Những phát hiện về vạn vật và con người (Quyển 1)

Nội dung text: Những phát hiện về vạn vật và con người (Quyển 1)

1. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 1 MUÅC LUÅC LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU 3 PHÊÌN I: BÊÌU TRÚÂI BAO LA 4 Chûúng 1 Sûå quyïën ruä cuãa mùåt trùng 5 Chûúng 2 Tuêìn lïî: ngûúäng cûãa khoa hoåc 13 Chûúng 3 Thûúång àïë vaâ caác nhaâ chiïm tinh 18 PHÊÌN II TÛÂ THÚÂI GIAN MÙÅT TRÚÂI ÀÏËN THÚÂI GIAN ÀÖÌNG HÖÌ 23 Chûúng 4 Ào nhûäng giúâ töëi 24 Chûúng 5 Phaát minh giúâ àöìng àïìu 32 Chûúng 6 Mang thúâi gian ài khùæp núi 37 PHÊÌN III CHIÏËC ÀÖÌNG HÖÌ CUÃA NHAÂ TRUYÏÌN GIAÁO 45 Chûúng 7 Múã àûúâng vaâo Trung Hoa 46 Chûúng 8 Meå cuãa caác maáy moác 54 Chûúng 9 Taåi sao laåi xaãy ra bïn Têy 56 PHÊÌN IV ÀÕA LYÁ CUÃA TRÑ TÛÚÃNG TÛÚÅNG 61 Chûúng 10 Kinh súå trûúác nuái non 62 Chûúng 11 Veä baãn àöì bêìu trúâi vaâ êm phuã 66 Chûúng 12 Sûå löi cuöën cuãa tñnh àöëi xûáng 71 Chûúng 13 Giaáo àiïìu giam haäm kiïën thûác 81 Chûúng 14 Quay vïì vúái traái àêët phùèng 85 PHÊÌN V ÀÛÚÂNG ÀI ÀÏËN PHÛÚNG ÀÖNG 90 Chûúng 15 caác cuöåc haânh hûúng Kitö giaáo 91 Chûúng 16 Ngûúâi Möng Cöí àaä múã àûúâng nhû thïë naâo 97 Chûúng 17 Caác nhaâ truyïìn giaáo ngoaåi giao 102 Chûúng 18 Khaám phaá chêu AÁ 107
2. Daniel J. Boorstin 2 Chûúng 19 Thúâi àaåi àen töëi trïn àûúâng böå 112 PHÊÌN VI ÀI VOÂNG QUANH TRAÁI ÀÊËT 116 Chûúng 20 Phuåc Hûng vaâ tu sûãa lyá thuyïët Ptolïmï 117 Chûúng 21 Caác nhaâ haâng haãi Böì Àaâo Nha tiïn phong 124 Chûúng 22 Bïn kia muäi hiïím ngheâo 133 Chûúng 23 Àïën ÊËn Àöå vaâ trúã vïì 140 Chûúng 24 Taåi sao khöng phaãi ngûúâi AÃ Rêåp? 145
3. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 3 LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU "Thúâi gian laâ nhaâ khaám phaá vô àaåi nhêët", Francis Bacon (1625). Khaám phaá vô àaåi àêìu tiïn laâ thúâi gian, khung cuãa kinh nghiïåm. Chó khi biïët phên àõnh nùm thaáng, tuêìn lïî, ngaây giúâ, phuát giêy, con ngûúâi múái thoaát ra àûúåc caái chu kyâ àún àiïåu cuãa thiïn nhiïn. Doâng chaãy cuãa boáng töëi, caát, nûúác vaâ cuãa thúâi gian, àûúåc chuyïín àöíi thaânh nhûäng àoaån ngùæt àïìu cuãa àöìng höì. Noá àaä trúã thaânh möåt duång cuå hûäu ñch àïí con ngûúâi ào lûúâng chuyïín àöång trïn khùæp haânh tinh. Caác khaám phaá vïì thúâi gian vaâ khöng gian seä trúã thaânh möåt chiïìu kñch liïn tuåc. Caác cöång àöngì cuãa thúâi gian seä mang àïën cho caác cöång àöìng tri thûác àêìu tiïn nhûäng caách thûác àïí chia seã khaám phaá, möåt giúái tuyïën chung vïì caái coân chûa àûúåc biïët àïën.
4. Daniel J. Boorstin 4 Phêìn I: Bêìu trúâi bao la "Thûúång Àïë àaä taåo dûång caác haânh tinh vaâ caác ngöi sao khöng phaãi àïí chuáng thöëng trõ con ngûúâi, nhûng àïí chuáng cuäng nhû caác taåo vêåt khaác, vêng phuåc vaâ phuåc vuå con ngûúâi" - Paracelsus (1541)
5. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 5 CHÛÚNG 1 SÛÅ QUYÏËN RUÄ CUÃA MÙÅT TRÙNG Tûâ cûåc têy bùæc Greenland túái cûåc nam Patagonia, ngûúâi ta àêu àêu cuäng àoán chaâo trùng múái - möåt thúâi gian àïí ca haát vaâ cêìu nguyïån, ùn uöëng vaâ vui chúi. Ngûúâi Eskimö múã möåt lïî höåi, trong àoá caác phaáp sû cuãa hoå cûã haânh, hoå tùæt hïët àeân röìi vui veã vúái nhûäng ngûúâi phuå nûä. Caác thöí dên Nam Phi haát möåt baâi thaánh ca: "Trùng Múái! Kñnh chaâo, Kñnh chaâo Trùng Múái!". Dûúái aánh trùng, moåi ngûúâi àïìu thñch khiïu vuä. Vaâ mùåt trùng coân coá nhûäng sûå quyïën ruä khaác. Theo lúâi kïí cuãa sûã gia Tacitus caách àêy gêìn 2000 nùm, nhûäng cöång àöngì ngûúâi Àûác cöí àaåi thûúâng töí chûác lïî höåi vaâo nhûäng ngaây trùng non hay trùng troân, laâ "nhûäng muâa àûúåc coi laâ töët àeåp nhêët àïí bùæt àêìu cöng viïåc laâm ùn". Khùæp núi ta àïìu tòm thêëy nhûäng yá nghôa thêìn thoaåi, huyïìn bñ vaâ laäng maån vïì mùåt trùng - mùåt trùng àûúåc goåi