Phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông (Phần 2)

Nội dung text: Phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông (Phần 2)

1. Ch−ơng V I H ệ t h ố n g c á c p h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g D ạ y - họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng là m ộ t ho ạ t độ ng q ua n tr ọ ng c ủ a v i ệ c d ạ y - họ c nó i c hung. Đâ y là m ộ t q uá tr ì nh s − p hạ m p hứ c tạ p , nhi ề u m ặ t đò i hỏ i gi á o v i ê n p hả i la o độ ng v ớ i nhi ề u c ô ng s ứ c . T uy nhi ê n, d ạ y họ c L ị c h s ử khô ng p hả i là v i ệ c "kể c huy ệ n q uá khứ ", nh− nhi ề u ng− ờ i q ua n ni ệ m khô ng đú ng. N ế u c hỉ là "kể c huy ệ n" thì d ễ thi ê n v ề v i ệ c tì m nhữ ng m ẩ u c huy ệ n ha y , "gi ậ t gâ n", kí c h thí c h s ự hứ ng thú c ủ a họ c s i nh. Có m ộ t thờ i kỳ , p h− ơ ng p há p kể c huy ệ n đ− ợ c xe m là p h− ơ ng p há p c hủ y ế u, c ó thể nó i là d uy nhấ t c ủ a v i ệ c d ạ y họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng. H ọ c s i nh the o q ua n ni ệ m nà y , c hỉ ghi nhớ s ự ki ệ n r ồ i nó i lạ i nhữ ng đi ề u đP thu nhậ n đ− ợ c . P h− ơ ng p há p d ạ y họ c L ị c h s ử p hi ế n d i ệ n ấ y đP đe m lạ i hậ u q uả xấ u c ho gi á o v i ê n v à họ c s i nh, tr − ớ c hế t v à c hủ y ế u là c hấ t l− ợ ng họ c tậ p gi ả m s ú t nghi ê m tr ọ ng : họ c s i nh khô ng nhớ đú ng s ự ki ệ n, c à ng khô ng hi ể u s ự ki ệ n, khô ng hứ ng thú họ c tậ p . Đó là m ộ t tr o ng nhữ ng nguy ê n nhâ n q ua n tr ọ ng là m c ho c hấ t l− ợ ng gi á o d ụ c lị c h s ử gi ả m s ú t. D o đó , v ấ n đề p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử c ũ ng nh− p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c nó i c hung p hả i đ− ợ c đề r a nghi ê n c ứ u v à thự c hi ệ n tr ê n c ơ s ở kho a họ c . Để họ c tậ p tố t v à v ậ n d ụ ng c ó kế t q uả , m ộ t m ặ t họ c s i nh p hả i nâ ng c a o tr ì nh độ lý luậ n c ủ a bộ m ô n, m ặ t khá c p hả i v ậ n d ụ ng v à o thự c tế . N h− v ậ y c ó thể tr á nh đ− ợ c ha i khuy ế t đi ể m : - Chỉ nó i lý thuy ế t c hung. - L à m the o ki nh nghi ệ m m à khô ng c ó lý luậ n c hỉ d ẫ n. Đâ y là m ộ t bà i họ c q ua n tr ọ ng nhấ t, tr ọ ng tâ m c ủ a c h− ơ ng tr ì nh p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử . N ó s ẽ c ung c ấ p c ho họ c s i nh nhữ ng c ơ s ở lý luậ n c hủ y ế u v à h− ớ ng d ẫ n thự c hà nh. I− K há i niệ m v ề " ph−ơ ng phá p dạ y - học" v à " ph−ơ ng phá p dạ y - học L ị ch s ử " 1. K h á i n i ệ m v ề " p h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c " Vấ n đề p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c nó i c hung, p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử nó i r i ê ng đP là c hủ đề c ủ a nhi ề u c uộ c tr a nh luậ n kho a họ c v à thự c ti ễ n. Đi ề u nà y là d o tí nh c ấ p thi ế t c ủ a v ấ n đề , nh− ng c ũ ng d o c h− a c ó đủ c ơ s ở kho a họ c v à thự c ti ễ n để lý gi ả i m ộ t c á c h hợ p lý , c ó hi ệ u q uả v ấ n đề p h− ơ ng p há p d ạ y họ c . Q ua nhi ề u c ô ng tr ì nh nghi ê n c ứ u v à c á c hộ i thả o kho a họ c , c hú ng ta thấ y nổ i lê n m ấ y khuy nh h− ớ ng c hí nh v ề p h− ơ ng p há p d ạ y họ c . K hô ng í t ng− ờ i p hủ nhậ n tí nh kho a họ c v à s ự c ầ n thi ế t c ủ a p h− ơ ng p há p . H ọ xe m p h− ơ ng p há p c hỉ đơ n thuầ n là kỹ nă ng, ki nh nghi ệ m c ủ a từ ng gi á o v i ê n. M ỗ i ng− ờ i d o khả nă ng "bẩ m s i nh" c ủ a m ì nh m à c ó p h− ơ ng p há p r i ê ng, đ− ợ c tí c h luỹ q ua thự c ti ễ n s − p hạ m . H ọ c c hỉ c ó thể "tr uy ề n nghề ", nó i ki nh nghi ệ m , c hứ khô ng nó i lý thuy ế t ( nghĩ a là "là m nh− tô i đP là m , đừ ng hỏ i v ì s a o p hả i là m nh− v ậ y ") . M ộ t s ố khá c lạ i c o i "p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c khô ng m a ng tí nh gi a i c ấ p , thờ i đạ i v à là kho tà ng ki nh nghi ệ m c hung c hứ khô ng p hả i c ủ a r i ê ng a i . Đó là tà i s ả n c ủ a m ọ i d â n tộ c , m ọ i thờ i đạ i "(1). N hữ ng q ua n ni ệ m nh− v ậ y s ẽ gâ y nhữ ng hậ u q uả khô ng tố t, khi c hú ng ta ho à nhậ p v à o khu v ự c , v à o c ộ ng đồ ng q uố c tế , tr a nh thủ v i ệ c tr a o đổ i v à họ c tậ p ki nh nghi ệ m c ủ a nhi ề u n− ớ c , c ó c hế độ c hí nh tr ị , xP hộ i khá c nha u. R õ r à ng, p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c khô ng p hả i đơ n thuầ n là v ấ n đề kỹ thuậ t, m à nó m a ng tí nh xP hộ i , gi a i c ấ p r õ r ệ t. P h− ơ ng p há p d ạ y - họ c luô n luô n gắ n v ớ i m ụ c đí c h gi á o d ụ c , thô ng q ua nộ i d ung để hì nh (1) N g u y ễ n P h − ơ n g , Ph−ơng pháp S ử họ c , S à i G ò n , 19 7 4 , t r . 15 8 . 37
2. thà nh m ộ t lớ p ng− ờ i tr ẻ , p hụ c v ụ s ự nghi ệ p c ủ a đấ t n− ớ c , d â n tộ c , q uê h− ơ ng. Vì v ậ y , m ỗ i thờ i đạ i , m ỗ i c hế độ c hí nh tr ị - xP hộ i đề u c ó "c hi ế n l− ợ c p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c " c ủ a m ì nh. "Chi ế n l− ợ c p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c là m ộ t bộ p hậ n c ủ a c hi ế n l− ợ c p há t tr i ể n nó i c hung, ba o gồ m ha i v ấ n đề c ơ bả n : đề xuấ t m ộ t hệ thố ng p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c c ó thể s ử d ụ ng hữ u hi ệ u tr o ng nhà tr − ờ ng v à bi ê n s o ạ n q uy tr ì nh s ử d ụ ng hợ p lý p h− ơ ng p há p đó ! "(2 ) Cá c nhà lý luậ n p h− ơ ng p há p d ạ y họ c nó i c hung, p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử nó i r i ê ng đP đề xuấ t v à thự c nghi ệ m nhi ề u hệ thố ng p h− ơ ng p há p . D ù c ó s ự khá c bi ệ t, s o ng c á c hệ thố ng p h− ơ ng p há p ấ y đề u xuấ t p há t từ nhữ ng c ơ s ở p h− ơ ng p há p luậ n c hung. a ) P h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c k h ô n g t á ch k h ỏ i q u á t r ì n h d ạ y - h ọ c Q uá tr ì nh d ạ y - họ c là m ộ t q uá tr ì nh nhậ n thứ c c hủ y ế u, là nhậ n thứ c q uy luậ t v ậ n độ ng v à tá c độ ng đế n nó . Cho nê n p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử p hả i là m s á ng tỏ v ề m ặ t lý thuy ế t v à thự c hà nh nhữ ng q uy luậ t c ủ a v i ệ c họ c tậ p ( nhậ n thứ c ) bộ m ô n. Q uy luậ t c ủ a q uá tr ì nh họ c tậ p lị c h s ử khô ng p hả i q uy luậ t c ủ a bả n thâ n hi ệ n thự c lị c h s ử . S o ng p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c p hù hợ p v ớ i q uá tr ì nh họ c tậ p ( nhậ n thứ c ) lị c h s ử s ẽ gi ú p c ho họ c s i nh nắ m đ− ợ c q uy luậ t v ậ n độ ng v à p há t tr i ể n c ủ a hi ệ n thự c lị c h s ử . Đi ề u nà y s ẽ khắ c p hụ c m ộ t s a i lầ m th− ờ ng gặ p là v i ệ c họ c tậ p lị c h s ử c ủ a họ c s i nh c hỉ m ớ i d ừ ng ở bi ế t s ự ki ệ n ( thậ m c hí khô ng c hí nh xá c , c ó nhi ề u nhầ m lẫ n) m à khô ng hi ể u lị c h s ử . Xé t c ho c ù ng, họ c lị c h s ử khô ng p hả i để bi ế t m à để hi ể u lị c h s ử , d ĩ nhi ê n p hả i bi ế t đú ng, bi ế t v ữ ng c hắ c m ớ i hi ể u s â u s ắ c . H ọ c tậ p lị c h s ử khô ng c hỉ để bi ế t q uá khứ m à c ò n hi ể u s â u s ắ c hi ệ n tạ i , đấ u tr a nh c ho v i ệ c thự c hi ệ n m ộ t xP hộ i v ă n m i nh, ti ế n bộ , gi à u m ạ nh. Vì v ậ y , p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử p hả i là m c ho họ c s i nh bi ế t nhữ ng s ự ki ệ n c ơ bả n c ủ a q uá khứ v à hi ể u s â u s ắ c lị c h s ử , the o q uy luậ t c ủ a s ự nhậ n thứ c lị c h s ử : "N hữ ng q uy luậ t khá c h q ua n m à c o n ng− ờ i nhậ n thứ c đ− ợ c , tạ o nê n m ặ t khá c h q ua n c ủ a p h− ơ ng p há p , c ò n nhữ ng thủ thuậ t tha o tá c nả y s i nh r a tr ê n c ơ s ở nhữ ng q uy luậ t đó m à c o n ng− ờ i s ử d ụ ng để nhậ n thứ c v à c ả i bi ế n c á c hi ệ n t− ợ ng, tạ o nê n m ặ t c hủ q ua n c ủ a p h− ơ ng p há p "(1). b ) P h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị ch s ử n ằ m t r o n g q u á t r ì n h d ạ y - h ọ c b ộ m ô n , c ó tuâ n thủ nhữ ng nguy ê n tắ c c ủ a v i ệ c d ạ y - họ c nó i c hung, s o ng p hả i tí nh đế n nhữ ng đặ c tr − ng c ủ a v i ệ c họ c tậ p lị c h s ử . Để xá c đị nh nhữ ng p h− ơ ng p há p thí c h hợ p : lị c h s ử đP xả y r a khô ng lặ p lạ i nh− c ũ ( c ó s ự "lặ p lạ i " tr ê n c ơ s ở "khô ng lặ p lạ i ") ng− ờ i họ c khô ng tr ự c ti ế p q ua n s á t s ự ki ệ n đP xả y r a ( tr ê n m ộ t m ứ c độ lớ n c ũ ng khô ng q ua n s á t đ− ọ c nhữ ng s ự ki ệ n đa ng xả y r a ) , khô ng thể ti ế n hà nh tr o ng p hò ng thí nghi ệ m để d i ễ n lạ i s ự ki ệ n q uá khứ ( tuy r ằ ng ở m ộ t p hạ m v i nhấ t đị nh, v ớ i tr ì nh độ p há t tr i ể n c ủ a kho a họ c kỹ thuậ t c ó thể ti ế n hà nh thí nghi ệ m để d ự ng lạ i d i ễ n bi ế n c ủ a s ự ki ệ n lị c h s ử tr o ng q uá khứ , để ki ể m tr a tí nh hi ệ n thự c c ủ a lị c h s ử v à tí nh c hí nh xá c c ủ a tà i li ệ u ghi c hé p . c) P h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị ch s ử đ − ợ c ch i p h ố i b ở i m ụ c t i ê u g i á o d ụ c v à g ắ n l i ề n v ớ i n ộ i d u n g d ạ y - h ọ c ( đ− ợ c thể hi ệ n ở c h− ơ ng tr ì nh, s á c h gi á o kho a , c á c lo ạ i tà i li ệ u họ c tậ p , tha m khả o khá c ) . K hô ng thể c ó p h− ơ ng p há p d ạ y họ c , gi á o d ụ c c hung c ho tấ t c ả c á c n− ớ c , bở i v ì m ỗ i n− ớ c , m ỗ i thờ i đạ i c ó m ụ c ti ê u v à nộ i d ung gi á o d ụ c khá c nha u, thậ m c hí đố i nghị c h nha u ( tuy r ằ ng gi ớ i gi á o d ụ c - lị c h s ử nhi ề u n− ớ c đP tì m hi ể u nhi ề u c á c h xí c h lạ i gầ n nha u để tr a o đổ i v ề q ua n ni ệ m , p h− ơ ng p há p nhậ n thứ c , p h− ơ ng p há p d ạ y họ c L ị c h s ử ) . P h− ơ ng p há p d ạ y - họ c tuỳ thuộ c ở m ụ c ti ê u gi á o d ụ c : "N ế u m ụ c đí c h c ủ a nhà tr − ờ ng là gi á o d ụ c nhữ ng ng− ờ i nô lệ c hỉ bi ế t p hụ c tù ng bọ n t− bả n thì s ẽ c ó p h− ơ ng p há p p hù hợ p v ớ i m ụ c đí c h gi á o d ụ c là là m s a o đà o tạ o nhữ ng ng− ờ i ngo a n ngo P n c hấ p hà nh, c à ng í t bi ế t độ c lậ p s uy nghĩ , p há n đo á n c à ng tố t. N ế u m ụ c đí c h c ủ a nhà tr − ờ ng là đà o tạ o nhữ ng ng− ờ i xâ y d ự ng c hủ nghĩ a xP hộ i c ó ý thứ c thì p h− ơ ng p há p gi á o d ụ c s ẽ (2 ) T h á i D u y T u y ê n , T ì m hi ể u c hi ế n l −ợ c phát t r i ể n ph−ơng pháp d ạ y họ c phổ t hô ng, T ạ p c h í N g h i ê n c ứ u G i á o d ụ c , s ố 1-19 9 1. t r . 9 . (1) N g u y ễ n N g ọ c Q u a n g , L ý l u ậ n d ạ y - họ c đ ạ i c −ơng, t ậ p 2 , T r − ờ n g C á n b ộ q u ả n l ý G i á o d ụ c T r u n g − ơ n g I , 19 8 9 . t r . 12 . 38
3. ho à n to à n khá c , m ọ i thà nh tự u kho a họ c s ẽ đ− ợ c s ử d ụ ng để gi á o d ụ c c ho họ c s i nh bi ế t độ c lậ p s uy nghĩ , hà nh độ ng tậ p thể v à c ó tổ c hứ c , nhậ n thứ c r õ kế t q uả ho ạ t độ ng c ủ a m ì nh, p há t tr i ể n c a o nhấ t ti nh thầ n c hủ độ ng c ủ a c á c e m "(1). P h− ơ ng p há p d ạ y - họ c gắ n v ớ i m ụ c ti ê u gi á o d ụ c , nộ i d ung kho a họ c , đó là nguy ê n tắ c c ầ n tuâ n thủ , nhấ t là tr o ng đi ề u ki ệ n ngà y na y khi c hú ng ta ho à nhậ p v à o c ộ ng đồ ng q uố c tế , họ c tậ p ki nh nghi ệ m c á c n− ớ c khá c , s o ng khô ng thể đá nh m ấ t đị nh h− ớ ng c hí nh tr ị c ủ a nề n gi á o d ụ c c hú ng ta . d ) T í n h đ ị n h h − ớ n g ch í n h t r ị c ủ a p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử thể hi ệ n ở v i ệ c lấ y c hủ nghĩ a M á c -L ê ni n, t− t− ở ng H ồ Chí M i nh v à q ua n đi ể m đ− ờ ng lố i gi á o d ụ c c ủ a Đả ng là m c ơ s ở p h− ơ ng p há p luậ n kho a họ c . e ) K ế t h ợ p l ý l u ậ n v ớ i t h ự c t i ễ n là m ộ t nộ i d ung tr o ng nguy ê n lý gi á o d ụ c c ủ a Đả ng, c ầ n q uá n tr i ệ t tr o ng p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c nó i c hung, p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử nó i r i ê ng. g ) P h á t h u y t í n h t í ch cự c củ a h ọ c s i n h tr o ng q uá tr ì nh họ c tậ p là m ộ t y ê u c ầ u p hả i thể hi ệ n tr o ng p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c . 