Tiến hóa và động lực hệ đầm Phá Tam Giang - Cầu Hai (Phần 2)

pdf 179 trang ngocly 720
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Tiến hóa và động lực hệ đầm Phá Tam Giang - Cầu Hai (Phần 2)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdftien_hoa_va_dong_luc_he_dam_pha_tam_giang_cau_hai_phan_2.pdf

Nội dung text: Tiến hóa và động lực hệ đầm Phá Tam Giang - Cầu Hai (Phần 2)

  1. 63 Chng III NG LC H M PHÁ I. IU KIN A NG LC N I SINH H� ��m phá Tam Giang – C�u Hai n�m trong ��i s�t h� t�ơng ��i trong �� t� v�i t�c �� s�t h� trung bình 0,12 - 0,15 mm/n�m (Lê ��c An và Ma Kông C� 1979), ti�p xúc v�i kh�i nâng tây Hu� (t�c �� v�n ��ng 0,3 mm/n�m) qua ranh gi�i g�n trùng v�i qu�c l� I (Nguy�n �ình Hòe, Nguy�n H�u C�, Tr�n �ình Lân, 1995) và v�i kh�i nâng B�ch Mã có t�c �� 0,3 mm/n�m � phía nam. Toàn b� khu v�c b� phá h�y m�nh b�i ��t gãy hi�n ��i phát sinh t� h� ��t gãy sâu A L��i, các h� ��t gãy phát sinh c�c b� thu�c h� ��t gãy H�i Vân - Sơn Trà (Nguy�n C�n, Nguy�n �ình Hòe, Nguy�n H�u C� và nnk, 1992, 1995) (hình 3.1). Các h� ��t gãy phân nhánh t� h� ��t gãy sâu A L��i g�m h� ��t gãy Phò Tr�ch, h� ��t gãy Hu� (V�n ��c Chư�ng và nnk, 1994, g�i là ��t gãy �akrong - Nam Hu�) và h� ��t gãy Rào Tr�ng. Các h� ��t gãy Phò Tr�ch và Hu� tr��t ph�i, ph�ơng á v� tuy�n. ��t gãy sông T� Tr�ch ��nh h��ng á kinh tuy�n (B�c – Tây b�c – Nam – �ông nam), bi�u hi�n tr��t ph�i c�t qua phá Tam Giang. H� ��t g�y sông H�u Tr�ch ��nh h��ng �ông b�c - tây nam, có bi�u hi�n tr��t trái c�t qua ��m Th�y Tú. Thu�c h� ��t gãy H�i Vân - Sơn Trà, các ��t gãy chính có ph�ơng �ông b�c - tây nam, chia c�t m�nh m� kh�i B�ch Mã � phía nam và có bi�u hi�n tr��t ph�i. Nhìn chung các h� ��t gãy phá h�y các thành t�o khu v�c ��m phá ��u có chung m�t tr��ng �ng su�t có tr�c nén ép á kinh tuy�n. Các h� ��t g�y tham gia tích c�c vào quá trình phá h�y và các v�n ��ng nâng phân d�, nh� �ó mà h� ��m phá Tam Giang – C�u Hai �ã hình thành trên ��i s�t h� t�ơng ��i trong �� t�. Trong quá trình phát tri�n c�a mình, h� ��m phá b� �nh h��ng sâu s�c b�i ch� �� ki�n t�o khu v�c. V�n ��ng nâng và ho�t ��ng ��t gãy hi�n ��i �ã làm xu�t hi�n hàng lo�t vòm nâng c�c b� ( hình 3.2 và hình 3.3) gây bi�n d�ng c�u trúc m�ng l��i th�y v�n và các dòng ch�y m�t �� vào ��m phá và t�t y�u làm thay ��i hoàn l�u và ��ng thái c�a ��m phá. Phú Cam là m�t chi l�u l�n c�a sông H�ơng t� Hu� �� v� ��m C�u Hai qua sông ��i Giang. Sông Phú Cam �óng vai trò v�a là ngu�n cung c�p b�i tích cho khu v�c Th�y Châu, Th�y L�ơng, L�c B�n, L�c An, c�ng là ngu�n cung c�p b�i tích gián ti�p cho c�a T� Hi�n. Ho�t ��ng nâng c�c b� d�ng vòm (Th�y Thanh) � �ây �ã c�t ��t và làm gián �o�n các h�p l�u sông ��i Giang, k� c� sông Phú Cam và vì v�y ng��i ta cho �ào kênh Phú Cam vào ��u th� k� nh�m chia l�u thoát l� t� sông H�ơng. � h� l�u sông H�ơng, các vòm nâng c�c b�, ��c bi�t là vòm Phú Vang �ã tác ��ng tr�c ti�p vào cơ ch� u�n khúc c�a ch� l�u, gây gián �o�n các h�i l�u mà quan tr�ng nh�t là chi l�u Phú Vang b�t ��u t� thôn La �. Tr��c �ây, Phú Vang t�ng là chi l�u l�n trong th�i gian ��m phá ch� có m�t c�a duy nh�t là T� Hi�n. Cho t�i khi m�
  2. 64 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
  3. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 65
  4. 66 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy c�a Hòa Duân n�m 1404, Phú Vang v�n �óng vai trò chi l�u l�n b�i vì �ây là ���ng thoát l� ng�n nh�t. Hi�n t��ng chuy�n d�ch c�a t� v� trí ban ��u � làng Hòa Duân t�i v� trí hi�n nay trên kho�ng 4 km là do tác ��ng ��ng th�i c�a dòng b�i tích d�c b� h��ng v� tây b�c và s� l�n d�n c�a vòm nâng Phú Vang. Chi l�u Phú Vang b� ách t�c (sau này ph�i �ào kênh thoát l�) gây thi�u h�t b�i tích và t�o hình lõm sâu c�a ��m Sam trên bình �� hi�n nay. Khu v�c H�i Kinh, H�i Qu� cho t�i th� k� XV v�n còn là m�t ph�n th�y v�c c�a phá Tam Giang. Hi�n nay khu v�c này tr� thành m�t vùng ��t th�p b�i m�t m�t là do b�i tích c�a sông Ô Lâu, sông Ô Giang và sông Thác Ma nh�ng m�t khác còn do tác ��ng ��ng th�i c�a vòm nâng H�i Thanh làm bi�n d�ng c�u trúc m�ng l��i các l�ch tàn và thu h�p m�t �o�n sông Ô Lâu tr��c khi �� vào vùng c�a Ô Lâu. Ho�t ��ng phá h�y ki�n t�o hi�n ��i khu v�c ��m phá �ã hình thành m�t s� �ơn v� ki�n trúc sau: - Vùng nâng kh�i t�ng, bao g�m: Hình 3.3. Vòm nâng H�i Thanh và h� th�ng sông Ô Lâu, Ô Giang (Nguyn ình Hòe, Trn ình Lân và Nguyn Hu C, 1995)
  5. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 67 Kh�i tây Hu�, ti�p giáp phía tây nam ��m phá, có ranh gi�i trùng v�i qu�c l� 1A. Kh�i B�ch Mã, ti�p giáp v�i phía tây và tây nam ��m C�u Hai. - Vùng s�t h� tư�ng ��i, �ng v�i ph�n ��ng b�ng ven bi�n, trong �ó có: B�n tr�ng c�c b� c�a sông H�ơng, ���c ng�n cách b�i h� ��t gãy T� Tr�ch (tr��t ph�i) � phía tây và ��t gãy H�u Tr�ch (tr��t trái) � phía �ông, trong �ó t�n t�i vòm nâng Phú Vang. B�n tr�ng c�c b� C�u Hai. Ph�n còn l�i (Tam Giang và Th�y Tú) s�t h� t�ơng ��i, trong �ó có vòm nâng c�c b� Th�y Thanh, An Hòa và H�i Thanh. II. C TRNG NG LC HÌNH THÁI H M PHÁ VÀ C#A BI%N 1. T'ng quan v, -.a hình Hình 3.4. S� �� c�u trúc h� ��m phá Tam Giang - C�u Hai
  6. 68 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy H� ��m phá Tam Giang- C�u Hai g�m 4 �ơn v� c�u trúc cơ b�n (hình 3.4): 1- V�c n��c; 2- �ê cát ch�n; 3 - C�a; 4 - B� sau ��m phá. M�i �ơn v� c�u trúc có ch�c n�ng riêng nh�ng chúng liên h� v�i nhau quy�t ��nh s� t�n t�i, hình thái, ki�u lo�i, ��ng thái phát tri�n và ti�n hóa c�a h� t� nhiên th�ng nh�t t�ơng ��i. 1.1.V�c nư�c V�c n��c kéo dài 68 km song song v�i ���ng b� t� c�a Ô Lâu ��n chân núi V�nh Phong, r�ng 1 - 10 km, sâu trung bình 1,0 - 2,0 m và sâu nh�t trên 10m � c�a Thu�n An, v�c n��c h�p thành b�i các b� ph�n có tên g�i phá Tam Giang t� c�a Ô Lâu t�i c�a sông H�ơng, ��m Sam - An Truy�n � phía nam sông H�ơng (g�i t�t là ��m Sam), ��m Th�y Tú - Hà Truy�n (g�i t�t là ��m Th�y Tú) và ��m C�u Hai � t�n cùng phía nam. Phá Tam Giang dài kho�ng 27 km, r�ng trung bình 2 km, r�ng nh�t 3,5 km và h�p nh�t 0,6 km. Di�n tích phá r�ng kho�ng 52 km2. �� sâu trung bình c�a phá ��t 2m, t�o thành m�t l�ch tri�u ng�m sâu d�n v� phía c�a Thu�n An t�i 4 - 5m. ��m Sam có hình dáng t�ơng ��i ��ng th��c v�i di�n tích vào kho�ng 16,2 km2. Ph�n �B giáp v�i c�a Hòa Duân ��t �� sâu trung bình 1,5m và có l�ch tri�u ng�m ch�y v� phía c�a Thu�n An theo h��ng tây b�c, sâu t� 2 ��n 4 - 5m. Ph�n tây b�c giáp làng Phú An và An Truy�n có �áy b�ng ph�ng, ��t �� sâu 0,4 - 0,5m. ��m Th�y Tú dài 24km, r�ng trung bình trên 1 km, sâu trung bình 2m và sâu d�n v� phía C�u Hai �� ��t t�i trên 4m � Hà Trung. ��m Th�y Tú có hình thái m�t l�ch tri�u ho�t ��ng ch� y�u vào th�i gian tr��c khi m� c�a Thu�n An. Di�n tích ��m Th�y Tú vào kho�ng 36km2. ��m C�u Hai có hình bán nguy�t v�i cung tròn h��ng v� phía Phú L�c. Chi�u dài theo ph�ơng chung Tây b�c – �ông nam kho�ng 11 km t� Th�y Tú t�i chân núi V�nh Phong. Chi�u dài h�p nh�t t� �á B�c ��n chân Túy Vân kho�ng 6km và chi�u dài nh�t t� c�a ��i An t�i chân �èo Ph��c T��ng 17 km. �� sâu trung bình c�a ��m C�u Hai 1,0 - 1,5m, sâu nh�t trên 2m nghiêng v� phía �á B�c. Di�n tích ��m C�u Hai vào kho�ng 112km2 và di�n tích toàn b� ��m phá lên t�i 216 km2. 1.2. �ê ch�n cát �ê ch�n cát g�m m�t h� th�ng c�n- ��n và bãi bi�n hi�n ��i kéo dài theo ph�ơng Tây B�c – �ông Nam t� C�a Vi�t t�i c�a Thu�n An kho�ng 60 km, t� c�a Thu�n An t�i núi Linh Thái kho�ng 37 km, t� chân núi Linh Thái ��n c�a T� Hi�n kho�ng 2 km và t� T� Hi�n t�i L�c Thúy kho�ng 3 km. C� th�y kho�ng 102 km. �o�n t� C�a Vi�t t�i c�a Thu�n An r�ng trung bình 4,5 km cho t�i �i�n H�ơng (b�c c�a Ô Lâu) và �� cao trung bình d��i 10m, vát nh�n hình m�i tên nh�ng cao d�n v� phía c�a Thu�n An, trung bình 10m và cao nh�t 32m. �o�n t� c�a Thu�n An ��n núi Linh Thái r�ng trung bình 2km, cao trung bình 10m, vát nh�n và th�p d�n v� phía c�a Thu�n An. �� cao l�n nh�t � Phú Diên ��t 20m và nh� nh�t � c�a Thu�n An ch� trên 2m.
  7. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 69 �o�n t� chân núi Linh Thái t�i c�a T� Hi�n r�i t�i L�c Th�y r�ng trung bình 300m và cao trung bình 2,5m. �o�n �ê cát t� �i�n L�c (c�a Ô Lâu) t�i c�a Thu�n An g�m hai h� th�ng �ê liên ti�p nhau. H� th�ng ngoài g�m cát vàng (mvQ22-3) cao hơn h� th�ng phía trong g�m cát m�u tr�ng ��c (mvQ22-3). H� th�ng phía ngoài d�n ch�ng ph� lên h� th�ng phía trong và nâng cao lên t�i trên 30m. T�ơng t� t� c�a Thu�n An t�i Linh Thái c�ng có hai h� th�ng. H� th�ng phía trong g�m �ê cát nh� g�i lên nhau t�o nên b� m�t khá b�ng ph�ng, cao 4 - 7m, g�m cát màu tr�ng mu�i (mvQ21-2) t� Vinh Hi�n t�i Vinh Xuân. H� th� hai phía ngoài g�i lên nó g�m cát vàng (mvQ22- 3) kéo dài liên t�c t� Linh Thái t�i c�a Thu�n An. Trong quá trình ti�n hoá ��m phá, h� c�n cát ch�n ngoài di chuy�n t� phía bi�n v� phía ��m phá do hai quá trình cơ b�n là gió th�i m�nh t� phía bi�n và m�c n��c bi�n dâng cao. �i�u này ���c minh ch�ng qua di tích tháp Ch�m M� Khánh b� vùi sâu trong lòng c�n cát (Tr�n ��c Th�nh và nnk, 2006). C�m di tích tháp Ch�m t�i thôn M� Khánh, xã Phú Diên, huy�n Phú Vang, t�nh Th�a Thiên - Hu�, cách c�u Thu�n An kho�ng 15km v� phía �ông nam. Di ch� ��c bi�t � ch� vì b� vùi l�p sâu trong thân c�n cát, g�n sát b� bi�n. Tháp chính phát l� vào tháng 4 n�m 2001 khi khai thác sa khoáng titan t�i s��n phía bi�n c�a c�n cát, sau �ó �ã phát hi�n thêm m�t s� di tích khác trong tháng 9 cùng n�m. Vi�c xác ��nh v� trí xây d�ng và hoàn c�nh tháp c� M� Khánh b� vùi l�p trong c�n cát có ý ngh�a quan tr�ng ��i v�i nghiên c�u kh�o c�, ti�n hoá c� ��a lý khu v�c và góp ph�n nghiên c�u �ánh giá di�n bi�n thiên tai ven b� Th�a Thiên - Hu� hơn m�t nghìn n�m qua. T�i khu di tích, theo m�t c�t ngang, ���ng ��ng sâu 10m cách b� kho�ng 1,2km. Bãi bi�n khi tri�u ki�t r�ng kho�ng 100m. C�n cát r�ng kho�ng 400m, cao kho�ng 15 - 20m, có hình thái b�t ��i x�ng, m�t phía bi�n tho�i, m�t phía l�c ��a d�c ph�n ánh tính ch�t c�a c�n cát tích t� do gió. Th�m ven rìa ��m phá sát phía trong c�n cát r�ng kho�ng 50m, cao 3- 4m, c�u t�o t� cát nh� màu xám tr�ng. Ngay sát d��i m�t th�m, �ôi ch� các tr�m tích sét b�t màu loang l� Pleistocen l� trên m�t. Trên m�t th�m cao và sát rìa c�n cát, t�p trung nhi�u nhà c�a và l�ng m�. Ti�p t�c v� phía l�c ��a là bãi b�i ven ��m phá, r�ng kho�ng 500m, �� cao 1,5 – 2m, c�u t�o t� cát nh� màu xám l�n nhi�u mùn bã h�u cơ, ���c s� d�ng làm ru�ng tr�ng màu. Sau �ó là lòng ��m phá r�ng 2,5km và sâu 1 – 2m. Theo tài li�u kh�o sát c�a các tác gi� Lê V�n Qu�ng, Lê Xuân Tài và Nguy�n Thanh Tùng ti�n hành vào các n�m 2005 và 2006, các di tích b� chôn vùi d��i s��n phía bi�n c�a c�n cát có �� cao b� m�t 10 - 12m, cách mép n��c bi�n kho�ng 120 - 150m. Trong h� �ào sâu 8 – 9m, c�m di tích có móng công trình n�m � cao �� kho�ng 1,5 - 2 m so v�i m�c n��c bi�n (Lê Xuân Tài và nnk, 2005). �ó là m�t tháp c�t ��nh còn khá nguyên v�n có chi�u cao kho�ng 3,0m, m�t b�ng r�ng 5,3 x 5,7m, lòng tháp có kích th��c 3,3 x 3,9m. Sát g�n v� phía nam tháp là m�t m�t móng công trình, ���c coi là nhà chu�n b� hành l�, �ã b� tháo g� g�m hai ô n�m k� nhau, kích th��c 5,03m x 7,4m và 3,11 x 4,31m. Sát g�n phía �ông nam tháp là m�t b� th� hình tr� vuông, kích th��c m�i chi�u 1,4m và chi�u cao trên 1m. Tu�i c�a c�m di tích ���c xác ��nh b�ng ph�ơng pháp C14 t� m�t m�u than tìm th�y
  8. 70 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy trong lòng tháp là 750 ± 40 n�m (sau CN), t�c là vào kho�ng 1300 n�m tr��c (Lê V�n Qu�ng, 2005), ���c coi là có niên ��i s�m nh�t trong nh�ng ki�n trúc tháp Ch�m Pa ���c bi�t hi�n nay (Tr�nh Nam H�i, 2006). N�n tháp n�m t�i �� cao t�ơng ��ơng v�i b� m�t bãi b�i ven rìa ��m phá hi�n nay, trên n�n ��t y�u c�a tr�m tích Holocen mu�n dày kho�ng 8m, g�m l�p trên là cát xám vàng, xám tr�ng ngu�n g�c bi�n - gió, l�p d��i là sét, sét b�t xám xanh, xám �en ch�y d�o có l�n v� sò �c ngu�n g�c ��m l�y bi�n. N�m d��i là tr�m tích Holocen s�m – gi�a g�m sét b�t màu xám xanh l�n v� sò �c và các l�p k�p cát, ngu�n g�c ��m l�y bi�n. Tr�m tích Pleistocen n�m � �� sâu kho�ng 15m tr� xu�ng g�m cát nh� xám tr�ng và cát s�n xám tr�ng, xám vàng ch�t xít (Lê V�n Qu�ng và nnk, 2006). Vào kho�ng 13 th� k� tr��c, vùng ven rìa quanh h� ��m phá Tam Giang – C�u Hai là m�t khu v�c khá phát tri�n v� kinh t� và xã h�i. Gi�ng nh� hoàn c�nh ngày nay, d�c ven rìa phía trong c�a h� c�n cát ch�n ngoài ��m phá xu�t hi�n các t� �i�m dân c� �ông �úc, kèm theo các ��n mi�u và l�ng m�. Ngày nay, tr� m�t s� r�t ít công trình ph�c v� du l�ch và phòng th� ���c b� trí phía ngoài bi�n, h�u nh� không có các công trình dân d�ng và tôn giáo nào xây d�ng t�i chân ho�c s��n phía bi�n c�a c�n cát do �i�u ki�n thiên nhiên kh�c nghi�t, nhi�u r�i ro do sóng bão, n��c bi�n dâng, xói l� b� bi�n b�t th��ng, v.v. H�u nh� toàn b� các �i�m dân c� và các công trình dân d�ng, tôn giáo ��u n�m trên b�c th�m cao 3 – 4m sát rìa trong c�n cát và bãi b�i cao 1,5 -2m giáp v�i ��m phá. C�m di tích tháp Ch�m M� Khánh c�ng v�y, khi m�i xây d�ng to� l�c trên bãi b�i cao r�ng, b�ng ph�ng n�m gi�a c�n cát phía bi�n và ��m phá, ch�ng t� tình tr�ng ng�p l�t khu v�c khi �y không c�ng th�ng nh� bây gi�. Gi�ng nh� ngày nay, t� x�a n�n cát bay và cát ch�y �ã tr� thành hi�m ho� âm th�m, nh�ng lâu dài và d�n d�n d�n ��n vùi l�p, hu� ho�i các công trình xây d�ng và các khu dân c� ven c�n cát. Vào mùa khô trùng mùa hè nóng, sóng bi�n tung cát lên b�, b�c x� nhi�t cao làm khô cát, gió bi�n th�i m�nh g�n vuông góc v�i b� vun cát khô thành c�n cát �i�n hình và �� s�, có hình thái s��n tho�i phía bi�n, s��n d�c phía l�c ��a. Vào mùa �ông l�nh, m�a t�i vùng Th�a Thiên - Hu� th��ng r�t l�n và x�i x� liên t�c nhi�u ngày, gây ra dòng l� cát ch�y t�i s��n d�c c�n cát phía ��m phá. Cát ch�y làm vùi ng�p d�n các công trình ven rìa c�n cát và trôi ch�y xu�ng làm c�n ��m phá, cùng v�i dòng l� t� sông H�ơng t�o nên các bãi b�i khá r�ng ven rìa ��m phá. Qua n�m tháng và nhi�u th� k�, gió và sóng trên s��n ngoài phía bi�n cùng v�i m�a l� trên s��n phía trong �ã t�o ra quá trình cát bay, cát ch�y, ��y d�ch c�n cát v� phía ��m phá, t� t� vùi l�p các công trình nhà c�a, ���ng sá, ��n mi�u trên ���ng di chuy�n c�a mình. C�m di tích tháp Ch�m M� Khánh c�ng �ã b� vùi l�p b�ng cách nh� v�y. Khi m�i xây d�ng, chúng n�m t�i chân th�m rìa phía trong c�n cát. Ngày nay, chúng b� c�n cát l�n vào, l��t qua ít nh�t 250m và b� vùi sâu t�i v� trí s��n phía bi�n c�a c�n (hình 3.5).