laâ chõ Hùçng, chõ Nguyïåt; mùåt trùng gùæn liïìn vúái truyïån Thùçng Cuöåi ngöìi göëc cêy àa; mùåt trùng àûúåc coi laâ khung caãnh lyá tûúãng àïí àöi trai gaái heån hoâ tònh tûå. Nhûng yá nghôa sêu xa vaâ quan troång nhêët cuãa mùåt trùng coá liïn quan túái viïåc ào lûúâng thúâi gian; mùåt trùng àûúåc goåi laâ nguyïåt, laâ möåt tuêìn trùng, nghôa laâ möåt thaáng. Ngûúâi cöí xûa àaä biïët duâng mùåt trùng laâm möåt àún võ ào lûúâng thúâi gian. Tuy viïåc sûã duång mùåt trùng laâm àún võ thúâi gian naây khaá àún giaãn, nhûng noá tûâng laâ möåt caåm bêîy àöëi vúái àêìu oác ngêy thú cuãa con ngûúâi. Tñnh thaáng theo mùåt trùng rêët tiïån lúåi, vò khùæp núi trïn mùåt àêët àïìu coá thïí nhòn thêëy caác chu kyâ trùng, thïë nhûng noá dêîn ngûúâi ta vaâo ngoä cuåt. Àiïìu maâ caác thúå sùn vaâ nöng dên cêìn coá möåt lõch caác muâa - möåt caách àïí dûå baáo seä coá mûa hay tuyïët, noáng hay laånh. Coân bao lêu nûäa múái túái thúâi kyâ gieo tröìng? Khi naâo seä coá àúåt sûúng giaá àêìu tiïn? Khi naâo seä coá mûa luä? Mùåt trùng khöng giuáp àûúåc bao nhiïu cho nhûäng nhu cêìu êëy. Thûåc ra, nhûäng chu kyâ cuãa mùåt trùng tûúng ûáng möåt caách kyâ laå vúái chu kyâ kinh nguyïåt cuãa phuå nûä, vò möåt tuêìn trùng, nghôa laâ möåt thúâi gian cêìn thiïët àïí mùåt trùng trúã vïì cuâng möåt võ trñ trong
6. Daniel J. Boorstin 6 bêìu trúâi, laâ hún keám 28 ngaây vaâ möåt ngûúâi phuå nûä coá thai coá thïí tröng chúâ seä sinh con sau 10 tuêìn trùng naây. Nhûng möåt nùm tñnh theo mùåt trúâi - caách ào lûúâng chñnh xaác caác ngaây giûäa caác muâa trúã vïì - laâ 365 1/4 ngaây. Caác chu kyâ cuãa mùåt trùng laâ do chuyïín àöång cuãa mùåt trùng xoay quanh traái àêët cuâng luác vúái traái àêët xoay quanh mùåt trúâi. Quyä àaåo cuãa mùåt trùng hònh ïlñp vaâ rúâi xa quyä àaåo cuãa traái àêët vúái mùåt trúâi möåt goác khoaãng 5 àöå. Àêy laâ lyá do taåi sao nhêåt thûåc khöng xaãy ra hùçng thaáng. Caác chu kyâ cuãa mùåt trùng khöng tûúng ûáng vúái caác chu kyâ cuãa mùåt trúâi, àêy laâ möåt sûå kiïån gêy thùæc mùæc vaâ kñch thñch suy nghô cuãa con ngûúâi. Giaá maâ ngûúâi ta coá thïí tñnh toaán àûúåc chu kyâ caác muâa vaâ caác nùm bùçng caách chó cêìn nhên lïn caác chu kyâ cuãa mùåt trùng thò viïåc tñnh toaán àúä rùæc röëi cho ngûúâi ta biïët bao. Nhûng nïëu nhû vêåy, coá leä chuáng ta cuäng mêët ài àöång cú àïí nghiïn cûáu vïì bêìu trúâi vaâ trúã thaânh nhûäng nhaâ toaán hoåc. Nhû chuáng ta biïët ngaây nay, caác muâa trong nùm bõ chi phöëi búãi caác chuyïín àöång cuãa traái àêët xoay quanh mùåt trúâi. Möîi chu kyâ caác muâa àanhá dêëu viïåc traái àêët trúã vïì võ trñ cuä cuãa noá trïn quyä àaåo, möåt chuyïín àöång tûâ möåt àiïím phên (hay àiïím chñ) sang àiïím kïë tiïëp. Loaâi ngûúâi cêìn coá möåt lõch àïí sinh hoaåt trong muâa. Phaãi bùæt àêìu thïë naâo? Ngûúâi Babylon cöí àaåi bùæt àêìu vúái lõch mùåt trùng vaâ tiïëp tuåc duy trò noá. Sûå cöë chêëp cuãa hoå vúái caác chu kyâ mùåt trùng trong viïåc laâm lõch àaä taåo ra nhûäng hêåu quaã nghiïm troång. Khi tòm caách ào chu kyâ caác muâa theo böåi söë cuãa caác chu kyâ mùåt trùng, hoå àaä khaám phaá ra, khoaãng nùm 432 trûúác C.N., chu kyâ 19 nùm goåi laâ chu kyâ Mïtönic (theo tïn cuãa nhaâ thiïn vùn Mïtön). Hoå thêyë rùçng nïëu duâng möåt chu kyâ 19 nùm, göìm 7 nùm coá 13 thaáng vaâ 12 nùm chó coá 12 thaáng, hoå coá thïí tiïëp tuåc sûã duång caác chu kyâ roä raâng thuêån tiïån cuãa mùåt trùng laâm cú súã àïí tñnh lõch cuãa hoå. Viïåc hoå cheân vaâo möåt thaáng phuå tröåi traánh àûúåc caái bêët tiïån cuãa möåt nùm "tröi nöíi" trong àoá caác muâa dêìn dêìn tröi nöíi theo caác thaáng mùåt trùng, khiïën khöng thïí biïët àûúåc thaáng naâo seä bùæt àêìu möåt muâa múái. Lõch Mïtönic vúái chuâm 19 nùm quaá phûác taåp khöng tiïån cho viïåc sûã duång hùçng ngaây. Ngûúâi Ai Cêåp hêìu nhû traánh àûúåc nhûäng quyïën ruä cuãa mùåt trùng. Nhû chuáng ta biïët, hoå laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn khaám phaá ra thúâi gian cuãa nùm mùåt trúâi vaâ xaác àõnh noá möåt caách cuå thïí vaâ thûåc
7. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 7 duång. Giöëng nhû vúái caác thaânh tûåu quan troång khaác cuãa nhên loaåi, chuáng ta biïët àûúåc caái gò röìi, nhûng vêîn coân thùæc mùæc vïì caái taåi sao, caái thïë naâo vaâ caã caái khi naâo. Thùæc mùæc thûá nhêët laâ taåi sao laåi do ngûúâi Ai cêåp tòm ra. Ngûúâi Ai Cêåp khöng coá sùén nhûäng duång cuå thiïn vùn àûúåc biïët àïën trong thïë giúái cöí àaåi. Hoå khöng coá nhûäng thiïn taâi toaán hoåc xuêët sùæc. Khoa thiïn vùn cuãa hoå coân rêët thö sú so vúái khoa thiïn vùn cuãa ngûúâi Hy Laåp vaâ caác dên töåc khaác úã vuâng Àõa Trung Haãi vaâ chõu aãnh hûúãng maånh búãi caác nghi tiïët tön giaáo. Nhûng coá leä vaâo khoaãng 2500 trûúác C.N., hoå àaä mûúâng tûúång ra caác dûå àoaán thúâi àiïím mùåt trúâi moåc hay mùåt trúâi lùån seä chiïëu doåi lïn àónh cuãa möåt thaáp kyã niïåm, nhúâ àoá hoå tùng thïm caãnh rûåc rúä cho caác lïî nghi hay caác cuöåc mûâng kyã niïåm cuãa hoå. Phûúng thûác laâm lõch cuãa Babylon sûã duång chu kyâ mùåt trùng vaâ àiïìu chónh caác muâa vaâ nùm mùåt trúâi bùçng caách cheân thïm möåt thaáng, nïn toã ra bêët tiïån. Nhûäng sûå tuây tiïån cuãa caác àõa phûúng thùæng thïë. Taåi Hy Laåp, caác miïìn àêët nûúác bõ phên caách búãi cacá nuái àöìi vaâ caác vuâng biïín vaâ caác àöìng bùçng phò nhiïu, möîi tiïíu quöëc coá lõch riïng cho mònh, tuây tiïån "cheân vaâo" thaáng phuå tröåi àïí àaánh dêëu möåt lïî höåi àõa phûúng hay àaáp ûáng caác nhu cêìu chñnh trõ. Kïët quaã laâ laâm hoãng chñnh muåc àñch cuãa lõch - möåt khung thúâi gian àïí giuáp quy tuå ngûúâi ta laåi vúái nhau, giuáp thûåc hiïån dïî daâng caác kïë hoaåch chung, nhû caác thoãa thuêån vïì thúâi kyâ bùæt àêìu gieo tröìng vaâ phên phöëi haâng hoáa. Ngûúâi Ai Cêåp khöng coá gen toaán hoåc cuãa ngûúâi Hy Laåp, nhûng hoå àaä giaãi quyïët àûúåc vêën àïì thûåc tiïîn. Hoå àaä phaát minh ra möåt lõch phuåc vuå cho caác nhu cêìu hùçng ngaây trïn khùæp àêët nûúác hoå. Ngay tûâ nùm 3200 trûúác C. N., toaân vuâng thung luäng söng Nile àaä thöëng nhêët vúái chêu thöí söng Nile thaânh möåt àïë quöëc duy nhêët trong suöët 3000 nùm, maäi cho túái Thúâi àaåi Clïöpatra. Sûå thöëng nhêët chñnh trõ coân àûúåc sûå höî trúå cuãa thiïn nhiïn. Giöëng nhû caác thiïn thïí trïn bêìu trúâi, söng Nile cuäng mang möåt doâng chaãy tûå nhiïn ïm àïìm vaâ thú möång. Laâ con söng daâi nhêët úã chêu Phi, söng Nile traãi daâi 4 ngaân dùåm tûâ àêìu nguöìn xa tùæp, thu gom lûúång nûúác mûa vaâ tuyïët döìi daâo cuaã caác cao nguyïn Ïtiöpia vaâ toaân thïí miïìn àöng bùæc cuãa luåc àõa trong möåt doâng söng lúán duy nhêët vaâ àöí ra Àõa Trung Haãi. Ngûúâi cöí àaåi dûåa theo gúåi yá cuãa Herodotus àaä goåi Ai Cêåp laâ "quaâ tùång cuãa söng Nile". Viïåc ài tòm caác nguöìn cuãa söng Nile, giöëng nhû viïåc ài tòm Cheán Thaánh, chêët chûáa vö söë nhûäng yá
8. Daniel J. Boorstin 8 nghôa huyïìn bñ vaâ àaä kñch thñch nhûäng nhaâ thaám hiïím gan daå vaâo thïë kyã 19. Söng Nile àaä laâm hoa maâu tûúi töët, taåo thuêån lúåi cho nïìn thûúng maåi vaâ ngaânh kiïën truác cuãa Ai Cêåp. Laâ àûúâng giao thöng thûúng maåi lúán, söng Nile coân laâ àûúâng vêån taãi caác vêåt liïåu àïí xêy dûång caác àïìn thúâ vaâ kim tûå thaáp àöì söå. Möåt cêy thaáp bùçng àaá granñt nùång 3 nghòn têën coá thïí àûúåc khai thaác úã Aswan röìi àûúåc vêån chuyïín 2 trùm dùåm xuöi doâng söng túái thaânh Thebes. Söng Nile nuöi dûúäng caác thaânh phöë cùæm doåc hai bïn búâ söng. Chùèng laå gò ngûúâi Ai Cêåp goåi söng Nile laâ "biïín" vaâ trong Kinh Thaánh noá àûúåc goåi laâ "Söng Caã". Nhõp chaãy cuãa söng Nile cuäng chñnh laâ nhõp chaãy cuãa àúâi söëng Ai