2 . T ừ n h ữ n g c ơ s ở p h − ơ n g p h á p l u ậ n c ơ b ả n n ê u t r ê n , c ầ n x á c đ ị n h m ộ t c á c h k h o a h ọ c : t h ế n à o l à p h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị c h s ử ? Có nhi ề u đị nh nghĩ a v à c á c h p hâ n lo ạ i khá c nha u v ề p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử . Về c ơ bả n, c á c nhà gi á o d ụ c lị c h s ử hi ể u r ằ ng : P h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử là c o n đ− ờ ng, c á c h thứ c ho ạ t độ ng c ủ a thầ y v à tr ò tr o ng m ộ t q uá tr ì nh thố ng nhấ t v i ệ c gi ả ng d ạ y ( gi á o v i ê n) v à họ c tậ p ( nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh) , nhằ m tr uy ề n thụ v à ti ế p thu ki ế n thứ c lị c h s ử ( v ề s ự ki ệ n, lý thuy ế t v à thự c hà nh) . T r o ng q uá tr ì nh nà y , gi á o v i ê n là ng− ờ i tổ c hứ c , lP nh đạ o , h− ớ ng d ẫ n q uá tr ì nh họ c tậ p c ủ a họ c s i nh v à họ c s i nh p hả i gi ữ v à i tr ò c hủ thể . P h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử khô ng c hỉ là m ộ t p h− ơ ng p há p đơ n nhấ t, m à ba o gồ m m ộ t hệ thố ng c á c p h− ơ ng p há p c ó q ua n hệ c hặ t c hẽ , tá c độ ng, hỗ tr ợ nha u tr o ng q uá tr ì nh d ạ y - họ c . Có nhi ề u q ua n ni ệ m khá c nha u v ề hệ thố ng p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử ( khô ng kể nhữ ng q ua n ni ệ m m a ng tí nh c hấ t ki nh nghi ệ m c hủ nghĩ a , c h− a c ó c ơ s ở kho a họ c v ữ ng c hắ c ) . Vi ệ c p hâ n lo ạ i c á c p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c , tr o ng m ố i q ua n hệ c hặ t c hẽ v ớ i nha u, xuấ t p há t từ nhữ ng c ơ s ở c hủ y ế u. - Q uá tr ì nh nhậ n thứ c hợ p q uy luậ t tr o ng họ c tậ p lị c h s ử . - P h− ơ ng p há p d ạ y họ c L ị c h s ử là m ộ t hệ thố ng c á c p h− ơ ng p há p c ó q ua n hệ c hặ t c hẽ v ớ i nha u khi s ử d ụ ng. T uỳ nộ i d ung, y ê u c ầ u d ạ y họ c , c á c s ự ki ệ n, nhâ n v ậ t m à xá c đị nh p h− ơ ng p há p nà o là tr ung tâ m , kế t hợ p v ớ i c á c p h− ơ ng p há p khá c . M ỗ i p h− ơ ng p há p lạ i đ− ợ c thự c hi ệ n thô ng q ua nhi ề u p h− ơ ng p há p nhỏ , c ụ thể hơ n. - Đặ c tr − ng c ủ a v i ệ c nhậ n thứ c tr o ng họ c tậ p lị c h s ử . T ừ c ơ s ở ấ y , c á c nhà gi á o d ụ c - lị c h s ử p hâ n r a c á c lo ạ i p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng nh− s a u : a ) P h − ơ n g p h á p t h ô n g t i n - t á i h i ệ n l ị ch s ử D o đặ c tr − ng c ủ a bộ m ô n L ị c h s ử , họ c s i nh khô ng thể "tr ự c q ua n s i nh độ ng" hi ệ n thự c q uá khứ . S o ng c ũ ng nh− v i ệ c họ c tậ p ở c á c m ô n họ c khá c , họ c tậ p lị c h s ử tr − ớ c hế t p hả i c ung c ấ p ki ế n thứ c c ơ bả n đủ để tạ o c ho họ c s i nh m ộ t bi ể u t− ợ ng c hí nh xá c , c ó hì nh ả nh v ề q uá khứ . Cá c e m p hả i "tá i tạ o tr o ng t− ở ng t− ợ ng" nhữ ng hì nh ả nh c hí nh xá c v ề nhữ ng s ự ki ệ n đP xả y r a , tr á nh v i ệ c "hi ệ n đạ i ho á " lị c h s ử . Để thự c hi ệ n p h− ơ ng p há p nà y , gi á o v i ê n s ử d ụ ng c á c p h− ơ ng p há p d ạ y họ c c ụ thể nh− m i ê u tả , t− ờ ng thuậ t ( bằ ng lờ i ha y v i ế t) , v ớ i c á c p h− ơ ng ti ệ n nh− lờ i nó i , đồ d ù ng tr ự c q ua n, p h− ơ ng ti ệ n kỹ thuậ t hi ệ n đạ i , tà i li ệ u, thự c tế (1) N . K . C r ú p x k a i a , B ú t k ý v ề ph−ơng pháp, t r o n g c u ố n s á c h "T r ê n nhữ ng c o n đ −ờ ng d ẫ n t ớ i nhà t r −ờ ng m ớ i ", N X B G i á o d ụ c , M . , 19 3 2 , t r . 5 4 , (t i ế n g N g a ). 39
4. b ) P h − ơ n g p h á p n h ậ n t h ứ c l ị ch s ử Vi ệ c họ c tậ p lị c h s ử khô ng c hỉ d ừ ng ở v i ệ c tạ o bi ể u t− ợ ng, khô i p hụ c lạ i hì nh ả nh q uá khứ m à đi ề u q ua n tr ọ ng là nhậ n thứ c đú ng bả n c hấ t s ự ki ệ n ( q ua p hâ n tí c h ) ti ế n tớ i hì nh thà nh khá i ni ệ m r ú t r a c á c q uy luậ t, bà i họ c lị c h s ử v ậ n d ụ ng v à o thự c ti ễ n ( họ c tậ p v à đờ i s ố ng) . c) P h − ơ n g p h á p t ì m t ò i , n g h i ê n cứ u H ọ c s i nh p hổ thô ng khô ng c hỉ ti ế p thu ( bằ ng ta i ) , ghi c hé p ( bằ ng ta y ) r ồ i thể hi ệ n kế t q uả họ c tậ p ( bằ ng nó i lạ i nhữ ng đi ề u đP thu nhậ n q ua lờ i gi ả ng c ủ a gi á o v i ê n ha y đọ c tr o ng s á c h) m à p hả i tí c h c ự c , c hủ độ ng tr o ng họ c tậ p , bi ế n ki ế n thứ c đP họ c thà nh ki ế n thứ c c ủ a m ì nh ( từ q uá tr ì nh "đ− ợ c đà o tạ o " thà nh q uá tr ì nh "tự đà o tạ o ". M uố n thế , p h− ơ ng p há p d ạ y họ c L ị c h s ử p hả i là m c ho họ c s i nh c ó hứ ng thú v à khả nă ng "đặ t v ấ n đề ", tì m c á c h "gi ả i q uy ế t v ấ n đề ", c ô ng v i ệ c nà y ti ế n hà nh từ hì nh thứ c thấ p đế n hì nh thứ c c a o ( tì m tò i nhữ ng đi ề u m ớ i tr o ng họ c tậ p , tậ p d − ợ t, b− ớ c đầ u nghi ê n c ứ u, q ua c á c bà i tậ p , thự c hà nh, thu thậ p tà i li ệ u, bi ê n s o ạ n ) . H ệ thố ng p h− ơ ng p há p nà y đ− ợ c thự c hi ệ n thô ng q ua nhi ề u p h− ơ ng p há p , bi ệ n p há p , c á c h d ạ y họ c c ụ thể , c hủ y ế u là tr ì nh bà y m i ệ ng, s ử d ụ ng đồ tr ự c q ua n ( v à c á c p h− ơ ng ti ệ n d ạ y họ c hi ệ n đạ i nh− v i d e o , c hi ế u bó ng ) s ử d ụ ng s á c h gi á o kho a v à c á c tà i li ệ u họ c tậ p khá c , c á c p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử đ− ợ c thự c hi ệ n ở c á c hì nh thứ c d ạ y - họ c ( nộ i kho á v à c á c ho ạ t độ ng ngo ạ i kho á ) . Về c á c c o n đ− ờ ng, bi ệ n p há p s − p hạ m để thự c hi ệ n hệ thố ng p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng, c ầ n ti ế n hà nh c á c v ấ n đề c hủ y ế u s a u : - T r ì nh bà y m i ệ ng ; - S ử d ụ ng c á c lo ạ i đồ d ụ ng tr ự c q ua n ; - S ử d ụ ng tà i li ệ u v i ế t ; - Cô ng tá c thự c tế thự c hà nh bộ m ô n ; Cá c v ấ n đề nà y s ẽ tr ì nh bà y ở p hầ n s a u. 3 . V i ệ c t h ự c h i ệ n h ệ t h ố n g c á c p h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c L ị c h s ử n ê u t r ê n p h ả i đ ả m b ả o t ố t n h ấ t c á c y ê u c ầ u s a u đ â y a ) T hự c hi ệ n m ụ c t i ê u củ a v i ệ c d ạ y h ọ c L ị ch s ử nó i c hung ở tr − ờ ng p hổ thô ng, ở từ ng c ấ p họ c , ở từ ng lớ p , từ ng bà i họ c c ụ thể . Vi ệ c xá c đị nh m ụ c ti ê u d ạ y họ c p hả i đả m bả o 3 y ê u c ầ u c ơ bả n : - G i á o d − ỡ ng ( c ung c ấ p ki ế n thứ c ) ; - G i á o d ụ c ( t− t− ở ng, đạ o đứ c , p hẩ m c hấ t) ; - P há t tr i ể n ( kỹ nă ng nhậ n thứ c lý thuy ế t v à thự c hà nh) . B a y ê u c ầ u tr ê n đ− ợ c thự c hi ệ n tr o ng m ố i li ê n hệ c hặ t c hẽ khô ng thể tá c h r ờ i nha u, s o ng p hả i đề r a m ứ c độ ( khố i l− ợ ng, c hấ t l− ợ ng p hả i đạ t đ− ợ c c ủ a m ỗ i y ê u c ầ u) . Để thự c hi ệ n m ụ c đí c h đ− ợ c xá c đị nh p hả i d ự a v à o nộ i d ung kho a họ c , tí nh đế n đặ c tr − ng c ủ a bộ m ô n. b ) P h− ơ ng p há p d ạ y - họ c thể hi ệ n c hủ y ế u ở m ặ t tha o tá c s − p hạ m v à đạ t đ− ợ c kỹ nă ng. T r − ớ c hế t là kỹ nă ng gi ả ng d ạ y c ủ a gi á o v i ê n ( v ạ c h kế ho ạ c h, s o ạ n bà i , gi ả ng d ạ y , đá nh gi á ) v à kỹ nă ng họ c tậ p c ủ a họ c s i nh ( bi ế t ghi c hé p bà i gi ả ng, đọ c s á c h, tự họ c , tr ả lờ i bà i ki ể m tr a , thự c hà nh ) . Đố i v ớ i gi á o v i ê n, v i ệ c p há t tr i ể n kỹ nă ng gi ả ng d ạ y tr ả i q ua m ộ t q uá tr ì nh đ− ợ c bồ i d − ỡ ng v à tự r è n luy ệ n. N g− ờ i gi á o v i ê n m ớ i r a tr − ờ ng p hả i đả m bả o nhữ ng kỹ nă ng c ơ bả n c ủ a v i ệ c d ạ y họ c . Vi ệ c hì nh thà nh v à p há t tr i ể n kỹ nă ng khô ng thể là tự p há t, tự tí c h luỹ ki nh nghi ệ m , m à p hả i d ự a tr ê n c ơ s ở lý luậ n d ạ y họ c đ− ợ c ti ế p thu m ộ t c á c h hệ thố ng, c ó c ơ s ở kho a họ c , kế t hợ p v ớ i họ c tậ p ki nh nghi ệ m v à tí c h luỹ ki nh nghi ệ m c ủ a bả n thâ n ( đ− ợ c lự a c họ n, p hâ n tí c h kho a họ c ) . Đố i v ớ i gi á o v i ê n gi ỏ i , kỹ nă ng c ầ n đ− ợ c nâ ng c a o d ầ n tr o ng v i ệ c gi ả ng d ạ y v à bồ i d − ỡ ng họ c s i nh, để c ó thể p hâ n ho á họ c s i nh, p há t hi ệ n nhữ ng e m c ó nă ng khi ế u. Cuố i c ù ng, gi á o v i ê n p hả i bi ế t đá nh gi á kế t q uả gi ả ng d ạ y c ủ a m ì nh ( tr uy ề n thụ ki ế n thứ c , gi á o d ụ c ) v à đá nh gi á kế t q uả họ c tậ p c ủ a họ c s i nh tr ê n tấ t c ả c á c m ặ t. Vi ệ c s ử d ụ ng p h− ơ ng p há p 4 0
5. d ạ y - họ c nó i c hung, d ạ y - họ c L ị c h s ử nó i r i ê ng là độ ng v i ê n, p há t huy tí nh tí c h c ự c c ủ a họ c s i nh, c á c e m p hả i bi ế t tự đá nh gi á kế t hợ p v ớ i v i ệ c gi á o v i ê n đá nh gi á . Có thể nó i r ằ ng, tr o ng d ạ y họ c L ị c h s ử , p h− ơ ng p há p gi ả ng d ạ y tố t, ng− ờ i gi á o v i ê n gi ỏ i khô ng p hả i c ung c ấ p c ho họ c s i nh nhữ ng tr i thứ c lị c h s ử c ó s ẵ n m à p hả i h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh hi ể u lị c h s ử , v ậ n d ụ ng v à o v i ệ c họ c tậ p v à c uộ c s ố ng. Cầ n p hả i c huy ể n từ c á c h d ạ y v à họ c thụ độ ng ( thầ y nó i tr ò nghe , ghi c hé p ) s a ng c hủ độ ng ( thô ng m i nh v à p há t tr i ể n) . T ừ p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c lấ y thầ y là m tr ung tâ m s a ng p h− ơ ng p há p lấ y tr ò là m tr ung tâ m là c ả m ộ t c uộ c "c á c h m ạ ng" tr o ng gi á o d ụ c . 4 . V i ệ c d ạ y h ọ c L ị c h s ử t h e o h ệ t h ố n g p h − ơ n g p h á p n h − v ậ y s ẽ đ ạ t t ớ i v i ệ c t ố i − u h o á q u á t r ì n h d ạ y - h ọ c K i ế n thứ c tố i − u là nhữ ng ki ế n thứ c c ơ bả n q ua n tr ọ ng nhấ t m à họ c s i nh c ầ n p hả i nắ m v ữ ng để hi ể u lị c h s ử , p hù hợ p v ớ i y ê u c ầ u, tr ì nh độ c ủ a c h− ơ ng tr ì nh q uy đị nh. K i ế n thứ c tố i − u khô ng p hả i là s ố l− ợ ng ki ế n thứ c í t nhấ t m à họ c s i nh c ầ n nắ m , v ì đi ề u ki ệ n họ c tậ p khó khă n, v ì m ụ c đí c h thi c ử N hữ ng q ua n ni ệ m s a i lầ m v ề "c ắ t s é n" ki ế n thứ c s ẽ thu hẹ p nộ i d ung, y ê u c ầ u v à hạ thấ p v a i tr ò , ý nghĩ a c ủ a v i ệ c d ạ y - họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng. T í nh tố i − u c ủ a m ộ t bà i họ c lị c h s ử thể hi ệ n ở c hỗ tr o ng nhữ ng đi ề u ki ệ n c ụ thể nhấ t đị nh, kế t q uả gi á o d ụ c , gi á o d − ỡ ng v à p há t tr i ể n khả nă ng t− d uy c ủ a họ c s i nh p hả i đạ t đế n m ứ c tố i đa , m à khô ng bắ t họ c s i nh họ c nhi ề u, q uá tả i v ề m ặ t ki ế n thứ c , lạ i ti ế t ki ệ m m ộ t c á c h hợ p lý thờ i gi a n v à c ô ng s ứ c c ủ a họ c s i nh ( c ầ n khắ c p hụ c q ua n đi ể m s a i lầ m c ho r ằ ng v i ệ c họ c lị c h s ử tó m lạ i là v i ệ c nhớ c à ng nhi ề u c à ng tố t c á c s ự ki ệ n) . a ) Vi ệ c tố i − u ho á q uá tr ì nh d ạ y họ c đò i hỏ i tr − ớ c hế t p hả i xâ y d ự ng kế ho ạ c h d ạ y họ c c ho c ả nă m họ c , từ ng họ c kỳ , m ỗ i c h− ơ ng, m ỗ i bà i , tr á nh tì nh tr ạ ng gi ả ng d ạ y r ờ i r ạ c , c á c bà i khô ng nằ m tr o ng m ộ t hệ thố ng c hung, khô ng tậ p tr ung thự c hi ệ n nhi ệ m v ụ gi á o d − ỡ ng, gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n m ộ t c á c h c â n đố i , thố ng nhấ t v ớ i nha u. Xuấ t p há t từ m ụ c đí c h, y ê u c ầ u, nộ i d ung c ủ a bà i gi ả ng m à gi á o v i ê n q uy đị nh − ớ c l− ợ ng ki ế n thứ c q ua n tr ọ ng, c ơ bả n nhấ t để họ c s i nh nắ m v ữ ng s â u s ắ c ki ế n thứ c , tạ o c ho c á c e m thó i q ue n v à kỹ nă ng họ c tậ p lị c h s ử nó i c hung v à m ộ t bà i lị c h s ử nó i r i ê ng. Vi ệ c nắ m v ữ ng ki ế n thứ c lị c h s ử là c ơ s ở để hì nh thà nh thế gi ớ i q ua n kho a họ c , gi á o d ụ c t− t− ở ng, đạ o đứ c , p hẩ m c hấ t q ua bà i họ c . Q ua m ộ t bà i họ c , m ộ t kho á tr ì nh, gi á o v i ê n gó p p hầ n p há t tr i ể n tr í tuệ , ý c hí , c ả m xú c , nhậ n thứ c v à khả nă ng hà nh độ ng c ủ a họ c s i nh. N hữ ng nhi ệ m v ụ gi á o d − ỡ ng, gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n nh− tr ê n khô ng p hả i thự c hi ệ n m ộ t c á c h tá c h r ờ i nha u, m à đa n xe n, p hố i hợ p v ớ i nha u m ộ t c á c h nhị p nhà ng c â n đố i v à đạ t đ− ợ c nhữ ng nhi ệ m v ụ c ụ thể c ủ a v i ệ c d ạ y họ c L ị c h s ử . N hi ệ m v ụ gi á o d − ỡ ng p hả i d ự a v à o c h− ơ ng tr ì nh v à s á c h gi á o kho a ( tà i li ệ u họ c tậ p c hủ y ế u c ủ a họ c s i nh để đạ t đ− ợ c tr ì nh độ đP q uy đị nh) . M ứ c độ tố i − u c ủ a ki ế n thứ c đ− ợ c nê u tr o ng s á c h gi á o v i ê n. T uỳ tì nh hì nh c ụ thể , y ê u c ầ u c ủ a m ỗ i lớ p , m ỗ i c huy ê n ba n m à xá c đị nh nhữ ng ki ế n thứ c nà o c ầ n tr uy ề n thụ , h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh ti ế p thu d ầ n q ua c á c bà i để c ó thể nắ m m ộ t c á c h tổ ng hợ p c ả kho á tr ì nh. Để là m tố t c ô ng v i ệ c nà y , gi á o v i ê n c ầ n xá c đị nh tr o ng đi ề u ki ệ n c ụ thể nà o c ủ a v i ệ c d ạ y họ c , tr o ng m ỗ i c h− ơ ng, m ỗ i bà i c ầ n c ó nhữ ng ki ế n thứ c nà o tố t nhấ t, c ầ n thi ế t để họ c s i nh nắ m đ− ợ c c á i c ơ bả n nhấ t c ủ a c h− ơ ng tr ì nh. K hi xá c đị nh ki ế n thứ c c ơ bả n nhấ t, c ầ n nhớ r ằ ng khô ng c hỉ c ó s ự ki ệ n lị c h s ử , m à c ò n c ó nhữ ng khá i ni ệ m , q uy luậ t, nhữ ng v ấ n đề lý thuy ế t, p h− ơ ng p há p , kỹ nă ng, t− t− ở ng Vi ệ c gi ả ng d ạ y ki ế n thứ c lị c h s ử c ầ n p hả i r ấ t c ụ thể . Ví d ụ : để gi á o d ụ c c ho họ c s i nh t− t− ở ng la o độ ng v à h− ớ ng nghi ệ p , c ầ n c ung c ấ p c ho c á c e m nhữ ng tà i li ệ u - s ự ki ệ n v ề la o độ ng s ả n xuấ t, v ề p há t tr i ể n lự c l− ợ ng s ả n xuấ t xP hộ i , v ề tì nh hì nh ki nh tế c ủ a đấ t n− ớ c , v ề nhữ ng đó ng gó p , s ự la o độ ng d ũ ng c ả m , q uê n m ì nh c ủ a c á c thế hệ tr − ớ c v à ngà y na y Về m ặ t p há t tr i ể n, q ua họ c tậ p lị c h s ử khô ng c hỉ c ă n c ứ v à o nộ i d ung c h− ơ ng tr ì nh, s á c h gi á o kho a m à c ò n xuấ t p há t từ tr ì nh độ t− d uy , khả nă ng nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh ở c á c lứ a tuổ i khá c nha u. T hự c tế c hỉ r õ r ằ ng, họ c s i nh lớ p 6 - 7 c ó khả nă ng nắ m c á i c hung v à c á i r i ê ng tr o ng c á c s ự ki ệ n lị c h s ử , m ố i q ua n hệ gi ữ a c á c s ự ki ệ n. H ọ c s i nh lớ p 8-9 c ó thể hi ể u c á c q uy luậ t lị c h s ử đơ n 4 1