  9. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 71 Hình 3.5. Mô ph�ng s� d�ch chuy�n c�a c�n cát v� phía ��m phá gây vùi l�p tháp M� Khánh Ghi chú: 1- $m phá; 2- bi+n; a – tr/ng thái ban $u c0a c1n cát; b – tr/ng thái trung gian; c- tr/ng thái hi2n nay.  v4 trí c0a tháp M7 Khánh M9i tên ch; h<=ng di chuy+n c0a c1n cát. Di�n bi�n này s� r�t ch�m, r�t y�u, ho�c không gây vùi l�p sâu công trình trong cát n�u không có s� h� tr� ��c l�c c�a quá trình xói l� b� bi�n, tr�c ti�p ��y lùi ���ng b� bi�n – chân c�n cát v� phía ��m phá. N�u b� bi�n không xói l�, �n ��nh ho�c b�i l�n ra phía bi�n, quá trình di chuy�n c�a c�n cát v� phía ��m phá �ơn thu�n do gió và l� cát s� ph�i �� l�i m�t kho�ng tr�ng tho�i r�ng n�m gi�a b� bi�n và chân c�n. Rõ ràng � �ây, quá trình xói l� b� bi�n �ã thúc ��y và ti�n sát b��c s� di chuy�n c�a c�n cát. Trong �i�u ki�n b� tích t� cát khá th�ng và kéo dài, không có nh�ng bi�n ��ng l�n v� c� ��a lý, xu th� xói l� b� bi�n lâu dài hơn m�t thiên niên k� t�i �ây liên quan ��n quá trình dâng cao m�c n��c bi�n do nguyên nhân chân t�nh. Hi�n t��ng xói l� b� g�n v�i s� d�ch chuy�n c�n cát v� phía l�c ��a hi�n �ang quan sát ���c t�i m�t s� nơi, nh� � b� bãi ���ng Gianh, Phù Long, H�i Phòng. C�m tháp Ch�m M� Khánh ���c xây d�ng vào kho�ng 13 th� k� tr��c trong �i�u ki�n b� m� r�ng ra phía bi�n ít nh�t 250m và v� trí ban ��u c�a tháp là n�m phía trong c�n cát, trên m�t bãi b�i cao ráo hơn, m� r�ng hơn và ít ng�p l�t hơn so v�i hi�n nay. Tác ��ng ��ng th�i c�a sóng, gió bi�n và m�c n��c bi�n dâng cao, trong �i�u ki�n khô nóng mùa hè và m�a l� l�n mùa �ông, các quá trình xói l� b� bi�n, cát bay và cát ch�y �ã ��y d�ch d�n c�n cát v� phía ��m phá và l�p kín, vùi sâu khu tháp c� trong cát, t�o ra v� trí tháp c� n�m không xa b� bi�n nh� ngày nay. T� li�u này giúp chúng ta hi�u rõ hơn di�n bi�n c� ��a lý và thiên tai xói l� b� bi�n, cát bay, cát ch�y, ng�p l�t và b�i l�p ��m phá ven bi�n Th�a Thiên Hu� trong quá kh�, làm cơ s� �ánh giá xu th� di�n bi�n trong t�ơng lai. Cùng v�i m�t s� t� li�u khác �ã phát hi�n d�c ven b� Vi�t Nam, �ây là m�t b�ng ch�ng khá thuy�t ph�c v� s� dâng cao m�c bi�n chân t�nh liên quan v�i xu th� xói l�, d�ch lùi b� bi�n v� phía l�c ��a liên t�c hơn nghìn n�m qua. V�i nh�n th�c này, m�t lo�t các hi�n t��ng và quá trình liên quan ��n kh�o c� h�c và ��a ch�t Holocen ven bi�n có th� ���c làm sáng t�.
  10. 72 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy 1.3. C�a ��m phá H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai có 2 c�a: c�a Thu�n An (c�a chính) và c�a T� Hi�n. Lu�ng c�a Thu�n An ��nh h��ng B�c – Tây B�c, Nam – �ông nam, dài kho�ng 600 km, r�ng 400 - 500m, sâu t�i 11m � phía trong. � phía ngoài c�a phát tri�n m�t delta tri�u xu�ng b�t ��i x�ng do lu�ng c�a không vuông góc v�i ���ng b� và b�t ��i x�ng do l�u l��ng dòng b�i tích d�c b� gi�a hai mùa gió �ông b�c và Tây nam. Delta tri�u xu�ng này có c�u trúc ph�c t�p do tác ��ng c�a sóng. Ng��c l�i, T� Hi�n là c�a ph�, ��nh h��ng lu�ng �ông b�c – Tây nam, khi b�t ��u m�, r�i chuy�n thành Tây b�c – �ông nam khi tàn trong m�t pha m� - l�p, dài kho�ng 100m, r�ng 50m và sâu t�i �a 1m (v� trí � Vinh Hi�n). Tr��c �ây khi v� trí c�a Vinh Hi�n còn ho�t ��ng m�nh, �ã t�o nên m�t delta tri�u lên r�t �i�n hình � phía trong. B� m�t tích t� này � �� sâu kho�ng 0,4- 0,5m. Delta này ���c chia làm 3 ph�n b�i hai l�ch tri�u ng�m t�ơng ��i h�p và sâu trên 1m. Tr�m tích c�a delta này ch� y�u 3 là cát màu vàng nh�t (mQ2 ). 1.4. B� sau ��m phá T�ng chi�u dài b� sau vào kho�ng 183km, trong �ó 12% b� �á g�c-granit và grabro olivin, tu�i Triat mu�n. B� �á g�c bao b�c phía �ông và phía tây ��m C�u Hai. 3 Ph�n còn l�i c�a b� sau g�m các tr�m tích �� t� b� r�i thu�c bãi b�i ��m phá (am Q2 ), 3 thu�c các vùng c�a sông Ô Lâu, sông H�ơng, Tru�i - ��i Giang (am Q2 ) và thu�c các 1-2 c�n cát c� � Qu�ng �i�n và Phú Vang (mv Q2 ). Bãi b�i cao g�m bãi b�i cao ven th�m và các bãi b�i cao d�ng ��o. Thành ph�n tr�m tích ch� y�u là cát nh� và b�t màu nâu xám. Hàng n�m v� mùa m�a l�, các bãi này th��ng b� ng�p l�t và ���c b�i thêm nh�ng không �áng k�. Các bãi b�i th�p phân b� không liên t�c � ven b� v�i thành ph�n tr�m tích là cát, nghèo mùn và �� ��t th�p ( ng -.a hình 2.1. ��c �i�m hình thái - ��ng l�c ven b� bi�n phía ngoài ��m phá ��ng l�c và quá trình bi�n d�ng c�a ��m phá ch�u �nh h��ng sâu s�c c�a quá trình b� bi�n ven rìa ngoài h� c�n ch�n th� hi�n qua các ��c �i�m hình thái - ��ng l�c (hình 3.6). Xét theo tính ��ng nh�t và phân b� c�a quá trình b�, ��ng l�c hai c�a ��m phá ch�u s� chi ph�i c�a quá trình b� bi�n trên m�t d�i b� dài 102 km ch�y h��ng tây b�c - �ông nam. Trong �ó, b� ch�n ngoài ��m phá dài 65 km. Gi�i h�n ��ng l�c phía nam là m�i nhô �á g�c Chân Mây Tây (granit) có biên �� nhô 900m so v�i ���ng b� cơ b�n. Gi�i h�n phía b�c là C�a Vi�t, h�p l�u c�a sông Th�ch Hãn và sông Cam L�, có t�ng l�u l��ng n��c là 15,6 km3/n�m.
  11. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 73 D�i ��ng l�c này ���c chia làm hai khu v�c, phía b�c và phía nam có ranh gi�i là lu�ng c�a Thu�n An, r�ng 400 - 500m, tr�c lu�ng l�ch v� h��ng tây b�c, là nơi thoát n��c chính ra bi�n c�a 3 sông: H�ơng, B�, Ô Lâu. Và t�ng quan trên toàn d�i t� C�a Vi�t ��n Chân Mây Tây có m�t các d�ng và y�u t� ��a hình cơ b�n sau: a. ��a hình xâm th�c b� - L�ch sông (lagoonal inlets): c�a Thu�n An và T� Hi�n n�m cách nhau 40 km, xâm th�c do dòng tri�u và sông. - M�i nhô �á g�c (bedrock caps) Chân Mây Tây và Linh Thái. Là ��a hình xâm th�c bóc mòn k� th�a, trong giai �o�n hi�n t�i ch�u s� mài mòn phá h�y c�a sóng. - Th�m mài mòn (benches). D�ng ��a hình xâm th�c bào mòn do sóng, vi�n quanh m�i nhô Linh Thái. Ngoài ra còn có l�ch tàn. �ó là ��m L�c Th�y sát c�a T� Hi�n. Khi c�a chính m� nó t�n t�i nh� ��m phá nh� (microlagoon). Khi c�a ph� m�, nó ���c khơi hai ��u và tr� thành l�ch c�a ��m C�u Hai. b. ��a hình tích t� b� - Bãi bi�n (beaches) ch�y su�t t� C�a Vi�t ��n Chân Mây Tây. �ây là d�ng tích t� do sóng, b�ng ph�ơng th�c di chuy�n ngang t� �áy. - �ê cát d�ng doi (sand spits) phát tri�n k� sát �ông nam c�a Thu�n An, l�n v� phía b�c và k� sát c�a chính T� Hi�n, l�n v� phía �ông nam. c. ��a hình �áy bi�n ven b� Vùng tích t� b� cát có �áy bi�n ven b� khá d�c, trung bình toàn d�i, ���ng ��ng sâu 10m cách b� 1,2- 1,5 km, g�n nh�t 100m. � �áy bi�n ven b�, ��a hình b� chia c�t khá m�nh, phân hóa thành các d�ng ��a hình âm lòng tr�ng h�p g�n vuông góc v�i b� (có l� �ây là thung l�ng sông c�) và g�n song song v�i b� (có l� �ây là lòng các ��m phá c� b� ng�p chìm) và các ��i cát ng�m, tho�i, có ��nh cao t�ơng ��i 5 - 7m so v�i �áy (Nguy�n Thanh và nnk, 2005). � d�i sát b�, xét m�t �� và hình thái ���ng ��ng sâu, th�y r�ng, ��a hình tho�i trong �� sâu 0 - 5m, sau �ó r�t d�c � �� sâu 10 -15m. Nh� v�y, � vùng nghiên c�u s��n b� ng�m ��t ��n �� sâu 15m, �ây c�ng là gi�i h�n c�a ��i sóng v� (chi�u sâu b�ng hai l�n chi�u cao sóng bão). ���ng ��ng sâu 6m, �ng v�i hai l�n c�a �� cao ph� bi�n sóng bão ch�y cách b� 0,45-1km, trung bình 600-700m, m� r�ng nh�t � Linh Thái - Chân Mây Tây ph�n ánh s� b�i t� m�nh hơn � �ông nam vùng, liên quan ��n h��ng di chuy�n c�a dòng b�i tích d�c b�. d. Hình thái – ��ng l�c các khu v�c b� Khu v�c b� t� C�a Vi�t ��n c�a Thu�n An dài 59 km d��ng nh� khá ��ng nh�t v� h��ng và hình thái b�, th� hi�n s� cân b�ng tr�c di�n d�c và ngang b� � m�c �� cao. Sông C�a Vi�t th�c s� là m�t ranh gi�i ��ng l�c, c�t g�n vuông góc v�i b�. B� phía b�c C�a Vi�t có d�ng doi cát, áp sát chút ít tr�c c�a sông l�ch v� phía nam. �i�u này ch�ng t� cân b�ng b�i tích d�c b� khu v�c C�a Vi�t - Thu�n An g�n cân b�ng nhau, v�i �u th� hơi l�ch v� phía �ông nam. Có l� vì v�y, trong th� k� qua, tr�c lòng c�a Thu�n
  12. 74 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy An ch�u chi ph�i c�a ��ng l�c dòng sông H�ơng di chuy�n khá nhanh v� phía b�c và ch�u s� áp ��y c�a dòng b�i tích v� phía tây b�c � phía �ông nam c�a Thu�n An. Do s� cân b�ng tr�c di�n nên b� - bãi khu v�c b�c c�a Thu�n An ít b� bi�n ��ng b�i- xói ph�c t�p. �áng l�u ý � phía ngoài Tam Giang, trên chi�u dài b� g�n 12 km, ���ng ��ng sâu 10m ch� cách b� 100 - 300m, t�o nên �� d�c l�n, trung bình 0,05. B�ng �o sâu phá Tam Giang � phía trong cho th�y rõ hình thái ch�u, thành d�c c�a m�t c�t, phía ngoài là m�t tr�ng bi�n sát b�. Vì v�y, tr�c di�n b� � �ây khá tho�i. Khu v�c phía nam b� Thu�n An - Chân Mây Tây phân hóa ph�c t�p hơn và có th� chia ra làm hai ti�u khu: Thu�n An - Linh Thái và Linh Thái - Chân Mây Tây. M�i nhô Linh Thái, nhô 200m so v�i ���ng b� cơ b�n. N�u tính c� th�m mài mòn �á g�c vi�n quanh, m�i nhô này v��t xa 400m. M�i nhô Linh Thái có vai trò phân hóa ��ng l�c khu b� Thu�n An - Chân Mây Tây, nh�ng dòng b�i tích d�c b� hi�n t�i v�n v��t qua. B�ng ch�ng là có m�t d�i bãi h�p (50m) vi�n liên t�c qua m�i. Trên bình �� chung s� có m�t c�a �ê cát d�ng doi n�i c�a T� Hi�n v�i Chân Mây Tây th� hi�n �u th� áp ��o c�a dòng d�c b� trên khu v�c �i t� c�a Thu�n An v� Chân Mây Tây � �ông nam. � khu v�c Thu�n An - Chân Mây Tây (dài 38 km) h��ng b� cơ b�n c�ng tây b�c- �ông nam, nh�ng hình thành nên m�t d�i vòng cung tho�i dài 32 km t� c�a Thu�n An ��n Vinh Xuân. Chính t�i �ây x�y ra các bi�n ��ng b�i - xói ph�c t�p theo mùa � bãi bi�n, b�i m�nh v� mùa gió tây nam, xói m�nh v� mùa gió �ông b�c. Di�n bi�n b�i - xói ph�c t�p nh�t là các bãi thu�c Thái D�ơng H� trên chi�u dài 3 km. T�i bãi t�m Thu�n An, tr��c �ây trung bình m�i n�m vào mùa gió �ông b�c, bãi b� xói 15 - 20m, vào mùa gió tây nam, bãi b�i ra 10 - 15m, hàng n�m bãi b� xói l�n vào kho�ng 5m. Sau tr�n l� 1999, bãi b� xói l� mãnh li�t, t�o nên vách s�t d�ch l�n vào phía b� và không còn hình thái tích t�. M�i cát ���c b�i t� sát b� nam c�a Thu�n An do lu�ng b�i tích d�c b� v� mùa gió tây nam ti�p t�c ��y tr�c lu�ng Thu�n An không �n ��nh và d�ch v� phía b�c làm t�ng �� cong c�a tr�c dòng ch�y t� sông H�ơng. Quá trình d�ch chuy�n tr�c c�a Thu�n An là d�ch - xoay do n�a phía ngoài tr�c d�ch v� phía b�c, còn n�a phía trong d�ch v� phía nam gây xói l� b� ��m phá t�i �ây. V�i cơ ch� nh� v�y, kh� n�ng sa b�i c�a lu�ng vào c�ng Tân M� r�t l�n vì tr�c lu�ng tàu và tr�c lu�ng ch�y l�ch nhau theo ki�u d�ch - xoay. C�a chính T� Hi�n (� Vinh Hi�n) thu�c khu v�c ��ng l�c c�a Thu�n An - Chân Mây Tây và ti�u khu Linh Thái - Chân Mây Tây. Khi thông m�, c�a có tác d�ng nh� m�t gi�i h�n ��ng l�c, chia ti�u khu Linh Thái - Chân Mây Tây thành hai �o�n Linh Thái - Vinh Hi�n và Vinh Hi�n - Chân Mây Tây. Khi c�a b� �óng, gi�i h�n này b� m�t �i và có gi�i h�n t�ơng ��i v� ��ng l�c b� ti�u khu Linh Thái - Chân Mây Tây. � ti�u khu Thu�n An - Linh Thái, nh� �ã nêu trên, b� hình thành nên cung l�i dài 32 km. �ây là cung b� xói l� r�t m�nh v� mùa gió �ông b�c (c�c ��i 20m) và b�i t� m�nh v� mùa gió tây nam (c�c ��i 15m). T�i �ây, bãi bi�n h�p, d�c, b� ngang m�t bãi tr��c trung bình ch� 15m, các vách xói l� cao trung bình 1,0m c�c ��i 1,2m. �o�n b� t� Vinh Xuân ��n Linh Thái t�ơng ��i �n ��nh do cân b�ng tr�c di�n d�c và ngang b�, hình thái b� th�ng, bãi tr��c r�ng trung bình 30 - 50m, khá tho�i, ho�t ��ng b�i - xói � �ây ��u � m�c y�u, dao ��ng theo mùa gió.