Cêåp. Mûåc nûúác söng dêng lïn hùçng nùm àõnh ra lõch gieo tröìng vaâ gùåt haái vúái ba muâa: tûúái tiïu, tùng trûúãng vaâ thu hoaåch. Nûúác luä cuãa söng Nile tûâ cuöëi thaáng 6 àïën cuöëi thaáng 10 böìi nhiïìu àêët phuâ sa phò nhiïu, giuáp cho hoa maâu àûúåc gieo tröìng vaâ tùng trûúãng tûâ cuöëi thaáng 10 àïën cuöëi thaáng 2, àûúåc thu hoaåch tûâ cuöëi thaáng 2 àïën cuöëi thaáng 6. Vûâa àïìu àùån vûâa cêìn thiïët cho àúâi söëng giöëng nhû mùåt trúâi, mûåc nûúác söng Nil dêng lïn àaánh dêëu cho nùm cuãa söng Nil. Hiïín nhiïn, lõch Ai Cêåp sú khúãi laâ möåt "àöìng höì söng Nil" - mötå cêy thûúác àún sú àaánh dêëu mûåc nûúác söng dêng lïn hùçng nùm. Chó cêìn tñnh toaán niïn lõch söng Nil trong möåt ñt nùm cuäng cho thêëy roä noá khöng tûúng ûáng vúái caác chu kyâ mùåt trùng. Nhûng ngay tûâ rêët súám, ngûúâi Ai Cêåp àaä khaám phaá ra rùçng coá thïí laâm ra möåt lõch vïì muâa rêët hûäu ñch vúái mûúâi hai thaáng, möîi thaáng göìm ba mûúi ngaây, cöång thïm 5 ngaây vaâo cuöëi nùm, thaânh möåt nùm 365 ngaây. Àoá laâ lõch "dên sûå", hay "lõch söng Nile, maâ ngûúâi Ai Cêåp àaä bùæt àêìu sûã duång ngay tûâ nùm 4241 trûúác C.N". Khöng duâng chu kyâ tiïån duång cuãa mùåt trùng, ngûúâi Ai Cêåp àaä tòm ra möåt kyá hiïåu khaác àïí àaánh dêëu nùm cuãa hoå: sao Thiïn Lang, ngöi sao saáng nhêët trïn bêìu trúâi. Möîi nùm möåt lêìn, sao Thiïn Lang moåc vaâo buöíi saáng cuâng àûúâng thùèng vúái mùåt trúâi. Sao Thiïn Lang moåc hùçng nùm tûúng ûáng vúái giûäa muâa nûúác luä cuãa söng Nile, àaä trúã thaânh àêìu nùm theo lõch Ai Cêåp. Sûå kiïån naây àûúåc àaánh dêëu bùçng möåt lïî höåi àêìu nùm göìm 5 ngaây (nhûäng ngaây khöng nùçm trong caác thaáng), àûúåc cûã haânh àïí tön kñnh lêìn lûúåt sinh nhêåt cuãa Osiris, cuãa thêìn Horus (con thêìn Osiris), thêìn Set (thuâ àõch cuãa Osiris), cuãa Isis (chõ vaâ vúå cuãa Osiris) vaâ cuãa Nepththys (vúå cuãa Set).
9. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 9 Hiïín nhiïn, vò nùm mùåt trúâi khöng àuáng 365 ngaây, nïn traãi qua nhiïìu thïë kyã, nùm Ai Cêåp 365 ngaây àaä trúã thaânh möåt "nùm tröi nöíi" vúái möîi thaáng àûúåc xaác àõnh dêìn dêìn xaãy ra vaâo möåt muâa khaác nhau. Sûå sai biïåt naây quaá nhoã khiïën phaãi thêåt nhiïìu nùm, daâi hún möåt àúâi ngûúâi rêët nhiïìu, thò sûå sai biïåt naây múái gêy xaáo tröån cho àúâi söëng hùçng ngaây. Möîi thaáng di chuyïín qua moåi muâa trong suöët möåt nghòn böën trùm saáu mûúi nùm. Hún nûäa, lõch Ai Cêåp naây ñch lúåi hún bêët kyâ lõch naâo khaác vaâo thúâi àoá nïn àaä àûúåc Julius Cesar duâng àïí laâm lõch Julian cuãa öng. Noá töìn taåi suöët thúâi Trung Cöí vaâ vênî coân àûúåc Copernic sûã duång trong caác baãng tñnh thiïn thïí cuãa öng vaâo thïë kyã 16. Mùåc dêìu vúái lõch hùçng ngaây cuãa mònh, ngûúâi Ai Cêåp àaä thaânh cöng trong viïåc tuyïn böë hoå khöng lïå thuöåc mùåt trùng, nhûng mùåt trùng vêîn coân taåo sûå mï hoùåc cho con ngûúâi cöí àaåi. Nhiïìu dên töåc, kïí caã ngûúâi Ai Cêåp, vêîn duâng chu kyâ mùåt trùng àïí hûúáng dêîn caác lïî höåi tön giaáo vaâ caác ngaây kyã niïåm huyïìn bñ cuãa mònh. Ngay caã ngaây nay, nhûäng ngûúâi chõu aãnh hûúãng tñn ngûúäng maånh vêîn bõ chi phöëi búãi caác chu kyâ cuãa mùåt trùng. Nhûäng bêët tiïån cuãa viïåc söëng theo lõch mùåt trùng trúã thanhâ möåt bùçng chûáng cho niïìm tin tön giaáo hùçng ngaây. Ngûúâi Do Thaái, chùèng haån, vêîn theo êm lõch cuãa hoå vaâ möîi thaáng êm lõch Do Thaái vêîn bùæt àêìu khi trùng múái xuêët hiïån. Àïí nùm êm lõch cuãa hoå phuâ húåp vúái nùm theo muâa, ngûúâi Do Thaái àaä thïm vaâo möåt thaáng cho möîi nùm nhuêån vaâ lõch Do Thaái àaä trúã thaânh möåt mön hoåc kyâ cuåc cuãa caác giaáo sô Do Thaái. Nùm êm lõch Do Thaái göìm 12 thaáng, möîi thaáng 29 hay 30 ngaây, töíng cöång 354 ngaây. Àïí laâm cho àuã nùm dûúng lõch, nhûäng nùm nhuêån thïm vaâo möåt thaáng, möîi