6. gi ả n. H ọ c s i nh tr ung họ c p hổ thô ng c ó thể ti ế p thu nhữ ng nguy ê n lý , q ua n đi ể m c ơ bả n c ủ a c hủ nghĩ a M á c - L ê ni n, v ậ n d ụ ng v à o họ c tậ p v à đờ i s ố ng. Để thự c hi ệ n nhữ ng nhi ệ m v ụ tr ê n ở m ứ c độ tố i − u ho á , v i ệ c r è n luy ệ n tr í nhớ là c ầ n thi ế t, s o ng p hả i gi ú p họ c s i nh ghi nhậ n m ộ t c á c h lô gi c , thô ng m i nh, c hứ khô ng p hả i họ c thuộ c m ộ t c á c h m á y m ó c m ộ t s ố ni ê n đạ i , đị a d a nh, nhâ n v ậ t, s ự ki ệ n lị c h s ử . b ) Vi ệ c tố i − u ho á q uá tr ì nh d ạ y - họ c L ị c h s ử thể hi ệ n m ộ t c á c h c ụ thể ở tr ì nh độ ki ế n thứ c , kỹ nă ng, thó i q ue n họ c tậ p c ủ a họ c s i nh. T uỳ tì nh hì nh c ụ thể c ủ a đị a p h− ơ ng, c ủ a nhà tr − ờ ng, lớ p , họ c s i nh m à đi ề u c hỉ nh, s o ng v i ệ c d ạ y họ c p hả i đạ t y ê u c ầ u tr ì nh độ c hung c ủ a c h− ơ ng tr ì nh. c) Vi ệ c tố i − u ho á đò i hỏ i gi á o v i ê n p hả i c họ n m ộ t c ơ c ấ u hợ p lý nhấ t c ho v i ệ c họ c tậ p . T he o kế ho ạ c h d ạ y họ c , p hâ n p hố i c h− ơ ng tr ì nh c ủ a nă m họ c , gi á o v i ê n tự m ì nh c ấ u tạ o m ộ t bà i gi ả ng hợ p lý gồ m c á c m ặ t : gi ả ng d ạ y tr ê n lớ p , hì nh thà nh nhữ ng kỹ nă ng, thó i q ue n c ho họ c s i nh, c ô ng v i ệ c c ho họ c s i nh là m ở nhà , nhữ ng ho ạ t độ ng ngo ạ i kho á , c ô ng tá c c ô ng í c h - xP hộ i . d ) Vi ệ c tố i − u ho á q uá tr ì nh d ạ y họ c q uy ế t đị nh m ộ t p hầ n khô ng nhỏ v i ệ c s ử d ụ ng s á c h gi á o kho a . Đi ề u nà y thậ t khô ng đơ n gi ả n v à th− ờ ng c ó ha i khuy nh h− ớ ng s a i lầ m : - K hô ng thấ y r õ c hứ c nă ng c ủ a s á c h gi á o kho a là tà i li ệ u họ c tậ p c ơ bả n c ủ a họ c s i nh, c ho nê n c ó gi á o v i ê n c hỉ c hă m c hú đọ c kỹ , nắ m nộ i d ung s á c h gi á o kho a , r ồ i đọ c c ho họ c s i nh c hé p . B à i gi ả ng s ẽ tr ở nê n đơ n đi ệ u, tẻ nhạ t, khô ng gâ y đ− ợ c hứ ng thú c ho họ c s i nh, khô ng là m c ho c á c e m ti ế p nhậ n nhữ ng ki ế n thứ c m ớ i ngo à i s á c h gi á o kho a , ha y nhữ ng đi ề u c ầ n hi ể u s â u hơ n nhữ ng ki ế n thứ c ấ y . - T ho á t ly q uá nhi ề u nộ i d ung s á c h gi á o kho a , tr ì nh bà y m ộ t c á c h ngẫ u hứ ng, tuỳ ti ệ n, khô ng gi ú p c ho họ c s i nh nắ m v ữ ng đ− ợ c nhữ ng đi ề u c ơ bả n tr o ng s á c h. Để khắ c p hụ c ha i khuy nh h− ớ ng tr ê n, c ầ n xá c đị nh nhữ ng v ấ n đề c hủ y ế u c ầ n gi ả ng để họ c s i nh nắ m v ữ ng the o s ơ đồ Đa i r i . Ví d ụ : khi gi ả ng Cá c h m ạ ng 184 8 ở P há p , gi á o v i ê n p hả i p hâ n tí c h, tr ì nh bà y r õ nguy ê n nhâ n nổ r a c á c h m ạ ng, nhữ ng d i ễ n bi ế n c hí nh, nhấ n m ạ nh đế n v a i tr ò to lớ n c ủ a nhâ n d â n la o độ ng P a r i tr o ng c á c h m ạ ng, c uộ c đấ u tr a nh gi a i c ấ p ga y gắ t gi ữ a v ô s ả n v ớ i t− s ả n c ô ng th− ơ ng nghi ệ p . T hự c tế c hứ ng tỏ r à ng, khi họ c bà i nà y , nhi ề u họ c s i nh khô ng nắ m đ− ợ c nguy ê n nhâ n nà o là m c ho gi a i c ấ p v ô s ả n tr ở thà nh m ộ t gi a i c ấ p c á c h m ạ ng nhấ t. Cá c e m c hỉ nó i c hung c hung là "v ô s ả n đấ u tr a nh m ạ nh m ẽ v ì tr o ng đấ u tr a nh họ khô ng m ấ t gì ngo à i xi ề ng xí c h", c hứ khô ng hi ể u thự c c hấ t c ủ a v ấ n đề là ở c hỗ tì m hi ể u nhữ ng đặ c đi ể m v ề la o độ ng, c uộ c s ố ng c ủ a gi a i c ấ p v ô s ả n, c ó tổ c hứ c v à gi á c ngộ . T ì m hi ể u nh− v ậ y m ớ i gi ả i thí c h đ− ợ c v a i tr ò , s ứ m ệ nh lị c h s ử c ủ a gi a i c ấ p v ô s ả n v à ti nh thầ n c á c h m ạ ng tr i ệ t để c ủ a họ . Đi ề u q ua n tr ọ ng đố i v ớ i gi á o v i ê n khi s ử d ụ ng s á c h gi á o kho a là xá c đị nh đ− ợ c ki ế n thứ c nà o là c hủ y ế u, c ơ bả n đố i v ớ i họ c s i nh ( the o y ê u c ầ u c hung v à đi ề u ki ệ n c ụ thể c ủ a lớ p ) . T uy nhi ê n, p hả i tr ì nh bà y v à h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh nắ m nhữ ng s ự ki ệ n, nă m thá ng, nhâ n v ậ t nà o c ó thể tạ o bi ể u t− ợ ng c hí nh xá c , c ó hì nh ả nh v ề q uá khứ đa ng họ c , để từ đó c á c e m c ó thể đá nh gi á s ự ki ệ n, r ú t r a c á c q uy luậ t, bà i họ c lị c h s ử . Để nắ m đ− ợ c nhữ ng ki ế n thứ c c ơ bả n tr o ng s á c h gi á o kho a , gi á o v i ê n c ó thể bổ s ung ở m ứ c c ầ n thi ế t, p hù hợ p tr ì nh độ v à y ê u c ầ u họ c tậ p c ủ a họ c s i nh m ộ t s ố tà i li ệ u khá c r ú t r a từ nhi ề u nguồ n tha m khả o , nh− ng khô ng là m c ho bà i gi ả ng nặ ng nề . Cá c nhà nghi ê n c ứ u p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử đP tì m nhi ề u c á c h để gi ả i q uy ế t m ố i q ua n hệ gi ữ a nộ i d ung s á c h gi á o kho a v à bà i gi ả ng c ủ a gi á o v i ê n, gi ữ a s á c h gi á o kho a v ớ i v i ệ c tự họ c c ủ a họ c s i nh, nhằ m đạ t đ− ợ c y ê u c ầ u tố i − u ho á q uá tr ì nh d ạ y - họ c L ị c h s ử . B ằ ng kế t q uả thự c nghi ệ m s − p hạ m nhi ề u nă m , T i ế n s ĩ N .G .Đa i r i ( L i ê n Xô c ũ ) đP đề xuấ t c á c h s ử d ụ ng s á c h gi á o kho a tr o ng d ạ y họ c L ị c h s ử v à d i ễ n tả bằ ng s ơ đồ d − ớ i đâ y : B à i gi ả ng ở lớ p 1 2 2 3 B à i tr o ng s á c h gi á o kho a 4 2
7. T he o ô ng, s ố 2 ( tr o ng s ơ đồ ) c hỉ p hầ n nộ i d ung v ừ a c ó tr o ng bà i gi ả ng, v ừ a c ó tr o ng s á c h gi á o kho a . Đâ y là nhữ ng ki ế n thứ c c ơ bả n, khó nhấ t m à họ c s i nh c ầ n p hả i nắ m v ữ ng. Vì v ậ y , gi á o v i ê n p hả i bá m s á t s á c h gi á o kho a để tr ì nh bà y , gi ả i thí c h c ho họ c s i nh hi ể u. Co n s ố 1 c hỉ p hầ n tà i li ệ u khô ng đ− ợ c tr ì nh bà y tr o ng s á c h gi á o kho a , s o ng họ c s i nh c ầ n nắ m là m c ơ s ở , bổ s ung c ho v i ệ c hi ể u ki ế n thứ c tr o ng s á c h gi á o kho a . Vì v ậ y , gi á o v i ê n p hả i tr ì nh bà y thê m ở lớ p . Co n s ố 3 c hỉ nhữ ng v ấ n đề c ó tr o ng s á c h gi á o kho a , s o ng nhữ ng v ấ n đề khô ng khó lắ m , khô ng c ơ bả n m à họ c s i nh c ó thể tự họ c v à gi á o v i ê n khô ng p hả i tr ì nh bà y tr ê n lớ p là m c ho m ấ t thì gi ờ . Xi n d ẫ n m ộ t v í d ụ v ề v i ệ c s ử d ụ ng s á c h gi á o kho a lớ p 11 tr ung họ c c huy ê n ba n, khi gi ả ng d ạ y ti ế t 1 "N hữ ng ti ề n đề d ẫ n tớ i bù ng nổ c á c h m ạ ng" c ủ a bà i 4 "Cá c h m ạ ng t− s ả n P há p c uố i thế kỷ XVI I I ". - P hầ n tr ì nh bà y tr o ng s á c h gi á o kho a c ầ n p hả i đi s â u gi ả ng ở lớ p ( c o n s ố 2 c ủ a s ơ đồ Đa i r i ) : nề n nô ng nghi ệ p lạ c hậ u, c ô ng th− ơ ng nghi ệ p p há t tr i ể n s o ng bị hạ n c hế , xP hộ i đẳ ng c ấ p v à thâ n p hậ n ng− ờ i nô ng d â n, bì nh d â n thà nh thị , c uộ c đấ u tr a nh t− t− ở ng. - P hầ n c ó tr o ng s á c h gi á o kho a , họ c s i nh tự họ c khô ng c ầ n gi ả ng tr ê n lớ p ( s ố 3) : p hầ n c hữ nhỏ tr o ng s á c h - p hầ n khô ng c ó tr o ng s á c h gi á o kho a s o ng p hả i tr ì nh bà y thê m để họ c s i nh nắ m v ữ ng ki ế n thứ c ( s ố 1) : m â u thuẫ n gi ữ a lự c l− ợ ng s ả n xuấ t m ớ i - t− bả n c hủ nghĩ a v ớ i q ua n hệ s ả n xuấ t p ho ng ki ế n, lỗ i thờ i , p hả n độ ng. Cá c khá i ni ệ m "đẳ ng c ấ p " v à "gi a i c ấ p ", v a i tr ò c ủ a t− t− ở ng đố i v ớ i xP hộ i , li ê n hệ ki ế n thứ c d ạ y - họ c v ớ i thự c tế c uộ c s ố ng. e ) Vi ệ c tố i − u ho á tr o ng d ạ y họ c L ị c h s ử thể hi ệ n ở v i ệ c bi ế t c họ n m ộ t c á c h c ó hi ệ u q uả nhấ t v ớ i v i ệ c s ử d ụ ng kế t hợ p v ớ i c á c v ấ n đề p h− ơ ng p há p , p h− ơ ng ti ệ n, tổ c hứ c v à hì nh thứ c d ạ y họ c . Vi ệ c c họ n p h− ơ ng p há p , p h− ơ ng ti ệ n tổ c hứ c , hì nh thứ c d ạ y họ c nà o p hả i tuỳ thuộ c v à o m ụ c đí c h nộ i d ung họ c tậ p , tí nh đế n đặ c đi ể m c ủ a lớ p họ c , họ c s i nh. g ) Vi ệ c tố i − u ho á đò i hỏ i p hả i xe m xé t kế t q uả họ c tậ p c ủ a họ c s i nh. K hô ng p hả i c hú ý đế n họ c s i nh c á bi ệ t, họ c ké m m à p hả i bi ế t p hâ n ho á họ c s i nh v ề m ặ t nă ng lự c họ c tậ p , hứ ng thú để độ ng v i ê n, p há t huy tí nh tí c h c ự c c ủ a ng− ờ i họ c , gi ú p c ho họ c s i nh tự đá nh gi á , c ù ng v ớ i s ự đá nh gi á c ủ a gi á o v i ê n. h ) Vi ệ c tố i − u ho á thể hi ệ n v i ệ c xâ y d ự ng m ộ t gi á o á n hợ p lý , m a ng tí nh la o độ ng s á ng tạ o c ủ a gi á o v i ê n, c hứ khô ng p hả i là v i ệ c tó m tắ t s á c h gi á o kho a m à p hả i bi ế t gi ả i q uy ế t nhữ ng tì nh huố ng thự c s ẽ xả y r a tr o ng q uá tr ì nh d ạ y - họ c , nâ ng c a o d ầ n kỹ nă ng gi ả ng d ạ y c ủ a thầ y v à nă ng lự c họ c tậ p c ủ a họ c s i nh. N hữ ng y ế u tố tr ê n c ủ a v i ệ c tố i − u ho á tr o ng s ử d ụ ng p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử p hả i đồ ng thờ i nhằ m c á c m ụ c đí c h : - Đạ t đ− ợ c kế t q uả họ c tậ p c a o nhấ t c ủ a họ c s i nh v ề c á c m ặ t gi á o d − ỡ ng, gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n. - T r á nh v i ệ c nhồ i nhé t tr o ng d ạ y - họ c , m à p hả i p há t huy tí nh tí c h c ự c , thô ng m i nh tr o ng nhậ n thứ c . - Đá nh gi á đú ng v i ệ c gi ả ng d ạ y v à họ c tậ p . 5 . T ó m l ạ i , p h − ơ n g p h á p d ạ y - h ọ c n ó i c h u n g , d ạ y - h ọ c L ị c h s ử n ó i r i ê n g p h ả i đ − ợ c n h ậ n t h ứ c , g i ả i q u y ế t , s ử d ụ n g t r ê n c ơ s ở l ý l u ậ n v ề g i á o d ụ c , x u ấ t p h á t t ừ n ộ i d u n g m ô n h ọ c , v à o đ i ề u k i ệ n c ụ t h ể c ủ a l ớ p h ọ c , h ọ c s i n h , m ụ c đ í c h h ọ c t ậ p D ạ y - họ c là ho ạ t độ ng t− ơ ng hỗ gi ữ a thầ y v à tr ò nhằ m gi ú p c ho họ c s i nh độ c lậ p lĩ nh hộ i ki ế n thứ c m ộ t c á c h thô ng m i nh, v ậ n d ụ ng m ộ t c á c h s á ng tạ o v à o thự c tế ( họ c tậ p v à c uộ c s ố ng) . T r ê n c ơ s ở nhữ ng nguy ê n lý c hung v ề p h− ơ ng p há p d ạ y họ c , gi á o v i ê n v ậ n d ụ ng v à o c ô ng tá c c ụ thể c ủ a m ì nh. Cô ng v i ệ c nà y khô ng p hả i là tự p há t, the o ki nh nghi ệ m v ố n c ó m à p hả i d ự a v à o tí nh q uy luậ t c ủ a q uá tr ì nh d ạ y họ c . N h− đP nó i ở tr ê n, q uá tr ì nh d ạ y họ c là q uá tr ì nh nhậ n thứ c c hị u s ự c hi p hố i c ủ a c á c q uy luậ t nhậ n thứ c , c hứ khô ng p hả i đơ n thuầ n là v i ệ c tr uy ề n thụ v à ti ế p thu m ộ t c á c h m á y m ó c , c ô ng thứ c . 4 3
8. T í nh q uy luậ t c ủ a q uá tr ì nh d ạ y - họ c L ị c h s ử tr o ng khi thự c hi ệ n nhữ ng nguy ê n tắ c c ủ a p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c nó i tr ê n đ− ợ c d i ễ n tả the o s ơ đồ d − ớ i đâ y : M ụ c đ í ch củ a v i ệ c N ộ i d u n g d ạ y - h ọ c Đặ c đi ể m lứ a d ạ y - h ọ c ( H ệ thố ng ki ế n thứ c , tuổ i v à khả ( T hể hi ệ n ở kế t q uả kỹ nă ng ti ế p nhậ n v à nă ng nhậ n g i á o d − ỡ ng, gi á o d ụ c v ậ n d ụ ng ki ế n thứ c thứ c c ủ a họ c v à p há t tr i ể n, nhằ m v à o thự c tế họ c tậ p v à s i nh đế n v i ệ c đà o tạ o thế c uộ c s ố ng, p hâ n tí c h h ệ tr ẻ đP xá c đị nh) đá nh gi á s ự ki ệ n, q uy luậ t, nguy ê n lý ) T ổ ch ứ c v i ệ c d ạ y - h ọ c L ị ch s ử Cá c hì nh thứ c , p h− ơ ng p há p , p h− ơ ng ti ệ n d ạ y v à họ c N h ữ n g k ế t q u ả củ a v i ệ c d ạ y - h ọ c ( T r ì nh độ nhậ n thứ c lị c h s ử , v i ệ c gi á o d ụ c t− t− ở ng, đạ o đứ c , p hẩ m c hấ t v à khả nă ng p há t tr i ể n c ủ a họ c s i nh ) . N hữ ng v ấ n đề tr o ng s ơ đồ tr ê n gi ú p gi á o v i ê n khi s o ạ n gi á o á n c ó thể xá c đị nh m ấ y đi ề u c hủ y ế u s a u : - M ụ c ti ê u bà i gi ả ng ( v ề m ặ t gi á o d − ỡ ng, gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n) . - N hữ ng nộ i d ung ki ế n thứ c c ơ bả n c ầ n đ− ợ c tr ì nh bà y ( the o c á c m ụ c c ủ a s á c h gi á o kho a , đ− ợ c đi ề u c hỉ nh m ộ t c á c h hợ p lý ) . - N hữ ng p h− ơ ng ti ệ n d ạ y - họ c tố i thi ể u, c ầ n thi ế t c ho v i ệ c d ạ y - họ c m ỗ i bà i c ụ thể . - N hữ ng p h− ơ ng p há p d ạ y họ c p hù hợ p v ớ i m ụ c đí c h, nộ i d ung c ủ a bà i họ c . - D ự ki ế n nhữ ng tì nh huố ng c ó thể xả y r a v à c á c h gi ả i q uy ế t. - N hữ ng ho ạ t độ ng ngo à i gi ờ ( họ c s i nh tự họ c ở nhà , c ô ng tá c ngo ạ i kho á thự c hà nh) . II− N hữ ng ph−ơ ng phá p v à cá ch dạ y - học l ị ch s ử ở tr −ờ ng phổ thô ng T r ê n c ơ s ở p hâ n lo ạ i hệ thố ng p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử nê u tr ê n ( p h− ơ ng p há p thô ng ti n - tá i hi ệ n lị c h s ử , p h− ơ ng p há p nhậ n thứ c lị c h s ử , p h− ơ ng p há p tì m tò i nghi ê n c ứ u) c hú ng ta tì m hi ể u nhữ ng p h− ơ ng p há p , c á c h d ạ y họ c c ụ thể để thự c hi ệ n c á c p h− ơ ng p há p c hung. N h− đP nó i , c á c p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử đề u nằ m tr o ng m ộ t hệ thố ng, nghĩ a là c ó q ua n hệ c hặ t c hẽ v ớ i nha u, hỗ tr ợ c ho nha u, khô ng ba o gi ờ c hỉ s ử d ụ ng m ộ t p h− ơ ng p há p r i ê ng r ẽ . Cho nê n c á c p h− ơ ng p há p v à c á c h d ạ y họ c c ụ thể m à c hú ng ta s ẽ là m q ue n c ũ ng khô ng là r i ê ng c ủ a bấ t c ứ m ộ t 4 4