  13. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 75 � ti�u khu Linh Thái - Chân Mây Tây dài 5km, hình thái b� ph�c t�p nh�t và th��ng xuyên bi�n d�ng. �ây là nơi b�i t� m�nh v� mùa gió �ông b�c do dòng b�i tích di chuy�n v��t m�i Linh Thái sang và là nơi xói l� vào mùa gió tây nam, do dòng b�i tích di chuy�n d�c b� v� phía tây b�c. M�t tr��c bãi bi�n h�p, trung bình 10 - 15m, các vách xói l� cao trung bình 0,8m c�c ��i 1,5m. Doi cát phía b�c c�a T� Hi�n (vào 10/1994) r�ng 30 - 35m ch�y theo h��ng 1350 có m�t bãi tr��c phía bi�n ch� r�ng 5 -10m, s��n phía ��m phá tho�i, ��nh doi cát cao kho�ng 2,5m. Doi này l�n t� phía b�c v�i t�c �� 50m/n�m trong n�m 1990 - 1994. Nó làm h�p, nông d�n, và l�p h�n c�a chính T� Hi�n. Khi c�a chính T� Hi�n b� �óng, c�a ph� ���c khơi l�i và dòng b�i tích di chuy�n sát m�i Chân Mây Tây, d�n d�n l�p c�a ph�. Tr��c n�m 1404, khi ch�a m� c�a Thu�n An, ��m phá ���c ghi nh�n ch� có c�a T� Hi�n. Vì v�y, l�u l��ng n��c qua c�a r�t l�n và tr� thành gi�i h�n ch�n b�i tích d�c b� t� phía b�c xu�ng. Khi có c�a Thu�n An, T� Hi�n thành c�a ph�, ��ng l�c dòng qua �ây y�u �i và c�a b� doi cát d�c b� t� phía b�c l�n ��y d�n v� phía Chân Mây Tây, t�i v� trí c�a ph�. Khi c�a ph� b� c�n l�p d�n, khi có �i�u ki�n thích h�p cho c�a chính m� ra. C�a chính b� c�n l�p, nhân dân l�i khơi c�a ph� �� có l�i cho thuy�n ra bi�n. C�a ph� th��ng t�n t�i không lâu vì � v� trí l�p góc h��ng dòng b�i tích d�c b� t� tây b�c xu�ng. Khi c�a T� Hi�n m� r�ng, v� mùa khô, m�c n��c ��nh tri�u luôn cao hơn m�c n��c ��m C�u Hai 25 - 35cm, vì v�y dòng tri�u ch�y vào qua c�a T� Hi�n �ã t�i cát vào và t�o nên bãi tích t� ng�m delta tri�u lên r�ng ��n 6000m2, chia làm 3 hàng ch�n phía trong c�a. S� phát tri�n delta tri�u lên � phía bên trong c�a T� Hi�n ch�ng t� r�ng, cân b�ng dòng ch�y h��ng vào phía trong và m�t l��ng b�i tích cát �áng k� ���c ��a vào ��m phá. Trong tr��ng h�p c�a T� Hi�n m�, dòng ch�y qua c�a tr� thành gi�i h�n ch�n dòng b�i tích t� phía tây b�c m�i Linh Thái �i xu�ng. Tuy nhiên, dòng ch�y này y�u d�n do doi cát l�n l�ch và ��n th�i �i�m thích h�p, c�a b� l�p. 2.2. ��c �i�m hình thái - ��ng l�c ��m phá ��c �i�m hình thái - ��ng l�c ��m phá ���c th� hi�n t�ng quát trên hình 3.6. Chúng g�m các d�ng ��a hình sau: a. ��a hình xâm th�c L�ch trong ��m phá hình thành do xâm th�c c�a dòng tri�u Hình thái l�ch tri�u � phá Tam Giang và ��m Sam (�ang ho�t ��ng m�nh) và � ��m Th�y Tú (ho�t ��ng y�u) là do tác ��ng xâm th�c c�a dòng tri�u bán nh�t. Các l�ch này ��u h�p và ��t �� sâu 2- 4m, d�c d�n v� phía c�a Thu�n An. L�ch xâm th�c do sông trong ��m phá �� sâu c�a các l�ch này ph�n ánh rõ vai trò xâm th�c c�a các sông Ô Lâu, sông H�ơng và sông Tru�i - ��i Giang. ��a hình xâm th�c bóc mòn và th�i mòn do các dòng ch�y t�m th�i và do gió r�t 1-2 3 phát tri�n trên h� th�ng các c�n cát c� (mv Q2 ) và ��c bi�t là �ê cát ch�n (m,mvQ2 ). B� m�t c�a chúng b� bi�n d�ng m�nh m�, t�o nhi�u ��n cát vun cao c�c b� t�i vài mét và vùi l�p cây b�i. Ng��c l�i hàng tr�m rãnh xói c� l�n d�n qua t�ng mùa m�a, gia t�ng xâm th�c ngang do cát ch�y.
  14. 76 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
  15. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 77 b. ��a hình tích t� ��ng b�ng tích t� sông - bi�n �� t� chi�m ph�n l�n di�n tích ��ng b�ng ven bi�n, b� m�t c�a nó ��t �� cao 3-6m và �ng v�i các �o�n h� l�u c�a các con sông và cơ ch� u�n khúc m�nh m� c�a các sông � �ây. Tr�m tích c�u t�o nên ��ng b�ng g�m cát, s�i, b�t và sét ch� y�u có ngu�n g�c sông - bi�n. Ngoài ra còn có ngu�n g�c sông, ��m l�y. Bãi b�i cao ��m phá tích t� do ng�p l� Nhi�u bãi b�i cao d�ng th�m (ven b� Phá Tam Giang và ��m Th�y Tú) và d�ng ��o, cao 1,0 -1,5m v�n còn ���c b�i t� không �áng k� vào mùa m�a và l� hàng n�m. Bãi b�i th�p ven b� tích t� do tri�u và sông Bãi b�i th�p ph� bi�n � ven b� nh�ng không liên t�c. Thành ph�n tr�m tích c�a bãi tri�u �u th� h�t thô. D�ng tích t� này do tri�u và sông. Ngoài ra, các dòng ch�y t�m th�i c�ng t�o ra các bãi ng�m ki�u r�a trôi (Washover fan). Bãi b�i châu th� trong ��m phá tích t� do ��ng l�c sông - ��m phá Có b� m�t cao 2 - 3m, bãi b�i này chi�m m�t ph�n �áng k� c�a châu th� hi�n ��i các sông Ô Lâu, sông H�ơng và sông Tru�i - ��i Giang. V� mùa m�a l� hàng n�m v�n còn ng�p úng. Delta tri�u xu�ng hình thành do dòng tri�u rút Các bãi b�i c�u t�o nên ba c�n hi�n nay � phía nam ��m Th�y Tú là k�t qu� ho�t ��ng c�a dòng tri�u xu�ng, ho�t ��ng trong su�t th�i gian hình thành ��i Tr��ng Sa cho ��n khi phá v� ��i Tr��ng Sa và khai thông c�a Thu�n An vào ��u th� k� XV. � phía ngoài c�a Thu�n An hi�n nay �ang hình thành m�t delta tri�u xu�ng không ��i x�ng. Hình thái không ��i x�ng là do ��nh h��ng lu�ng xiên chéo v�i ���ng b�, b� tác ��ng m�nh c�a sóng và dòng b�i tích d�c b� không cân b�ng theo mùa. Delta tri�u lên hình thành do dòng tri�u lên � phía trong c�a T� Hi�n (Vinh Hi�n) xu�t hi�n m�t delta tri�u lên r�t �i�n hình. D�ng tích t� ch� y�u là cát trung - thô màu vàng xám, có b� m�t n�i sâu ��n 0,4 - 0,5m và chia c�t thành ba ph�n t�ơng x�ng nhau nh� các l�ch tri�u ng�m t�ơng ��i h�p. Delta này có quá trình hình thành t� khi c�a T� Hi�n bi�n thành c�a ph� cho t�i khi nó không còn ho�t ��ng b�i vì c�a L�c Th�y hi�n nay h�u nh� không có vai trò ti�p n�i quá trình này. Lòng ��m phá tích t� do sông, tri�u và sinh v�t t�i ch� Trong su�t di�n tích lòng ��m phá �ang di�n ra quá trình này. �ây là s�n ph�m quá trình tích t� trong ��m phá (thu�c quá trình ��m phá) ch�a phát tri�n ��n giai �o�n tàn và tr�m tích trong là tr�m tích sông - bi�n. Khi phát tri�n ��n giai �o�n tàn, thì quá trình tích t� �áy nh� tích t� sông - h� v�i vai trò ch� y�u là sông và sinh v�t t�i ch�, ��c bi�t là th�c v�t th�y sinh, m�t �i vai trò c�a bi�n.
  16. 78 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy 3. Bi@n d>ng hình thái -Am phá và cDa bi4n 3.1. Nh�ng bi�n d�ng trư�c l� l�ch s� 11/1999 K� t� khi c�a Thu�n An ���c m�, c�a T� Hi�n tr� thành c�a ph� và c� hai h� th�ng ��u không �n ��nh. Tính không �n ��nh c�a bi�u hi�n qua các tr�ng thái chuy�n ��i v� trí c�a, d�ch c�a, l�p c�a, m� c�a, thu h�p m�t c�t ��t ho�c bi�n d�ng lu�ng c�a nhi�u l�n trong l�ch s� (B�ng 3.1, 3.2). C�a T� Hi�n th�c t� g�m 2 c�a, c�a chính do dòng l� m� thông tr�c ti�p ra bi�n � Vinh Hi�n (thôn Phú An) và � L�c Th�y (sát m�i Chân Mây Tây), 2 c�a cách nhau kho�ng 3 km. N�m 1897 là m�c �ánh d�u s� suy tàn c�a c�a Hòa Duân và khai thông c�a Thu�n An có v� trí nh� ngày nay. Cho t�i n�m 1904, c�a Hòa Duân m�i b� l�p h�n trong m�t tr�n bão ngày 11 tháng 6. Bng 3.1. Bi�n ��ng l�p, m� c�a Tư Hi�n Thi gian V trí ca Vinh Hin Lc Thy N�m 1404 �ã có Chưa có N�m 1811 M� L�p N�m 1823 L�p N�m 1844 M� N�m 1953 L�p L�p N�m 1959 M� N�m 1979 L�p M� N�m 1984 L�p N�m 1990 M� N�m 1994 L�p M� N�m 1999 M� M� N�m 2000 M� L�p Bng 3.2. Bi�n ��ng l�p, m� c�a Thu�n An Thi gian Tình tr"ng ca V trí ca 1404 B�t ��u m� Hòa Duân 1467 - 1504 ��p l�p l�i Hòa Duân 1504 - 1700 (?) M� Thôn Thái Dư�ng H� 1700 - 1897 M� Hòa Duân 1897 - nay M� Hi�n nay
  17. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 79 N�m 1928, ��p Vallette ng�n m�n ch�n ngang c�a Thu�n An �ang ���c xây d�ng thì dòng l� sông H�ơng (10/1928) �ã phá h�y �o�n dài 120m, sâu 7m, ngay gi�a ��p. C�a Thu�n An th��ng xuyên thay ��i v� trí theo chu k� dài và ��ng thái c�a nó ch�u chi ph�i c�a tr�ng thái c�a T� Hi�n. 3.2. Nh�ng bi�n d�ng qua và sau c�n l� l�ch s� tháng 11 n�m 1999 Tr��c �ây ch�a có tài li�u nào ghi nh�n ��m phá Tam Giang - C�u Hai có ��n 5 c�a nh� trong tr�n l� l�ch s� t� ngày 01 ��n 06 tháng 11 n�m 1999 (hình 3.7). �ó là k�t qu� phá m� c�a mãnh li�t c�a tr�n l� l�ch s� và ��ng th�i là m�t hi�n t��ng c�a m�t quá trình phát tri�n t� nhiên có ch�u �nh h��ng c�a các y�u t� b�t th��ng, hi�m g�p, k�t h�p v�i tác ��ng c�a các ho�t ��ng nhân sinh. Nh� �ã bi�t, c�a Thu�n An d�ch chuy�n v� trí và m� c�a m�i theo chu k� 1 - 2 th� k�, còn c�a T� Hi�n m� �óng theo chu k� 12 - 20 n�m tr��c kia và 4 - 11 n�m g�n �ây. L�n chuy�n v� trí c�a cu�i cùng c�a c�a Thu�n An vào n�m 1897 và l�n l�p c�a T� Hi�n cu�i cùng vào n�m 1994 (hình 3.8). Tr��ng h�p tháng 11 n�m 1999, �i�u ki�n gây ng�p l�t và phá m� nhi�u c�a x�y ra trong �i�u ki�n ��c bi�t b�t th��ng hi�m th�y vì: Tr�n l� l�ch s� x�y ra ngày 1 - 6/11/1999 �ã phá m� thêm 3 c�a và ��m phá � th�i �i�m này có t�t c� 5 c�a. Theo th� t� t� b�c xu�ng nam và l�n l��t là: - C�a Thu�n An, là c�a chính c�a ��m phá t�n t�i t� n�m 1897, d�ch d�n v� trí t� thôn Thái D�ơng H� ��n v� trí hi�n nay. Trong tr�n l� tháng 11, c�a m� thêm m�t l�ch m�i � xã H�i D�ơng (hình 3.8). Nh� v�y, vào th�i �i�m này c�a Thu�n An có hai l�ch thông vào ��m phá. L�ch H�i D�ơng th�c ra là m�t l�ch r�t c� x�a. - C�a Hòa Duân, ���c m� t�i v� trí c� và là l�ch chính c�a ��m phá tr��c n�m 1897 b� tàn và l�p h�n trong kho�ng n�m 1897 - 1904, khi c�a Thu�n An m� � Thái D�ơng H� (hình 2.6). - C�a Vinh H�i v�n là c�a r�t c� �ã b� tàn t� lâu, d�u v�t �� l�i là m�t l�ch tr�ng và m�t khu ��t th�p d�ng yên ng�a phía b�c núi V�nh Phong. C�a này ���c xác ��nh theo phân tích hình thái, ch�a th�y ���c ghi rõ ràng trong th� t�ch c� nào. Trong cơn l�t, c�a m� v�i chi�u r�ng kho�ng 200m, sâu 1-1,5m. Sau cơn l�, c�a nhanh chóng b� b�i l�p. - C�a T� Hi�n t�i Vinh Hi�n, b� l�p tháng 12 n�m 1994, sau �ó n�m 1995 l�i ���c kè �á kiên c� và b� phá m� trong tr�n l� v�a qua (hình 3.8). �ây là v� trí xung y�u và d� b� m� tr� l�i. Có th�, không b� kè, c�a m� l�i t� nh�ng n�m tr��c ho�c ngay ngày ��u tr�n l� l�n. Trong �i�u ki�n bình th��ng c�a T� Hi�n r�ng kho�ng 200m, sâu 3m. Vào cu�i tháng 10/1994 (hơn 1 tháng tr��c khi b� l�p) c�a ch� còn r�ng kho�ng 50m, sâu 0,5 - 1m. Sau tr�n l� n�m 1999, c�a ���c m� v�i chi�u r�ng kho�ng 600m và sâu ��t kho�ng 4 - 8m (hình 2.6).
  18. 80 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
  19. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 81 Hình 3.8. M�t c�t ngang và theo tr�c lu�ng c�a ��m phá trư�c và sau l� tháng 11/1999
  20. 82 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy M�t c�t ngang c�a l�p Hòa Duân tháng 10/1994 Hình 3.8a. M�t c�t ngang và theo tr�c lu�ng c�a ��m phá trư�c và sau l� tháng 11/1999
  21. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 83 - C�a L�c Th�y, là c�a ph� c�a c�a T� Hi�n, n�m sát m�i Chân Mây Tây. Tr��c tr�n l� tháng 11/1999, c�a � tr�ng thái m� nh� công trình kè c�a T� Hi�n, khai thông l�ch n��c sau c�n cát và xây d�ng m�t s� kè m� hàn �� ch�ng cát tràn d�c b� t� phía c�a T� Hi�n xu�ng. Trên th�c t�, l�ch c�a L�c Th�y r�t nh� h�p, xâm th�c m� r�ng hơn vào mùa m�a l�, nh�ng b� c�n và h�p �áng k� vào mùa khô. N�ng l�c thoát l� và ph�c v� giao thông c�a c�a r�t kém. Sau l�, c�a r�ng kho�ng 200m, sâu 2-5m nh�ng ph�n ��u l�ch phía trong giáp c�a chính T� Hi�n nhanh chóng b� b�i c�n. ��n tháng 3 n�m 2000, ��m phá còn l�i 3 c�a chính là Thu�n An, Hòa Duân và T� Hi�n (t�i Vinh Hi�n). D� báo theo phát tri�n t� nhiên (Tr�n ��c Th�nh, 1997), c�a Thu�n An s� d�n tàn l�p, c�a Hòa Duân s� ���c duy trì. Nh�ng vào tháng 8/2000, c�a Hòa Duân b� kè l�p nên c�a Thu�n An v�n t�n t�i. III. MÔI TRGNG TRM TÍCH 1. 1c -i4m phân bJ bùn cát l lDng trong -Am phá ��c tr�ng phân b� bùn cát lơ l�ng trong ��m phá bi�n ��i theo khu v�c và t�ng n��c c�ng nh� theo mùa khá rõ. Trung bình hàm l��ng bùn cát lơ l�ng toàn ��m phá kho�ng 20 - 50 mg/l theo mùa và giá tr� này cao hơn � các c�a sông, ��t 83 mg/l. Hàm l��ng bùn cát lơ l�ng trong t�ng n��c sát �áy th��ng cao hơn trong t�ng m�t t� 1,2 - 2 l�n (Ph�m V�n Lư�ng và nnk, 1996). Tr�ng thái �óng m� c�a ��m phá c�ng �nh h��ng t�i phân b� bùn cát lơ l�ng trong ��m phá. 1.1. Phân b� theo t�ng và di�n Theo t�ng n��c hàm l��ng bùn cát lơ l�ng c�ng thay ��i khác nhau ph� thu�c khu v�c (hình 3.9). Chênh l�ch hàm l��ng bùn cát lơ l�ng l�n nh�t x�y ra � khu v�c ��m Th�y Tú và C�u Hai v�i t� l� hàm l��ng trong t�ng �áy/t�ng m�t là 114/90 và 59/35. Trong khi �ó s� phân t�ng ng��c l�i xu h��ng trên �ôi khi l�i x�y ra � các c�a nh� c�a sông H�ơng và c�a T� Hi�n v�i t� l� t�ơng �ng là 19/17 và 23/20. Hi�n t��ng ng��c xu th� chung này x�y ra là do �nh h��ng c�a kh�i n��c sông trong mùa m�a l� có hàm l��ng bùn cát lơ l�ng cao t�n t�i bên trên kh�i n��c pha tr�n (sông – bi�n) � t�ng �áy có hàm l��ng bùn cát lơ l�ng th�p hơn. 1.2. Phân b� theo mùa V� mùa khô hàm l�ơng bùn cát lơ l�ng trong kho�ng 5 - 50 mg/l, trung bình 20 mg/l, v� mùa m�a, giá tr� này trong kho�ng r�ng hơn 5 - 180 mg/l. Bùn cát lơ l�ng xu�t hi�n vào mùa khô ch� y�u do các tác nhân khu�y ��c �áy v�i th� tích v�c n��c 324 tri�u m3 ch�a 6.480 t�n bùn cát lơ l�ng. V� mùa m�a, bùn cát lơ l�ng ch� y�u do sông ��a t�i v�i th� tích n��c lên t�i 432 tri�u m3 ch�a 21.600 t�n bùn cát lơ l�ng th��ng xuyên d�ch chuy�n trong ph�m vi ��m phá (Nguy�n Chu H�i, �� Nam và nnk, 1996).