thaáng 29 hay 30 ngaây, töíng cöång 354 ngaây. Àïí laâm cho àuã nùm dûúng lõch, nhûäng nùm nhuêån thïm vaâo möåt thaáng cho caác nùm thûá ba, saáu, taám, mûúâi möåt, mûúâi nùm. Thónh thoaãng cêìn coá caác sûå àiïìu chónh khaác cho caác dõp lïî cuãa hoå xaãy ra àuáng muâa - vñ duå, àïí àaãm baão cho dõp lïî Vûúåt Qua laâ lïî muâa xuên diïîn ra sau xuên phên. Trong Kinh Thaánh, hêìu hïët caác thaáng àïìu lêëy tïn Babylon thay vò tïn Do Thaái. Kitö giaáo theo Do Thaái giaáo trong hêìu hïët caác lïî cuãa mònh, àaä duy trò sûå gùæn boá cuãa mònh vúái nùm êm lõch. Caác "ngaây lïî di àöång" cuãa Giaáo Höåi khöng cöë àõnh theo nùm dûúng lõch vò Giaáo Höåi muöën giûä cho caác ngaây lïî êëy tûúng ûáng vúái caác chu kyâ cuãa mùåt trùng. Nhûäng ngaây lïî naây vêîn coân gúåi laåi cho chuáng ta niïìm hûáng
10. Daniel J. Boorstin 10 caãm ban àêìu cuãa luöìng aánh saáng rûåc rúä trïn bêìu trúâi ban àïm. Hiïín nhiïn ngaây lïî di àöång quan troång nhêët cuãa Kitö giaáo laâ lïî Phuåc Sinh, cûã haânh cuöåc söëng laåi cuãa Chuáa Giïsu. Theo Saách Kinh Chung cuãa Giaáo Höåi Anh giaáo, ngaây lïî Phuåc Sinh luön luön rúi vaâo chuã nhêåt àêìu tiïn sau trùng troân, tûác laâ ngaây chuã nhêåt àêìu tiïn sau ngaây 21 thaáng ba hoùåc ngaây kïë tiïëp, vaâ nïëu trùng troân xaãy ra vaâo möåt ngaây chuã nhêåt, thò lïî Phuåc Sinh seä rúi vaâo ngaây chuã nhêåp kïë tiïëp. Coá caã chuåc ngaây lïî khaác cuãa Giaáo Höåi àûúåc êën àõnh dûaå vaâo ngaây lïî Phuåc Sinh vaâ ngaây êm lõch cuãa lïî naây, kïët quaã laâ lïî Phuåc Sinh chi phöëi khoaãng 17 tuêìn lïî trong lõch Giaáo Höåi. Viïåc êën àõnh ngaây lïî Phuåc Sinh - hay noái caách khaác, viïåc êën àõnh lõch - àaä laâ möåt vêën àïì vaâ möåt biïíu tûúång lúán. Vò saách Kinh Thaánh Tên Ûúác kïí laåi rùçng Chuáa Giïsu bõ àoáng àinh vaâo ngaây lïî Vûúåt Qua cuãa Do Thaái giaáo, cho nïn viïåc kyã niïåm Chuáa Söëng Laåi vaâo ngaây lïî Phuåc Sinh roä raâng gùæn liïìn vúái lõch Do Thaái. Kïët quaã têët yïëu laâ viïåc êën àõnh ngaây lïî Phuåc Sinh seä tuây thuöåc vaâo löëi tñnh toaán phûác taåp cuãa Thûúång Höåi Àöìng Do Thaái giaáo trong viïåc êën àõnh ngaây lïî Vûúåt Qua. Nhiïìu Kitö hûäu thúâi kyâ àêìu giaãi thñch Kinh Thaánh theo nghôa àen nïn àaä xaác àõnh rùçng Chuáa Giïsu chïët vaâo ngaây thûá saáu vaâ söëng laåi vaâo ngaây Chuã nhêåt Phuåc Sinh tiïëp theo. Nhûng nïëu ngaây lïî naây àûúåc mûâng theo êm lõch Do Thaái, thò khöng coá gò baão àaãm laâ lïî Phuåc Sinh phaãi rúi vaâo ngaây Chuã nhêåt. Cuöåc tranh caäi gay gùæt vïì lõch àaä gêy ra cuöåc ly giaáo àêìu tiïn giûäa Giaáo Höåi Chñnh Thöëng Phûúng Àöng vúái Giaáo Höåi Cöng Giaáo Röma. Caác Kitö hûäu phûúng àöng theo êm lõch nïn tiïëp tuåc duy trò lïî Phuåc Sinh vaâo ngaây 14 cuãa thaáng êm lõch, bêët kïí ngaây naây coá thïí laâ chuã nhêåt hay khöng. Taåi Cöng Àöìng Chung àêìu tiïn cuãa Kitö giaáo hoåp úã Nicea bïn Tiïíu aá vaâo nùm 325, möåt trong nhûäng vêën àïì phaãi thöëng nhêët trong toaân thïë giúái Kitö giaáo laâ viïåc êën àõnh ngaây lïî Phuåc Sinh. Ngûúâi ta àaä êën àõnh möåt ngaây chung sao cho caã hai giaáo höåi àïìu duy trò êm lõch vaâ àöìng thúâi baão àaãm cho ngaây Phuåc Sinh luön luön rúi vaâo Chuã nhêåt. Nhûng àiïìu naây khöng giaãi quyïët àûúåc vêën àïì. Àïí coá thïí êën àõnh chung, phaãi coá ngûúâi lo viïåc dûå baáo nhûäng chu kyâ mùåt trùng vaâ àûa noá vaâo trong dûúng lõch. Cöng Àöìng Nicea àaä trao nhiïåm vuå naây cho giaám muåc thaânh Alexandria. Taåi trung têm thiïn vùn cöí kñnh êëy, võ giaám muåc naây phaãi dûå baáo nhûäng chu kyâ cuãa mùåt trùng cho têët caã caác nùm trong tûúng lai. Sûå bêët àöìng vïì caách dûå
11. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 11 baáo nhûäng chu kyâ àùåc biïåt naây àaä dêîn àïën möåt sûå phên reä trong Giaáo Höåi, vúái kïët quaã laâ caác miïìn khaác nhau trïn thïë giúái tiïëp tuåc mûâng lïî Phuåc Sinh vaâo caác chuã nhêåt khaác nhau. Viïåc sûãa àöíi lõch do Giaáo Hoaâng Gregorio XIII thûåc hiïån laâ cêìn thiïët, vò lõch maâ Julius Cesar àaä mûúån cuãa Ai Cêåp vaâ toaân thïí phûúng Têy àaä sûã duång cho túái thúâi àoá thò khöng àuã chñnh xaác àïí ào chu kyâ dûúng lõch. Nùm dûúng lõch thûåc tïë - thúâi gian cêìn thiïët àïí traái àêët quay àuã möåt voâng quanh quyä àaåo mùåt trúâi - laâ 365 ngaây, 5 giúâ, 48 phuát vaâ 46 giêy. Nghôa laâ ñt hún 11 phuát 14 giêy so vúái con söë 365 1/4 ngayâ cuãa nùm theo lõch Ai Cêåp. Kïët quaã laâ caác ngaây thaáng trong lõch dêìn dêìn mêët ài sûå tûúng quan vúái caác sûå kiïån cuãa mùåt trúâi vaâ caác muâa. Ngaây troång yïëu àïí tñnh ngaây lïî Phuåc Sinh laâ ngaây xuên phên, àaä àûúåc Cöng Àöìng Nicea êën àõnh laâ ngaây 21 thaáng 3. Nhûng nhûäng sûå thiïëu chñnh xaác tñch luäy dêìn trong lõch Julian àaä khiïën cho ngaây xuên phên cuãa nùm 1582 thûåc sûå rúi vaâo ngaây 11 thaáng 3. Giaáo Hoaâng Gregorio XIII laâ möåt nhaâ caãi caách àêìy nghõ lûåc trong möåt söë lônh vûåc. Ngaâi àaä quyïët têm tu sûãa niïn lõch möåt caách dûát khoaát. Nùm 1582, ngaâi àaä truyïìn rùçng ngaây kïë tiïëp sau 4 thaáng 10 ngaây laâ ngaây 15 thaáng 10. Nhû thïë cuäng coá nghôa laâ xuên phên cuãa nùm túái seä rúi vaâo ngaây 21 thaáng 3, àuáng theo àoâi hoãi cuãa dûúng lõch caác muâa. Thïë laâ niïn lõch theo muâa àaä àûúåc höìi phuåc laåi theo niïn lõch àaä coá nùm 325. Nhûäng nùm nhuêån cuãa lõch Julian cuä àaä àûúåc àiïìu chónh laåi. Àïí traánh tñch luäy sûå khaác biïåt do 11 phuát möîi nùm, lõch Gregorio àaä loaåi boã nhûäng ngaây nhuêån trong caác nùm coá hai söë 0 têån cuâng, trûâ khi chuáng chia chùén cho 400. Lõch naây àaä trúã thaânh lõch múái àûúåc phûúng Têy sûã duång cho túái nay. Trúã laåi nùm 1582, khi Giaáo Hoaâng Gregorio cùæt búát 10 ngaây trong lõch nùm êëy, àaä coá nhûngä sûå phaân naân vaâ xaáo tröån. Nhûäng ngûúâi laâm thuï àoâi hûúãng àuã söë lûúng cho thaáng àaä bõ cùæt ngùæn àoá; caác chuã nhên tûâ chöëi. Ngûúâi ta phaãn àöëi vò tuöíi thoå mònh bõ ruát ngùæn do sùæc lïånh cuãa Giaáo Hoaâng. Nhûng khi nûúác Anh vaâ caác thuöåc àõa chêu Myä hoåp laåi àïí thûåc hiïån viïåc àöíi lõch, Benjamin Franklin, 46 tuöíi khi öng bõ ruát mêët 10 ngaây àúâi mònh, àaä hoám hónh viïët cho caác àöåc giaã quyïín Poor Riachard’s Almanach rùçng hoå phaãi vui mûâng múái àuáng: "Àöåc giaã thên mïën, baån àûâng ngaåc nhiïn, cuäng àûâng tûác giêån vò viïåc bõ ruát búát 10 ngaây, cuäng àûâng nuöëi tiïëc àaä bõ mêët nhiïìu thúâi giúâ nhû thïë, nhûng haäy tûå an uãi vò
12. Daniel J. Boorstin 12 caác chi tiïu cuãa baån àûúåc giaãm nheå vaâ têm trñ baån àûúåc thaãnh thúi hún". Thïë giúái khöng bao giúâ chêëp nhêån hoaân toaân lõch caãi caách Gregorio. Giaáo Höåi Chñnh Thöëng Phûúng Àöng vêîn theo lõch Julian àïí tñnh ngaây lïî Phuåc Sinh cuãa mònh. Tuy nhiïn, àöëi vúái caác sinh hoaåt thûúâng ngaây, toaân thïë giúái Kitö giaáo àïìu chêëp nhêån dûúng lõch vò noá tiïån lúåi cho viïåc nhaâ nöng vaâ cöng viïåc buön baán. Coân Höìi Giaáo vò muöën trung thaânh vúái lúâi tiïn tri Möhameát cuãa mònh vaâ vúái nhûäng lúâi daåy cuãa Kinh Koran, nïn vêîn duy trò êm lõch. Taåi Trung Hoa, cuöåc caách maång 1911 àaä thûåc hiïån möåt cuöåc caãi caách vaâ àûa vaâo sûã duång lõch phûúng Têy bïn caånh lõch truyïìn thöëng cuãa Trung Hoa. Nùm 1929 Liïn Xö muöën xoáa boã lõch Kitö giaáo, nïn àaä thay thïë lõch Gregorio bùçng lõch Caách maång. Tuêìn lïî coá 5 ngaây, 4 ngaây laâm viïåc, ngaây thûá nùm nghó vaâ möîi thaáng coá saáu tuêìn. Nhûäng ngaây phuå tröåi àïí laâm cho nùm àuã 365 hay 366 ngaây seä laâ nhûäng ngaây nghó. Tïn caác thaáng vêîn giûä theo lõch Gregorio, nhûng tïn caác ngaây trong tuêìn àûúåc goåi àún giaãn bùçng con söë. Àïën nùm 1940, Liïn Xö àaä quay trúã laåi vúái lõch Gregorio quen thuöåc.
13. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 13 CHÛÚNG 2 TUÊÌN LÏÎ: NGÛÚÄNG CÛÃA KHOA HOÅC Bao lêu con ngûúâi coân àaánh dêëu àúâi söëng mònh bùçng nhûäng chu kyâ cuãa thiïn nhiïn - caác muâa àùæp àöíi, trùng non hay trùng troân - thò con ngûúâi vêîn coân bõ thiïn nhiïn giam haäm. Nïëu con ngûúâi muöën tûå lêåp vaâ àöíi múái thïë giúái bùçng nhûäng saáng taåo cuãa mònh, hoå cêìn phaãi coá caách ào lûúâng thúâi gian riïng cuãa mònh. Vaâ nhûäng chu kyâ nhên taåo naây seä trúã nïn àa daång möåt caách kyâ diïåu. Coá leä tuêìn lïî laâ möåt trong nhûäng nhoám àún võ thúâi gian nhên taåo coá súám nhêët trong lõch sûã. Tuêìn lïî khöng phaãi laâ möåt saáng taåo cuãa phûúng Têy, cuäng khöng phaãi úã àêu tuêìn lïî cuäng göìm 7 ngaây. Trïn khùæp thïë giúái, ngûúâi ta thêëy coá ñt nhêët laâ 15 kiïíu tuêìn lïî khaác nhau, vúái nhûäng têåp húåp tûâ 5 àïën 10 ngaây. Kiïíu tuêìn lïî àûúåc sûã duång phöí biïën nhêët khöng phaãi möåt têåp húåp söë ngaây àùåc biïåt naâo, maâ laâ do nhu cêìu vaâ ûúác muöën coá möåt têåp húåp naâo àoá maâ thöi. Con ngûúâi coá möåt ûúác muöën maänh liïåt vaâ thuác baách xûã lyá thúâi gian, sûã duång noá cho lúåi ñch cuãa mònh nhiïìu hún nhûäng gò thiïn nhiïn cöëng hiïën. Tuêìn lïî baãy ngaây phöí biïën hiïån nay bùæt nguöìn tûâ nhu cêìu vaâ sûå thoãa thuêån chung cuãa ngûúâi ta, chûá khöng phaãi do phaáp chïë cuãa möåt nhaâ nûúác naâo. Noá àaä xaãy ra thïë naâo? Taåi sao? Khi naâo? Taåi sao tuêìn lïî laåi laâ 7 ngaây? Ngûúâi Hy Laåp cöí hònh nhû khöng coá tuêìn lïî. Ngûúâi Röma söëng theo tuêìn lïî 8 ngaây. Caác nöng dên laâm viïåc úã àöìng ruöång 7 ngaây vaâ ra thaânh phöë ngaây thûá 8 - ngaây chúå phiïn. Àêy laâ möåt ngaây nghó ngúi vaâ giaãi trñ. Khöng roä taåi sao ngûúâi Röma êën àõnh tuêìn lïî 8 ngaây vaâ taåi sao cuöëi cuâng hoå àaä àöíi thaânh 7 ngaây. Con söë 7 coá möåt sûcá löi cuöën kyâ bñ hêìu nhû úã khùæp núi. Ngûúâi Nhêåt cho rùçng coá 7 võ thêìn haånh phuác, thaânh Röma àûúåc xêy trïn 7 ngoån àöìi, ngûúâi cöí àaåi kïí ra 7 kyâ quan cuãa thïë giúái vaâ caác Kitö hûäu thúâi Trung Cöí liïåt kï ra 7 möëi töåi àêìu. Hònh nhû khöng coá vùn baãn chñnh thûác naâo cuãa chñnh quyïìn Röma àïí thay àöíi tuêìn lïî tûâ 8
14. Daniel J. Boorstin 14 sang 7 ngaây. Ngûúâi Röma àaä söëng theo tuêìn lïî 7 ngaây ngay tûâ àêìu thïë kyã 3 sau C.N. Chùæc hùèn phaãi coá nhûäng yá tûúãng múái phöí biïën naâo àoá vïì tuêìn lïî baãy ngaây. Möåt yá tûúãng nöíi bêåt laâ vïì ngaây Sabaát, hònh nhû tûâ Do Thaái du nhêåp vaâo Röma. Giúái rùn thûá hai truyïìn daåy, "Ngûúi haäy nhúá ngaây Sabaát vaâ coi àoá laâ ngaây thaánh. Trong saáu ngaây, ngûúi seä lao àöång vaâ laâm moåi cöng viïåc cuãa ngûúi. Coân ngaây thûá baãy laâ ngaây sabaát kñnh Àûác Chuáa, Thiïn Chuáa cuãa ngûúi; ngaây àoá ngûúi khöng àûúåc laâm cöng viïåc naâo, caã ngûúi cuäng nhû con trai con gaái, töi túá nam nûä, gia suác vaâ ngoaåi kiïìu úã trong thaânh cuãa ngûúi. Vò trong saáu ngaây, Àûác Chuáa àaä dûång nïn trúâi àêët, biïín khúi vaâ muön loaâi trong àoá, nhûng Ngûúâi àaä nghó ngaây thûá baãy. Búãi vêåy, Àûác Chuáa àaä chuác phuác cho ngaây sabaát vaâ coi àoá laâ ngaây thaánh". (Xuêët Haânh 20, 8-11). Möîi tuêìn lïî àïìu taái diïîn laåi cöng trònh saáng taåo cuãa Thiïn Chuáa núi taåo vêåt cuãa Ngûúâi. Ngûúâi Do Thaái cuäng duâng tuêìn lïî àïí kyã niïåm cuöåc giaãi phoáng cuãa hoå khoãi caãnh nö lïå. "Ngûúi haäy nhúá ngûúi àaä laâm nö lïå taåi àêët Ai Cêåp vaâ Àûác Chuáa, Thiïn Chuáa cuãa ngûúi, àaä duâng caánh tay maånh meä uy quyïìn àûa ngûúi ra khoãi àoá. Búãi vêåy, Àûác Chuáa, Thiïn Chuáa cuãa ngûúi àaä truyïìn cho ngûúi cûã haânh ngaây sabaát". (Àïå Nhõ Luêåt 5, 15). Khi ngûúâi Do Thaái tuên giûä ngaây sabaát, hoå liïn tuåc taái thïí hiïån chêët lûúång thïë giúái cuãa hoå. Cuäng coân coá nhûäng lyá do khaác cho viïåc nghó ngaây thûá baãy, nhû nhu cêìu böìi dûúäng thïí xaác vaâ tinh thêìn cuãa con ngûúâi. YÁ tûúãng naây àaä