9. p h− ơ ng p há p thô ng ti n - tá i hi ệ n ha y nhậ n thứ c ho ặ c tì m tò i - nghi ê n c ứ u lị c h s ử nà o m à c ó thể s ử d ụ ng c hung. Chú ng ta lầ n l− ợ t tì m hi ể u : 1. T r ì n h b à y m i ệ n g L à d ù ng l ờ i n ó i để tr ì nh bà y ki ế n thứ c lị c h s ử , nó đ− ợ c q uá n tr i ệ t tr o ng c ả ba p h− ơ ng p há p . Có nhi ề u c á c h tr ì nh bà y m i ệ ng, p hù hợ p v ớ i đặ c tr − ng c ủ a ki ế n thứ c lị c h s ử v à y ê u c ầ u s − p hạ m c ủ a q uá tr ì nh nhậ n thứ c . a ) T − ờ n g t h u ậ t L à c á c h tr ì nh bà y m i ệ ng nhằ m tá i hi ệ n ở họ c s i nh m ộ t bi ế n c ố lị c h s ử q ua n tr ọ ng v ớ i đầ y đủ tí nh c ụ thể v à gợ i c ả m c ủ a nó . T − ờ ng thuậ t khá c v ớ i thô ng bá o . T hô ng bá o c hỉ gi ớ i hạ n tr o ng v i ệ c nê u lê n m ộ t c á c h c hí nh xá c nhữ ng s ự ki ệ n, ni ê n đạ i , s ố li ệ u, tê n đấ t, tê n ng− ờ i c ầ n thi ế t c ho v i ệ c ghi nhớ bà i họ c , c ho v i ệ c hì nh thà nh khá i ni ệ m , r ú t r a kế t luậ n. T hô ng bá o khô ng đe m lạ i c ho họ c s i nh hì nh ả nh c ụ thể v ề q uá khứ , v ì thế c á c e m í t hứ ng thú họ c tậ p , nh− ng c ầ n thi ế t để bi ế t c hí nh xá c lị c h s ử , là m c ơ s ở c ho v i ệ c hi ể u q uá khứ . T − ờ n g t h u ậ t là tr ì nh bà y c ó ch ủ đ ề v ề m ộ t bi ế n c ố ha y m ộ t q uá tr ì nh lị c h s ử tr o ng s ự p há t tr i ể n c ủ a nó , v ề nhữ ng ho ạ t độ ng c ụ thể c ủ a q uầ n c hú ng nhâ n d â n ha y m ộ t c á nhâ n. T − ờ ng thuậ t ba o gi ờ c ũ ng c ó c hủ đề , c ó tì nh ti ế t nhấ t đị nh. Cấ u tạ o bà i t− ờ ng thuậ t c ó kị c h tí nh gồ m c ó p hầ n m ở đầ u, tì nh ti ế t p há t tr i ể n, tì nh ti ế t p há t tr i ể n đế n đỉ nh c a o , s ự c ă ng thẳ ng tr o ng kế t c ấ u, tì nh ti ế t gi ả m d ầ n v à kế t thú c . Vi ệ c xâ y d ự ng m ộ t bà i t− ờ ng thuậ t khá c ô ng p hu nh− v ậ y nê n gi á o v i ê n c hỉ c họ n nhữ ng s ự ki ệ n q ua n tr ọ ng, c ơ bả n nhấ t c ủ a m ộ t gi a i đo ạ n ha y m ộ t thờ i kỳ lị c h s ử , p hả i s ử d ụ ng c á c tà i li ệ u tha m khả o c ầ n thi ế t để tạ o bi ể u t− ợ ng c ho họ c s i nh, gâ y c ho c á c e m hứ ng thú họ c tậ p . b ) M i ê u t ả L à tr ì nh bà y nhữ ng đặ c tr − ng c ủ a m ộ t s ự v ậ t ha y s ự ki ệ n lị c h s ử nhằ m gi ú p c ho họ c s i nh khô ng c hỉ hì nh d ung đ− ợ c d á ng v ẻ bê n ngo à i c ủ a nó m à nê u bậ t nhữ ng né t bả n c hấ t c hủ y ế u bê n tr o ng. K há c v ớ i t− ờ ng thuậ t, m i ê u tả khô ng c ó c hủ đề m à c hỉ c ó đố i t− ợ ng c ụ thể c ầ n p hả i tì m hi ể u. M i ê u t ả c ó ha i lo ạ i : M i ê u t ả t o à n cả n h nhằ m p há c ho ạ bứ c tr a nh tr ọ n v ẹ n v ề m ộ t đố i t− ợ ng ( m i ê u tả K i m tự thá p A i Cậ p ) ; M i ê u t ả có p h â n t í ch tậ p tr ung v à o m ộ t v à i đặ c đi ể m c hủ y ế u để q ua đó đi s â u p hâ n tí c h c ơ c ấ u bê n tr o ng c ủ a s ự v ậ t ( m i ê u tả đi ề u ki ệ n đị a lý m ộ t n− ớ c , m ộ t khu v ự c để hi ể u s ự hì nh thà nh, p há t tr i ể n m ộ t q uố c gi a c ổ đạ i ) . c) N ê u đ ặ c đ i ể m N ê u đặ c đi ể m c ủ a m ộ t s ự ki ệ n, m ộ t nhâ n v ậ t lị c h s ử để là m nổ i bậ t bả n c hấ t c ủ a nó . Cá c h d ạ y họ c nà y gi ú p họ c s i nh nhớ lâ u, hi ể u s â u m ộ t c á c h hứ ng thú lị c h s ử ( Ví d ụ , "hì nh t− ợ ng c hủ nghĩ a t− bả n là c o n đỉ a c ó 2 v ò i ") c ủ a H ồ Chí M i nh là c á c h nê u đặ c đi ể m v ề s ự thố ng tr ị c ủ a c hủ nghĩ a t− bả n v à m ố i q ua n hệ gi ữ a c hí nh q uố c v ớ i thuộ c đị a . d ) G i ả i t h í ch G i ả i thí c h nhằ m là m c ho họ c s i nh hi ể u c hí nh xá c , đầ y đủ bả n c hấ t, ý nghĩ a , tá c d ụ ng c ủ a m ộ t s ự ki ệ n, m ộ t khá i ni ệ m , m ộ t q uy luậ t G i ả i thí c h nâ ng c a o tr ì nh độ lý luậ n c ủ a họ c s i nh. G i ả i thí c h c ó thể ti ế n hà nh s a u khi tr ì nh bà y m ộ t s ố s ự ki ệ n ( nh− gi ả i thí c h v ề ý nghĩ a c ủ a v i ệ c thà nh lậ p Đả ng Cộ ng s ả n Vi ệ t N a m , s a u khi tr ì nh bà y v ề q uá tr ì nh hì nh thà nh Đả ng) . G i ả i thí c h c ó thể ti ế n hà nh tr o ng khi tr ì nh bà y m ộ t s ự ki ệ n, ho ặ c c uố i 1 bà i ha y 1 c h− ơ ng Y ê u c ầ u c hung c ủ a tr ì nh bà y m i ệ ng, là p hả i xuấ t p há t từ nộ i d ung họ c , c ó ngô n ngữ r õ r à ng, tr o ng s á ng, kế t hợ p v ớ i nhi ề u tà i li ệ u tha m khả o , p h− ơ ng ti ệ n tr ự c q ua n. Cầ n c hú ý r è n luy ệ n c ho họ c s i nh bi ế t tr ì nh bà y v ề lị c h s ử . 4 5
10. 2 . S ử d ụ n g đ ồ d ù n g t r ự c q u a n Đồ d ù ng tr ự c q ua n c ó ý nghĩ a q ua n tr ọ ng tr o ng d ạ y - họ c . N guy ê n tắ c tr ự c q ua n là m ộ t tr o ng nhữ ng nguy ê n tắ c c ơ bả n c ủ a lý luậ n d ạ y họ c , nhằ m tạ o c ho họ c s i nh nhữ ng bi ể u t− ợ ng v à hì nh thà nh c á c khá i ni ệ m tr ê n c ơ s ở tr ự c ti ế p q ua n s á t hi ệ n v ậ t đa ng họ c ha y đồ d ù ng tr ự c q ua n m i nh ho ạ s ự v ậ t. Đồ d ù ng tr ự c q ua n khô ng c hỉ c ó ý nghĩ a gi á o d − ỡ ng m à c ò n c ó ý nghĩ a gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n. Có nhi ề u đồ d ù ng tr ự c q ua n tr o ng d ạ y - họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng. Cũ ng c ó nhữ ng ý ki ế n khá c nha u v ề v i ệ c p hâ n c hi a c á c lo ạ i đồ d ù ng tr ự c q ua n. Về c ơ bả n c ó thể c ó nhữ ng lo ạ i c hủ y ế u s a u đâ y : a ) Đ ồ d ù n g t r ự c q u a n h i ệ n v ậ t G ồ m c á c d i c hỉ khả o c ổ , d i tí c h lị c h s ử c á c h m ạ ng, hi ệ n v ậ t Đó là lo ạ i tà i li ệ u c ó gi á tr ị v ề m ặ t kho a họ c v à gi á o d ụ c . T uy nhi ê n, s ử d ụ ng lo ạ i đồ d ù ng tr ự c q ua n nà y hi ế m v à khó . b ) Đ ồ d ù n g t r ự c q u a n t ạ o h ì n h B a o gồ m c á c lo ạ i p hụ c c hế , m ô hì nh, s a bà n, tr a nh ả nh lị c h s ử Cá c lo ạ i đồ d ù ng tr ự c q ua n nà y c ó khả nă ng khô i p hụ c lạ i hì nh ả nh c ủ a nhữ ng c o n ng− ờ i , đồ v ậ t, bi ế n c ố , s ự ki ệ n lị c h s ử m ộ t c á c h c ụ thể , s i nh độ ng v à khá xá c thự c . c) Đ ồ d ù n g t r ự c q u a n q u y − ớ c B a o gồ m bả n đồ lị c h s ử , đồ thị , s ơ đồ , ni ê n bi ể u. - B ả n đ ồ là m ộ t lo ạ i tr ự c q ua n khô ng thể thi ế u đ− ợ c tr o ng d ạ y - họ c L ị c h s ử , v ì nó xá c đị nh đị a đi ể m m ộ t s ự ki ệ n xả y r a tr o ng khô ng gi a n v à thờ i gi a n nhấ t đị nh. Vì v ậ y , v i ệ c xâ y d ự ng bả n đồ lị c h s ử p hả i d ự a tr ê n nề n c ủ a bả n đồ đị a lý để m i nh ho ạ bằ ng c á c ký hi ệ u v ề s ự d i ễ n bi ế n v à p há t tr i ể n c ủ a m ộ t s ự ki ệ n. Có ha i lo ạ i bả n đồ lị c h s ử : bả n đồ tổ ng hợ p v à bả n đồ c huy ê n đề . + B ả n đồ tổ ng hợ p p hả n á nh nhữ ng s ự ki ệ n lị c h s ử q ua n tr ọ ng c ủ a m ộ t n− ớ c ha y nhi ề u n− ớ c c ó li ê n q ua n ở m ộ t thờ i kỳ nhấ t đị nh tr o ng nhữ ng đi ề u ki ệ n tự nhi ê n nhấ t đị nh ( v í d ụ , bả n đồ "S ự p hâ n c hi a thuộ c đị a c ủ a c á c đế q uố c c uố i thế kỷ XI X - đầ u thế kỷ XX", "Vi ệ t N a m gi ữ a ha i c uộ c c hi ế n tr a nh thế gi ớ i ") . + B ả n đồ c huy ê n đề để d i ễ n tả m ộ t s ự ki ệ n nhấ t đị nh nh− "Chi ế n d ị c h B i ê n gi ớ i thu - đô ng nă m 195 0 ". - N i ê n b i ể u hệ thố ng ho á c á c s ự ki ệ n q ua n tr ọ ng the o tr ì nh tự thờ i gi a n, nê u m ố i li ê n hệ d ọ c ( the o thờ i gi a n) ha y li ê n hệ nga ng ( c ũ ng xả y r a tr o ng m ộ t thờ i đi ể m ) . Có nhi ề u lo ạ i : + N i ê n bi ể u tổ ng hợ p ( nê u c á c s ự ki ệ n lớ n, c hủ y ế u tr o ng m ộ t thờ i gi a n, nh− ni ê n bi ể u "Cá c s ự ki ệ n q ua n tr ọ ng tr o ng thờ i kỳ thứ nhấ t c ủ a lị c h s ử thế gi ớ i c ậ n đạ i ". + N i ê n bi ể u c huy ê n đề đi s â u tr ì nh bà y m ộ t s ự ki ệ n q ua n tr ọ ng. + N i ê n bi ể u s o s á nh để đố i c hi ế u, s o s á nh c á c s ự ki ệ n xả y r a c ù ng m ộ t lú c tr o ng lị c h s ử , nhằ m là m nổ i bậ t bả n c hấ t, đặ c tr − ng c ủ a s ự ki ệ n ấ y , để r ú t r a kế t luậ n khá i q uá t. - Đ ồ t h ị d ù ng để d i ễ n tả q uá tr ì nh p há t tr i ể n, s ự v ậ n độ ng c ủ a m ộ t s ự ki ệ n lị c h s ử , tr ê n c ơ s ở s ử d ụ ng s ố li ệ u, tà i li ệ u thố ng kê tr o ng bà i họ c . Đồ thị c ó thể bi ể u d i ễ n bằ ng m ộ t m ũ i tê n để m i nh ho ạ s ự v ậ n độ ng đi lê n, s ự p há t tr i ể n c ủ a m ộ t hi ệ n t− ợ ng lị c h s ử . - S ơ đ ồ c ụ thể ho á nộ i d ung s ự ki ệ n bằ ng nhữ ng m ô hì nh hì nh họ c đơ n gi ả n, d i ễ n tả tổ c hứ c m ộ t c ơ c ấ u xP hộ i , m ộ t c hế độ c hí nh tr ị , m ố i q ua n hệ gi ữ a c á c s ự ki ệ n. d ) C á c p h − ơ n g t i ệ n k ỹ t h u ậ t L à lo ạ i đồ d ù ng tr ự c q ua n r ấ t đ− ợ c p hổ bi ế n tr o ng thờ i đạ i ngà y na y khi kho a họ c kỹ thuậ t p há t tr i ể n r ấ t c ó tá c d ụ ng đố i v ớ i v i ệ c d ạ y - họ c L ị c h s ử . N gà y na y , ng− ờ i ta d ù ng c á c lo ạ i p hi m đè n c hi ế u, p hi m v i d e o ( bă ng ghi hì nh) , bă ng ghi â m Vi ệ c p hâ n lo ạ i v à tá c d ụ ng c ủ a c á c lo ạ i p h− ơ ng ti ệ n kỹ thuậ t đ− ợ c d i ễ n tả tr o ng s ơ đồ d − ớ i đâ y : 4 6
11. C á c l o ạ i T h ô n g q u a P h − ơ n g t i ệ n t à i l i ệ u v i ệ c s ử d ụ n g P hi m đè n c hi ế u P hi m đè n c hi ế u B ă ng c hi ế u hì nh N hì n M á y c hi ế u M á y p hó ng ả nh P hó ng ả nh M á y c hi ế u p hi m P há t tha nh R a d i o Đĩ a ghi â m N ghe M á y q ua y đĩ a B ă ng ghi â m M á y ghi â m P hi m đi ệ n ả nh M á y c hi ế u hì nh Vi d e o N ghe , nhì n Vi d e o T i v i T i v i Cô ng nghệ thô ng ti n ngà y c à ng đ− ợ c s ử d ụ ng r ộ ng r P i tr o ng d ạ y họ c nó i c hung, tr o ng d ạ y họ c L ị c h s ử nó i r i ê ng. T r o ng nhữ ng đi ề u ki ệ n nhấ t đị nh, gi á o v i ê n L ị c h s ử đ− ợ c bồ i d − ỡ ng s ử d ụ ng m á y v i tí nh để tr ì nh bà y bà i m ớ i , s − u tậ p tà i li ệ u, ki ể m tr a họ c s i nh T ó m lạ i , v ề p h− ơ ng p há p s ử d ụ ng đồ d ù ng tr ự c q ua n, c ầ n c hú ý c á c đi ể m s a u đâ y : - P hả i s ử d ụ ng đồ d ù ng tr ự c q ua n p hù hợ p v ớ i nộ i d ung s ự ki ệ n đa ng họ c . - S ử d ụ ng p hù hợ p v ớ i tí nh c hấ t m ỗ i lo ạ i đồ d ù ng tr ự c q ua n, kí c h th− ớ c v à đi ề u ki ệ n c ụ thể c ủ a lớ p họ c . Ví d ụ : c á c lo ạ i bả n đồ tr e o t− ờ ng, tr a nh c ỡ lớ n p hả i tr e o tr ê n bả ng đe n c ho họ c s i nh c ù ng d ù ng c hung. Cá c lo ạ i a tla t, a nbo m tr a nh ả nh d ù ng c ho m ỗ i họ c s i nh, ho ặ c m ộ t nhó m họ c s i nh tr ê n bà n họ c , d ù ng m à n ả nh, p hi m đè n c hi ế u c hung c ho c ả lớ p v à o nhữ ng gi ờ thí c h hợ p . - P há t huy tố i đa tí nh tí c h c ự c họ c tậ p c ủ a họ c s i nh, h− ớ ng d ẫ n c á c e m q ua n s á t, m i ê u tả , nhậ n xé t c á c hi ệ n v ậ t, đồ p hụ c c hế , "đọ c bả n đồ , nắ m v ữ ng c á c ký hi ệ u tr ê n bả n đồ , là m c á c s ơ 4 7
12. đồ , đồ thị , lậ p c á c bả ng ni ê n bi ể u, tr ả lờ i bà i họ c the o đồ d ù ng tr ự c q ua n ( d ù ng bả n đồ để tr ì nh bà y d i ễ n bi ế n m ộ t tr ậ n đá nh ) . T r á nh tì nh tr ạ ng họ c s i nh c hỉ xe m đồ d ù ng tr ự c q ua n m à khô ng bi ế t c á c h là m v i ệ c . - Cá c lo ạ i đồ d ù ng tr ự c q ua n đ− ợ c s ử d ụ ng tr o ng m ọ i khâ u c ủ a v i ệ c d ạ y họ c : tr ì nh bà y bà i m ớ i , ki ể m tr a bà i c ũ , c ủ ng c ố ki ế n thứ c , ngo ạ i kho á thự c hà nh. Cầ n c hố ng v i ệ c "d ạ y c ha y " ( khô ng c ó đồ d ù ng tr ự c q ua n ) ho ặ c d ù ng "c hi ế u lệ " ( để "m i nh ho ạ " hơ n là để "là m v i ệ c ") . ở đâ y , p hả i r è n luy ệ n c ho họ c s i nh kỹ nă ng thự c hà nh nghi ệ p v ụ bộ m ô n. Vi ệ c r è n luy ệ n kỹ nă ng nghi ệ p v ụ đ− ợ c ti ế n hà nh ở m ọ i khâ u, s o ng c hủ y ế u ở v i ệ c s ử d ụ ng đồ d ù ng tr ự c q ua n. 3 . S ử d ụ n g s á c h g i á o k h o a v à c á c l o ạ i t à i l i ệ u h ọ c t ậ p k h á c a ) S á ch g i á o k h o a l à t à i l i ệ u h ọ c t ậ p cơ b ả n c ủ a họ c s i nh đ− ợ c bi ê n s o ạ n the o c h− ơ ng tr ì nh đP q uy đị nh. N ó gi ú p c ho họ c s i nh đạ t đ− ợ c y ê u c ầ u, tr ì nh độ c ủ a c h− ơ ng tr ì nh, p há t huy nă ng lự c tự họ c , tự nghi ê n c ứ u c ủ a họ c s i nh. Vì v ậ y , đố i v ớ i gi á o v i ê n, khi gi ả ng d ạ y c ầ n tr á nh v i ệ c lặ p lạ i s á c h gi á o kho a . B ở i v ì , họ c s i nh s ẽ khô ng hứ ng thú họ c tậ p m à gi á o v i ê n lạ i m ấ t uy tí n tr − ớ c họ c s i nh. P h− ơ ng p há p s ử d ụ ng tố t nhấ t là the o "s ơ đồ Đa i r i " đP nê u ở tr ê n. T r ê n lớ p , gi á o v i ê n tr ì nh bà y l− ớ t q ua , c hỉ nhắ c đế n, ho ặ c c ho họ c s i nh đọ c , tr ì nh bà y nhữ ng p hầ n khô ng q ua n tr ọ ng c ủ a s á c h gi á o kho a , ho ặ c p hầ n d ễ hi ể u. G i á o v i ê n tậ p tr ung c hủ y ế u v à o p h ầ n cơ b ả n , cố t l õ i n h ấ t c ủ a s á c h gi á o kho a để họ c s i nh nắ m v ữ ng. ở m ứ c độ nhấ t đị nh, c ầ n thi ế t, gi á o v i ê n bổ s ung nhữ ng ki ế n thứ c ngo à i s á c h gi á o kho a để họ c s i nh hi ể u s â u s ắ c hơ n. T r o ng khi gi ả ng d ạ y , gi á o v i ê n h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh the o d õ i s á c h gi á o kho a ( p hầ n nà o đP đ− ợ c c huẩ n bị , đọ c tr − ớ c ở nhà ) , c ù ng v ớ i v i ệ c nghe v à ghi bà i gi ả ng c ủ a gi á o v i ê n. B ấ t c ứ tr − ờ ng hợ p nà o gi á o v i ê n c ũ ng p hả i s o ạ n g i á o á n , bổ s ung, đi ề u c hỉ nh nhữ ng gi á o á n d ạ y c ó kế t q uả . b ) Đ ố i v ớ i cá c l o ạ i t à i l i ệ u t h a m k h ả o , khi d ạ y họ c L ị c h s ử , gi á o v i ê n p hả i c hú ý kha i thá c nhi ề u. B ở i v ì , lị c h s ử xP hộ i ( d â n tộ c v à lo à i ng− ờ i ) li ê n q ua n đế n nhi ề u m ặ t c ủ a đờ i s ố ng v à đ− ợ c p hả n á nh tr o ng nhi ề u lo ạ i tà i li ệ u khá c nha u, p ho ng p hú . T hự c tế c hứ ng m i nh r ằ ng, nế u gi á o v i ê n L ị c h s ử khô ng c ó nhữ ng hi ể u bi ế t c ầ n thi ế t v ề Vă n họ c , K i nh tế họ c , T r i ế t họ c thì khô ng thể d ạ y tố t đ− ợ c . Có nhi ề u lo