  22. 84 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy 120 100 ) l / g 80 m ( g n î 60 − l m  40 H 20 Khu vùc 0 Tam §Çm Thuû Tó §Çm CÇu Cöa s«ng Cöa T− Giang Sam Hai H−¬ng HiÒn MÆt §¸y Hình 3.9. Phân b� bùn cát l� l�ng trong ��m phá Tam Giang - C�u Hai mg/l 120mg/l 100120 10080 6080 4060 2040 200 Tam Cöa s«ng Cöa Sam-An Thuû Tó CÇu Hai Cöa T− Giang0 H−¬ng ThuËn An TruyÒn HiÒn Tam Cöa s«ng Cöa Sam-An Thuû Tó CÇu Hai Cöa T− Giang H−¬ng ThuËn An HTruyÒnµm L−îng HiÒn Hµm L−îng Hình 3.10. Phân b� bùn cát l� l�ng theo di�n trong ��m phá Tam Giang - C�u Hai
  23. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 85 Phân b� bùn cát lơ l�ng theo di�n th� hi�n � m�c hàm l��ng th�p trên h�u h�t di�n tích ��m phá. Kho�ng 2/3 di�n tích ��m phá có m�c hàm l��ng bùn cát lơ l�ng trong n��c thay ��i trong kho�ng 5 - 20 mg/l, bao g�m ph�n l�n di�n tích ��m C�u Hai, Tam Giang, toàn b� ��m Sam - An Truy�n, hai ��u ��m Th�y Tú. Kho�ng 1/6 di�n tích ��m phá v�i kh�i n��c có hàm l��ng bùn cát lơ l�ng trong kho�ng 20 - 30 mg/l. Kh�i n��c có hàm l��ng bùn cát lơ l�ng ��t trên 90 mg/l chi�m kho�ng 1/6 di�n tích ��m phá (Ph�m V�n Lư�ng và nnk, 1996), ch� y�u trong khu v�c ��m Thu� Tú (hình 3.10). 2. 1c trng phân bJ bùn cát -áy 2.1. ��c trưng c� h�c và phân b� tr�m tích � lòng ��m phá, l�ch c�a, bãi bi�n b� ngoài ��m phá a. Tr�m tích phía trong ��m phá Tr�m tích m�t �áy vùng ��m phá g�m các lo�i t� bùn sét ��n cát. S� thay ��i v� thành ph�n cơ h�c c�ng nh� phân b� ph� thu�c các khu v�c khác nhau: lòng ��m phá, l�ch c�a và bãi bi�n b� ngoài ��m phá (hình 3.11 – hình 3.14). Tr�m tích cát (b�ng 3.3): có m�t t� cát l�n ��n cát nh�. Trong �ó, cát l�n và cát trung màu vàng nh�t, nâu vàng, phân b� � c�n cát ch�n ngoài, bãi ngoài ��m phá, các l�ch c�a Thu�n An, T� Hi�n và bãi h�p (r�ng 5 - 10m) ven chân núi �á B�c. Các ��c tr�ng phân b� �� h�t mô t� t�i (b�ng 2.3). Tr�m tích ch�n l�c t�t, giá tr� Md t�p trung � ph�n c�p h�t nh� hơn. �áng chú ý là � nh�ng nơi �ang b� xói l� m�nh thành ph�n h�t thô �u th� (0,5 - 1 mm và > 1 mm), thành ph�n h�t m�n hơn (cát trung và cát nh�) xu�t hi�n t�i nh�ng nơi xói l� r�t y�u ho�c không di�n ra quá trình này. Bng 3.3. ��c trưng c� h�c tr�m tích cát vùng ��m phá Cát l)n - cát trung Cát nh, Khu v�c Bãi/lòng l�ch Md (mm) So Khu v�c Bãi/lòng l�ch Md (mm) So Qu�ng L�i Phía TG 0,484 1,5 Tam Giang Bãi 0,151 1,5 �i�n L�c -nt 0,251 1,3 Th�y Tú Bãi V.Xuân 0,190 1,4 Thu�n An C�a 0,291 1,2 C�u Hai Bãi Tru�i 0,168 1,4 Bãi bi�n 0,290 1,3 Thu�n An Bãi C�a 0,221 1,4 Sg. L�ch C�a 0,261 1,3 Sông Lòng sông 0,238 1,4 Hư�ng Hư�ng Vinh Xuân Phía bi�n 0,287 1,3 Tư Hi�n C�a l�p 0,247 1,4 Phía ��m 0,285 1,3 Phú M� Bãi 0,122 2,1 Tư Hi�n C�a 0,304 1,3 ��m Sam Bãi gi�a 0,147 1,8 C�u Hai �á B�c 0,362 1,5 Phú Thu�n Bãi 0,101 1,6
  24. 86 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
  25. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 87
  26. 88 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
  27. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 89
  28. 90 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
  29. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 91 Cát nh� ph� h�u h�t các bãi tri�u trong ��m phá và lòng l�ch c�a sông H�ơng, Thu�n An, các ph�n th�p c�a bãi bi�n thu�c b� ngoài ��m phá. Riêng ��m Sam, di�n tích phân b� cát nh� chi�m ��n 3/5 di�n tích �áy ��m. Tr�m tích ch�n l�c t�t ��n trung bình (b�ng 3.4). Có s� khác nhau gi�a cát nh� � khu v�c ��m Sam v�i cát nh� � các khu v�c khác nhau nh� sau: Bng 3.4. So sánh ��c �i�m tr�m tích khu v�c ��m Sam v�i các khu v�c khác trong ��m phá Thông s/ 01m Sam Các khu v6c khác Md (mm) 0,101 – 0,147 0,151 – 0,247 1,6 – 1,8 1,4 – 1,5 So Hàm lư�ng (%) c�p h�t 30 > 30 S� khác nhau này có th� do �i�u ki�n ��ng l�c môi tr��ng l�ng ��ng tr�m tích hi�n nay � khu v�c ��m Sam khác v�i các khu v�c khác. Tr�m tích bùn b�t (B�ng 3.5): g�m b�t l�n v�i Md t�p trung trong kho�ng 0,069 – 0,079 mm, ch�n l�c kém d�n theo h��ng t� Tam Giang ��n C�u Hai (So = 1,7 – 2,5), Bùn b�t nh� có Md t�p trung trong kho�ng 0,027 – 0,029 mm, ch�n l�c trung bình v�i So = 2,2 – 3,4 (b�ng 2.4). Có m�t khác bi�t � khu v�c Tam Giang và Th�y Tú - C�u Hai nh� sau: hàm l��ng ba c�p h�t cơ b�n (> 0,05 mm; 0,05 – 0,01 mm và 0,05 và < 0,01 mm; hàm l��ng c�p h�t 0,05 – 0,01 mm ch� d��i 30% (25,35 � Th�y Tú; 22,37 � C�u Hai). Bng 3.5. ��c trưng c� h�c tr�m tích bùn b�t vùng ��m phá Khu v6c Md (mm) Lo"i Khu v6c Md (mm) Lo"i So So TG 0,079 1,7 B�t l�n TG 0,028 3,4 B. b�t nh� Th�y Tú 0,079 2,5 -nt- Th�y Tú 0,027 3,1 -nt- CH 0,069 2,3 -nt- CH 0,029 2,3 -nt- Ghi chú: TG - Tam Giang, CH - C�u Hai Tr�m tích bùn sét (b�ng 3.6): hi�m g�p trong ��m phá, phân b� thành các d�i nh� r�i rác � Tam Giang, Th�y Tú và C�u Hai v�i �� sâu 5 - 7m (Tam Giang và Th�y Tú), 2,0 – 2,5m (C�u Hai). Tr�m tích này g�m bùn sét b�t và bùn sét có màu xám xanh l�c ��c tr�ng. Có s� t�ơng ��ng v� hàm l��ng các c�p h�t � hai khu v�c Tam Giang và Th�y Tú, nh�ng � ��m C�u Hai hàm l��ng các c�p h�t < 0,01 mm �u th� hơn h�n 71,49% (b�ng 2.5). Giá tr� Md gi�m t� Tam Giang ��n C�u Hai nh�ng �� ch�n l�c tr�m tích � C�u Hai l�i t�t hơn và ��c bi�t hàm l��ng mùn bã � �ây c�ng r�t cao ( 20%).
  30. 92 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy Bng 3.6. Thành ph�n �� h�t và các ��c trưng c� h�c tr�m tích bùn sét vùng ��m phá Khu v6c Thành ph1n @ h"t (%) Md So > 0,1 mm 0,1 - 0,01 mm < 0,01 mm Tam Giang 1,30 49,82 48,68 0,010 5,0 Th�y Tú 2,15 41,91 55,94 0,007 9,7 C�u Hai 5,50 23,01 71,49 0,005 2,7 Nhìn chung, tr�m tích m�t �áy lòng ��m phá phân d� theo �� sâu: kích th��c h�t trung bình gi�m khi �� sâu t�ng. Tuy nhiên quy lu�t này không áp d�ng cho nh�ng nơi �ang ch�u �nh h��ng m�nh c�a các nhân t� ��ng l�c ngo�i sinh nh� vùng c�a ��m phá (T� Hi�n, Thu�n An) và c�a sông H�ơng. Thành ph�n cơ h�c tr�m tích c�ng bi�n ��i m�nh theo mùa, th��ng giá tr� Md c�a tr�m tích ��m phá l�n v� mùa m�a, t�c là tr�m tích thô hơn. K�t qu� kh�o sát và phân tích trong n�m 1999 th� hi�n rõ �i�u này: h�u h�t các khu v�c c�a ��m phá ���c ph� b�i lo�i tr�m tích b�t l�n vào mùa khô thì ��n mùa m�a ��u có m�t tr�m tích cát nh�. S� bi�n ��ng này có th� liên quan tr�c ti�p ��n �i�u ki�n ��ng l�c ��m phá và dòng bùn cát do sông cung c�p: v� mùa khô, �i�u ki�n ��ng l�c yên t�nh hơn, t�o �i�u ki�n l�ng ��ng các h�t m�n do phù sa sông ��a ra. ��n mùa m�a, l��ng phù sa l�n hơn và thành ph�n h�t thô trong tr�m tích t� sông c�ng l�n hơn. Dòng ch�y m�nh mùa m�a l� xói mòn tr�m tích h�t m�n l�ng ��ng mùa khô, ho�c tích t� v�t li�u thô hơn � các bãi c�n, gò ng�m, ph�n rìa lòng l�ch. �� �m tr�m tích (b�ng 3.7). �� �m (�� ��t) trong tr�m tích m�t �áy ph�n ánh �� ch�t xít c�a tr�m tích. �� �m gián ti�p th� hi�n �� h�t tr�m tích l�ng ��ng và s� nén ch�t tr�m tích qua th�i gian l�ng ��ng và s� có m�t c�a v�t ch�t h�u cơ. �� �m là m�t thông s� có ý ngh�a ��i v�i nghiên c�u habitat và ��ng l�c l�ng ��ng. �� �m tr�m tích �áy ��m phá thay ��i trong kho�ng r�t r�ng (b�ng 3.7) t� 21,8 ��n 81,8%, trung bình 40 - 48% ph� thu�c vào các lo�i tr�m tích � các khu v�c khác nhau. Theo các lo�i tr�m tích, �� �m th��ng th�p � các tr�m tích cát � các l�ch c�a, delta tri�u, bãi b�i, r�t cao � tr�m tích c�a sông, lòng ch�o ��m phá thành ph�n cát bùn, bùn sét giàu mùn bã h�u cơ. Theo khu v�c, �� �m trung bình toàn ��m phá 43,4%, cao nh�t � Tam Giang (48,2%), gi�m d�n xu�ng An Truy�n - Th�y Tú (43%) và th�p nh�t � C�u Hai (40%). Khu v�c c�n H�p Châu có �� �m thu�c lo�i th�p nh�t (23,6%), khu v�c Ba C�n có �� �m t�ơng ��i th�p (42,1%), th�p hơn m�c trung bình toàn ��m phá.
  31. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 93 Bng 3.7. Giá tr� �� �m trong tr�m tích m�t �áy ��m phá TT Khu v6c Khong TB 7/1999 10/1999 10/2000 1 Toàn ��m phá 21.75 - 70.72 43.38 42.56 45.90 41.68 2 Tam Giang 27.56 - 70.72 48.22 39.21 43.60 61.86 3 An Truy�n - T. Tú 21.75 - 64.32 42.96 39.55 55.17 34.18 4 C�u Hai 25.22 - 62.02 39.98 48.92 42.03 29.00 5 C�n H�p Châu 21.75 - 24.58 23.58 24.58 24.46 21.75 6 Ba C�n 34.10 - 57.44 42.10 57.44 34.57 34.10 b. Tr�m tích bãi bi�n phía ngoài ��m phá Tr�m tích t��ng bãi bi�n phía ngoài ��m phá có thành ph�n khá ��c tr�ng (b�ng 3.8 ). Thành ph�n tr�m tích bãi ph� bi�n là cát trung (Md = 0,25 - 0,50 mm). Cát nh� (Md = 0,1 - 0,25 mm) ít ph� bi�n và th��ng có m�t � ph�n th�p bãi. Cát l�n (Md = 0,5 - 1,0 mm) ít g�p, th��ng xu�t hi�n � ph�n cao bãi vào mùa bãi b� xói l�. Màu s�c cát xám tr�ng, xám vàng, vàng nh�t. Trong cát bãi bi�n, th��ng g�p các l�p v� sò �c bi�n b� chôn vùi ho�c l� trên m�t. Các khoáng v�t n�ng ph� bi�n trong tr�m tích là Ilmenit, Leucoxen, Tuamalin, Kyanit, Zircon, Pyroxen, Monazit, v.v. Hàm l��ng khoáng v�t n�ng trong c�p h�t b�t l�n - cát trung, t� m�t vài ��n 50% và nhi�u ch� t�o thành tích t� sa khoáng s�t - titan, Monazit, Zircon có giá tr� công nghi�p. Trong s� khoáng v�t nh�, h�u nh� ch� g�p Th�ch anh và Fenspat, trong �ó Fenspat th��ng ch� d��i 2%. Nói trung tr�m tích bãi và khu c�a l�ch có thành ph�n cát trung (Md = 0,25 - 0,50mm) chi�m �u th�, cát nh� (Md = 0,1 - 0,25mm) ít ph� bi�n, còn cát thô (Md = 0,5 - 1,0mm) ch� xu�t hi�n � m�t vài nơi vào d�p bãi b� xói l� (b�ng 3.8). Vào ��u mùa gió �ông b�c (11/1995), � các l�ch c�a tr�m tích lòng l�ch ��u là cát trung v�i các tr� s� Md = 0,304mm và So = 1,27 - 1,28 t�ơng ��ơng nhau. Trong khi � c�a sông H�ơng, giá tr� Md nh� hơn (0,269 - 0,298mm) bi�u th� ��ng n�ng dòng y�u hơn. � bãi �i�n H�i (b�c phá Tam Giang) và � Hòa Duân - Phú Thu�n, nơi bãi b� xói l� m�nh nh�t, các v�t li�u m�n b� xói l� ��a v� phía tây nam, tr�m tích còn l�i là cát thô (Md = 0,543mm). T� Hòa Duân tr� v� c�a Thu�n, tr�m tích chuy�n d�n thành cát trung và cát nh�. T� Hòa Duân tr� v� phía c�a Vinh Hi�n, tr�m tích m�n d�n, chuy�n d�n t� h�t thô sang h�t trung (Md = 0,265 - 0,287mm) � �o�n V�nh Xuân, sau �ó thành cát nh� (Md = 0,164 - 0,247mm) � c�a l�p Vinh Hi�n. �i�u này kh�ng ��nh h��ng dòng b�i tích d�c b� xu�ng phía �ông nam và m�c �� b�i t� bãi t�ng d�n v� phía này. Nơi bãi nghiêng v� b�i t�, giá tr� Md � ph�n th�p bãi nh� hơn ph�n cao. Trong mùa này, các giá tr� So ��u nh� hơn 1,50, ch�ng t� �� ch�n l�c tr�m tích khá t�t c�ng v�i dòng n�ng l��ng m�nh có h��ng �n ��nh. Nói chung, nơi bãi khá �n ��nh (V�nh Xuân) So th��ng d��i 1,30, nơi bãi b�i ho�c xói ph�c t�p, So trên 1,30. Giá tr�
  32. 94 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy Sk = 1 th��ng t�ơng �ng v�i So th�p, th� hi�n xu th� cân b�ng b�i xói và kh� n�ng ch�n l�c v�t ch�t cao, t�p trung vào kho�ng gi�a c�p h�t. Sk 1 ch� th� �� nghiêng v� tr�m tích c�p h�t l�n hơn trong lo�i tr�m tích. Bng 3.8. Quan h� các ch� tiêu th�ch ��ng l�c và tr�ng thái b�i xói các bãi bi�n khu v�c c�a Thu�n An và Tư Hi�n Thi gian 0a @iEm V trí mFu Các chD s/ th"ch Tr"ng thái @ng l6c bãi Md S0 Sk 11/1995 Lòng c�a sông Hư�ng - Phía trong 0,269 1,22 1,00 Xâm th�c lòng m�nh ��u mùa gió - Phía ngoài 0,298 1,29 1,00 �ông b�c, mùa mưa �i�n H�i (phía b�c phá) - ��nh c�n 0,313 1,40 1,10 Tích t� gió xói l� - Bãi bi�n 0,340 1,40 0,99 Lòng c�a Thu�n An - Gi�a dòng 0,304 1,27 1,10 Xâm th�c lòng Doi cát nam c�a Thu�n, - Bãi cao 0,329 1,38 1,10 Xói l� y�u rìa trong - Bãi th�p 0,252 1,30 0,97 Doi cát nam c�a Thu�n, - Bãi cao 0,291 1,20 1,00 B�i t� y�u rìa ngoài - Bãi th�p 0,221 1,44 0,90 M�t n�m sau Nam c�a Thu�n (Hoà - ��nh vách xói 0,491 1,48 0,95 Xói l� l�p c�a Tư Duân - Phú Thu�n) m�nh - Bãi bi�n 0,543 1,40 0,99 Hi�n (1994) Gi�a Thu�n An - Tư - Bãi cao 0,265 1,26 1,00 �n ��nh Hi�n (V�nh Xuân) - Bãi th�p 0,287 1,25 1,00 Bãi L�p c�a Tư Hi�n - Bãi cao 0,247 1,35 0,94 B�i t� m�nh - Bãi th�p 0,164 1,40 1,07 Lòng l�ch Tư Hi�n �ào l�i � v� trí c� 0,304 1,28 1,00 Xâm th�c y�u 3/1993 Lòng c�a sông Hư�ng Phía trong 0,170 1,41 1,10 Xâm th�c y�u Cu�i mùa Lòng c�a Thu�n An H�i l�ch tr�c v� 0,116 1,83 1,23 B�i t� y�u gió �ông b�c b�c; mùa khô Doi cát Thu�n An Bãi m�i 0,259 1,27 1,00 B�i t� H�n m�t n�m Nam c�a Thu�n (Hòa Bãi 0,350 1,52 1,16 Xói l� y�u C�a Tư Hi�n Duân - Phú Thu�n) (1994) Phía b�c c�a Tư Hi�n - Bãi g�n Linh Thái 0,380 1,47 1,17 Xói l� �n (Linh Thái) ��nh - G�n Tư Hi�n 0,291 1,31 1,31 Lòng c�a Tư Hi�n V� trí c� 0,362 1,47 1 ,17 Xâm th�c Bãi n�i ch�n c�a Tư Hi�n M�t 0,580 1,36 1,00 Bào mòn m�t
  33. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 95 V� cu�i mùa gió �ông b�c (3/1993), t�c �� dòng ch�y sông H�ơng và c�a Thu�n gi�m �i, tr�m tích nghiêng v� b�i t� v�i Md = 0,116 - 0,170mm (cát nh�), ��ng th�i h� s� ch�n l�c t�ng lên S0 = 1,41 - 1,83. Trong �ó, b�i t� lòng c�a Thu�n An m�nh hơn c�a sông H�ơng. Giá tr� Md c�ng gi�m chút ít � b� �ông nam c�a Thu�n An. Th�y rõ xu th�, giá tr� Md gi�m d�n t� phía �ông nam v� phía tây b�c. Md l�n nh�t 0,580 � bãi n�i ngoài c�a Vinh Hi�n và nh� nh�t là 0,259 � rìa nam c�a Thu�n An. �i�u �ó ch�ng t� vào tháng 3, mùa khô dòng b�i tích d�c b� b�t ��u ��i h��ng lên phía b�c. Tuy nhiên, � c�c di�n h�p, s�n ph�m c�a mùa gió �ông b�c v�n còn rõ nét là t� Linh Thái v� g�n Vinh Hi�n, Md gi�m d�n. Lòng c�a Vinh Hi�n lúc này khá h�p, nên t�c �� dòng khá l�n. T�i �ây, �áy lòng là cát trung (Md = 0,362mm). S� phân k� c�a dòng b�i tích d�c b� v� hai phía �ông nam và tây b�c trên cung b� Thu�n An - T� Hi�n là rõ ràng, th� hi�n qua phân tích các t� h�p khoáng v�t n�ng và phân d� tr�m tích, rõ nh�t theo ch� s� Md. �i�u �ó c�ng th� hi�n rõ trên hình thái d�ng cánh cung c�a ���ng b� ch�u tác ��ng c�a các tr��ng gió ng��c chi�u nhau vào hai mùa. 2.2. ��c trưng và phân b� khoáng v�t n�ng trong tr�m tích Nh�ng khoáng v�t n�ng ph� bi�n ���c nghiên c�u � �ây là Ilmenit, Leucoxen, Tuamalin, Kyanit, Zircon, Pyroxen, v.v. Xói l� bãi là quá trình ch�n l�c t�p trung khoáng v�t n�ng, do các khoáng v�t nh� có t� tr�ng th�p hơn b� dòng n�ng l��ng sóng cu�n �i thành dòng b�i tích d�c b�. �ây là m�t trong nh�ng d�u hi�u th� hi�n s� di chuy�n b�i tích d�c b� trong khu v�c. T� c�a Thu�n An ��n c�a T� Hi�n hình thành nên hai d�i khoáng v�t n�ng t�p trung t�ơng ��i ��i x�ng và cách ��u hai c�a 1 - 1,5km. D�i th� nh�t phía tây b�c c�a T� Hi�n g�n núi Linh Thái có chi�u dài 5m, r�ng 2m, dày 10cm. Hàm l��ng khoáng v�t n�ng kho�ng 50% so v�i c�p h�t 0,063 - 0,2mm. �i�u này ch�ng t� b�i tích �ã di chuy�n t�p trung v� phía c�a T� Hi�n. D�i th� hai phía �ông nam c�a Thu�n An, nơi bãi b� xói l�, vách có th� cao 2m. D�i khoáng v�t n�ng � chân vách dày 1 - 2mm, vát nh�n ��u v� phía c�a Thu�n An, dài 10m, r�ng 1m. Hàm l��ng khoáng v�t n�ng � �ây 20% sau �ó gi�m �i ch� còn 1,23% � g�n c�a Thu�n An. �i�u này ch�ng t� � sát c�a Thu�n An, dòng b�i tích t�ng h�p d�c b� có xu h��ng di chuy�n v� phía b�c. Phân b� c�a các khoáng v�t nh� cơ b�n nh� Th�ch anh, Fenspat và Mica c�ng ���c xem xét và chúng có xu h��ng phân b� ng��c v�i khoáng v�t n�ng. ��c bi�t s� có m�t c�a Fenspat và t� s� Fenspat/Th�ch anh cho th�y � sát c�a T� Hi�n, Thu�n An, nơi xu th� b�i t� m�nh, t� l� ph�n tr�m c�a Fenspat và t� s� F/T ��u r�t th�p. Các giá tr� này cao hơn h�n � nơi bãi �ang b� xói l�. Trong bùn cát �áy ��m phá, khoáng v�t n�ng t�p trung ch� y�u trong c�p h�t 0,2 - 0,63 mm v�i hàm l��ng cao phát hi�n ���c � các c�a ��m phá (b�ng 3.9). Có m�t s� t� h�p khoáng v�t n�ng ��c tr�ng cho tr�m tích �áy theo các khu v�c nh� sau: Hocblen - Amphibon - Pyroxen - Epidot ��c tr�ng cho các khu v�c h� l�u sông H�ơng, tây b�c Th�y Tú, �ông nam Tam Giang và vùng c�a sông Tru�i-��i Giang v�i các t� s� Fenspat/Th�ch anh = 0,2 - 0,3; Hocblen(H)/Pyroxen = 2,1 - 2,3. Hai t� h�p khoáng v�t n�ng ��c tr�ng cho tr�m tích c�a Thu�n An là Hocblen - Tremolit - Epidot và Kyanit - Staurolit - Granat th� hi�n t�ơng tác sông bi�n trong quá trình l�ng ��ng tr�m tích. Pirit tái sinh xu�t hi�n t�i m�t s� �i�m � tr��c c�a sông H�ơng, nhánh sông B� và �ông nam C�u Hai.
