi nghieân cöùu. Tieâu bieåu laø caùc coâng trình veà Ngöõ phaùp chöùc naêng (Functional Grammar) cuûa Halliday (1994). Töïu trung, moãi daân toäc ñeàu coù caùch nhìn vaø moâ taû ñoái töôïng khaùc nhau, song muïc ñích cuoái cuøng vaãn laø laøm sao moâ taû cho ñöôïc ñoái töôïng baèng moät hình thöùc haønh ngoân naøo ñoù. Duø khaùc bieät theá naøo ñi nöõa, ngoân ngöõ vaãn khoâng baát ñònh, keå caû söï ñoåi thay cuûa noù theo thôøi gian maø chuùng ta seõ thaáy ôû chöông sau. 7) seõ giaûi thích sau. 40
50. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Chöông 3 SÖÏ THAY ÑOÅI CUÛA NGOÂN NGÖÕÕ Töø ngöõ cuûa moät ngoân ngöõ coù theå thay ñoåi nhanh choùng theo ñaø phaùt trieån cuûa khoa hoïc, xaõ hoäi, tö duy. Con ngöôøi caàn töø ñeå bieåu thò ñoái töôïng. Coù ñoái töôïng tröôùc kia chöa töøng coù, ñeán luùc noù xuaát hieän, ngöôøi ta seõ tìm caùch ñaët cho noù moät caùi teân. Ngaøy xöa chöa coù caùc phöông tieän Internet, Computer, Hardware, Software, ñeán khi phaùt minh ra ñöôïc nhöõng thöù aáy, ngöôøi ta môùi ñaët teân, töø ñoù môùi coù theâm nhöõng töø môùi cho nhöõng khaùi nieäm aáy. Coù theå noùi, töø môùi xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu. Dó nhieân cuõng coù nhieàu töø ñaõ loãi thôøi, khoâng coøn thoâng duïng. Ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ cuõng thay ñoåi theo thôøi gian nhöng khoâng quaù nhanh choùng nhö töø ngöõ. Ñieàu naøy khoâng coù gì khoù hieåu, bôûi caáu truùc ngöõ phaùp phaûn aùnh caùi nhaän dieän vaø nhaän thöùc töï nhieân cuûa con ngöôøi veà ñoái töôïng muoán dieãn taû hoaëc ñaõ ñöôïc quy öôùc. Traät töï cuûa heä thoáng naøy khoâng theå thay ñoåi lieân mieân, tuøy caûm höùng. Laáy tieáng Ñöùc laøm ví duï, giôû baát kyø moät taùc phaåm naøo ñaõ ñöôïc vieát caùch ñaây maáy traêm naêm veà tröôùc ra ñoïc, ngöôøi ñoïc vaãn nhaän thaáy raèng, caáu truùc ngöõ phaùp xöa cuûa tieáng Ñöùc khoâng khaùc ngöõ phaùp ngaøy hoâm nay cho laém. Ví duï moät ñoaïn thö cuûa Schiller göûi Goethe keå veà kòch phaåm “Maria Stuart” cuûa mình: “Ich werde Ihnen, wenn Sie hier sind, einige tragische Stoffe, von freier Erfindung, vorlegen, um nicht in der ersten Instanz, in dem Gegenstande, einen Mißgriff zu tun. Neigung und Bedürfnis ziehen mich zu einem frei phantasierten, nicht historischen, und zu einem bloß leidenschaftlichen und menschlichen Stoff, denn Soldaten, Helden und Herrscher habe ich vor jetzt herzlich satt ” (Trích thö Schiller göûi Goethe, 19.03.1799, Nxb. Reclam 1986) Ngöõ phaùp tieáng Ñöùc maø Schiller ñaõ duøng caùch ñaây hai theá kyû vaãn y heät nhö ngöõ phaùp baây giôø. 41
51. CHÖÔNG 3 SÖÏ THAY ÑOÅI CUÛA NGOÂN NGÖÕ Hoaëc moät ñoaïn thö thô (Brief-Gedicht) cuûa Goethe göûi cho nhoùm baïn Riese ôû Frankfurt naêm 1766, luùc Goethe 16 tuoåi: “Da sah ich erst, daß mein erhabener Flug, Wie er mir schien, nichts war als das Bemühn Des Wurms im Staube, der den Adler sieht Zur Sonn sich schwingen und wie der hinauf ” (Reclam 1967) Ngöõ phaùp cuûa Goethe duøng caùch ñaây gaàn 250 naêm veà tröôùc khoâng khaùc ngöõ phaùp ngaøy hoâm nay. Khoâng keå nhöõng coå ngöõ nhö tieáng