ạ i tà i li ệ u tha m khả o . T ự u tr ung c ó c á c lo ạ i tà i li ệ u c hủ y ế u, th− ờ ng d ù ng s a u đâ y : - T à i l i ệ u l ị ch s ử c ũ ng gồ m nhi ề u lo ạ i : Có lo ạ i tà i li ệ u gố c , ba o gồ m c á c v ă n ki ệ n tà i li ệ u li ê n q ua n tr ự c ti ế p đế n s ự ki ệ n, r a đờ i v à o thờ i đi ể m xả y r a s ự ki ệ n, nh− c á c v ă n tự c ổ , c á c hi ệ p − ớ c , đi ề u − ớ c tuy ê n ngô n ( "T uy ê n ngô n độ c lậ p 1776 " c ủ a n− ớ c M ỹ , "T uy ê n ngô n nhâ n q uy ề n v à d â n q uy ề n" c ủ a Cá c h m ạ ng P há p 1789, "T uy ê n ngô n độ c lậ p 2-9-194 5 " c ủ a Vi ệ t N a m ) . Có tà i li ệ u c ủ a c hủ nghĩ a M á c - L ê ni n, tr í c h tá c p hẩ m c ủ a Chủ tị c h H ồ Chí M i nh v à c á c nhà lP nh đạ o Đả ng, N hà n− ớ c ta . Có tà i li ệ u tr í c h tr o ng c á c tá c p hẩ m s ử họ c x− a v à na y c ủ a c á c nhà s ử họ c ha y tậ p thể tá c gi ả . Vi ệ c s ử d ụ ng tà i li ệ u lị c h s ử đ− ợ c ti ế n hà nh tr o ng nhữ ng tr − ờ ng hợ p s a u đâ y : T h ứ n h ấ t , d ù ng để c ụ thể ho á c á c hi ệ n t− ợ ng, s ự ki ệ n lị c h s ử đa ng họ c để tạ o bi ể u t− ợ ng c ho họ c s i nh. Đó là c á c đo ạ n tà i li ệ u ngắ n, s ú c tí c h, gi à u hì nh t− ợ ng ( khi nó i v ề c hế độ c hi ế m hữ u nô lệ , tr í c h d ẫ n m ộ t s ố đi ề u kho ả n tr o ng bộ luậ t H a m ur a bi ) . T h ứ h a i , s ử d ụ ng để gi ả i thí c h m ộ t s ự ki ệ n lị c h s ử , nhằ m gi ú p họ c s i nh hi ể u bả n c hấ t c ủ a nó . ( K hi nó i v ề v i ệ c N guy ễ n ái Q uố c p hấ n khở i , c ả m độ ng lú c đọ c "S ơ thả o lầ n thứ nhấ t nhữ ng luậ n c − ơ ng v ề v ấ n đề d â n tộ c v à v ấ n đề thuộ c đị a " c ủ a L ê ni n, tr í c h m ộ t s ố đi ể m tr o ng "L u ậ n c− ơ n g " ha y m ộ t đo ạ n tr o ng bà i v i ế t c ủ a H ồ Chí M i nh) . T h ứ b a , d ù ng là m c ơ s ở để c hứ ng m i nh c ho m ộ t luậ n đi ể m kho a họ c nhằ m hi ể u đú ng s ự ki ệ n ha y q uá tr ì nh lị c h s ử . H − ớ ng d ẫ n họ c s i nh s ử d ụ ng tà i li ệ u lị c h s ử p hả i c ho c á c e m tr ự c ti ế p đọ c tà i li ệ u ( d à i , ngắ n tuỳ tr ì nh độ , y ê u c ầ u họ c tậ p ) , r ồ i gợ i ý bằ ng nhi ề u c â u hỏ i nhỏ để c á c e m nắ m d ầ n nộ i d ung tà i li ệ u ( ho à n c ả nh r a đờ i , nộ i d ung c hủ y ế u, ý nghĩ a , tá c d ụ ng ) . 4 8
13. - T à i l i ệ u v ă n h ọ c bằ ng nhữ ng hì nh t− ợ ng c ụ thể c ó tá c d ụ ng c ụ thể đế n t− t− ở ng, tì nh c ả m c ủ a họ c s i nh. Q ua đó , c á c e m ti ế p nhậ n s ự ki ệ n lị c h s ử m ộ t c á c h hứ ng thú . Có nhi ề u lo ạ i tà i li ệ u v ă n họ c d â n gi a n ( c a d a o , tr uy ề n thuy ế t, c ổ tí c h, thầ n tho ạ i ) c ó nộ i d ung p hả n á nh hi ệ n thự c lị c h s ử . N ế u bó c c á i v ỏ thầ n bí , huy ề n ho ặ c c ó thể thu nhậ n đ− ợ c m ộ t s ố tà i li ệ u lị c h s ử c ó gi á tr ị . N h− ng ti ể u thuy ế t lị c h s ử là nhữ ng tá c p hẩ m v ă n họ c lấ y m ộ t s ự ki ệ n lị c h s ử là m c hủ đề . T uy c ó p hầ n h− c ấ u, s o ng gi á tr ị c hâ n thự c c ủ a nó là ở c hỗ p hả n á nh đú ng c uộ c s ố ng. N hi ề u tá c p hẩ m v ă n họ c khá c v ề m ặ t tâ m lý , xP hộ i c ũ ng nê u đ− ợ c bộ m ặ t xP hộ i ở m ộ t thờ i đạ i . V.I . L ê ni n đP từ ng nó i , c á c tá c p hẩ m c ủ a L . T ô nxtô i là "C h i ế c g − ơ n g củ a cá ch m ạ n g N g a ". T hơ c a c á c h m ạ ng, khá ng c hi ế n là nhữ ng tà i li ệ u v ă n họ c r ấ t c ó gi á tr ị tr o ng d ạ y - họ c L ị c h s ử Có nhi ề u c á c h s ử d ụ ng tà i li ệ u v ă n họ c tr o ng d ạ y - họ c L ị c h s ử . T h ứ n h ấ t , đ− a v à o bà i gi ả ng m ộ t đo ạ n thơ , v ă n nhằ m m i nh ho ạ nhữ ng s ự ki ệ n đa ng họ c . T h ứ h a i , d ù ng m ộ t đo ạ n tr í c h tr o ng thơ , v ă n để c ụ thể ho á s ự ki ệ n, nê u lê n m ộ t kế t luậ n khá i q uá t gi ú p họ c s i nh hi ể u s â u s ắ c hơ n m ộ t thờ i kỳ , m ộ t s ự ki ệ n lị c h s ử . T h ứ b a , tà i li ệ u v ă n họ c đ− ợ c s ử d ụ ng để tổ c hứ c nhữ ng ho ạ t độ ng ngo ạ i kho á . * * * T r o ng c h− ơ ng nà y , c hú ng tô i m ớ i tr ì nh bà y nhữ ng đi ề u c ơ bả n nhấ t v ề m ặ t lý thuy ế t c ủ a p h− ơ ng p há p d ạ y họ c L ị c h s ử . Đi ề u nà y gi ú p c ho họ c s i nh c ó nhậ n thứ c đú ng v ề m ặ t q ua n ni ệ m , c ũ ng nh− nhữ ng c ơ s ở đầ u ti ê n để ti ế n hà nh tr o ng thự c tế . Vì v ậ y , khi họ c c ầ n p hả i thự c hi ệ n v i ệ c "họ c đi đô i v ớ i hà nh", "lý luậ n gắ n v ớ i thự c ti ễ n" để c ả i ti ế n p h− ơ ng p há p , nâ ng c a o hi ệ u q uả tr o ng d ạ y họ c L ị c h s ử . Câu hỏi h−ớng dẫn học tập 1. ý nghĩ a v à tá c d ụ ng c ủ a p h− ơ ng p há p tr o ng d ạ y - họ c L ị c h s ử . P hâ n tí c h nộ i d ung v à v ị tr í c ủ a m ỗ i p h− ơ ng p há p tr o ng hệ thố ng c á c p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng. 2. Xâ y d ự ng m ộ t bà i "t− ờ ng thuậ t", "m i ê u tả " v ề m ộ t s ự ki ệ n ha y s ự v ậ t ( tự c họ n) để gi ả ng d ạ y c ho họ c s i nh ở m ộ t lớ p ( tự c họ n) . 3. S ử d ụ ng m ộ t bả n đồ ( tự c họ n) để d i ễ n tả m ộ t s ự ki ệ n lị c h s ử , r ồ i tr ì nh bà y nộ i d ung s ự ki ệ n ấ y q ua bả n đồ . 4 . L ậ p c á c s ơ đồ , đồ thị , ni ê n bi ể u c ho nhữ ng s ự ki ệ n c hủ y ế u tr o ng m ộ t s ố bà i lị c h s ử . 5 . S − u tầ m c á c tà i li ệ u lị c h s ử , v ă n họ c để gi ả ng d ạ y nhữ ng bà i lị c h s ử . T à i l iệ u tha m k hả o 1. P ha n N gọ c L i ê n v à T r ầ n Vă n T r ị ( Chủ bi ê n) , P h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị ch s ử , N XB G i á o d ụ c , H à N ộ i , 1992. 2. P ha n N gọ c L i ê n, P hạ m K ỳ T á , Đ ồ d ù n g t r ự c q u a n t r o n g d ạ y h ọ c L ị ch s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g , N XB G i á o d ụ c , H à N ộ i , 1975 . 3. N .A . Đa i r i , C h u ẩ n b ị g i ờ h ọ c L ị ch s ử n h − t h ế n à o , N XB G i á o d ụ c , H à N ộ i , 1979. 4 . Cá c s á c h gi á o kho a L ị c h s ử p hổ thô ng tr ung họ c c ả i c á c h gi á o d ụ c v à tr ung họ c c huy ê n ba n. 5 . Cá c tà i li ệ u tha m khả o v ề lị c h s ử c ủ a N XB G i á o d ụ c . 6 . P ha n N gọ c L i ê n ( Chủ bi ê n) , T r ị nh Đì nh T ù ng, N guy ễ n T hị Cô i , P h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị ch s ử , s đd , tậ p 2. 4 9
14. Ch−ơng V II Bà i h ọ c l ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g B à i họ c tr ê n lớ p là m ộ t hì nh thứ c tổ c hứ c d ạ y họ c r ấ t q ua n tr ọ ng. H o ạ t độ ng tr ê n lớ p đ− ợ c ti ế n hà nh the o c á c ti ế t họ c , tr o ng gi ờ họ c tí nh tí c h c ự c c ủ a thầ y v à tr ò đ− ợ c p há t huy . I−V ị tr í , ý nghĩ a , cấ u tr ú c, phân l o ạ i b à i học tr o ng dạ y - học L ị ch s ử 1. B à i h ọ c l à m ộ t k h â u q u a n t r ọ n g t r o n g q u á t r ì n h d ạ y h ọ c , q ua đó ho à n thà nh c h− ơ ng tr ì nh đP q uy đị nh. T r o ng khi gi ả ng bà i tr ê n lớ p , gi á o v i ê n p hả i c ủ ng c ố , bổ s ung ki ế n thứ c đP họ c v à c hủ y ế u gi ú p họ c s i nh nắ m ki ế n thứ c m ớ i m ộ t c á c h c hủ độ ng, tự gi á c . H i ệ u q uả c ủ a bà i họ c p hụ thuộ c v à o v a i tr ò c ủ a gi á o v i ê n ( c huẩ n bị bà i gi ả ng, ti ế n hà nh gi ờ họ c , h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh nhậ n thứ c ) v à q ua n tr ọ ng là v a i tr ò c ủ a họ c s i nh ( p há t huy tí nh c hủ độ ng, s á ng tạ o , độ c lậ p c ủ a c á c e m tr ê n lớ p ) . 2 . Đ ể đ ạ t đ − ợ c m ụ c đ í c h y ê u c ầ u t r ê n , b à i h ọ c g ồ m c ó n h ữ n g y ế u t ố s a u - Xá c đị nh m ụ c ti ê u, y ê u c ầ u c ủ a bà i họ c ; - T r ì nh bà y ki ế n thứ c m ớ i c ủ a bà i ( p hầ n c hủ y ế u) ; - K i ể m tr a , c ủ ng c ố nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh v ề nhữ ng ki ế n thứ c đa ng họ c , kể c ả nhữ ng ki ế n thứ c c ũ c ó li ê n q ua n đế n bà i họ c . - H − ớ ng d ẫ n tự họ c ở nhà . Để c ó c ấ u tr ú c bà i họ c nh− v ậ y , gi á o v i ê n p hả i thự c hi ệ n đú ng c h− ơ ng tr ì nh ( p hâ n p hố i c h− ơ ng tr ì nh) , bá m s á t nộ i d ung s á c h gi á o kho a , p hả n á nh kị p thờ i thà nh tự u kho a họ c m ớ i c ó li ê n q ua n, q ua n đi ể m , đ− ờ ng lố i c ủ a Đả ng, thự c tế đị a p h− ơ ng ( c ủ a nhà tr − ờ ng v à họ c s i nh) , p há t huy nă ng lự c c ủ a họ c s i nh tr o ng họ c tậ p , c hú tr ọ ng v i ệ c gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n khả nă ng t− d uy c ủ a họ c s i nh q ua bà i họ c . B à i họ c v ừ a bả o đả m tí nh nguy ê n tắ c ( s á t c h− ơ ng tr ì nh, s á c h gi á o kho a ) , s o ng luô n luô n đ− ợ c c ả i ti ế n, hi ệ n đạ i ( kế t q uả la o độ ng s − p hạ m c ủ a gi á o v i ê n) . Vì v ậ y , bà i họ c c ầ n tr á nh ha i khuy nh h− ớ ng s a i lầ m : ho ặ c tuỳ ti ệ n ( tho á t ly c h− ơ ng tr ì nh, s á c h gi á o kho a ) ho ặ c bả o thủ ( khô ng c hị u c ả i ti ế n nộ i d ung v à p h− ơ ng p há p đP q uá lạ c hậ u) . S ơ đồ Đa i r i nê u tr ê n s ẽ gi ú p khắ c p hụ c c á c thi ế u s ó t nà y . 3 . T r o n g v i ệ c g i ả n g d ạ y t r ê n l ớ p , c ó n h i ề u l o ạ i b à i h ọ c k h á c n h a u M ỗ i bà i họ c lạ i c ó nộ i d ung, v ị tr í khá c nha u : a ) B à i cu n g cấ p k i ế n t h ứ c m ớ i là bà i c hủ y ế u tr o ng m ộ t gi ờ họ c . N ó đ− ợ c ti ế n hà nh tr ê n c ơ s ở gi á o v i ê n v à họ c s i nh c ù ng là m v i ệ c ( gi á o v i ê n tr ì nh bà y , h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh ghi c hé p , c ù ng nha u tr a o đổ i thả o luậ n ) . B à i c ung c ấ p ki ế n thứ c m ớ i đ− ợ c thự c hà nh the o nhữ ng b− ớ c s a u đâ y : - K i ể m t r a k i ế n t h ứ c cũ , c hủ y ế u là bà i tr − ớ c v à c huy ể n s a ng bà i họ c m ớ i . - C u n g cấ p k i ế n t h ứ c m ớ i là c ô ng v i ệ c tr ọ ng tâ m , đồ ng thờ i ti ế n hà nh v i ệ c tr ì nh bà y m i ệ ng, ghi bả ng đe n ( d à n ý ) , s ử d ụ ng c á c lo ạ i đồ d ù ng tr ự c q ua n, s á c h gi á o kho a v à tà i li ệ u tha m khả o , p há t huy tí nh c hủ độ ng c ủ a họ c s i nh khi the o d õ i , ghi c hé p v à đó ng gó p v à o v i ệ c xâ y d ự ng bà i họ c q ua tr a o đổ i , thả o luậ n - C ủ n g cố k i ế n t h ứ c đ ã h ọ c, h− ớ ng d ẫ n v i ệ c tự họ c ở nhà v à c huẩ n bị c ho bà i họ c m ớ i . b ) B à i ô n t ậ p , s ơ k ế t , t ổ n g k ế t , đ− ợ c s ử d ụ ng khi ho à n thà nh v i ệ c d ạ y - họ c m ộ t gi a i đo ạ n, m ộ t thờ i kỳ ha y c ả kho á tr ì nh ( tr o ng c h− ơ ng tr ì nh v à s á c h gi á o kho a c ó nhữ ng ti ế t d à nh c ho v i ệ c ô n tậ p , s ơ kế t, tổ ng kế t) . B à i nà y p hả i đ− ợ c ti ế n hà nh d − ớ i s ự c hỉ đạ o c ủ a gi á o v i ê n để họ c s i nh tự m ì nh ho à n thà nh bà i họ c , the o c á c c â u hỏ i gợ i ý c ủ a thầ y . N hấ t thi ế t p hả i tr á nh v i ệ c thầ y tr ì nh bà y để họ c s i nh ghi c hé p . 5 0
15. c) B à i k i ể m t r a nhằ m đá nh gi á v i ệ c họ c tậ p v à ti ế p thu ki ế n thứ c c ủ a họ c s i nh. Có thể ki ể m tr a m i ệ ng ( v à o đầ u m ỗ i gi ờ họ c ) v à ki ể m tr a v i ế t ( 15 p hú t ho ặ c 1 ti ế t) the o q uy đị nh c ủ a c h− ơ ng tr ì nh. Có khi bà i ki ể m tr a đ− ợ c tha y bằ ng bà i tậ p - thự c hà nh v ớ i q uy m ô lớ n hơ n, đò i hỏ i họ c s i nh p hả i bỏ nhi ề u c ô ng s ứ c hơ n ( nh− v ẽ bả n đồ , s − u tầ m tà i li ệ u c ó li ê n q ua n đế n m ộ t s ự ki ệ n, v ẽ s ơ đồ , đồ thị , xâ y d ự ng bá o c á o kho a họ c ) . Cầ n tr á nh q ua n ni ệ m ki ể m tr a c hỉ là ki ể m tr a s ự ki ệ n ( xe m họ c s i nh c ó nhớ ha y khô ng) m à khô ng ti ế n hà nh c á c lo ạ i bà i tậ p thự c hà nh. d ) B à i h ọ c h ỗ n h ợ p , là bà i họ c gồ m c á c y ế u tố c ủ a nhữ ng lo ạ i bà i khá c ( tr ì nh bà y tà i li ệ u m ớ i , ô n tậ p - tổ ng kế t, ki ể m tr a ) . e ) B à i h ọ c t ạ i t h ự c đ ị a , t r o n g b ả o t à n g , n h à t r u y ề n t h ố n g . Đâ y c ũ ng là m ộ t lo ạ i bà i nộ i kho á , s o ng khô ng ti ế n hà nh tr o ng lớ p họ c , m à ở nga y nơ i xả y r a s ự ki ệ n ha y tr o ng nhà bả o tà ng, nhà tr uy ề n thố ng. B à i họ c thự c đị a th− ờ ng đ− ợ c tổ c hứ c đố i v ớ i c á c bà i lị c h s ử đị a p h− ơ ng ha y c á c ti ế t lị c h s ử d â n tộ c v ề m ộ t s ự ki ệ n xả y r a ở đị a p h− ơ ng. B à i họ c tạ i thự c đị a , tr o ng nhà bả o tà ng, nhà tr uy ề n thố ng c ó tá c d ụ ng r ấ t lớ n v ề c ả m ặ t gi á o d − ỡ ng, gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n, c ó thể kế t hợ p v i ệ c họ c tậ p v ớ i nghi ê n c ứ u kho a họ c ( c hủ y ế u là s − u tầ m tà i li ệ u) , gắ n họ c v ớ i hà nh ( gâ y đ− ợ c lò ng tự hà o , tr á c h nhi ệ m đố i v ớ i đị a p h− ơ ng) , tr − ớ c hế t bả o v ệ , tha m gi a tô n tạ o d i tí c h. T uy nhi ê n, v i ệ c ti ế n hà nh bà i họ c tạ i thự c đị a đò i hỏ i nhi ề u c ô ng p hu : - G i á o v i ê n c huẩ n bị kỹ v ề m ặ t tổ c hứ c , kho a họ c , t− t− ở ng. - Có kế ho ạ c h hợ p lý tr o ng v i ệ c kế t hợ p gi ữ a nhà tr − ờ ng v à đị a p h− ơ ng ( B a n q uả n lý d i tí c h, bả o tà ng, tr uy ề n thố ng) , kế t hợ p gi ữ a thầ y v à tr ò . - T r o ng nhữ ng đi ề u ki ệ n c ho p hé p c ó thể tổ c hứ c p hụ c hồ i lạ i m ộ t s ố hì nh ả nh c ó li ê n q ua n đế n s ự ki ệ n ( v í d ụ : họ c v ề c hi ế n tr a nh d u kí c h tr o ng thờ i kỳ khá ng c hi ế n c hố ng P há p c ó thể d i ễ n lạ i m ộ t tr ậ n c hố ng c à n) . II- N âng ca o hiệ u q uả củ a m ộ t giờ học T r o ng m ộ t gi ờ họ c , c ó thể ti ế n hà nh m ộ t bà i ha y m ộ t s ố p hầ n c ủ a bà i ( c ó bà i họ c đ− ợ c ti ế n hà nh tr o ng m ộ t ti ế t, c ó thể ti ế n hà nh tr o ng 2-3 ti ế t) , p hả i là m thế nà o đe m lạ i hi ệ u q uả tố i đa c ho v i ệ c họ c tậ p c ủ a họ c s i nh. T r o ng thự c tế , họ c s i nh ở tr − ờ ng p hổ thô ng hi ệ n na y nắ m ki ế n thứ c c hủ y ế u tr ê n lớ p họ c . Về nhà , c á c e m khô ng c ó thì gi ờ để họ c nhi ề u. T i ế n hà nh m ộ t gi ờ họ c tố t tr ê n lớ p là bả o đả m p hầ n lớ n s ự thà nh c ô ng tr o ng v i ệ c tr uy ề n thụ ki ế n thứ c để họ c s i nh ti ế p thu ki ế n thứ c . Đi ề u nà y r ấ t q ua n tr ọ ng v à đò i hỏ i nhi ề u c ô ng s ứ c , la o độ ng s − p hạ m , ý thứ c , ti nh thầ n tr á c h nhi ệ m c ủ a gi á o v i ê n. D − ớ i đâ y , c hú ng tô i tr ì nh bà y m ộ t s ố v ấ n đề nhằ m gó p p hầ n v à o v i ệ c nâ ng c a o hi ệ u q uả m ộ t gi ờ họ c . 