  34. 96 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy Bng 3.9. Khoáng v�t n�ng trong bùn cát �áy vùng ��m phá Khu v6c Hàm lIng khoáng vJt TL hIp khoáng vJt nKng Ghi chú nKng (% so v)i tLng cMp @Kc trng h"t 0,063 - 0,2mm) H� lưu sông 2,50 Hocblen-Amphibon- Có pirit tái sinh Hư�ng Pyroxen-Epidot trư�c c�a sông Hư�ng Nam Tam Giang 0,75 Hocblen-Amphibon- Pyroxen-Epidot C�a Thu�n An 5,13 Hocblen-Tremolit-Epidot và Kyanit-Staurolit-Granat C�a sông Ô Lâu 0,62 Xilimanit - Granat - Kyanit ��m Sam 0,50 Tuamalin - Zircon, Kyanit - Granat và Monazit - Zirthorit Tây b�c Th�y Tú 0,42 Hocblen-Amphibon- Pyroxen-Epidot �ông nam Th�y 0,23 Tú C�a Tư Hi�n 3,83 ��m C�u Hai 0,29 Có pirit tái sinh � phía �ông nam C�a sông Tru�i- 3,04 Hocblen-Amphibon- ��i Giang Pyroxen-Epidot Bãi bi�n c�a 50 - 8,89 Hàm lư�ng gi�m Thu�n An v� phía c�a Thu�n An Bãi bi�n c�a 20 - 1,23 Hàm lư�ng gi�m t� Tư Hi�n phía b�c v� phía c�a Tư Hi�n 3. Môi trPng trAm tích 3.1. Môi trư�ng ��a hoá tr�m tích Môi tr��ng ��a hóa tr�m tích là l�nh v�c r�ng bao g�m nhi�u v�n ��. � �ây ch� xem xét ��n tính ch�t ôxi hóa - kh� c�a môi tr��ng ��a hóa tr�m tích �áy. Tính ch�t này r�t quan tr�ng ��i v�i quá trình bi�n ��i các y�u t� môi tr��ng và dinh d��ng. Nh�ng k�t qu� trình bày ���c d�a theo t� li�u nghiên c�u c�a Nguy�n ��c C� trong �� tài KH. �L. 95. 09. �� xem xét tính kh� c�a môi tr��ng tr�m tích, hàm l��ng Fe2+, Fe3+ và Mn2+ và ��c bi�t t� s� Fe3+/ Fe2+, Mn2+ �ã ���c phân tích và �ánh giá (b�ng 3.10) qua �ó th�y r�ng trong tr�m tích m�t �áy ��m phá hàm l��ng Fe2+, Fe3+, Mn2+ � ��m C�u Hai cao hơn c�, ��ng th�i trong tr�m tích � các vùng c�a sông, hàm l��ng các y�u t� trên th�p nh�t � khu v�c c�a sông H�ơng. T� s� Fe3+/Fe2+ trong h�u h�t tr�m tích �áy ��m phá
  35. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 97 nh� hơn 1, th� hi�n tính kh� v�a các ��m phá và tính kh� y�u � các vùng c�a sông. Tuy v�y � t�ng khu v�c tính kh� c�ng khác nhau. Nhìn chung � các l�ch ��m phá hay c�a sông nơi trao ��i n��c t�t, môi tr��ng thoáng khí hơn nh� � l�ch Tam Giang (mà có nh�ng �i�m t� s� Fe3+/ Fe2+ ��t trên 1.6), Th�y Tú và các c�a sông H�ơng, Tru�i và Ô Lâu v�i t� s� Fe3+/ Fe2+ trong kho�ng 0.7 - 1.0. Môi tr��ng y�m khí hơn là �áy ��m C�u Hai, ��m Sam và ven rìa Tam Giang. � ��m Sam hàm l��ng Fe3+ r�t th�p (0.005 - 3+ 2+ 0.008%) có m�u d�ng v�t và t� s� Fe / Fe nh� hơn 0.3, có kh� n�ng xu�t hi�n H2S trong tr�m tích �áy. Môi tr��ng ��a hóa tr�m tích b� m�t �áy khu v�c ��m phá th� hi�n tính kh� y�u hay m�nh ph� thu�c vào s� trao ��i n��c t�t hay kém và liên quan ��n các sông �� vào t�ng khu v�c ��m phá. Bng 3.10. Giá tr� trung bình các y�u t� môi trư�ng tr�m tích trong ��m phá (Nguyn Bc CC, 1996) KiEu v6c n)c Khu v6c Fe2+ (%) Fe3+ (%) Fe3+/ Fe2+ (%) Mn2+ (%) Lòng ��m phá Tam Giang 0.42 0.61 0.69 0.0184 Th�y Tú 0.37 0.98 0.38 0.0136 C�u Hai 0.90 1.49 0.60 0.0392 C�a sông Ô Lâu 0.47 0.63 0.74 0.0120 Hư�ng 0.25 0.33 0.83 0.0059 Tru�i 1.22 1.59 0.76 0.0255 Ghi chú: Fe3+/ Fe2+ = 0.7 - 1.0 Kh� y�u Fe3+/ Fe2+ = 0.3 - 0.7 Kh� v�a Fe3+/ Fe2+ < 0.3 Kh� m�nh Cacbon h�u c� (Ch/c) Theo Nguy�n ��c C� (1996) hàm l��ng cacbon h�u cơ (Ch/c) r�t khác nhau trong toàn b� ��m phá. Hàm l��ng Ch/c cao nh�t t�p trung � vùng c�a sông Ô Lâu, trung bình 2.0 - 2.8%. �ây là vùng c�a sông giàu dinh d��ng có phát tri�n phong phú c� n��c, s� t�ng cao hàm l��ng Ch/c � �ây liên quan ��n mùn bã h�u cơ t� c� n��c vùng c�a sông Ô Lâu. Ngoài ra, hàm l��ng Ch/c còn có m�c hàm l��ng cao t� 1.0 - 2.0% phân b� d�c lòng các ��m phá TG, Th�y Tú và CH. M�c hàm l��ng cao trùng vào di�n tích sâu c�a ��m phá l�n hơn 1m và trùng v�i phân b� tr�m tích h�t m�n. Trong c�a sông H�ơng, hàm l��ng Ch/c có giá tr� r�t th�p, h�u h�t các m�u phân tích ��u ��t giá tr� nh� hơn 0.5%. Hàm l��ng Ch/c phân tích xác ��nh ���c giá tr� trong kho�ng 0.3 - 2.5%, trung bình ��t 0,95%. So sánh hàm l��ng Ch/c có trong tr�m tích b� m�t c�a ��m phá v�i các vùng c�a sông Vi�t Nam, thì chúng có hàm l��ng r�t th�p, ch� b�ng 1/2 các vùng c�a sông châu th� sông H�ng, C�u Long và b�ng 1/2 - 1/3 các vùng c�a sông hình ph�u B�ch ��ng, ��ng Nai. Hàm l��ng Ch/c trong ��m phá Tam Giang - C�u Hai không cao
  36. 98 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy có l� liên quan ��n tr�m tích trong ��m phá r�t thô ch� y�u là cát b�t, b�t cát và b�t. Tr�m tích thô và ít sét, kh� n�ng h�p ph� Ch/c trong tr�m tích kém. Hơn n�a, khi mùn bã h�u cơ l�ng ��ng trong tr�m tích r�t d� dàng b� quá trình phân h�y vô cơ hóa nhanh. �ây c�ng là m�t y�u t� quan tr�ng t�ng nhanh t�c �� l�u chuy�n chu trình dinh d��ng trong h� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam nói chung và Tam Giang - C�u Hai nói riêng. Tính trung bình, hàm l��ng Ch/c có giá tr� cao nh�t trong ��m phá Tam Giang sau ��n Th�y Tú và th�p nh�t t�i ��m C�u Hai. �i�u này c�ng phù h�p v�i hi�n tr�ng c� n��c nh�t phát tri�n khá t�t trong ��m Tam Giang. So sánh hàm l��ng Ch/c trong các c�a sông trong ��m phá Tam Giang - C�u Hai, chúng ta c�ng nh�n th�y r�t rõ hàm l��ng t�ng cao trong c�a sông Ô Lâu thu�c phá Tam Giang, sau ��n c�a sông ��i Giang thu�c ��m C�u Hai và th�p nh�t c�a sông H�ơng. Nh� v�y, � nơi nào phát tri�n t�t c� n��c và rong t�o � nơi �ó có phân b� hàm l��ng Ch/c cao trong tr�m tích, ch�ng t� mùn bã h�u cơ trong tr�m tích có liên quan ch�t ch� v�i h� sinh thái c� n��c. N�u so sánh hàm l��ng Ch/c trong tr�m tích các c�a sông và các ��m trong ��m phá TG - CH, thì tr�m tích các c�a sông có hàm l��ng Ch/c cao hơn. Nh�ng k�t qu� �i�u tra, phân tích c�a �� tài trong các n�m 1999 - 2000 (b�ng 3.11) cho th�y hàm l��ng Ch/c trong tr�m tích m�t �áy ��m phá dao ��ng trong kho�ng 0 - 2.4%, trung bình 0,81%. Cao nh�t là � Tam Giang (trung bình 1.07%) r�i ��n C�u Hai (0.77%), th�p nh�t là An Truy�n - Th�y Tú (0.55%). L��ng Ch/c khá cao � Ba C�n (0.62%) và khá th�p � H�p Châu (0.28%). N�u xem xét k�t qu� phân tích theo chu�i th�i gian, th�y r�ng hàm l��ng Ch/c trong tr�m tích r�t thay ��i, ph�n ánh tính ��ng l�c cao c�a các quá trình v�t lý và hóa sinh t�i �ây. �i�u �ó ph�n ánh kh� n�ng chuy�n hóa v�t ch�t r�t tích c�c c�a h� sinh thái c�ng nh� tính ch�t không �n ��nh c�a nó. Bng 3.11. Hàm lư�ng cacbon h�u c� (%) trong tr�m tích m�t �áy ��m phá (th�i gian 1999 - 2000) TT Khu v6c Khong TB 7/1999 10/1999 10/2000 1 Toàn ��m phá 0 - 2.39 0.81 0.33 0.94 1.16 2 Tam Giang 0 - 2.26 1.07 0.29 1.65 1.28 3 An Truy�n – Thu� Tú 0.02 - 1.41 0.55 0.21 0.62 0.82 4 C�u Hai 0.22 - 0.86 0.77 0.49 0.55 1.26 5 C�n H�p Châu 0.02 - 0.54 0.28 0.02 0.54 0.28 6 Ba C�n 0.30 - 0.78 0.62 0.30 0.79 0.76
  37. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 99 So sánh k�t qu� mùa khô và mùa m�a n�m 1999 cho th�y hàm l��ng Ch/c r�t th�p v� mùa khô, cao hơn h�n v� mùa m�a. M�c chênh l�ch này g�n 3 l�n trên toàn ��m phá, hơn 5 l�n � Tam Giang. Nói chung, hàm l��ng Ch/c trung bình � t�t c� các khu v�c vào mùa khô ��u d��i 0,5%, cao nh�t � C�u Hai c�ng ch� 0,49%, các khu v�c còn l�i trong kho�ng 0.2 - 0.3% và c�n H�p Châu ch� 0,02%. V� mùa m�a, t�t c� các giá tr� trung bình có ���c ��u v��t 0,5%, cao nh�t 1,65% � Tam Giang, các khu v�c còn l�i trong kho�ng 0,5 - 0,6%, ngay c� c�n H�p Châu c�ng ��t 0,54%. Ngu�n cung c�p Ch/c trong tr�m tích �áy ��m phá ch� y�u là t�i ch� do rong t�o, c� n��c. Vào mùa m�a, �� m�n ��m phá h� r�t th�p, ��c bi�t vào n�m 1995 - 1999 khi c�a Vinh Hi�n b� l�p, vào mùa m�a kh�i n��c nh�t th�ng tr� trên toàn ��m phá. Vì th� rong t�o, c� n��c nh�t r�t phát tri�n. Vào mùa khô, kéo dài tháng 3 - 8, khi �� m�n t�ng cao, chúng ch�t hàng lo�t và tích l�y trong tr�m tích m�t �áy. Vì v�y, vào ��u mùa m�a (10/1999) hàm l��ng Ch/c trong tr�m tích t�ng cao. So sánh mùa m�a tr��c l� l�ch s� (10/1999) v�i mùa m�a sau l� l�ch s� (10/2000) th�y r�ng, hàm l��ng trung bình Ch/c toàn ��m phá t�ng chút ít. Trong �ó, t�ng m�nh � C�u Hai, t�ng khá m�nh � Th�y Tú và gi�m � Tam Giang. Hàm l��ng Ch/c gi�m � Ba C�n, và gi�m nhi�u � c�n H�p Châu. � Tam Giang qua hai th�i �i�m hàm l��ng Ch/c trung bình gi�m t� 1.65% xu�ng 1.28% là thu�n v�i giá tr� Md t�ng và hàm l��ng h�t thô trong tr�m tích t�ng. � C�u Hai Ch/c, t�ng m�nh t� 0.55 lên 1.26% c�ng là thu�n v�i giá tr� Md gi�m hơn 2 l�n và thành ph�n h�t m�n trong tr�m tích t�ng lên. � Th�y Tú Ch/c, t�ng c�ng phù h�p v�i Md gi�m. � c�n H�p Châu và Ba C�n, l��ng Ch/c gi�m c�ng liên quan ��n giá tr� Md t�ng. Photpho Hàm l��ng photpho có trong tr�m tích ch� y�u liên quan ��n mùn bã h�u cơ th�c v�t và v� ��ng v�t, ngoài ra có m�t ngu�n quan tr�ng là các s�n ph�m phong hóa t� l�c ��a ���c ��a ra t� các c�a sông d��i d�ng phù sa lơ l�ng, h�p ph� trong các keo sét mà d�ng chính là FePO4 (Nguy�n ��c C�, 1996) Photpho t�ng s� (P2O5ts) Hàm l��ng photpho t�ng s� (P2O5ts) c�a tr�m tích trong ��m phá dao ��ng 0.07 - 0.25%, trung bình ��t 0.17% là khá cao so v�i tr�m tích các c�a sông ven b� Vi�t Nam. D�ng t�ng s� photpho phân b� c�ng t�ơng t� nh� nitơ t�ng s� (Nts) và Ch/c ��u có s� t�p trung cao nh�t � hai c�a sông Ô Lâu và sông Tru�i v�i m�c hàm l��ng l�n hơn 0,20%. M�c hàm l��ng cao ti�p theo 0.15 - 0.20% phân b� d�c lòng các ��m, trên tr�m tích h�t m�n: bùn sét, bùn b�t và b�t � �� sâu l�n hơn 1m. Hàm l��ng th�p trong các kho�ng 0.10 - 0.15% và nh� hơn 0.10% phân b� trong tr�m tích b�t cát và cát b�t xung quanh ven b� lagun. So sánh hàm l��ng P2O5ts c�a các ��m ta nh�n th�y chúng có hàm l��ng cao khá ��ng ��u nhau, nh�ng trong các c�a sông thì khác bi�t r�t rõ. Hàm l��ng P2O5ts cao nh�t trong c�a sông Tru�i 0.305% và th�p nh�t vùng c�a sông H�ơng 0.158% và c�a sông Ô Lâu 0.21%. Trong phá Tam Giang và c�a sông Ô Lâu tuy giàu mùn bã h�u cơ và dinh d��ng Nitơ nh�ng hàm l��ng P2O5ts không cao và không ��ng bi�n hoàn toàn theo Ch/c và Nitơ. Tuy nhiên hàm l��ng P2O5ts có quy lu�t chung là t�ng cao trong các vùng c�a sông t�ơng t� nh� Ch/c và Nitơ. Riêng c�a sông H�ơng luôn có hàm l��ng P2O5ts, Ch/c và Nitơ th�p.