Phaïn, tieáng La tinh, laø nhöõng ngoân ngöõ coå, song nhieàu ngoân ngöõ ngaøy nay, soáng vaø soáng maïnh, chaúng haïn nhö tieáng Anh, ngöõ phaùp cuõng khoâng thay ñoåi nhieàu baèng söï buøng noå töø ngöõ. Caùc ngoân ngöõ AÂu chaâu khaùc (Phaùp, Taây Ban Nha, YÙ, ) töông töï vaäy. Theá coøn ngöõ phaùp tieáng Vieät ? Gioáng moïi ngoân ngöõ khaùc treân theá giôùi, ngöõ phaùp tieáng Vieät cuõng khoâng thay ñoåi nhanh choùng nhö söï phaùt trieån cuûa töø. Theá nhöng so vôùi toác ñoä thay ñoåi ngöõ phaùp cuûa caùc ngoân ngöõ khaùc, chöa chaéc tieáng Vieät ñaõ chaäm hôn vaø ñieàu ñoù cuõng khoâng coù nghóa laø tích cöïc. Sau ñaây, chuùng ta haõy thöû xem söï thay ñoåi ngöõ phaùp tieáng Vieät baèng caùch khaûo saùt moät vaøi vaên baûn xöa vaø nay, vaên vieát cuõng nhö vaên noùi. Cuï theå, haõy choïn moät vaøi vaên baûn tieâu bieåu cuûa Lyù Thöôøng Kieät (theá kyû 11), Nguyeãn Traõi (theá kyû 14-15), Hoà Xuaân Höông (theá kyû 18), Nguyeãn Du (theá kyû 18), Leâ Quyù Ñoân (theá kyû 18), Nguyeãn Coâng Tröù (theá kyû 19), Traàn Teá Xöông (theá kyû 19), Traàn Troïng Kim (theá kyû 20). Xin löu yù, chuùng ta seõ khoâng duøng lyù thuyeát ñeå phaân tích ngöõ phaùp, bôûi ñieàu naøy ñoøi hoûi raát nhieàu kieán thöùc veà lyù thuyeát ngöõ phaùp maø chöông naøy chöa theå ñi vaøo chi tieát. Thay vì theá, chuùng ta duøng phöông phaùp so saùnh caùch haønh ngoân. Muïc ñích cuûa vieäc so saùnh laø ñeå chuùng ta coù caûm giaùc, ñoù laø ngöõ phaùp cuûa tieáng Vieät, duø ñaõ traûi qua nhieàu theá kyû song vaãn khoâng coù nhieàu thay ñoåi. Caùch haønh ngoân vaãn mang nhöõng ñaëc ñieåm cuûa tieáng Vieät ñaõ ñöôïc ñeà caäp ôû chöông tröôùc. Nhöõng ñaëc ñieåm naøy xuaát hieän roõ nhaát trong caùc vaên baûn chöõ Noâm ñöôïc dòch sang chöõ Quoác Ngöõ. 42
52. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Phaân tích xong tieáng Vieät ngaøy xöa, chuùng ta seõ xeùt ñeán tieáng Vieät ngaøy nay. Do ñieàu kieän lòch söû, caáu truùc ít nhieàu gì cuõng ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa ngoân ngöõ AÂu chaâu. Thay vì xaùc ñònh chính xaùc, tieáng Vieät ñaõ bò aûnh höôûng töø beân ngoaøi ñeán ñoä naøo, bao nhieâu phaàn traêm, chuùng ta cuõng seõ döïa vaøo caùc ñaëc ñieåm cuûa tieáng Vieät ñeå so saùnh söï khaùc bieät giöõa caùch haønh ngoân cuûa ngöôøi Vieät vaø caùch haønh ngoân cuûa caùc daân toäc khaùc. Haõy choïn tieáng Anh vaø tieáng Ñöùc laøm ví duï. TIEÁNG VIEÄT XÖA Lyù Thöôøng Kieät (1019-1105): Naêm 1077, Lyù Thöôøng Kieät ñaõ cho ra ñôøi baûn tuyeân ngoân ñoäc laäp ñaàu tieân trong lòch söû daân toäc Vieät: Nam Quoác Sôn Haø. Töông truyeàn raèng, baøi thô ñaõ ñöôïc ñoïc leân ngay cuoäc chieán giöõa quaân Ñaïi Vieät vaø maáy chuïc vaïn quaân Toáng do Quaùch Quyø chæ huy treân traän tuyeán soâng Nhö Nguyeät (khuùc soâng Caàu thuoäc huyeän Yeân Phong, tænh Haø Baéc ngaøy nay). Nam Quoác Sôn Haø – Lyù Thöôøng Kieät, 1077 (baûn Haùn). (Taøi lieäu: Trang Vaên Hoùa Vieät Nam, www.vhvn.com) Baûn Haùn: “Nam Quoác sôn haø Nam Ñeá cö Tieät nhieân ñònh phaän taïi thieân thö Nhö haø nghòch loã lai xaâm phaïm ? Nhöõ ñaúng haønh khan thuû baïi hö !” 43