1. P h − ơ n g p h á p t i ế n h à n h b à i h ọ c l ị c h s ử Để ti ế n hà nh bà i họ c c ó c hấ t l− ợ ng c a o c ầ n c ó nhữ ng đi ề u ki ệ n c ụ thể , q ua n tr ọ ng nhấ t là gi ả i q uy ế t tố t m ố i q ua n hệ gi ữ a nộ i d ung v à p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c . Đâ y là v ấ n đề c ó tí nh c hấ t nguy ê n tắ c khi ti ế n hà nh bà i họ c lị c h s ử . Chú ng ta c ho r ằ ng, nộ i d ung bà i họ c q uy ế t đị nh p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c . Đi ề u nà y đú ng, s o ng nế u tuy ệ t đố i ho á v a i tr ò c ủ a nộ i d ung v à c o i th− ờ ng ý nghĩ a c ủ a p h− ơ ng p há p thì s ẽ d ẫ n tớ i q ua n ni ệ m s a i lầ m v ề v i ệ c khô ng c ầ n c ả i ti ế n p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c , khi nộ i d ung bà i họ c đ− ợ c tha y đổ i . Đâ y là m ộ t tr o ng nhữ ng nguy ê n nhâ n là m gi ả m hi ệ u q uả bà i họ c . Chỉ khi nà o nắ m v ữ ng nộ i d ung bà i họ c , hi ể u r õ họ c s i nh c ủ a m ì nh, xá c đị nh r õ m ụ c đí c h bà i họ c v à c â n nhắ c tấ t c ả s ự đồ ng bộ c ủ a c á c nhâ n tố khá c , lú c đó m ớ i tì m r a p h− ơ ng p há p tố t nhấ t c ho v i ệ c ti ế n hà nh bà i họ c . N h− v ậ y , hi ệ u q uả bà i họ c luô n luô n gắ n li ề n v ớ i v i ệ c c ả i ti ế n nộ i d ung v à đổ i m ớ i p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c . N ắ m v ữ ng nộ i d ung s ẽ xá c đị nh p h− ơ ng p há p d ạ y - họ c tố t, s ử d ụ ng p h− ơ ng p há p tố t s ẽ gi ú p họ c s i nh nắ m v ữ ng nộ i d ung bà i họ c . Chuẩ n bị bà i họ c là 5 1
16. c huẩ n bị m ộ t c á c h to à n d i ệ n nộ i d ung, p h− ơ ng p há p , c á c p h− ơ ng ti ệ n d ạ y , họ c để đạ t hi ệ u q uả c a o . 2 . H i ệ u q u ả b à i h ọ c l ị c h s ử c ầ n đ ạ t M ụ c đí c h c ủ a v i ệ c d ạ y họ c là nâ ng c a o hi ệ u q uả bà i họ c tr ê n lớ p . P h− ơ ng p há p tố t s ẽ nâ ng c a o hi ệ u q uả c ủ a bà i họ c . T hế nà o là hi ệ u q uả c ủ a bà i họ c lị c h s ử , v ấ n đề đ− ợ c thả o luậ n s ô i nổ i , c ó m ộ t s ố đi ề u nhấ t tr í , nh− ng khô ng p hả i khô ng c ò n c ó nhữ ng ý ki ế n khá c bi ệ t. H i ệ n na y v ẫ n c ò n tồ n tạ i q ua n ni ệ m p hi ế n d i ệ n, xe m xé t hi ệ u q uả bà i họ c c hỉ ở m ứ c độ ti ế p nhậ n ki ế n thứ c . D ự a tr ê n q uy ế t đị nh tổ ng hợ p , c hú ng ta nhấ t tr í r ằ ng hi ệ u q uả c ủ a bà i họ c đ− ợ c xá c đị nh khô ng c hỉ bằ ng v i ệ c hì nh thà nh c á c tr i thứ c m à c ò n bằ ng v i ệ c p há t tr i ể n t− d uy , kỹ nă ng, kỹ xả o c ủ a họ c s i nh. N ó i m ộ t c á c h c ụ thể , hi ệ u q uả bà i họ c thể hi ệ n ở nhữ ng m ặ t s a u đâ y : - T h ứ n h ấ t , v ề m ặ t ki ế n thứ c , bà i họ c p hả i gi ú p họ c s i nh nắ m đ− ợ c nhữ ng ki ế n thứ c c ơ bả n c ủ a bà i . Đó là nhữ ng s ự ki ệ n lị c h s ử c ơ bả n, đá nh gi á c á c s ự ki ệ n đó , r ú t r a bà i họ c , nê u q uy luậ t ( nế u c ó ) v à hì nh thà nh khá i ni ệ m lị c h s ử c ho họ c s i nh, gi ú p họ c s i nh tr ả lờ i đ− ợ c "nh− thế nà o ?" v à "v ì s a o ?". - T h ứ h a i , bà i họ c p hả i đạ t đ− ợ c m ụ c ti ê u gi á o d ụ c đề r a . Đâ y là v ấ n đề q ua n tr ọ ng, nh− ng r ấ t khó khă n p hứ c tạ p . Vi ệ c gi á o d ụ c p hả i p hù hợ p v ớ i nộ i d ung bà i họ c , tr ì nh độ , y ê u c ầ u c ủ a họ c s i nh, khô ng p hả i là nhữ ng c ô ng thứ c c ó s ẵ n, khô ng c ó tá c d ụ ng gì . M uố n đá nh gi á kế t q uả gi á o d ụ c c ủ a bà i họ c , tr − ớ c ti ê n c ầ n xe m xé t thá i độ xú c c ả m c ủ a họ c s i nh đố i v ớ i c á c s ự ki ệ n nghi ê n c ứ u, nhữ ng p hả n ứ ng tự nhi ê n, thá i độ , nhâ n c á c h c ủ a c á c e m đố i v ớ i hi ệ n t− ợ ng v à nhữ ng nhâ n v ậ t lị c h s ử . T i ế p đó , xe m xé t kỹ nă ng c ủ a họ c s i nh tr o ng v i ệ c đá nh gi á đú ng nhữ ng hi ệ n t− ợ ng, v a i tr ò c ủ a c á c nhâ n v ậ t, kỹ nă ng s ử d ụ ng c á c ki ế n thứ c lý luậ n đP họ c để tự m ì nh p hâ n tí c h c á c hi ệ n t− ợ ng xP hộ i c ủ a q uá khứ v à hi ệ n tạ i . N hữ ng c ô ng v i ệ c nà y khô ng c hỉ gi ú p họ c s i nh nắ m v ữ ng hơ n ki ế n thứ c lị c h s ử , m à c ò n gó p p hầ n gi á o d ụ c đạ o đứ c , t− t− ở ng c hí nh tr ị c ho c á c e m tr o ng q uá tr ì nh họ c tậ p lị c h s ử . - T h ứ b a , hi ệ u q uả c ủ a bà i họ c c ò n đ− ợ c thể hi ệ n ở v i ệ c p há t tr i ể n to à n d i ệ n họ c s i nh, đặ c bi ệ t là nă ng lự c nhậ n thứ c nh− tr i gi á c , tr í t− ở ng t− ợ ng, tr í nhớ , t− d uy v à kỹ nă ng thự c hà nh – v ậ n d ụ ng ki ế n thứ c đP họ c . Vi ệ c p há t tr i ể n c á c nă ng lự c nhậ n thứ c v à thự c hà nh khô ng tá c h r ờ i c á c y ế u tố c ủ a nhâ n c á c h nh− c hú ý , xú c c ả m lị c h s ử , hứ ng thú họ c tậ p , ý c hí N go à i r a , gi á o v i ê n c ũ ng khô ng q uê n hì nh thà nh c ho c á c e m lò ng m o ng m uố n v à khả nă ng tha m gi a tí c h c ự c , c ó hi ệ u q uả c á c ho ạ t độ ng xP hộ i c hí nh tr ị v à la o độ ng s ả n xuấ t. Đồ ng thờ i v ớ i v i ệ c p há t tr i ể n c á c nă ng lự c nhậ n thứ c , gi á o v i ê n p há t tr i ể n c á c kỹ nă ng, kỹ xả o c ủ a họ c s i nh, nhấ t là kỹ nă ng t− d uy nh− p hâ n tí c h, s o s á nh, tổ ng hợ p , khá i q uá t v à c á c kỹ nă ng thự c hà nh bộ m ô n. B a m ặ t bồ i d − ỡ ng ki ế n thứ c , gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n tr o ng bà i họ c c ó m ố i q ua n hệ thố ng nhấ t bi ệ n c hứ ng. N hi ệ m v ụ gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n c ủ a bà i họ c c hỉ c ó thể thự c hi ệ n tr ê n c ơ s ở hì nh thà nh ki ế n thứ c . Đồ ng thờ i , c hí nh v i ệ c ho à n thà nh nhi ệ m v ụ gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n tr o ng gi ờ họ c s ẽ là m c ho v i ệ c nắ m ki ế n thứ c c ủ a họ c s i nh v ữ ng c hắ c hơ n, s â u s ắ c hơ n. 3 . N h ữ n g b i ệ n p h á p n â n g c a o h i ệ u q u ả b à i h ọ c Có nhi ề u bi ệ n p há p nhằ m nâ ng c a o hi ệ u q uả bà i họ c , c hủ y ế u là : a ) V i ệ c l ự a ch ọ n n ộ i d u n g b à i h ọ c b ả o đ ả m t í n h k h o a h ọ c, thể hi ệ n ở nhữ ng s ự ki ệ n c ơ bả n, c hí nh xá c nhấ t, r õ r à ng nhấ t để tạ o đi ề u ki ệ n hì nh thà nh c ơ s ở c ho v i ệ c họ c s i nh hi ể u bi ế t lị c h s ử . Cầ n xá c đị nh đú ng thờ i gi a n v à khô ng gi a n c ủ a c á c s ự ki ệ n lị c h s ử v ì s ự ki ệ n lị c h s ử khô ng đ− ợ c s ắ p xế p v à o thờ i gi a n v à khô ng gi a n nhấ t đị nh thì c hỉ là m ộ t đố ng ngổ n nga ng, khô ng c ó ý nghĩ a . T í nh kho a họ c c ò n thể hi ệ n ở v i ệ c đá nh gi á , gi ả i thí c h, tì m r a bả n c hấ t, m ố i q ua n hệ nhâ n q uả , s ự p há t tr i ể n c ó tí nh q uy luậ t c ủ a s ự ki ệ n, hi ệ n t− ợ ng lị c h s ử , đặ c bi ệ t v i ệ c đá nh gi á c á c nhâ n v ậ t lị c h s ử xo a y q ua nh c á c v ấ n đề nh− ý nghĩ a ti ế n bộ ha y p hả n độ ng c ủ a c á c nhâ n v ậ t lị c h s ử ở c á c thờ i đạ i , ý nghĩ a đó ng gó p c ủ a họ đố i v ớ i s ự p há t tr i ể n v ă n ho á , xP hộ i K hi gi ả i thí c h, đá nh gi á p hả i bả o đả m nhữ ng nguy ê n tắ c c ủ a p h− ơ ng p há p luậ n s ử họ c : q ua n đi ể m lị c h s ử , tr á nh "hi ệ n đạ i ho á lị c h s ử ", đi đế n xuy ê n tạ c , bó p m é o lị c h s ử 5 2
17. T í nh kho a họ c c ủ a nộ i d ung bà i họ c gắ n c hặ t v ớ i tí nh v ừ a s ứ c đố i v ớ i v i ệ c lĩ nh hộ i c ủ a họ c s i nh v ề khố i l− ợ ng v à tr ì nh độ ki ế n thứ c . b ) V i ệ c p h á t t r i ể n cá c h o ạ t đ ộ n g n h ậ n t h ứ c đ ộ c l ậ p , nhấ t là t− d uy độ c lậ p v à s á ng tạ o c ủ a họ c s i nh c ó ý nghĩ a đặ c bi ệ t đố i v ớ i hi ệ u q uả bà i họ c . H o ạ t độ ng nhậ n thứ c độ c lậ p c ủ a họ c s i nh là m ộ t tr o ng nhữ ng đi ề u ki ệ n v ừ a c ó ý nghĩ a q ua n tr ọ ng tr o ng v i ệ c nâ ng c a o hi ệ u q uả gi ả ng d ạ y , gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n to à n d i ệ n nhâ n c á c h c ủ a họ c s i nh. T r − ớ c hế t, ho ạ t độ ng độ c lậ p nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh s ẽ đả m bả o kế t q uả lĩ nh hộ i ki ế n thứ c c ủ a c á c e m . Có ha i lo ạ i lĩ nh hộ i ki ế n thứ c : l ĩ n h h ộ i s á n g t ạ o d ự a tr ê n c ơ s ở ho ạ t độ ng t− d uy độ c lậ p v à l ĩ n h h ộ i t á i t ạ o d ự a tr ê n c ơ s ở nhớ lạ i v à hi ể u bi ế t nhữ ng ki ế n thứ c c ó s ẵ n. T r o ng gi ờ họ c lị c h s ử , gi á o v i ê n c ầ n kế t hợ p ha i lo ạ i lĩ nh hộ i ki ế n thứ c nà y , s o ng đặ c bi ệ t c hú ý tớ i lĩ nh hộ i s á ng tạ o tr ê n c ơ s ở ho ạ t độ ng t− d uy độ c lậ p . Có nhi ề u c o n đ− ờ ng, p h− ơ ng p há p khá c nha u để p há t tr i ể n c á c ho ạ t độ ng nhậ n thứ c độ c lậ p c ủ a họ c s i nh, p hổ bi ế n v à c ó tá c d ụ ng lớ n nhấ t là v ậ n d ụ ng p h− ơ ng p há p d ạ y , họ c nê u v ấ n đề . c) T r ì n h b à y m i ệ n g p h ả i t h ậ t s i n h đ ộ n g , g ợ i h ì n h ả n h , g â y x ú c cả m l ị ch s ử ch o h ọ c s i n h . T hi ế u hì nh ả nh tr o ng tr ì nh bà y ki ế n thứ c , họ c s i nh r ấ t khó hì nh d ung c ụ thể s ự ki ệ n lị c h s ử tr o ng q uá khứ . T r ì nh bà y c ó hì nh ả nh khô ng c hỉ là đi ể m tự a c ủ a nhậ n thứ c c ả m tí nh, m à c ò n là nguồ n gố c c ủ a t− d uy tr o ng v i ệ c hi ể u bả n c hấ t v à đá nh gi á s ự ki ệ n lị c h s ử . T r ì nh bà y hì nh ả nh c ò n khơ i d ậ y s ự hồ i hộ p xú c độ ng c ủ a họ c s i nh, tì nh c ả m ngạ c nhi ê n ha y hi ế u kỳ , đồ ng tì nh ha y p hả n đố i , v ui s − ớ ng ha y đa u khổ . S ự hồ i hộ p xú c độ ng là m tă ng hứ ng thú c ủ a họ c s i nh đố i v ớ i lị c h s ử , hì nh thà nh nhâ n c á c h c ủ a c á c e m , nâ ng c a o c hấ t l− ợ ng tr i gi á c , nhớ lạ i v à t− d uy . H ì nh ả nh c ụ thể s ẽ gi ú p họ c s i nh tr á nh hi ệ n t− ợ ng hi ệ n đạ i ho á lị c h s ử . M ộ t tr o ng nhữ ng nguồ n ki ế n thứ c q ua n tr ọ ng, tạ o c ho họ c s i nh c ó bi ể u t− ợ ng c ụ thể gi à u hì nh ả nh là ngô n ngữ c ủ a gi á o v i ê n(1). Vì v ậ y , tr o ng d ạ y họ c L ị c h s ử , gi á o v i ê n c ầ n r è n luy ệ n c ô ng p hu, to à n d i ệ n, nắ m v ữ ng ki ế n thứ c kho a họ c , s ử d ụ ng tố t c á c ki ế n thứ c khá c , nghệ thuậ t tr ì nh bà y ( từ ngữ , c ử c hỉ ) . T r o ng q uá tr ì nh tr ì nh bà y c ủ a gi á o v i ê n, v i ệ c s ử d ụ ng đa d ạ ng, p ho ng p hú c á c tà i li ệ u nh− đo ạ n tr í c h tà i li ệ u, lị c h s ử v ă n họ c , đồ d ù ng tr ự c q ua n c ó tá c d ụ ng r ấ t tố t để tạ o nê n hì nh ả nh. d ) S ử d ụ n g m ộ t cá ch đ a d ạ n g , k ế t h ợ p n h u ầ n n h u y ễ n , h ợ p l ý cá c p h − ơ n g p h á p , cá ch d ạ y h ọ c t r o n g m ộ t b à i l ị ch s ử , đặ c bi ệ t c hú ý tớ i d ung l− ợ ng c ủ a c á c p h− ơ ng p há p để khô ng là m nặ ng nề gi ờ họ c , tr ì nh bà y nhồ i nhé t, s o ng v ẫ n đạ t đ− ợ c kế t q uả tố i đa . T r o ng gi ờ lê n lớ p , v i ệ c s ử d ụ ng bả ng đe n c ủ a gi á o v i ê n ( c ả họ c s i nh) hi ệ n na y v ẫ n c ò n là y ế u tố q ua n tr ọ ng để nâ ng c a o hi ệ u q uả bà i họ c , d ù đP s ử d ụ ng m à n hì nh. S ử d ụ ng bả ng đe n khô ng c hỉ là tha o tá c , kỹ nă ng s − p hạ m m à c ò n m a ng tí nh nghệ thuậ t c ủ a ho ạ t độ ng s á ng tạ o m à gi á o v i ê n c ầ n đ− ợ c r è n luy ệ n nga y từ ngà y c ò n là s i nh v i ê n. Vi ệ c s ử d ụ ng bả ng đe n p hả i đạ t đ− ợ c c á c m ụ c đí c h : thể hi ệ n nộ i d ung c hí nh c ủ a bà i ( ghi s ự ki ệ n c hủ y ế u, thuậ t ngữ , tê n ng− ờ i , tê n đấ t v à ni ê n đạ i c ầ n nhớ ) , p há t tr i ể n t− d uy độ c lậ p c ủ a họ c s i nh, r è n luy ệ n kỹ nă ng, s ú c tí c h, hấ p d ẫ n, gợ i s ự thô ng m i nh s á ng tạ o c ủ a c á c e m . K hô ng nê n ghi nhi ề u c hi ti ế t, r − ờ m r à , khô ng là m nổ i bậ t tr ọ ng tâ m c ủ a bà i họ c . N go à i r a c ò n c ó thể đ− a r a c á c q uy tắ c m à họ c s i nh c ầ n nhớ để ho à n thà nh c á c bà i tậ p độ c lậ p , hì nh thà nh q ua n đi ể m , p h− ơ ng p há p xe m xé t. Ví d ụ : h− ớ ng d ẫ n c á c e m xá c đị nh nguy ê n nhâ n, bả n c hấ t m ộ t s ự ki ệ n lị c h s ử c ầ n thự c hi ệ n c á c v i ệ c c ụ thể nh− thế nà o . III- T iế n hà nh b à i học l ị ch s ử Đâ y là c ô ng v i ệ c q ua n tr ọ ng, c hủ y ế u c ủ a q uá tr ì nh d ạ y - họ c , tổ ng hợ p nhi ề u m ặ t ho ạ t độ ng đồ ng thờ i c ủ a gi á o v i ê n v à họ c s i nh để đạ t đ− ợ c m ụ c đí c h đề r a . T r ê n c ơ s ở nhữ ng nguy ê n tắ c , p h− ơ ng p há p c hung, m ỗ i lo ạ i bà i họ c lạ i c ó nhữ ng né t r i ê ng. B à i cu n g cấ p k i ế n t h ứ c m ớ i là thà nh (1) X e m c h − ơ n g V I - H ệ t h ố n g c á c p h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị c h s ử ở t r − ờ n g p h ổ t h ô n g . 5 3