  38. 100 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy Photpho tan (P - PO4) S� li�u phân tích t� m�u thu ���c trong các ��t kh�o sát 1999 - 2000 cho th�y hàm l��ng dinh d��ng photpho tan (P - PO4) thay ��i r�t khác nhau, t� nghèo ��n phong phú (trong kho�ng 0.02 - 1.073 mg/kg) � các khu v�c khác nhau. Trong �ó, giá tr� trung bình toàn ��m phá c�a P - PO4 là 0.3406 mg/kg, cao nh�t � Tam Giang (0.4294 mg/kg), ti�p ��n là An Truy�n - Th�y Tú (0.3449mg/kg) và th�p nh�t là � C�u Hai (0.2584 mg/kg). � các �i�m c� th�, nơi t�p trung ngu�n gi�ng hàm l��ng P - PO4 càng th�p, trung bình � Ba C�n 0.02275 mg/kg và c�n H�p Châu 0.2348 mg/kg (b�ng 3.12). So sánh th�i �i�m mùa khô và mùa m�a 1999, th�y r�ng hàm l��ng P-PO4 có xu th� chung t�ng m�nh trên toàn ��m phá t� 0.0836 mg/kg lên 0.3213 mg/kg, � các khu -3 v�c khác nhau, m�c �� t�ng 2 - 5 l�n. Riêng ch� � c�n H�p Châu, P-PO4 có hàm l��ng th�p, ch� 0.043 mg/kg vào mùa khô và t�ng ch� 2 l�n vào mùa m�a. Mùa khô cao nh�t � Th�y Tú, còn mùa m�a cao nh�t � Tam Giang. S� t�ng cao P - PO4 vào mùa m�a trong tr�m tích có th� liên quan ��n ngu�n cung c�p t� l�c ��a và ngu�n g�c cung c�p t�i ch� t� sinh v�t k� c� ��ng và th�c v�t, do nhi�u lo�i thích nghi l�, m�n b� ch�t hàng lo�t vào ��u mùa m�a do ng�t hóa. Bng 3.12. Hàm lư�ng photpho tan P- PO4 (mg/kg) trong tr�m tích ��m phá Tam Giang - C�u Hai theo s� li�u �i�u tra vào 1999 - 2000 TT Khu v6c Khong TB 7/1999 10/1999 10/2000 1 Toàn ��m phá 0.02 - 1.073 0.3406 0.0836 0.3213 0.6168 2 Tam Giang 0.04 - 1.073 0.4294 0.086 0.4919 0.7103 3 An Truy�n - T. Tú 0.037 - 0.977 0.3449 0.099 0.2187 0.7169 4 C�u Hai 0.028 - 0.535 0.2584 0.066 0.2533 0.4562 5 C�n H�p Châu 0.043 - 0.562 0.2348 0.043 0.0997 0.5618 6 Ba C�n 0.028 - 0.375 0.2275 0.028 0.2795 0.3750 So sánh mùa m�a 1999 v�i mùa m�a 2000 (qua l� l�ch s� 11/1999), th�y r�ng P - PO4 trên toàn ��m phá có xu th� t�ng, kho�ng g�n 2 l�n, th� t� hàm l��ng gi�m d�n t� Tam Giang xu�ng Th�y Tú và C�u Hai. S� gia t�ng m�nh nh�t khu v�c An Truy�n - Th�y Tú, trong �ó có ��a �i�m c�n H�p Châu. S� gia t�ng này có th� gi�i thích b�ng ngu�n cung c�p b� sung ngu�n photpho t� l�c ��a �áng k� qua tr�n l� l�ch s� và s� gia t�ng �� m�n �áng k� trên toàn ��m phá do l� c�i t�o l�i c�a Thu�n An, m� c�a Hòa Duân và m� l�i c�a T� Hi�n. Nh� v�y, c� hàm l��ng phopho t�ng s� P2O5 và photpho d� tan P-PO4 ��u có xu h��ng t�ng cao � Tam Giang, trung bình � An Truy�n - Th�y Tú và th�p nh�t � ��m C�u Hai. �i�u này ph�n ánh �nh h��ng c�a v�t ch�t t� sông ��n 3 khu v�c này khác nhau, nh�ng bi�n ��ng mùa và bi�n ��ng qua l� c�ng ph�n ánh �nh h��ng c�a sông và s� thay ��i �� m�n gây ch�t sinh v�t �áy �a nh�t t�o nên tích l�y photpho trong ��t.
  39. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 101 Nit� Nitơ có m�t vai trò quan tr�ng trong quá trình dinh d��ng � ��m phá. Ngu�n Nitơ trong tr�m tích là t� các ch�t h�u cơ có trong tr�m tích và các ch�t vô cơ ch�a Nitơ - - + trong quá trình vô cơ hóa t�o ra các ion mu�i NO2 , NO3 và NH4 . Ngoài ra, Nitơ trong tr�m tích còn quan h� ��n hàm l��ng Nitơ trong n��c và không khí ���c vi sinh v�t c� ��nh ��m tích l�y vào tr�m tích. Hàm lư�ng Nit� t�ng s� (Nts%) Nitơ t�ng s� bao g�m Nitơ có trong mùn bã h�u cơ hòa tan, không hòa tan và Nitơ vô cơ có trong tr�m tích (b�ng 3.13). Theo Nguy�n ��c C� (1996) hàm l��ng Nitơ t�ng s� (Nts) có hàm l��ng cao nh�t t�i hai vùng c�a sông Ô Lâu và ��i Giang. Hàm l��ng cao nh�t ��t m�c 0.15 - 0.25% thành m�t d�i kéo dài t� C�a sông Ô Lâu d�c lòng ��m phá ��n c�a sông H�ơng phía c�a Thu�n An. Phía ��m C�u Hai hàm l��ng cao nh�t là khu v�c nh� tr��c c�a sông ��i Giang. M�c hàm l��ng t� 0.10 - 1.5% phân b� d�c lòng ��m phá và �i vào sát b� hàm l��ng gi�m t� m�c 0.05 - 0.10% ��n 0.05%. Ven b� ��m phá có m�c hàm l��ng Nts th�p nh�t liên quan ��n tr�m tích h�t thô. B�c tranh phân b� hàm l��ng Nts t�ơng t� nh� phân b� hàm l��ng Ch/c. Trong tr�m tích m�n bao g�m bùn sét, bùn b�t, b�t d�c lòng ��m phá � �� sâu trên 1.0m là nơi phân b� hàm l��ng Nts cao hơn 0.1%. �i�u này ch�ng t� hàm l��ng Nts có liên quan ch�t ch� v�i Ch/c trong tr�m tích. So sánh hàm l��ng Nts c�a các ��m và c�a sông trong ��m phá Tam Giang - C�u Hai có s� khác nhau r�t rõ. Trong các khu v�c, hàm l��ng Nts cao nh�t trong tr�m tích phá Tam Giang còn ��m Th�y Tú và C�u Hai có hàm l��ng trung bình g�n t�ơng t�. Trong các c�a sông, hàm l��ng Nts cao nh�t c�ng t�i c�a sông Ô Lâu thu�c ��m Tam Giang và th�p nh�t c�a sông H�ơng. Trong ��m C�u Hai hàm l��ng Nts không cao, nh�ng c�a sông ��i Giang thu�c ��m l�i có hàm l��ng cao liên quan ��n mùn bã h�u cơ c� bi�n t�i khu v�c c�a sông này. Trong các c�a sông, hàm l��ng Nts cao nh�t c�ng t�i c�a sông Ô Lâu thu�c ��m Tam Giang và th�p nh�t c�a sông H�ơng. Trong ��m C�u Hai hàm l��ng Nts không cao, nh�ng c�a sông ��i Giang thu�c ��m l�i có hàm l��ng cao liên quan ��n mùn bã h�u cơ c� bi�n t�i khu v�c c�a sông này. Hàm lư�ng Nit� hòa tan Các k�t qu� phân tích l��ng Nitơ hoà tan ���c th�c hi�n v�i hai giá tr� N - - + - NO2 +NO3 và N-NH4 . B�ng 3.13 cho th�y giá tr� trung bình c�a hai ch� tiêu này � các khu v�c khác nhau vào mùa khô 1999, mùa m�a 1999 và mùa m�a n�m 2000. - - Các giá tr� � b�ng 3.13 và 3.14 cho th�y t�ng hàm l��ng Nitơ tan N (NO2 + NO3 + + NH4 ) thay ��i trong kho�ng r�t l�n trong ��m phá 0.92 - 260.76 mg/kg, trung bình + - - 51.50 mg/kg. Tuy nhiên, giá tr� này ch� y�u c�a c�a N - NH4 ; còn N - NO2 + NO3 ch� + chi�m trung bình 0.82% t�ng s�, v�i m�c 0.42 mg/kg, trong khi N-NH4 là 51.07 - - + mg/kg. Vì v�y, bi�n ��ng t�ng giá tr� hàm l��ng Nitơ tan N (NO2 + NO3 + NH4 ) do + giá tr� N-NH4 quy�t ��nh.
  40. 102 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy - - - Bng 3.13. Hàm lư�ng N - NO2 + NO3 và N- NH4 (mg/kg) trong tr�m tích m�t ��m phá th�i gian 1999 - 2000 YUu t/ Thi gian Toàn @1m Tam giang A.Truyn C1u Hai HIp Châu Ba CXn phá - T.Tú NNO2+NO3 7/1999 0.3237 0.2593 0.3021 0.4096 0.2050 0.5840 10/1999 0.3003 0.3652 0.3236 0.2120 0.2392 0.2318 10/2000 0.6430 0.5326 0.7931 0.5664 0.5969 0.3409 NNH4 7/1999 8.4291 12.2465 10.8042 2.2366 50.1920 2.6870 10/1999 35.5894 90.8586 9.0713 6.8384 17.2744 6.6461 10/2000 109.2039 188.1448 68.7569 97.0234 128.0684 41.3258 - - - Bng 3.14. T�ng lư�ng N - NO2 + NO3 và N- NH4 (mg/kg) trong tr�m tích m�t ��m phá th�i gian 1999 - 2000 TT Khu v6c Khong TB 7/1999 10/1999 10/2000 1 Toàn ��m phá 0.919 - 260.7595 51.4965 8.7528 35.8897 109.8469 2 Tam Giang 4.630 - 260.7592 97.4705 12.5058 91.2283 188.6774 3 An Truy�n - T. Tú 0.919 - 172.8032 30.0171 11.1063 9.3949 69.5500 4 C�u Hai 1.194 - 197.4761 35.7622 2.6465 7.0504 97.5898 5 C�n H�p Châu 17.5136 - 50.397 65.5253 50.397 17.5136 128.6653 6 Ba C�n 3.271 - 79.1939 17.2719 3.271 6.8779 41.6667 Vào mùa khô 7/1999, N- NO2+NO3 toàn ��m phá có giá tr� trung bình 0.32 mg/kg � toàn ��m phá, cao d�n t� Tam Giang ��n C�u Hai, cao nh�t � �i�m Ba C�n (0.58 mg/kg), th�p nh�t � c�n H�p Châu (0.21 mg/kg). Trong khi �ó, giá tr� Nitơ t�ng trung bình ��m phá 8.75 mg/kg, l�i cao nh�t � Tam Giang, th�p nh�t � C�u Hai, cao nh�t � H�p Châu, r�t th�p � Ba C�n. Vào mùa m�a 10/1999, N- NO2+NO3 toàn ��m phá có giá tr� trung bình 0,30 mg/kg � toàn ��m phá, th�p d�n t� Tam Giang ��n C�u Hai, có m�c th�p 0,24 mg/kg � H�p Châu và 0,23 mg/kg � Ba C�n. Trong khi �ó, giá tr� Nitơ t�ng trong ��m phá 35.89 mg/kg v�n cao nh�t và hơn h�n � Tam Giang, th�p nh�t � C�u Hai, � m�c th�p (17.51 mg/kg) t�i H�p Châu và r�t th�p t�i �i�m Ba C�n (6.88 mg/kg). Vào mùa m�a 10/2000, giá tr� N- NO2+NO3 trên ��m phá t�ng kho�ng 2 l�n so v�i k� tr��c. Th�y Tú là nơi cao nh�t và Tam Giang th�p nh�t. C�n H�p Châu � m�c khá cao còn Ba C�n r�t th�p. Trong khi �ó, giá tr� Nitơ t�ng s� ��m phá trung bình ��t 109.85 mg/kg, cao nh�t � Tam Giang, th�p nh�t � Th�y Tú, cao � H�p Châu, th�p � Ba C�n, nh�ng t�t c� ��u � m�c cao. Xét Nitơ tan t�ng N- NO2+NO3+NH4, theo giá tr� trung bình 3 k�, cao nh�t � Tam Giang, th�p nh�t � Th�y Tú, � m�c cao v�i H�p Châu và � m�c th�p v�i Ba C�n. N�u xét theo th�i gian, t�ng N- NO2+NO3+NH4 th�p vào mùa khô 1999, cao vào mùa m�a 1999 và r�t cao vào mùa m�a 2000. Trong xu h��ng chung này, ch� có Th�y Tú, giá tr�
  41. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 103 Nitơ tan t�ng có gi�m chút ít vào mùa m�a 1999 so v�i mùa khô 1999, nh�ng c�ng t�ng v�t vào mùa m�a 2000. Nh�ng bi�n ��ng r�t l�n v� Nitơ hoà tan trong tr�m tích không ch� �ơn gi�n liên quan ��n các quá trình sinh hóa tích c�c mà còn do nh�ng bi�n ��ng ��ng l�c v�t lý c�a môi tr��ng. Dù sao thì s� t�ng cao �áng k� c� N- NO2+NO3 và Nitơ tan t�ng qua mùa l� l�ch s� tháng 11/1999 là m�t ghi nh�n rõ ràng trên toàn ��m phá, k� c� các khu v�c giàu và nghèo dinh d��ng. 3.2. Môi trư�ng l�ng ��ng tr�m tích Môi tr��ng l�ng ��ng tr�m tích trong ��m phá Tam Giang – C�u Hai v�i nh�ng ��c �i�m t� nhiên ��c tr�ng cho ki�u môi tr��ng ��m phá thu�c ph�c h� môi tr��ng ven bi�n khá �i�n hình (b�ng 3.15). Ki�u môi tr��ng này bao g�m 4 ph� ki�u và 8 d�ng (hình 3.15). Trong �ó ph� ki�u môi tr��ng lòng ��m phá r�t ��c tr�ng cho môi tr��ng tr�m tích ��m phá (Tr�n �ình Lân và nnk, 1996). Bng 3.15. M�t s� ��c trưng c�a môi trư�ng tr�m tích hi�n ��i ��m phá Tam Giang – C�u Hai (ki�u môi trư�ng tr�m tích lagoon) PhZ kiEu D"ng môi Màu s\c 0 )t tr1m Md (mm) So 0ng l6c trng tr1m tích tích (%) tích tZ C�a sông C�a sông �en, xám 81,8 0,009 - 0,081 1,3 - 7,6 Sông châu th� ho�t ��ng �en (0,064-0,081) (1,5 - 2,5) ��m phá C�a sông �en, xám 47,1 0,081 - 0,147 1,4 - 2,1 Tri�u – ch�t �en, nâu sông Lòng sông Xám nâu, < 50 0,177 - 0,298 1,2 - 1,4 Sông, dòng nâu vàng tri�u lên ��m phá Bãi b�i ��m Nâu xám, < 50 0,097 - 0,713 1,5 - 1,8 Tri�u - phá xám nâu, dòng l� nâu vàng Lòng l�ch Xám xanh 30 - 60 0,007 - 0,088 1,6 - 9,7 Tri�u - ��m phá l�c, xám nâu (0,010-0,041) (2,0 - 5,4) sông ��m Xám xanh 63,9 0,005 - 0,065 1,2 - 8,2 Dòng tri�u, l�c (0,013-0,054) (2,5 - 5,2) dòng gió, sóng C�a ��m L�ch c�a Vàng nh�t, < 30 0,221 - 0,362 1,3 - 1,5 Tri�u phá nâu vàng Delta tri�u Vàng nh�t, < 30 0,247 - 0,304 1,3 - 1,4 Tri�u nâu vàng Ghi chú: S� trong (1,5 - 2,5) ch� giá tr� ph� bi�n Ph� ki�u môi tr��ng c�a sông châu th� trong ��m phá g�m 3 d�ng: môi tr��ng c�a sông �ang ho�t ��ng, môi tr��ng c�a sông ng�ng ho�t ��ng và môi tr��ng lòng sông. D�ng môi trư�ng c�a sông �ang ho�t ��ng t�n t�i � các vùng c�a sông Ô Lâu, Tru�i. Hình thái gi�ng nh� m�t vi châu th� v�i các bãi b�i n�i cao tr��c c�a sông, �� sâu ��t ��n 0,5 - 1,0 m. L�ng ��ng các lo�i tr�m tích chính là cát nh�, b�t l�n màu xám �en, �en v�i các ��c tr�ng phân b� th� hi�n trong. Tr�m tích ch�a nhi�u mùn bã h�u cơ