18. p hầ n c hí nh c ủ a q uá tr ì nh d ạ y - họ c L ị c h s ử ở tr − ờ ng p hổ thô ng. Vì v ậ y , c hú ng tô i s ẽ c hủ y ế u đề c ậ p v i ệ c ti ế n hà nh lo ạ i bà i họ c nà y , q ua thự c hi ệ n c á c b− ớ c : c huẩ n bị , ti ế n hà nh kế t thú c bà i m ớ i c huẩ n bị c ho bà i s a u. Đâ y là q uá tr ì nh li ê n ho à n, khô ng thể tá c h r ờ i nha u. 1. C h u ẩ n b ị b à i h ọ c l ị c h s ử T r ê n c ơ s ở kế ho ạ c h gi ả ng d ạ y bộ m ô n c ả nă m , kế ho ạ c h gi ả ng d ạ y từ ng p hầ n, từ ng c h− ơ ng, gi á o v i ê n s o ạ n bà i - c huẩ n bị gi á o á n. T hế nà o là m ộ t gi á o á n ? H i ệ n na y v ẫ n c ò n tồ n tạ i nhữ ng q ua n ni ệ m khô ng đú ng v ề gi á o á n. M ộ t s ố gi á o v i ê n tr ẻ , m ớ i r a tr − ờ ng, tr o ng thự c tế đP bi ế n gi á o á n thà nh bả ng tó m tắ t nộ i d ung s á c h gi á o kho a p hổ thô ng để nó i lạ i c ho họ c s i nh c hé p . Đi ề u nà y là m c ho họ c s i nh khô ng hứ ng thú , khô ng thu nhậ n đ− ợ c đi ề u gì bổ í c h tr o ng gi ờ họ c tậ p , đó c ũ ng là nguy ê n nhâ n là m gi ả m v à m ấ t uy tí n c ủ a gi á o v i ê n. S o ng ng− ợ c lạ i c ó tì nh tr ạ ng "tho á t ly nộ i d ung s á c h gi á o kho a ", "để c há y gi á o á n", tứ c là gi á o v i ê n tr ì nh bà y nhữ ng v ấ n đề khô ng p hù hợ p tr ì nh độ y ê u c ầ u họ c tậ p c ủ a họ c s i nh, s a v à o nhữ ng c hi ti ế t khô ng c ơ bả n, kí c h thí c h s ự tò m ò , hi ế u kỳ khô ng c ầ n thi ế t ( đô i khi c ó hạ i ) , là m lo P ng nộ i d ung, tr ọ ng tâ m bà i gi ả ng. Có gi á o v i ê n ( c ô ng tá c lâ u nă m , c ó nhi ề u ki nh nghi ệ m nghề nghi ệ p ) lạ i xe m gi á o á n nh− c á i gì khô ng tha y đổ i , s o ạ n m ộ t lầ n d ù ng c ho nhi ề u nă m họ c , khô ng kị p thờ i đi ề u c hỉ nh bổ s ung v ề nộ i d ung v à p h− ơ ng p há p . Cá c nhà nghi ê n c ứ u gi á o d ụ c đP xá c đị nh gi á o á n là "bả n kế ho ạ c h c ủ a m ộ t ti ế t lê n lớ p tr o ng đó nê u r õ c á c b− ớ c c hủ y ế u tr o ng c ô ng v i ệ c c ủ a thầ y gi á o v à họ c s i nh ở tr ê n lớ p , đồ ng thờ i c ũ ng nê u đ− ợ c m ộ t c á c h v ắ n tắ t nộ i d ung v à p h− ơ ng p há p c ủ a c ô ng v i ệ c đó nhằ m đạ t đ− ợ c m ụ c đí c h c ụ thể v à r õ r à ng m à thầ y gi á o xá c đị nh tr − ớ c the o y ê u c ầ u c ủ a c h− ơ ng tr ì nh họ c"(1). H i ệ n na y , gi á o á n p hả i thể hi ệ n r õ v i ệ c p há t huy tí nh tí c h c ự c c ủ a họ c s i nh tr o ng họ c tậ p . Để s o ạ n gi á o á n, gi á o v i ê n c ầ n d ự a v à o c ấ u tạ o c hung c ủ a lo ạ i bà i , nộ i d ung c ụ thể c ủ a bà i , v à o ho ạ t độ ng nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh, p hâ n c hi a thờ i gi a n c ho từ ng c ô ng v i ệ c , từ ng m ụ c c hí nh xá c v à hợ p lý . G i á o á n gồ m nộ i d ung, p h− ơ ng p há p gi ả ng d ạ y v à c á c h tổ c hứ c c ô ng v i ệ c c ủ a gi á o v i ê n v à họ c s i nh the o h− ớ ng p há t huy tí nh tí c h c ự c c ủ a thầ y v à tr ò . K hi s o ạ n bà i c ầ n tr á nh lố i d ạ y họ c nhồ i nhé t ki ế n thứ c , ki ể u c ổ độ ng gi á o d ụ c bằ ng nhữ ng khẩ u hi ệ u c hí nh tr ị m à khô ng xuấ t p há t từ nhữ ng s ự ki ệ n lị c h s ử c ụ thể khô ng là m c ho họ c s i nh "độ ng nP o ", c hủ độ ng ti ế p thu ki ế n thứ c . Xá c đị nh c á c h tổ c hứ c c ô ng v i ệ c c ủ a gi á o v i ê n v à họ c s i nh p hả i kế t hợ p v i ệ c tr uy ề n thụ ki ế n thứ c c ó s ẵ n v ớ i ho ạ t độ ng tí c h c ự c , độ c lậ p c ủ a họ c s i nh. L ĩ nh hộ i ki ế n thứ c v à p há t tr i ể n nă ng lự c nhậ n thứ c là ha i m ặ t c ó q ua n hệ khă ng khí t v ớ i nha u c ủ a q uá tr ì nh d ạ y họ c . T ừ q ua n ni ệ m nà y c hú ng ta thấ y gi á o á n là bả n thi ế t kế c ủ a thầ y v ề m ộ t bà i họ c , tr o ng đó thầ y v à tr ò đề u ho ạ t độ ng. G i á o á n c ó thể v i ế t m ộ t c ộ t ho ặ c c hi a thà nh ha i c ộ t ( m ộ t bê n là nhữ ng ki ế n thứ c c ơ bả n họ c s i nh c ầ n ghi , m ộ t bê n là c ô ng v i ệ c c ủ a thầ y v à tr ò nhằ m là m r õ ki ế n thứ c c ơ bả n ở c ộ t bê n) . Đi ề u nà y tuỳ thuộ c v à o nă ng lự c v à s ự s á ng tạ o c ủ a ng− ờ i thầ y . H i ệ n na y , v i ệ c s o ạ n gi á o á n đ− ợ c xâ y d ự ng the o c á c ho ạ t độ ng c ủ a họ c s i nh, thí c h ứ ng v ớ i c á c m ụ c tr o ng s á c h gi á o kho a ha y bà i gi ả ng(2 ). Về c ơ bả n, để s o ạ n m ộ t gi á o á n tố t, c ầ n ti ế n hà nh c á c c ô ng v i ệ c s a u : T h ứ n h ấ t , xá c đị nh lo ạ i bà i v à v ị tr í c ủ a bà i tr o ng kho á tr ì nh để c ó nộ i d ung v à p h− ơ ng p há p d ạ y họ c p hù hợ p . Vi ệ c là m nà y nhằ m tì m r a p hầ n đó ng gó p c ụ thể c ủ a bà i họ c v ề c á c m ặ t tr uy ề n thụ ki ế n thứ c , gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n họ c s i nh, gi ú p họ c s i nh hi ể u lị c h s ử m ộ t c á c h c ó hệ thố ng. T h ứ h a i , xá c đị nh m ụ c đí c h y ê u c ầ u c ủ a bà i họ c . Đâ y là c ô ng v i ệ c khó v à p hứ c tạ p . N ộ i d ung m ụ c đí c h c ủ a bà i họ c gồ m c á c y ế u tố : nhậ n thứ c ( gi á o d − ỡ ng) , gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n. (1) H −ớ ng d ẫ n c ả i t i ế n m ộ t b −ớ c v i ệ c s o ạ n b à i t r o ng c ác t r −ờ ng phổ t hô ng c ấ p I I , I I I , N X B G i á o d ụ c , H . , 19 6 9 , t r . 3 9 . (2 ) N g h i ê n c ứ u v à v ậ n d ụ n g c á c h s o ạ n g i á o á n đ ổ i m ớ i t r o n g c á c t à i l i ệ u b ồ i d − ỡ n g t h a y s á c h g i á o k h o a L ị c h s ử t r u n g h ọ c p h â n b a n l ớ p 10 , 11, 12 c ủ a b a n K H X H v à N V , b a n K H T N . 5 4
19. Về nhi ệ m v ụ gi á o d − ỡ ng, gi á o v i ê n nghi ê n c ứ u kỹ nộ i d ung bà i v i ế t tr o ng s á c h gi á o kho a , h− ớ ng d ẫ n tr o ng s á c h gi á o v i ê n để tì m r a nộ i d ung c hí nh c ủ a bà i họ c , xá c đị nh ki ế n thứ c c ơ bả n, m ứ c độ v à p h− ơ ng p há p tr uy ề n thụ thí c h hợ p . N hi ệ m v ụ gi á o d ụ c c ủ a bà i họ c đ− ợ c xá c đị nh c ă n c ứ v à o nhi ệ m v ụ gi á o d ụ c c hung c ủ a kho á tr ì nh v à nộ i d ung c ụ thể c ủ a từ ng bà i . N h− v ậ y s ẽ khô ng r ơ i v à o c ô ng thứ c , gi á o đi ề u. Ví d ụ : gi á o d ụ c lò ng y ê u n− ớ c ti ế n hà nh tr o ng c á c kho á tr ì nh lị c h s ử , đặ c bi ệ t kho á tr ì nh lị c h s ử d â n tộ c , s o ng ở m ỗ i bà i lạ i gi á o d ụ c m ộ t khí a c ạ nh nà o đó c ủ a lò ng y ê u n− ớ c , c hứ khô ng p hả i bà i nà o c ũ ng lặ p lạ i c ô ng thứ c "d â n tộ c ta r ấ t y ê u n− ớ c ". Về nhi ệ m v ụ p há t tr i ể n, d ự a v à o d a nh m ụ c nhữ ng kỹ nă ng q uy đị nh tr o ng c h− ơ ng tr ì nh lị c h s ử ở m ỗ i lớ p , đă c bi ệ t tr ì nh độ họ c s i nh, khả nă ng c ủ a nộ i d ung bà i họ c m à xá c đị nh c ụ thể . T ổ ng hợ p c á c y ê u c ầ u tr ê n, c hú ng ta xá c đị nh m ộ t c á c h to à n d i ệ n, c ụ thể m ụ c ti ê u bà i họ c . T h ứ b a , xâ y d ự ng đề c − ơ ng v à v i ế t gi á o á n bà i gi ả ng the o gi á o á n đổ i m ớ i ( ba o gồ m c á c ho ạ t độ ng c ủ a họ c s i nh tr o ng gi ờ họ c ) . Để xâ y d ự ng nộ i d ung v à đề c − ơ ng bà i họ c , tr − ớ c hế t gi á o v i ê n p hả i xe m xé t m ố i t− ơ ng q ua n gi ữ a bà i v i ế t c ủ a s á c h gi á o kho a v ớ i nộ i d ung bà i gi ả ng the o c á c h h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh ho ạ t độ ng nhậ n thứ c , c hứ khô ng p hả i thụ độ ng ghi c hé p . Că n c ứ v à o nộ i d ung c hí nh c ủ a bà i ( đP xá c đị nh) , thờ i gi a n c ủ a ti ế t họ c , gi á o v i ê n xá c đị nh khố i l− ợ ng thô ng ti n họ c s i nh c ầ n nắ m , m ứ c độ lĩ nh hộ i c á c thô ng ti n nà y ( nhữ ng s ự ki ệ n c ầ n đi s â u, s ự ki ệ n c hỉ nê n đi l− ớ t v à nhữ ng s ự ki ệ n h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh v ề nhà đọ c ) , c á c p h− ơ ng ti ệ n họ c tậ p ( tà i li ệ u tha m khả o , đồ d ù ng tr ự c q ua n ) . Ví d ụ , khi s o ạ n ti ế t 1, bà i "C á ch m ạ n g t − s ả n P h á p 1 7 8 9 " ở lớ p 10 , gi á o v i ê n đề r a c á c ho ạ t độ ng ở c ả 3 m ụ c tr o ng s á c h gi á o kho a v à nê n đi v à o m ộ t s ố tr ọ ng đi ể m . Đặ t m ụ c ti ê u, nhi ệ m v ụ c ầ n đạ t ở m ụ c q ua nhữ ng c â u hỏ i gợ i ý , p hả n hồ i ý ki ế n, h− ớ ng d ẫ n tr a o đổ i thả o luậ n. Ví d ụ , ở p hầ n "T ì n h h ì n h n − ớ c P h á p t r − ớ c cá ch m ạ n g ", gi á o v i ê n h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh tr ì nh bà y ngắ n gọ n p hầ n k i n h t ế , t − t − ở n g ở m ụ c 1 v à d à nh thờ i gi a n đi s â u v à o p hầ n ch í n h t r ị , x ã h ộ i . M ụ c 2, d à nh í t thờ i gi a n hơ n m ụ c 3, s o ng c ầ n thi ế t p hả i t− ờ ng thuậ t ngắ n gọ n s i nh độ ng s ự ki ệ n ngà y 14 -7-1789. Để c ó ki ế n thứ c p hâ n tí c h s â u nhữ ng p hầ n q ua n tr ọ ng, t− li ệ u để t− ờ ng thuậ t, m i ê u tả , gi á o v i ê n nê n tha m khả o m ộ t s ố tà i li ệ u c ầ n thi ế t(1). Về đồ d ù ng tr ự c q ua n, gi á o v i ê n c hỉ tì m hi ể u kỹ nộ i d ung bứ c tr a nh đả kí c h "T ì nh c ả nh ng− ờ i nô ng d â n P há p tr − ớ c c á c h m ạ ng", c huẩ n bị s ơ đồ v ề c hế độ đẳ ng c ấ p ở P há p , s ơ đồ tổ c hứ c c hí nh q uy ề n c huy ê n c hí nh G i a c ô ba nh, bả n đồ bả o v ệ n− ớ c P há p c á c h m ạ ng c hố ng li ê n m i nh p ho ng ki ế n d o A nh c ầ m đầ u. - G i á o á n c ủ a m ộ t bà i họ c lị c h s ử th− ờ ng ba o gồ m c á c p hầ n : + M ụ c ti ê u c ủ a bà i họ c . + Cấ u tạ o c á c "ho ạ t độ ng" c ủ a gi ờ họ c ( c ấ u tr ú c c ủ a gi ờ họ c ) . G i á o v i ê n v ậ n d ụ ng li nh ho ạ t c á c b− ớ c lê n lớ p , c ấ u tạ o nộ i d ung lị c h s ử c ủ a bà i để h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh là m v i ệ c tr ê n lớ p . Cấ u tr ú c nộ i d ung lị c h s ử c ủ a bà i c ó thể c huẩ n bị tuầ n tự the o c á c m ụ c c ủ a s á c h gi á o kho a , ho ặ c c ó thể c hi a nhỏ c á c m ụ c , gộ p c á c m ụ c lạ i v ớ i nha u ( nế u thấ y hợ p lý ) . + N ộ i d ung, p h− ơ ng p há p gi ả ng d ạ y v à c á c h tổ c hứ c c ô ng v i ệ c d ạ y - họ c c ủ a gi á o v i ê n v à họ c s i nh tr o ng gi ờ họ c là khâ u tr ung tâ m c ủ a gi á o á n. ở p hầ n nà y , c ầ n ghi r õ c á c c ô ng v i ệ c c ủ a thầ y v à ho ạ t độ ng nhậ n thứ c c ủ a tr ò , m ố i q ua n hệ gi ữ a ho ạ t độ ng c ủ a thầ y v à tr ò ( q ua v i ệ c thầ y đặ t c â u hỏ i , gợ i ý họ c s i nh tì m ý tr ả lờ i , h− ớ ng d ẫ n c á c e m thả o luậ n, độ ng v i ê n, đá nh gi á v i ệ c tr ả lờ i c ủ a họ c s i nh) , bà i tậ p v ề nhà . G hi c ụ thể c á c c ô ng v i ệ c c ủ a gi á o v i ê n v à họ c s i nh s ẽ c hủ độ ng ti ế t ki ệ m đ− ợ c thờ i gi a n khi ti ế n hà nh bà i họ c , tr á nh tì nh tr ạ ng lú ng tú ng v ì c â u hỏ i nê u khô ng r õ r à ng, họ c s i nh khô ng tr ả lờ i đ− ợ c , ho ặ c gi á o v i ê n khô ng bi ế t h− ớ ng d ẫ n gợ i ý c ho c á c e m tr ả lờ i Ví d ụ , tr o ng bà i "N ề n v ă n (1) L ị c h s ử t hế gi ớ i c ậ n đ ạ i , t ậ p 1, p h ầ n I I , t ủ s á c h Đ H S P - N X B G i á o d ụ c , H . , 19 7 8 . T hế gi ớ i c ậ n đ ạ i , t ậ p 1, N X B G i á o d ụ c , H . , 19 7 0 , t r . 5 2 -5 8 . A . M a p h r ê t , Đ ạ i c ác h m ạ ng Pháp 1 7 8 9 , N X B K h o a h ọ c , H . , 19 6 5 . T r ầ n V ă n T r ị , C ác h m ạ ng Pháp 1 7 8 9 , N X B G i á o d ụ c , H . , 19 8 9 . 5 5
20. m i n h V ă n L a n g - âu L ạ c củ a n g − ờ i V i ệ t cổ " ở lớ p 11, c ầ n là m nổ i bậ t s ự hì nh thà nh, nhữ ng né t ti ê u bi ể u, đặ c đi ể m v à v ị tr í c ủ a nề n v ă n m i nh Vă n L a ng - Â u L ạ c tr o ng lị c h s ử v ă n ho á Vi ệ t N a m . T r o ng gi á o á n ghi c ụ thể c ô ng v i ệ c c ủ a gi á o v i ê n là : nộ i d ung tà i li ệ u s ẽ tr ì nh bà y ở từ ng m ụ c , t− li ệ u tha m khả o c ầ n thi ế t bổ s ung c ho c á c m ụ c , p h− ơ ng p há p ti ế n hà nh, thờ i gi a n d ự ki ế n c ho từ ng m ụ c , c á c đồ d ù ng tr ự c q ua n t− ơ ng ứ ng c ầ n s ử d ụ ng ở c á c m ụ c , nộ i d ung c á c c â u hỏ i nê u v ấ n đề ( bà i tậ p nhậ n thứ c ) đặ t r a ở c â u hỏ i đầ u gi ờ , c á c c â u hỏ i gợ i m ở tr o ng q uá tr ì nh gi ả ng c hi ti ế t hơ n, khi ghi c â u hỏ i , nê n ghi r õ d ự đị nh hỏ i họ c s i nh khá , tr ung bì nh ha y y ế u, v ấ n đề gì c ầ n để họ c s i nh tr a nh luậ n, thầ y nê n c hố t v ấ n đề nà o ; c á c h gợ i ý , h− ớ ng d ẫ n họ c s i nh tì m c â u tr ả lờ i , độ ng v i ê n đá nh gi á họ c s i nh khi p há t bi ể u ; v i ệ c ki ể m tr a nhậ n thứ c ở c uố i gi ờ ( ki ể m tr a m i ệ ng ha y v i ế t, nộ i d ung c á c c â u hỏ i ki ể m tr a ) . H o ạ t độ ng nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh thể hi ệ n ở v i ệ c c hú ý nghe gi ả ng, huy độ ng c á c nă ng lự c nhậ n thứ c để tì m ý tr ả lờ i c â u hỏ i , nhậ n xé t đá nh gi á c â u tr ả lờ i c ủ a bạ n, lĩ nh hộ i đ− ợ c ki ế n thứ c c ơ bả n m ộ t c á c h tí c h c ự c - G i á o á n tố t ( đ− ợ c đá nh gi á s a u khi bà i họ c đP ti ế n hà nh) c ầ n đạ t đ− ợ c nhữ ng y ê u c ầ u c hủ y ế u s a u đâ y : + P hả n á nh đ− ợ c nộ i d ung c ơ bả n c ủ a c h− ơ ng tr ì nh, s á c h gi á o kho a v à tì nh hì nh họ c s i nh. + T hể hi ệ n đ− ợ c c á c đi ề u ki ệ n c ụ thể c ủ a từ ng lớ p , từ ng tr − ờ ng, từ ng v ù ng, từ ng đị a p h− ơ ng. + T ạ o đi ề u ki ệ n thuậ n lợ i để gi á o v i ê n lê n lớ p đạ t hi ệ u q uả c a o . + T ạ o đi ề u ki ệ n c ho họ c s i nh ti ế p thu bà i tố t thô ng q ua c á c ho ạ t độ ng tí c h c ự c d o gi á o v i ê n tổ c hứ c , h− ớ ng d ẫ n(1). ở tr − ờ ng tr ung họ c p hổ thô ng, nhi ề u gi á o v i ê n th− ờ ng c huy ê n d ạ y m ộ t khố i lớ p , m ộ t kho á tr ì nh tr o ng nhi ề u nă m . T í nh ổ n đị nh v à s ự tha y đổ i hằ ng nă m c ủ a gi á o á n nê n nh− thế nà o c ho hợ p lý ? T he o c hú ng tô i , p hầ n m ụ c ti ê u bà i họ c , nộ i d ung lị c h s ử c ơ bả n c ầ n tr uy ề n thụ c ho họ c s i nh, ( c hủ y ế u c á c kho á tr ì nh c ổ , tr ung, c ậ n đạ i ) là p hầ n t− ơ ng đố i ổ n đị nh, c hỉ tha y đổ i khi nộ i d ung s á c h gi á o kho a v à c h− ơ ng tr ì nh tha y đổ i . Cò n p h− ơ ng p há p ti ế n hà nh bà i họ c , tổ c hứ c ho ạ t độ ng nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh, c ó thể bổ s ung tr ê n c ơ s ở đi ề u ki ệ n c ụ thể c ủ a tr − ờ ng, lớ p , họ c s i nh v à xP hộ i . 2 . P h − ơ n g p h á p t i ế n h à n h b à i h ọ c l ị c h s ử t r ê n l ớ p T i ế n hà nh bà i họ c lị c h s ử tr ê n lớ p c hủ y ế u là thự c hi ệ n c á c c ô ng v i ệ c c ủ a bà i c ung c ấ p ki ế n thứ c m ớ i . S o ng m ộ t tr o ng nhữ ng y ế u tố nâ ng c a o hi ệ u q uả d ạ y họ c là tổ c hứ c c á c gi ờ họ c nê u v ấ n đề . G i ờ họ c nê u v ấ n đề c ó ý nghĩ a đặ c bi ệ t đố i v ớ i v i ệ c hì nh thà nh ki ế n thứ c , tr ê n c ơ s ở ho ạ t độ ng t− d uy độ c lậ p c ủ a họ c s i nh. Vi ệ c ti ế n hà nh bà i họ c tr ê n lớ p ba o gồ m c á c thà nh p hầ n c ơ bả n s a u đâ y : a ) ổn đ ị n h l ớ p nhằ m tổ c hứ c , gi ữ v ữ ng kỷ luậ t để ti ế n hà nh họ c tậ p c ó kế t q uả . Cô ng v i ệ c nà y khô ng c hỉ gi ớ i hạ n ở nhữ ng p hú t đầ u c ủ a gi ờ họ c , m à tr o ng s uố t gi ờ họ c . K ỷ luậ t c ủ a gi ờ họ c p hụ thuộ c v à o v i ệ c ho à n thà nh c hí nh xá c tấ t c ả c á c y ê u c ầ u họ c tậ p c ủ a họ c s i nh v à v i ệ c tổ c hứ c q uá tr ì nh gi ả ng d ạ y c ủ a gi á o v i ê n. b ) K i ể m t r a b à i cũ . T uỳ v à o nộ i d ung c hủ đề c ủ a bà i m ớ i v à bà i họ c tr − ớ c đó m à đặ t c â u hỏ i ki ể m tr a ( nh− đP tr ì nh bà y ở tr ê n) . M ụ c đí c h ki ể m tr a khô ng c hỉ để xe m xé t họ c s i nh thu nhậ n nh− thế nà o , m à c ò n c huẩ n bị c ho c á c e m ti ế p nhậ n ki ế n thứ c m ớ i . (1) T h e o "H −ớ ng d ẫ n s o ạ n gi áo án m ô n L ị c h s ử t r u ng họ c phâ n b a n", g i á o á n t h e o h − ớ n g p h á t h u y t í n h t í c h c ự c h ọ c t ậ p c ủ a h ọ c s i n h g ồ m c á c p h ầ n : - M ụ c t i ê u b à i h ọ c ; - C ấ u t ạ o c á c b − ớ c c ủ a g i ờ h ọ c (c ấ u t r ú c c ủ a g i ờ h ọ c ) ; - N ộ i d u n g , p h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c v à c á c h t ổ c h ứ c c ô n g v i ệ c c ủ a g i á o v i ê n v à h ọ c s i n h t r o n g g i ờ h ọ c (g h i r õ c ô n g v i ệ c c ủ a t h ầ y v à h o ạ t đ ộ n g n h ậ n t h ứ c c ủ a t r ò , m ố i q u a n h ệ g i ữ a h o ạ t đ ộ n g c ủ a t h ầ y v à t r ò q u a v i ệ c t h ầ y đ ặ t c â u h ỏ i , k í c h t h í c h h ọ c s i n h s u y n g h ĩ , t ì m ý t r ả l ờ i , h − ớ n g d ẫ n t h ả o l u ậ n , đ ộ n g v i ê n , đ á n h g i á c â u t r ả l ờ i , b ổ s u n g , s ử a c h ữ a c á c t h i ế u s ó t , r a v à h − ớ n g d ẫ n l à m b à i t ậ p ở n h à ). 5 6
21. c) C h u ẩ n b ị ch o h ọ c s i n h t i ế p t h u k i ế n t h ứ c m ớ i . Có nhi ề u c á c h c huẩ n bị ( nh− đP tr ì nh bà y ở tr ê n) . N h− ng nế u v ậ n d ụ ng v à o gi ờ họ c nê u v ấ n đề thì khi c huẩ n bị , gi á o v i ê n p hả i nê u r õ nhi ệ m v ụ c ủ a họ c s i nh tr o ng gi ờ họ c d − ớ i d ạ ng c á c c â u hỏ i nê u v ấ n đề ( bà i tậ p nhậ n thứ c ) . Cá c c â u hỏ i nê u v ấ n đề đ− a r a v à o đầ u gi ờ nhằ m độ ng v i ê n s ự c hú ý , huy độ ng c á c nă ng lự c nhậ n thứ c c ủ a họ c s i nh v à o v i ệ c the o d õ i bà i gi ả ng để tì m c â u tr ả lờ i . N hữ ng c â u hỏ i nà y là nhữ ng v ấ n đề c ơ bả n c ủ a bà i họ c m à họ c s i nh p hả i nắ m . d ) N g h i ê n cứ u k i ế n t h ứ c m ớ i . Đâ y là p hầ n c hủ y ế u c ủ a bà i họ c . G i á o v i ê n lầ n l− ợ t thự c hi ệ n kế ho ạ c h đP ghi ở gi á o á n the o c á c ho ạ t độ ng c ủ a họ c s i nh. Để gi ú p họ c s i nh tì m r a c á c ý c ủ a c â u hỏ i nê u v ấ n đề ( bà i tậ p nhậ n thứ c ) , thầ y c ó thể đặ t r a c á c c â u hỏ i gợ i m ở v à s ử d ụ ng c á c h tr ì nh bà y nê u v ấ n đề . Cá c c â u hỏ i gợ i m ở m a ng nộ i d ung tì m ki ế m từ ng p hầ n, ho ặ c p hâ n tí c h đá nh gi á , r ú t r a kế t luậ n khá i q uá t. K hi m ộ t họ c s i nh tr ả lờ i , gi á o v i ê n y ê u c ầ u nhữ ng e m khá c tr a nh luậ n, nhậ n xé t v à đặ c bi ệ t q ua n tâ m đế n v i ệ c độ ng v i ê n, đá nh gi á họ c s i nh. Để tậ p tr ung the o d õ i gi á o v i ê n tr ì nh bà y , họ c s i nh khô ng m ở s á c h gi á o kho a , m à c hỉ s ử d ụ ng khi gi á o v i ê n y ê u c ầ u xe m s ơ đồ , tr a nh ả nh ho ặ c nghi ê n c ứ u m ộ t đo ạ n nà o đó T r o ng khi tr ì nh bà y , gi á o v i ê n khô ng c ầ n ghi q uá nhi ề u lê n bả ng. T r − ớ c hế t, v à o đầ u gi ờ họ c , ghi c á c c â u hỏ i nê u v ấ n đề ( bà i tậ p nhậ n thứ c ) lê n bả ng, khi tr ì nh bà y c hỉ ghi nhữ ng đề m ụ c c hí nh, ý c hí nh ( nế u c ầ n) , ngà y thá ng, tê n nhâ n v ậ t, đị a d a nh q ua n tr ọ ng H ọ c s i nh ghi v à o v ở nhữ ng c â u hỏ i nê u v ấ n đề , nhữ ng m ụ c c hí nh, c á c ki ế n thứ c bổ s ung, nhữ ng kế t luậ n khá i q uá t c ủ a gi á o v i ê n, bổ s ung c ho bà i v i ế t tr o ng s á c h gi á o kho a . e ) K ế t t h ú c b à i h ọ c c ó nhữ ng c ô ng v i ệ c s a u đâ y : - K i ể m t r a h o ạ t đ ộ n g n h ậ n t h ứ c c ủ a họ c s i nh nhằ m đá nh gi á m ứ c độ lĩ nh hộ i tà i li ệ u nghi ê n c ứ u, tr ì nh độ hi ể u bi ế t ki ế n thứ c , kế t q uả ho ạ t độ ng nhậ n thứ c độ c lậ p c ủ a c á c e m , bổ s ung nâ ng c a o ki ế n thứ c . Vi ệ c nà y c ó thể ti ế n hà nh ở c uố i từ ng m ụ c ho ặ c c uố i từ ng bà i , s o ng th− ờ ng là thự c hi ệ n v à o c uố i gi ờ . Câ u hỏ i c ó thể là nhữ ng c â u hỏ i đặ t r a ở đầ u gi ờ , ho ặ c tr o ng q uá tr ì nh gi ả ng d ạ y , nhằ m xe m xé t họ c s i nh lĩ nh hộ i bà i họ c r a s a o . T r ê n c ơ s ở ấ y , gi á o v i ê n s ử a c hữ a , bổ s ung, khá i q uá t v à nâ ng c a o ki ế n thứ c họ c s i nh đP nắ m . - B à i t ậ p v ề n h à khô ng đò i hỏ i họ c s i nh họ c thuộ c s á c h gi á o kho a r ồ i kể lạ i , ho ặ c nhắ c nhở m ộ t c á c h c hung c hung, m à c ầ n đ− a r a c á c y ê u c ầ u c ụ thể . Câ u hỏ i s ử d ụ ng khi r a bà i tậ p v ề nhà nê n gi ú p họ c s i nh ti ế p tụ c ho à n thi ệ n ki ế n thứ c , gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n, đặ c bi ệ t là kỹ nă ng v ậ n d ụ ng ki ế n thứ c . Đầ u gi ờ họ c s a u, gi á o v i ê n c ầ n ki ể m tr a v i ệ c ho à n thà nh bà i tậ p c ủ a họ c s i nh. Vi ệ c ki ể m tr a nà y c ó thể là c ơ s ở để d ẫ n d ắ t v à o bà i m ớ i . * * * Chú ng ta đP xe m xé t to à n bộ c á c v ấ n đề v ề bà i họ c lị c h s ử . T i ế n hà nh bà i họ c là nghệ thuậ t s á ng tạ o c ủ a thầ y gi á o . B à i họ c to à n d i ệ n c ó hi ệ u q uả c a o là bà i họ c thự c hi ệ n đ− ợ c m ố i q ua n hệ thố ng nhấ t gi ữ a bồ i d − ỡ ng nhậ n thứ c , gi á o d ụ c v à p há t tr i ể n họ c s i nh. Để đạ t đ− ợ c y ê u c ầ u c ủ a bà i họ c , c ầ n thi ế t p hả i nắ m v ữ ng lý luậ n, r è n luy ệ n nghi ệ p v ụ th− ờ ng xuy ê n. Câu hỏi h−ớng dẫn học tập 1. N hữ ng y ê u c ầ u c ơ bả n đố i v ớ i m ộ t bà i họ c lị c h s ử . 2. Cá c lo ạ i bà i họ c lị c h s ử , nộ i d ung v à nhi ệ m v ụ c ủ a từ ng lo ạ i . 3. Xâ y d ự ng kế ho ạ c h d ạ y - họ c m ộ t bà i lị c h s ử tạ i thự c đị a ( ho ặ c tạ i nhà bả o tà ng, nhà tr uy ề n thố ng) . 4 . T hế nà o là hi ệ u q uả bà i họ c lị c h s ử , nhữ ng bi ệ n p há p nâ ng c a o hi ệ u q uả bà i họ c lị c h s ử ? 5 7
22. 5 . T r ì nh bà y kế ho ạ c h xâ y d ự ng m ộ t gi á o á n v à s o ạ n m ộ t gi á o á n c ho 1 ti ế t họ c ( tự c họ n) . T à i l iệ u tha m k hả o 1. P ha n N gọ c L i ê n - T r ầ n Vă n T r ị ( Chủ bi ê n) , P h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c L ị ch s ử , N XB G i á o d ụ c , H à N ộ i , 1992. 2. H à T hế N gũ , Đặ ng Vũ H o ạ t, G i á o d ụ c h ọ c, tậ p I , N XB G i á o d ụ c , H à N ộ i , 1987. 3. P ha n K i m N gọ c , P hạ m H uy K há nh, B à i h ọ c t ạ i t h ự c đ ị a , tr o ng c uố n s á c h "G â y h ứ n g t h ú h ọ c t ậ p l ị ch s ử ", N XB G i á o d ụ c , H à N ộ i , 1984 . 4 . P ha n N gọ c L i ê n ( Chủ bi ê n) , T r ị nh Đì nh T ù ng, N guy ễ n T hị Cô i , P h − ơ n g p h á p d ạ y h ọ c l ị ch s ử , s đd , tậ p I I . 5 . Vụ gi á o d ụ c tr ung họ c - D ự á n p há t tr i ể n T H P T - tr − ờ ng Đạ i họ c S − p hạ m H à N ộ i , T à i li ệ u bồ i d − ỡ ng gi á o v i ê n d ạ y c h− ơ ng tr ì nh v à s á c h gi á o kho a lớ p 11 thí đi ể m m ô n L ị c h s ử , H à N ộ i , 20 0 5 . 5 8
23. Ch−ơng V III H o ạ t đ ộ n g n g o ạ i k h o á t r o n g d ạ y - h ọ c L ị c h s ử T r o ng d ạ y - họ c lị c h s ử , ngo à i v i ệ c lê n lớ p ( nộ i kho á ) c á c ho ạ t độ ng ngo ạ i kho á c ũ ng c ó v a i tr ò , ý nghĩ a to lớ n tr o ng v i ệ c nâ ng c a o c hấ t l− ợ ng bộ m ô n. T hế nh− ng d o nhữ ng đi ề u ki ệ n khá c h q ua n v à d o nhậ n thứ c , ho ạ t độ ng nà y c h− a đ− ợ c c o i tr ọ ng. I− N hiệ m v ụ , nộ i dung củ a ho ạ t đ ộ ng ngo ạ i k ho á tr o ng dạ y - học L ị ch s ử 1. Vi ệ c họ c tậ p lị c h s ử v ớ i nộ i d ung p ho ng p hú , đa d ạ ng, gắ n nhà tr − ờ ng v ớ i xP hộ i , lý luậ n đi đô i v ớ i thự c hà nh đò i hỏ i ngo à i c á c bà i nộ i kho á p hả i c ó ho ạ t độ ng ngo ạ i kho á . H o ạ t độ ng nà y nổ i lê n m ấ y đặ c đi ể m : - G ắ n v ớ i c ô ng tá c nộ i kho á , bổ s ung là m p ho ng p hú bà i họ c tr ê n lớ p . - M a ng tí nh c hấ t tự nguy ệ n c ủ a họ c s i nh. - P há t tr i ể n nă ng lự c nhậ n thứ c độ c lậ p , tí c h c ự c ho ạ t độ ng, bồ i d − ỡ ng nă ng khi ế u c ủ a họ c s i nh. - Chỉ ti ế n hà nh v ớ i m ộ t thờ i gi a n khô ng nhi ề u, p hả i c huẩ n bị kỹ , m a ng lạ i kế t q uả c a o . 2. N ộ i d ung c ủ a ho ạ t độ ng ngo ạ i kho á lị c h s ử khá p ho ng p hú v ớ i nhi ề u hì nh thứ c khá c nha u. T ự u tr ung c ó 2 lo ạ i c hủ y ế u : - N hữ ng ho ạ t độ ng gó p p hầ n là m c ho họ c s i nh hi ể u r õ thê m nộ i d ung c ủ a c á c bà i họ c nộ i kho á đ− ợ c s â u s ắ c p ho ng p hú hơ n, q ua đó p há t tr i ể n nă ng lự c t− d uy v à khả nă ng họ c tậ p c ho họ c s i nh, nh− đọ c s á c h, tha m q ua n d i tí c h lị c h s ử , c á c h m ạ ng, hà nh q uâ n lị c h s ử , d ạ hộ i lị c h s ử , hộ i thả o - N hữ ng ho ạ t độ ng c ó s ử d ụ ng ki ế n thứ c lị c h s ử đP họ c v à o c ô ng tá c c ô ng í c h xP hộ i , nh− tha m gi a s − u tầ m tà i li ệ u, hi ệ n v ậ t lị c h s ử , c á c h m ạ ng, xâ y d ự ng nhà tr uy ề n thố ng, tuy ê n tr uy ề n. T r o ng thự c tế , khô ng thể tá c h r ờ i ha i hì nh thứ c ho ạ t độ ng ngo ạ i kho á nê u tr ê n. H o ạ t độ ng thứ nhấ t là c ơ s ở , gắ n li ề n v ớ i ho ạ t độ ng thứ ha i để đồ ng thờ i thự c hi ệ n v i ệ c họ c gắ n v ớ i hà nh. H o ạ t độ ng thứ ha i là m c ho nhữ ng ki ế n thứ c đP họ c đ− ợ c c ủ ng c ố , p ho ng p hú hơ n v à c huẩ n bị c ho v i ệ c họ c tậ p ti ế p the o . D o tí nh c hấ t r ộ ng lớ n v à đò i hỏ i nhi ề u c ô ng s ứ c , thờ i gi a n tr o ng khâ u tổ c hứ c , c ho nê n v i ệ c ti ế n hà nh c á c ho ạ t độ ng nà y c hỉ gi ớ i hạ n ở m ộ t s ố s ự ki ệ n c ơ bả n c ủ a lị c h s ử ( d â n tộ c , đị a p h− ơ ng v à thế gi ớ i ) v à o nhữ ng d ị p lễ lớ n ( ngà y Q uố c khá nh 2-9, s i nh nhậ t B á c H ồ , kỷ ni ệ m Cá c h m ạ ng thá ng M − ờ i N ga ) . T r o ng c h− ơ ng tr ì nh v à c hỉ đạ o thự c hi ệ n c h− ơ ng tr ì nh c ủ a Vụ P hổ thô ng tr ung họ c c ó q uy đị nh nhữ ng c hủ đi ể m v à thờ i đi ể m ho ạ t độ ng ngo ạ i kho á . S o ng nhì n c hung c ô ng v i ệ c nà y khô ng đ− ợ c thự c hi ệ n đầ y đủ , c ó hệ thố ng. M ộ t p hầ n v ì lP nh đạ o c á c tr − ờ ng khô ng đủ ki nh p hí để tổ c hứ c , c h− a hi ể u hế t ý nghĩ a v à tá c d ụ ng c ủ a c ô ng v i ệ c nà y . Đi ề u c hủ y ế u là d o gi á o v i ê n L ị c h s ử khô ng đủ nă ng lự c ( c huy ê n m ô n v à tổ c hứ c ) c h− a nhậ n thứ c hế t tr á c h nhi ệ m c ủ a m ì nh. N h− ng nơ i nà o tổ c hứ c tố t thì tá c d ụ ng c ủ a c ô ng tá c nà y r ấ t lớ n, đ− ợ c họ c s i nh hứ ng thú tha m gi a , d − luậ n nhà tr − ờ ng v à xP hộ i ho a n nghê nh. T r − ớ c hế t, c ầ n c ó m ộ t tổ c hứ c c hặ t c hẽ , ho ạ t độ ng th− ờ ng xuy ê n, c ó đi ề u ki ệ n để là m v i ệ c . Có thể tổ c hứ c c á c tổ , nhó m y ê u thí c h lị c h s ử , ba o gồ m họ c s i nh tr o ng to à n tr − ờ ng, tr o ng m ộ t khố i lớ p , m ộ t lớ p ha y c ù ng m ộ t đị a bà n c − tr ú c ó thể c ó nhữ ng tê n hấ p d ẫ n nh− "N hà s − u tầ m tr ẻ ", "N hó m L ê Vă n H − u", "T ổ thá ng T á m " Cá c tổ c hứ c nà y d o gi á o v i ê n lị c h s ử ở đị a p h− ơ ng v à T r ung − ơ ng ( nế u đ− ợ c tà i tr ợ c à ng tố t) v à c á c tổ c hứ c q uầ n c hú ng nh− Đo à n T ha nh ni ê n, H ộ i L i ê n 5 9