  42. 104 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy (��n 20%). T� h�p khoáng v�t ��c tr�ng: Hocblen - Amphibon - Pyroxen - Epidot cho vùng Tru�i và ��i Giang, Xilimanit - Granat - Kyanit cho vùng Ô Lâu. ��c tr�ng môi tr��ng ��a hóa tr�m tích mang tính kh� v�a v�i t� s� Fe3+/ Fe2+ = 0,75 - 0,77. Quá trình l�ng ��ng tr�m tích ch�u chi ph�i c�a ��ng l�c sông là ch� y�u. D�ng môi trư�ng c�a sông ng�ng ho�t ��ng �i�n hình là khu v�c ��m Sam. Nơi �ây tr��c kia là c�a c�a m�t chi l�u c�a sông H�ơng nay �ã b� tàn và b� l�p. Hình thái b�n tr�ng khá ��ng th��c v�i �� sâu không quá 1m, ph� bi�n là 0,5m và các bãi b�i cao 0,1 - 0,3m th��ng xuyên b� ng�p tri�u. Tr�m tích b� m�t là các lo�i cát nh�, b�t l�n màu xám �en, �en, xám nâu v�i các ��c tr�ng phân b� th� hi�n trong. Hàm l��ng các c�p h�t cát luôn ��t t� 30% tr� lên. T� h�p khoáng v�t ��c tr�ng: Tuamalin - Zircon, Kyanit - Granat và Monazit - Zirthorit ��c tr�ng cho các ho�t ��ng tái l�ng ��ng tr�m tích t� các ngu�n xung quanh. Môi tr��ng ��a hóa tr�m tích th� hi�n y�m khí v�i t� s� Fe3+/ 2+ Fe < 0,3 r�t ph� bi�n, r�t có kh� n�ng xu�t hi�n khí H2S trong tr�m tích. T� h�p các y�u t� trên cho th�y y�u t� ��ng l�c l�ng ��ng tr�m tích th�ng tr� hi�n nay là tri�u, dòng tri�u �óng vai trò phân b� và tái l�ng ��ng tr�m tích, ngoài ra còn có m�t ph�n vai trò quan tr�ng c�a sông. Ph� ki�u môi trư�ng lòng sông, ��c tr�ng là lòng c�a sông H�ơng, tuy nhiên �nh h��ng c�a sông này r�t r�ng nên khó phân ��nh các d�ng. Trong ph�n này ch� xác ��nh d�ng môi tr��ng lòng sông - l�ch tri�u có ranh gi�i rõ ràng. Lòng sông H�ơng g�n nh� ���c n�i th�ng ra bi�n t� khi c�a Thu�n An ���c m�. Hi�n nay lòng sông khá r�ng nh�ng không sâu, nơi sâu nh�t ch� ��t 3 - 5m. Tr�m tích �áy bao g�m các lo�i cát trung, cát nh� màu nâu vàng, xám nâu v�i các ��c tr�ng phân b� Md = 0,177 - 0,298, So = 1,2 - 1,4. T� h�p khoáng v�t sông H�ơng ��c tr�ng: Hocblen - Ampibon - Pyroxen - Epidot, giàu biotit màu �� và Fenpat, ��i di�n cho ngu�n g�c v�t li�u t� quá trình phong hóa các �á g�c vùng th��ng ngu�n h� th�ng sông Th�a Thiên - Hu�. ��ng l�c sông �óng vai trò chính, ngoài ra còn có vai trò c�a dòng tri�u lên. Ph� ki�u môi trư�ng lòng ��m phá g�m 3 d�ng: bãi b�i ��m phá, lòng l�ch ��m phá, lòng ch�o ��m. D�ng môi trư�ng bãi b�i ��m phá phát tri�n ven b� t� Tam Giang ��n C�u Hai, b� ngang bãi thay ��i t� vài ch�c ��n vài tr�m mét th�m chí trên 1.000m nh� � Tam Giang. �� d�c m�t bãi l�n � khu v�c Th�y Tú, r�t nh� � khu v�c Tam Giang và C�u Hai. D�ng môi tr��ng này phát tri�n trong ph�m vi m�c n��c th�p nh�t v� mùa khô và cao nh�t v� mùa m�a trong ��m phá. Tr�m tích ch� y�u bao g�m các lo�i cát, b�t l�n màu xám nâu, nâu xám, vàng v�i các ��c tr�ng phân b� trong. T� h�p khoáng v�t t�ơng t� d�ng môi tr��ng c�a sông ng�ng ho�t ��ng, ��c tr�ng cho ngu�n cung c�p t� ven b� ��m phá và ho�t ��ng tái l�ng ��ng tr�m tích. Môi tr��ng ��a hóa tr�m tích th� hi�n tính y�m khí v�i t� s� Fe3+/ Fe2+ < 1. Các nhân t� ��ng l�c chi ph�i quá trình l�ng ��ng tr�m tích chính là tri�u và dòng l�, ngoài ra còn có sóng trong ��m phá. D�ng môi trư�ng lòng l�ch ��m phá r�t ��c tr�ng v�i hình thái m�t c�t ngang d�ng ch� "U" � Tam Giang và d�ng ch� "V" � Th�y Tú. �� sâu �áy l�ch th��ng ��t t� 4 - 7m. L�ng ��ng các lo�i tr�m tích h�t m�n bao g�m bùn b�t và bùn sét b�t - bùn sét xám xanh l�c, xám nâu v�i các ��c tr�ng phân b� th� hi�n trong. T� h�p khoáng v�t ��c tr�ng: Hocblen - Amphibon - Pyroxen - Epidot, giàu biotit màu �� và Fenpat, th� hi�n �nh h��ng c�a ngu�n cung c�p t� sông H�ơng, ngo�i tr� ph�n nam Th�y Tú. Môi
  43. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 105 tr��ng ��a hóa tr�m tích t�ơng ��i thoáng khí v�i t� s� Fe3+/ Fe2+ ph�n l�n >1. Tri�u và sông là hai nhân t� chính �i�u khi�n quá trình l�ng ��ng tr�m tích, ngoài ra dòng ch�y trong ��m c�ng có vai trò �áng k�. D�ng môi trư�ng lòng ch�o ��m ��c tr�ng là ��m C�u Hai v�i hình d�ng khá ��ng th��c, �áy d�ng lòng ch�o nông v�i �áy ch�o l�ch v� phía l�c ��a ��t �� sâu 2 – 2,5m. Tr�m tích h�t m�n ph� bi�n g�m các lo�i t� bùn b�t ��n bùn sét b�t - bùn sét màu xám xanh l�c �i�n hình v�i các ��c tr�ng phân b� th� hi�n trong. Trong thành ph�n tr�m tích �áy còn có các h�t tr�m tích k�t bông v�i thành ph�n giàu v�t ch�t h�u cơ, màu �en, r�t ��c tr�ng cho môi tr��ng này. Vai trò c�a sóng gió và các hoàn l�u do gió trong ph�m vi ��m th� hi�n khá rõ trong s� phân b� và l�ng ��ng tr�m tích. Ph� ki�u môi trư�ng c�a ��m phá bao g�m hai d�ng: l�ch c�a và delta tri�u. D�ng l�ch c�a có m�t c�t ngang r�t thay ��i, th��ng d�ng "U" sâu � phía ��m phá (10 - 12m � c�a Thu�n An) và nông d�n ra phía bi�n (3 - 4m � c�a Thu�n An). Tr�m tích là các lo�i cát trung, cát nh� màu vàng nh�t, xám vàng v�i các ��c tr�ng phân b� th� hi�n trong. T� h�p khoáng v�t ��c tr�ng ngu�n g�c bi�n - sông c�a v�t li�u: Hocblen - Kyanit - Staurolit và ��c tr�ng cho ngu�n g�c bi�n: Tuamalin - Kyanit - Granat - Epidot. ��ng l�c �u th� là tri�u, có m�t ph�n �óng góp c�a sông và sóng bi�n. D�ng delta tri�u g�m các delta tri�u lên � c�a T� Hi�n và delta tri�u xu�ng � c�a Thu�n An c�u t�o t� tr�m tích cát nh� màu vàng, nâu vàng v�i các ��c tr�ng: Md = 0,247 - 0,304 mm, So = 1,3 - 1,4. T� h�p khoáng v�t t�ơng t� d�ng l�ch c�a. ��ng l�c tích t� tr�m tích là tri�u, �nh h��ng c�a sóng và dòng d�c b� c�ng �áng k� ��i v�i delta tri�u xu�ng � c�a Thu�n An. 4. NhSng bi@n -9ng bùn cát l lDng và bùn cát -áy qua các s; kiVn lWp cDa T Hi,n 1994 và lY l.ch sD 1999 4.1. Bi�n ��ng hàm lư�ng bùn cát l� l�ng qua s� ki�n l�p c�a Tư Hi�n 1994 mg/l 150 100 50 0 Tam Giang Sam-An Thuû Tó CÇu Hai TruyÒn mïa m−a 1993 mïa m−a 1995 Hình 3.16. Bi�n ��ng hàm lư�ng bùn cát l� l�ng sau l�p c�a Tư Hi�n 1994
  44. 106 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy Phân b� hàm l��ng bùn cát lơ l�ng trong ��m phá có bi�n ��ng m�nh gi�a hai mùa m�a tr��c và sau khi c�a T� Hi�n b� l�p tháng 12/1994 t�i khu v�c Th�y Tú và Tam Giang (hình 3.16). Trong khi hàm l��ng bùn cát lơ l�ng � th�y Tú t�ng g�n 3 l�n. S� khác bi�t này ch�c ch�n liên quan ��n s� thay ��i ch� �� th�y ��ng l�c ��m phá sau s� ki�n l�p c�a. 4.2. Bi�n ��ng thành ph�n �� h�t tr�m tích �áy qua tr�n l� l�ch s� 1999 So sánh k�t qu� phân tích mùa khô (7/1999) (b�ng 3.16) v�i mùa m�a (10/1999), (b�ng 3.17) th�y r�ng có s� bi�n ��i rõ r�t v� thành ph�n �� h�t tr�m tích. Giá tr� trung bình c�a Md trên toàn ��m phá t�ng, cùng v�i s� t�ng � h�u h�t các khu v�c tr� khu v�c Tam Giang. N�u nh� vào mùa khô (7/1999), Md ��c tr�ng cho tr�m tích b�t l�n cho t�t c� các khu v�c và toàn ��m phá, thì vào mùa m�a (10/1999), giá tr� Md trung bình cho toàn ��m phá là 0,094, � m�c chuy�n ti�p gi�a b�t l�n và cát nh�. Vào mùa m�a (10/1999). Tr� Tam Giang là tr�m tích bùn sét, t�t c� các khu v�c còn l�i ��u là cát nh� v�i giá tr� Md trên 0,1 mm. ��c bi�t, t� mùa khô sang mùa m�a, giá tr� Md t�ng r�t cao � c� Ba C�n và c�n H�p Châu và tr�m tích ��u là cát nh� � c� hai nơi này, trong �ó giá tr� Md � c�n H�p Châu v�n thu�c lo�i cao nh�t. S� bi�n ��ng này có th� ���c lý gi�i nh� sau: v� mùa khô, dòng ch�y y�u, phù sa sông ��a ra l��ng nh� và h�t m�n ���c l�ng ��ng làm gi�m �� h�t tr�m tích �áy. ��n mùa m�a, l��ng phù sa l�n hơn và thành ph�n h�t thô trong tr�m tích t� sông c�ng l�n hơn. Dòng ch�y m�nh mùa m�a l� xói mòn tr�m tích h�t m�n l�ng ��ng mùa khô, ho�c tích t� v�t li�u thô hơn � các bãi c�n, gò ng�m, ph�n rìa lòng l�ch. Tr�m tích m�n ch� có th� l�ng ��ng � ph�n sâu c�a l�ch tr�ng trong ��m phá. Riêng khu v�c Tam Giang, n�ng l��ng dòng y�u, phù sa sông Ô Lâu có �i�u ki�n l�ng ��ng v�t li�u m�n. � các khu Ba C�n, H�p Châu, n�ng l��ng dòng ch�y m�t m�nh xâm th�c ��a �i v�t li�u m�n và l�ng ��ng v�t li�u thô nên kh� n�ng thô hóa n�n �áy vào mùa m�a l� cao. Có l� quá trình tích t� v�t li�u m�n thích h�p nh�t vào th�i gian chuy�n ti�p cu�i mùa m�a và ��u mùa m�a, khi mà phù sa h�t m�n có kh� n�ng ng�ng keo k�t bông tích c�c nh� �� m�n b�t ��u t�ng trong ��m phá trong môi tr��ng n��c l� nh�t, khi mà �nh h��ng c�a n��c bi�n b�t ��u t�ng trong ��m phá. So sánh k�t qu� phân tích mùa m�a (b�ng 3.17) tr��c l� l�ch s� (11/1999) v�i mùa m�a sau l� l�ch s� (10/2000) (b�ng 3.18 ) nh�n th�y r�ng trên toàn ��m phá giá tr� trung bình Md gi�m �áng k� cùng v�i s� gi�m � khu v�c An Truy�n - Th�y Tú và C�u Hai. Trong khi �ó giá tr� Md l�i t�ng lên � Tam Giang và t�ng không nhi�u � c�n H�p Châu, Ba C�n vào mùa m�a 10/2000. Giá tr� Md trung bình trên toàn ��m phá và � các khu v�c c�ng � m�c ��c tr�ng cho b�t l�n, nh�ng giá tr� Md còn th�p hơn c� mùa khô tháng 7/1999. Trong khi �ó, Md � c�n H�p Châu và Ba C�n � m�c cát nh�, nh�ng cao nh�t qua t�t c� các l�n kh�o sát. Hi�n t��ng này có th� gi�i thích nh� sau: - Giá tr� Md � Tam Giang, c�n H�p Châu và Ba C�n t�ng do ch�u tác ��ng tr�c ti�p c�a dòng l� l�ch s� r�a trôi v�t li�u m�n và tích t� h�t thô hơn. Sau l� l�ch s�, do c�a Hòa Duân m� m�t th�i gian, c�a Thu�n An ���c l� c�i t�o l�i �� thoát n��c t�t hơn và c�a T� Hi�n ���c m� tr� l�i. Nh� �ó, n�ng l��ng dòng � các khu v�c này m�nh hơn và quá trình b�i - xói ��n cân b�ng thô hóa tr�m tích m�t �áy.
  45. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 107 - Các khu v�c Th�y Tú và C�u Hai, tr�m tích có xu h��ng m�n hơn. K�t qu� m�n hóa m�t �áy c�a quá trình kéo dài t� cu�i mùa m�a l� tr��c, qua mùa khô sang ��u mùa m�a 2000. Bng 3.16. Thành ph�n �� h�t tr�m tích �áy t�i các v� trí khác nhau trong ��m phá mùa khô trư�c l� (7/1999) TT Tr"m > 0.05 < 0.05 Md (mm) So Sk (mm) (mm) 1 �i�n H�i 11.26 88.24 0.06 4.71 0.50 2 Qu�ng L�i 76.40 23.6 0.180 1.76 1.15 3 Qu�ng Phư�c 59.88 40.12 0.150 6.55 0.09 4 Qu�ng Thành 80.63 19.37 0.019 1.44 0.83 5 C�a S. Hư�ng 80.95 19.05 0.250 2.00 1.44 6 C�n H�p Châu 77.02 22.98 0.090 2.13 1.70 7 C�n Th� 84.98 15.02 0.080 1.73 0.75 8 Phú Nhu�n 89.89 10.11 0.170 1.65 1.14 9 Phú Xuân 31.22 68.78 0.020 4.89 0.38 10 Phú Xuân 5.11 94.89 0.007 6.12 0.49 11 Vinh Thanh 17.43 82.57 0.050 4.59 0.76 12 Vinh Hà 66.87 33.13 0.080 4.96 0.16 13 C�ng Quan 12.54 87.46 0.005 5.91 1.03 14 Ba C�n 49.30 50.70 0.050 6.32 0.40 15 Gi�a ��m C�u Hai 51.06 48.94 0.052 3.35 0.27 16 Vinh Hi�n 83.47 16.53 0.120 1.51 0.78 17 Tam Giang 57.04 42.96 0.089 3.62 0.64 18 An Truy�n - Th�y Tú 55.42 44.59 0.088 3.34 0.85 19 C�u Hai 47.50 52.61 0.053 4.63 0.51 20 Toàn ��m phá 53.32 46.72 0.077 3.86 0.667
  46. 108 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy Bng 3.17. Thành ph�n �� h�t tr�m tích �áy ��m phá mùa mưa trư�c l� (10/1999) TT Tr"m > 0.05 0.05 < 0.05 Md (mm) So Sk (mm) (mm) 1 �i�n H�i 2 19.08 80.92 0.020 2.170 0.951 2 Qu�ng Phư�c 4 43.02 56.98 0.035 4.166 1.268 3 C�a S. Hư�ng 12 65.63 34.37 0.052 2.788 0.399 4 C�n H�p Châu 15 87.58 12.42 0.160 1.711 1.071 5 Vinh Thanh 23 24.06 75.94 0.013 3.621 0.978 6 C�ng Quan 28 30.47 69.53 0.027 2.209 1.002 7 Ba C�n 29 80.70 19.30 0.116 1.623 0.734 8 Vinh Hi�n 40 70.08 29.92 0.065 1.606 0.733 9 Khu v�c Tam Giang 31.05 68.95 0.0425 3.168 1.110 10 Khu v�c An Truy�n - Th�y Tú 59.09 40.91 0.0570 2.710 0.816 11 Khu v�c C�u Hai 61.42 39.58 0.0690 1.810 0.823 12 Toàn ��m phá 50.19 49.81 0.0562 2.563 0.916
  47. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 109 Bng 3.19. So sánh các y�u t� c�p h�t (%) và Md (mm) trong tr�m tích �áy ��m phá mùa mưa và mùa khô trư�c l� n�m 1999 TT 0a @iEm Toàn @1m Tam An C1u Hai CXn Ba phá Giang Truyn - HIp CXn YUu t/ Thu_ Tú Châu 1 C�p h�t (%) 7/1999 53.32 57.04 55.42 47.50 47.12 49.30 >0.05mm 10/1999 57.00 20.65 62.57 87.78 85.42 77.27 2 Md (mm) 7/1999 0.077 0.089 0.088 0.534 0.090 0.050 10/1999 0.094 0.007 0.133 0.142 0.156 0.120 Bng 3.20. So sánh các y�u t� c�p h�t (%) và Md (mm) trong tr�m tích �áy ��m phá mùa mưa trư�c l� (1999) và mùa mưa sau l� n�m (2000) TT 0a @iEm Toàn @1m Tam An Truyn - C1u CXn HIp Ba phá Giang Thu_ Tú Hai Châu CXn YUu t/ 1 C�p h�t 10/1999 57.00 20.65 62.58 87.78 85.42 77.27 (%) >0.05mm 10/2000 50.91 31.05 59.09 60.42 87.58 80.70 2 Md (mm) 10/1999 0.094 0.007 0.133 0.142 0.156 0.102 10/2000 0.0562 0.0425 0.057 0.069 0.160 0.116 So sánh bi�n ��ng mùa khô (7/1999) và mùa m�a (10/1999) và sau l� l�ch s� (10/2000), bi�n ��ng �� �m không l�n nh� giá tr� Md và t� l� c�p h�t > 0,05 mm. So sánh mùa m�a v�i mùa khô n�m 1999, �� �m toàn ��m phá t�ng không l�n, trong �ó có t�ng �áng k� � An Truy�n - Th�y Tú và gi�m � C�u Hai. �� �m g�n �n ��nh � c�n H�p Châu và gi�m �áng k� � Ba C�n. � C�u Hai, H�p Châu, Ba C�n có s� phù h�p gi�a �� �m và t�ng Md. � Th�y Tú và Tam Giang, �� �m t�ng trong khi Md c�ng t�ng có l� do quá trình tái l�ng ��ng tích c�c (b�ng 3.19 và b�ng 3.20). So sánh mùa m�a tr��c l� l�ch s� (10/1999) và m�a m�a sau l� l�ch s� (10/2000) th�y r�ng �� �m toàn ��m phá có xu h��ng gi�m, trong �ó gi�m m�nh � Th�y Tú, C�u Hai, gi�m r�t ít � H�p Châu, Ba C�n. Riêng Tam Giang có �� �m t�ng m�nh. Xu h��ng gi�m �� �m cùng v�i gi�m giá tr� Md khó gi�i thích. Có l� nơi �� �m bi�n ��ng m�nh do v�t li�u m�n và kh� n�ng tái b�i, tái xói m�nh.
  48. 110 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy IV. C I%M THZY NG LC 1. Các y@u tJ \nh h]ng -@n ch@ -9 thu^ -9ng l;c -Am phá 1.1. ��a hình a. ��c �i�m lưu v�c L�u v�c c�a các sông �� vào H� ��m phá Tam Giang – C�u Hai có ��a hình ph�c t�p và t�ơng ph�n cao, g�m 4 vùng n�i ti�p t� l�c ��a ra bi�n có �� cao và �� d�c gi�m d�n: vùng núi cao trên 250m ��n 1.400m, �� d�c 4,5%; vùng ��i cao 25 - 250m, �� d�c trung bình 1,1%; vùng ��ng b�ng tho�i, �� d�c trung bình 0,1%; T�ng di�n tích l�u v�c c�a các sông �� vào ��m phá g�n 4.000 km2, trong �ó sông H�ơng g�m 3 nhánh T� Tr�ch, H�u Tr�ch và sông B� g�n 3.000 km2, sông Ô Lâu: 300 km2, sông ��i Giang: 180 km2, sông Nông: 66 km2, sông C�u Hai: 50 km2. M�t �� sông trên l�u v�c kho�ng 0,1km dài/km2 và phân b� khá ��u. Sông H�ơng có m�t �� 0,75 km/km2 l�u v�c, �� d�c ph� bi�n 11 - 12%. Vùng bi�n ven b� t�i �� sâu 30m r�ng trung bình 17 km và không có ��o ch�n (�� Nam và nnk, 2004). b. V� trí, hình thái và c�u trúc, �� sâu v�c nư�c ��m phá ��m phá Tam Giang – C�u Hai dài 68 km, r�ng 0.5 - 9 km, di�n tích 21.600 ha, �� sâu trung bình 1,5 - 2m, h�p và kéo dài g�n d�c b� t�nh TT – Hu�, h��ng tây b�c - �ông nam. V� phía ��t li�n, nó ti�p giáp v�i d�i ��ng b�ng h�p, cao 2 - 4m và sát ��m phá cao 0.5 - 2,0m, th��ng b� ng�p khi có l� l�n. ��m phá có nhi�u sông nh� �� vào nh� Ô Lâu, H�ơng, Tru�i, ��i Giang. ��m phá ng�n cách v�i bi�n b�ng m�t d�i c�n cát cao 5 – 20m, b� chia c�t b�i hai c�a bi�n n�m cách nhau 40 km. Thông qua các c�a, x�y ra các quá trình trao ��i n��c, v�t ch�t và n�ng l��ng gi�a ��m phá và bi�n. C�a Thu�n An, ���c m� r�ng 700m sau tr�n l� 11/1999, di�n tích m�t c�t ��t 6.200 m2 (s� li�u �o 5/2000) và c�a Hòa Duân m� trong tr�n l� 11/1999 có di�n tích ��t b�ng 1/3 c�a Thu�n An. Trên 2 c�a này nơi sâu nh�t ��u có �� sâu t� 13m ��n 15m nh�ng l�i nông d�n ra phía bi�n. ��c bi�t � c�a Thu�n An có bãi cát ng�m ch�n ngang làm h�n ch� kh� n�ng thoát n��c và giao thông th�y. C�a T� Hi�n sau tr�n l� 11/1999 ���c m� r�ng 600m và �� sâu kho�ng 4 - 8m. 1.2. Khí h�u Khí h�u vùng bi�n Th�a Thiên - Hu� cơ b�n mang tính nhi�t ��i gió mùa, nh�ng còn ch�u �nh h��ng c�a �i�u ki�n ��c thù ��a hình ��a ph�ơng, nên mang nh�ng nét riêng c�a m�t vùng khí h�u nhi�t ��i gió mùa có m�t mùa hè khô nóng và mùa m�a mu�n (�� Nam và nnk, 2004). a. Các y�u t� ��c trưng: b�c x�, lư�ng b�c h�i, mưa, gió và bão B�c x� t�ng c�ng trung bình 135 kCal/cm2/n�m, cao hơn so v�i trung bình c� n��c (100 kCal/cm2/n�m) và b�ng kho�ng 60 - 70% l��ng b�c x� lý t��ng, thu�c lo�i cao � vùng Trung B�, l�n nh�t vào tháng 5 và 7, nh� nh�t vào tháng 12 v�i chênh l�ch kho�ng 10 kCal/cm2. Cán cân b�c x� quanh n�m d�ơng và tr� s� khá cao, trung bình trên 80 kCal/cm2/n�m.
  49. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 111 Nhi�t �� không khí trung bình n�m ��t 25oC, trung bình mùa hè 26 - 29oC, mùa �ông 18 - 21oC. L��ng bay hơi c�a khu v�c cao, ��t 919 mm/n�m, cao vào các tháng mùa khô (tháng 5 - tháng 8), ��t trên 100 mm/tháng. �ây c�ng là th�i kì �� �m t�ơng ��i nh� nh�t trong n�m, ch� 72 - 79%. L��ng bay hơi cao vào mùa khô góp ph�n làm gi�m ngu�n n��c ng�t và t�ng �� m�n c�a ��m phá. T� tháng 10 ��n tháng 3 n�m sau là th�i kì mùa m�a, nhi�t �� gi�m nên l��ng bay hơi d��i 50mm/tháng (b�ng 3.21). Bng 3.21. Lư�ng bay h�i trung bình (mm) Tháng Nam 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 39 37 51 71 105 125 143 118 74 53 45 58 919 Mùa m�a ng�n, t� tháng 9 ��n tháng 12, nh�ng l��ng m�a trung bình n�m 2.744 mm, vào lo�i l�n nh�t ven bi�n Vi�t Nam (trung bình c� n��c 1.900 mm). ��c bi�t, � B�ch Mã l��ng m�a trung bình trên 3.200 mm/n�m. M�a l�n nh�ng phân b� r�t không ��u gi�a các n�m và gi�a các tháng trong n�m. Hơn 60 n�m g�n �ây, l��ng m�a n�m bi�n ��ng r�t m�nh quanh giá tr� trung bình 2.744 mm (b�ng 3.22). Nhi�u n�m m�a ��t trên 3.500 mm (1956, 1969, 1978, 1981), ��c bi�t n�m 1930 ��t t�i 4.349 mm. Trong khi, có nh�ng n�m ch� x�p x� 2.000 mm (1931, 1933, 1954, 1959, 1968, 1972, 1987, 1988). Nh� v�y, m�c chênh l�ch gi�a các n�m có th� t�i 2.438 mm. Trong n�m, ch� trong 4 tháng mùa m�a �ã chi�m 78% l��ng m�a c� n�m, r�t d� gây ng�p l�t, nh�ng l�i h�n hán thi�u n��c trong mùa khô. Bi�n trình n�m (b�ng 3.22) c�a l��ng m�a trung bình có hai c�c ��i: chính vào tháng 10 (740 mm) và ph� vào tháng 6 (126 mm); c�c ti�u vào tháng 3 ho�c tháng 4 (50 mm). Bng 3.22. Lư�ng mưa trung bình (mm) t�i Phú Bài Tháng Nam 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 150 76 50 50 83 126 108 101 430 740 559 271 2.744 K�t qu� phân tích ph� l��ng m�a tháng nhi�u n�m (1927 - 1988) cho th�y bi�n ��ng ph�c t�p c�a l��ng m�a th� hi�n khá rõ nh�ng chu k� ng�n nh� mùa, n�a n�m, m�t n�m và nh�ng chu k� dài g�n 2 n�m và 10 n�m. Gió, bão: khu v�c ch�u s� chi ph�i c�a h� th�ng gió mùa �ã b� phân hoá sâu s�c c� v� h��ng và t�c �� gió do �nh h��ng c�a v� trí và ��a hình khu v�c. V� mùa hè, xu�t hi�n gió �ông y�u, t�c �� trung bình 1 - 1,5 m/s, trong khi �ó � ngoài khơi gió h��ng tây nam chi�m �u th� (56%) v�i t�c �� gió 1 - 7 m/s chi�m hơn 50%. Vào các tháng chuy�n ti�p và mùa hè t�n su�t l�ng gió cao, ��t 30%. V� mùa �ông, do ��a hình ven b� thay ��i nên th��ng th�y gió b�c và tây b�c là ch� y�u, t�n su�t 30%, t�c �� trung bình 1,6 - 3,0 m/s, trong nh�ng ��t gió m�nh có th� lên t�i 17 - 18 m/s. T�i khu v�c Thu�n An, s� li�u quan tr�c n�m 1988 cho th�y gió �ông b�c và
  50. 112 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy �ông chi�m �u th� tuy�t ��i trong tháng 2 v�i t�n su�t c� hai h��ng kho�ng 80%, trong tháng 3 gió tây b�c phát tri�n chi�m t�n su�t 42%, (Hình 3.17; 3.18; 3.19). �nh h��ng c�a gió c�ng có vai trò �áng k� ��i v�i sóng và dòng ch�y b� m�t trong ��m phá, góp ph�n vào vi�c v�n chuy�n và trao ��i n��c trong ��m phá. Bão � khu v�c TT - Hu� th��ng b�t ��u t� tháng 5, 6 và k�t thúc vào tháng 11. Nh�ng tháng hay x�y ra bão nh�t là tháng 9 và 10, chi�m t�ng c�ng 64%. Trong 100 n�m qua, có 493 cơn bão và áp th�p nhi�t ��i �� b� vào ven b� n��c ta thì riêng vùng Bình - Tr� – Thiên ch�u 87 cơn, chi�m 18%. T�n su�t các n�m có 1 cơn bão là 32%, 2 cơn là 12%, 3 cơn là 4%, 4 cơn là 3%. Trong giai �o�n 1954 - 1995, trung bình m�i n�m có 0,41 cơn bão �� b� vào vùng bi�n TT - Hu�. Bão �� b� vào khu v�c th��ng là v�a và nh�, t�c �� gió m�nh nh�t trên 20 m/s, t�i ��ng H�i �o ���c 38m/s, t�i C�a Tùng 40 m/s. Khi bão �� b�, có m�a l�n kèm theo. Hình 3.17. Hoa gió tr�m Thu�n An (tháng 2/1988) Theo Nguy�n Vi�t (2008), bão và áp th�p nhi�t ��i là nh�ng thiên tai xu�t hi�n � Th�a Thiên - Hu� không nhi�u, trung bình hàng n�m ch� 0,6 cơn nh�ng gây ra h�u qu� nghiêm tr�ng ph�i m�t nhi�u n�m m�i kh�c ph�c ���c. Trong chu�i s� li�u l�ch s� �ã ghi nh�n nh�ng tr�n bão l�n sau �ây: Ngày 19/11/1904 m�t cơn bão m�nh �ã tràn qua kinh thành Hu� làm s�p 4 nh�p c�u Tràng Ti�n, làm �� 22.027 ngôi nhà, 529 tàu thuy�n b� ��m, 724 ng��i ch�t. Bão CECIL �� b� vào V�nh Linh (Qu�ng Tr�) ngày 16/10/1985 v�i s�c gió c�p 13 �ã gây thi�t h�i cho hai t�nh Qu�ng Tr�, Th�a Thiên - Hu�. Nó �ã làm hai t�nh �� 214.000 ngôi nhà, 2000 phòng h�c, 200 cơ s� y t�, 600 c�t �i�n cao th�, hàng nghìn tàu thuy�n b� ��m, 840 ng��i b� ch�t, 100 ng��i m�t tích, 200 ng��i b� th�ơng. �ây là cơn bão trong 100 n�m m�i x�y ra m�t l�n. Ngày 18/10/1990 m�t cơn bão có tên là ED �ã �nh h��ng ��n Th�a Thiên - Hu� v�i t�c �� gió 100km/gi� �ã làm 18 ng��i ch�t và thi�t h�i tài s�n 56,540 t� ��ng. Bão Yangsane �� b� vào �à N�ng ngày 1/10/2006 gây ra gió c�p 10, 11 � các huy�n phía nam Th�a Thiên - Hu� và ng�p l�t trên toàn t�nh
  51. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 113 v�i t�ng thi�t h�i lên t�i 2.910 t� ��ng và 10 ng��i ch�t. T� 1952 ��n 2005 (54 n�m) �ã có 32 cơn bão và ATN� �nh h��ng ��n Th�a Thiên - Hu�, trong �ó có 5 cơn bão m�nh và r�t m�nh chi�m t� l� 9,4%, g�m có bão ngày 30/10/1952 vào Hu� s�c gió c�p 12 (122km/gi�), bão BABS ngày 16/9/1962: c�p12 (118km/gi�), bão TILDA ngày 22/9/1962 c�p 13 (137km/gi�), bão PATSY ngày 15/10/1973 c�p 11 (104km/gi�) và bão CECIL ngày 16/10/1985 c�p 11 (104km/gi�). Hình 3.18. Hoa gió tr�m Thu�n An (tháng 3/1988) Hình 3.19. Hoa gió tr�m Thu�n An (tháng 4/1988)
  52. 114 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
  53. Ch ng III. ��ng l�c h� ��m phá 115 b. Quan h� gi�a lư�ng mưa và b�c h�i, gió, bão Cân b�ng l��ng m�a và bay hơi ��t 1.825 mm/n�m. T�ơng quan gi�a l��ng bay hơi và l��ng m�a ���c bi�u di�n qua t� s� khô h�n (b�ng 3.23 ). Khu v�c có ch� s� khô h�n th�p, c� n�m ��t 0.33, nh� nh�t vào tháng 9 và 10 (0.07 - 0.08) là th�i k� l��ng m�a l�n nh�t trong n�m, l�n nh�t ��t 1.42 vào tháng 4 là tháng có l��ng m�a nh� nh�t trong n�m. Bng 3.23. Ch� s� khô h�n Tháng Nam 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 0.26 0.49 1.02 1.42 1.27 0.99 1.32 1.17 0.17 0.07 0.08 0.21 0.33 Mùa m�a khu v�c trùng v�i th�i k� b�t ��u và t�ng c��ng c�a gió mùa �ông b�c � phía b�c và mùa bão � khu v�c Trung và Nam Trung B�. L��ng m�a t�ng r�t cao trong các tháng 9, 10 và 11 (t�ng l��ng 3 tháng 1.729 mm), trùng v�i th�i k� gió mùa �ông b�c ho�t ��ng m�nh (gió tây b�c t�c �� 1.5 - 3.1 m/s � ven b�; gió b�c - tây b�c t�c �� 3.6 - 8.4 m/s ngoài khơi) và t�n su�t xu�t hi�n bão l�n nh�t trong n�m (tháng 9, 10 có t�ng t�n xu�t 64%). Tháng 10, 11 c�ng là th�i k� xu�t hi�n l� chính v� trên các sông. H�u qu� là m�c n��c ��m phá dâng cao nhanh chóng. Ng��c l�i, trong mùa khô, l��ng m�a r�t th�p, m�c n��c và l��ng ch�y sông nh�, lòng sông th�p hơn m�c n��c bi�n nên tri�u truy�n sâu vào trong n�i ��a gây nhi�m m�n ngu�n n��c. H�n và m�n là hai ��c tr�ng cơ b�n c�a ngu�n n��c khu v�c trong mùa này. 1.3. Dòng ch�y sông vào ��m phá a. T�ng lưu lư�ng ch�y và phân b� theo không gian, th�i gian L��ng ch�y c�a các sông vào ��m phá khá d�i dào nh�ng phân b� không ��u theo c� không gian và th�i gian, ch� y�u t�p trung trong tháng 9 - 12, chi�m 70 - 75% ch�y n�m. ��c bi�t, m�i tháng có l� chính v� 10 và 11, l��ng ch�y chi�m 25 -30% t�ng l��ng n�m. T�ng l��ng ch�y các sông vào ��m phá kho�ng g�n 6km3/n�m ���c cung c�p b�i 3 h� th�ng sông chính là sông Ô Lâu, sông H�ơng và ��i Giang. Sông H�ơng có 3 nhánh là T� Tr�ch, H�u Tr�ch và sông B� có l�u l��ng bình quân n�m l�n l��t 50.3 m3/s, 37.6 m3/s, 45.3 m3/s; t�ng l��ng ch�y n�m t�ơng �ng là 1.58 km3, 1.18 km3 và 1.42 km3. Các sông khác có l�u l��ng nh� hơn, g�m sông Ô Lâu: 0.545 km3/n�m, sông Tru�i: 0.229 km3/n�m, sông Nông: 0.112 km3/n�m. Hàng n�m các sông ��a ra kh�i l�c ��a l��ng bùn cát kho�ng 620.070 t�n. b. M�c nư�c trên sông M�c n��c trên các sông �� vào ��m phá ch�u �nh h��ng c�a tri�u truy�n qua các c�a k� c�n và l��ng n��c t� th��ng ngu�n. Do ��a hình b�ng ph�ng, cao �� lòng sông phía h� l�u th�p hơn m�c n��c bi�n nên hi�u �ng c�a dao ��ng tri�u t� bi�n có th� truy�n sâu vào trong sông. � c�a sông �� vào ��m phá, trong n�m m�c n��c ��nh tri�u
  54. 116 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy và chân tri�u có 2 c�c tr�: c�c ti�u vào các tháng 4, 7, 8; c�c ��i vào các tháng 5, 6 và 10, 11. M�c n��c ��nh tri�u mùa ki�t � tr�m Phú �c (sông B�) và Kim Long (sông H�ơng) ch� y�u ph� thu�c vào m�c n��c tri�u bi�n, còn m�c n��c chân tri�u có xu th� ph� thu�c vào l��ng n��c � th��ng l�u �� v�. Bi�n trình ��c tr�ng m�c n��c t�i các tr�m trên sông H�ơng và Ô Lâu ���c trình bày trong (b�ng 3.24 và 3.25). Bng 3.24. M�c nư�c ��c trưng nhi�u n�m tr�m Kim Long, sông Hư�ng (cm) Tháng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Hmax 60 48 39 33 41 300 371 50 328 483 404 101 Hmin -35 -37 -45 -41 -48 -45 -49 -45 -47 -16 -18 -22 Bng 3.25. M�c nư�c ��c trưng nhi�u n�m tr�m Vân Trình, sông Ô Lâu (cm) Tháng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Hmax 31 09 11 10 35 51 10 33 118 91 99 54 Hmin -32 -40 -44 -38 -38 -35 -44 -39 -22 09 09 -10 Hbq 07 -08 -04 -04 -01 02 -08 -09 47 47 43 29 c. ��c �i�m l� trên lưu v�c Khu v�c có 2 k� l� trong n�m, l� ti�u mãn th��ng xu�t hi�n vào tháng 5, 6 và l� chính v� th��ng vào tháng 10, 11 và có khi xu�t hi�n l� s�m vào cu�i tháng 8 ho�c ��u tháng 9. Do l��ng m�a l�n t�p trung vào mùa m�a ng�n, vùng ��ng b�ng nh� h�p so v�i di�n tích l�u v�c, vùng núi d�c, có di�n tích l�u v�c l�n, t�ng ph� th�c v�t nghèo, kh� n�ng �i�u ti�t dòng ch�y kém, nên hàng n�m th��ng xuyên có l� l�t. C��ng �� l� khác nhau nh�ng h�u nh� n�m nào c�ng có l�, có n�m xu�t hi�n 5 tr�n l� (1990). Trong 50 n�m g�n �ây, trên sông H�ơng �ã xu�t hi�n 7 tr�n l� l�n. ch� �� l� ti�u mãn và l� s�m th��ng có m�c n��c không cao, l�u l��ng không l�n nh�ng l�i gây thi�t h�i �áng k� cho s�n xu�t nông nghi�p. Ng��c l�i, l�u l��ng l� chính v� r�t l�n, �ã ��t t�i 12.500m3/s t�i Hu� và 4.000 m3/s t�i Bình �i�n trên sông H�ơng n�m 1953. M�c n��c l� trên các sông khá cao, ��t 4.5 - 5.5m t�i Kim Long (sông H�ơng) và g�n 9m t�i C� Bi (sông B�) trong các tr�n l� l�n. Mô-�un dòng ch�y bình quân n�m 50 l/s.km2. Mô-�un ��nh l� thu�c lo�i cao nh�t n��c ta, b�ng 2.370 - 7.000 l/s.km2. 1.4. H�i v�n a. Th�y tri�u và m�c nư�c Ch� �� th�y tri�u vùng bi�n ven b� Th�a Thiên - Hu� có s� bi�n ��i khá ph�c t�p. Th�y tri�u vùng ven b� c�a Thu�n An thu�c ki�u bán nh�t tri�u ��u, dao ��ng th�y tri�u nh� nh�t so v�i toàn d�i ven b� n��c ta. Biên �� dao ��ng ngày c�a m�c n��c t�i tr�m Thu�n An ch� kho�ng 35 - 50 cm. Xa d�n vùng c�a Thu�n An v� phía b�c và nam biên �� dao ��ng tri�u ��u t�ng d�n. � khu v�c c�a T� Hi�n biên �� tri�u l�n hơn, ��t 55 - 100 cm. Khu v�c phía nam Th�a Thiên - Hu�, thu� tri�u chuy�n sang bán nh�t tri�u không ��u, v�i 20 - 25 ngày bán nh�t tri�u/tháng và biên �� dao ��ng k� n��c c��ng kho�ng 80 cm.