coá tûâ thúâi dên Do Thaái lûu àaây bïn Babylon. Ngûúâi Babylon kiïng möåt söë ngaây naâo àoá trong thaáng, àoá laâ caác ngaây 7, 14, 19, 21 vaâ 28. Trong nhûäng ngaây naây, vua cuãa hoå khöng àûúåc laâm möåt söë hoaåt àöång naâo àoá. Chuáng ta coân coá möåt gúåi yá khaác vïì tïn goåi cuãa ngaây thûá baãy. Àöëi vúái ngûúâi Röma, ngaây cuãa thêìn Saturn, hay Saturday, laâ möåt ngaây cuãa àiïìm gúã, moåi cöng viïåc àïìu truåc trùåc, vò thïë khöng nïn giao chiïën, cuäng khöng nïn ài laåi trong ngaây naây. Ngûúâi thêån troång khöng ai muöën gùåp nhûäng ruãi ro do Saturn àem àïën. Theo sûã gia Tacitusm, ngaây thûá baãy àûúåc cûã haânh àïí kñnh thêìn Saturn vò "trong baãy ngöi sao chi phöëi cöng viïåc cuãa loaâi ngûúâi, Saturn (sao Thöí) coá àõa võ vaâ quyïnì nùng cao nhêët". Tûâ thïë kyã 3, tuêìn lïî 7 ngaây àaä phöí biïën khùæp àïë quöëc Röma vaâ möîi ngaây àûúåc daânh àïí kñnh möåt trong 7 haânh tinh. Theo khoa thiïn vùn thúâi àoá, 7 haânh tinh naây göìm caã mùåt trúâi vaâ mùåt trùng, nhûng khöng göìm traái àêët. Thûá tûå maâ caác haânh tinh chi phöëi caác
15. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 15 ngaây trong tuêìn laâ: Mùåt trúâi (Sun), Mùåt trùng (Moon), sao Hoãa (Mars), sao Thuãy (Mercury), sao Möåc (Jupiter), sao Kim (Venus) vaâ sao Thöí (Saturn). Chuáng ta ngaây nay dïî quïn rùçng nguöìn göëc tïn goåi cuãa caác ngaây trong tuêìn thûåc sûå laâ tûâ tïn nhûäng "haânh tinh" àûúåc biïët àïën úã Röma hai ngaân nùm trûúác àêy. Theo quan niïåm thúâi àoá, nhûäng haânh tinh naây taác àöång trûåc tiïëp túái àúâi söëng möîi ngaây trong tuêìn cuãa chuáng ta. Trong caác ngön ngûä chêu Êu ngaây nay, tïn caác ngaây trong tuêìn vêîn coân àûúåc goåi theo tïn cuãa caác haânh tinh. Khi muöën xoáa boã oác mï tñn dõ àoan, ngûúâi ta àaä thay thïë caác tïn goåi ngaây theo haânh tinh bùçng caác con söë tûâ 1 àïën 7. Taåi Israel ngaây nay, caác ngaây trong tuêìn vêîn àûúåc goåi bùçng söë thûá tûå. Viïåc chia thúâi gian thaânh tuêìn lïî laâ möåt bûúác tiïën múái cuãa con ngûúâi trong viïåc laâm chuã thïë giúái vaâ con àûúâng àaåt túái khoa hoåc. Tuêìn lïî laâ möåt têåp húåp caác ngaây do con ngûúâi êën àõnh, chûá khöng phaãi do sûå aáp àùåt cuãa nhûäng sûác maånh thiïn nhiïn (vò aãnh hûúãng cuãa caác haânh tinh àïìu laâ vö hònh, chó coá thïí àaánh giaá bùçng nhûäng hiïåu quaã cuãa chuáng). Bùçng caách tòm hiïíu nhûäng chuyïín àöngå àöìng àïìu cuãa caác thiïn thïí vaâ bùçng caách hònh dung ra rùçng caác sûác maånh tûâ núi xa lùåp ài lùåp laåi coá thïí chi phöëi thïë giúái, con ngûúâi àaä chuêín bõ cho möåt kho tû tûúãng múái, möåt cuöåc giaãi phoáng mònh khoãi sûå tuâ tuáng cuãa caái lùåp ài lùåp laåi. Caác haânh tinh laâ caác sûác maånh bïn ngoaâi thïë giúái, seä dêîn àûa nhên loaåi ài vaâo thïë giúái cuãa lõch sûã. Tuêìn lïî dûåa theo caác haânh tinh laâ möåt con àûúâng dêîn túái khoa chiïm tinh. Vaâ khoa chiïm tinh laâ möåt bûúác dêîn túái caác kiïíu tiïn tri múái. Caác hònh thûác tiïn tri cöí xûa coá thïí gúåi yá cho chuáng ta taåi sao khoa chiïm tinh laâ möåt bûúác tiïën túái thïë giúái khoa hoåc. Caác nghi tiïët cöí xûa goái gheám möåt thûá "khoa hoåc" phûác taåp àïí sûã duång caác böå phêån cuãa möåt con vêåt bõ saát tïë àïí tiïn tri vïì tûúng lai cuãa ngûúâi dêng hiïën tïë. ÚÃ Sindh, trong thung luäng Indus, vaâo giûäa thïë kyã 19, caác thêìy boái àaä sûã duång xûúng vai cuãa con cûâu saát tïë àïí boái toaán vúái möåt kyä thuêåt khaá tinh vi. Thêìy boái toaán cùæt xûúng thaânh mûúi hai maãnh, goåi laâ "nhaâ", möîi maãnh traã lúâi möåt cêu hoãi khaác nhau vïì tûúng lai. Nïëu manhã thûá nhêët saåch seä trún tru, àoá laâ dêëu thuêån lúåi vaâ ngûúâi àûúåc boái seä laâ ngûúâi töët. Nïëu trong nhaâ thûá "hai" laâ nhaâ thuöåc àoaân suác vêåt, maãnh xûúng saåch seä vaâ trún tru, thò àoaân suác vêåt seä lúán maånh, nhûng nïëu trong xûúng coá nhûäng àûúâng soåc àoã vaâ trùæng, àoá laâ dêëu hiïåu seä coá keã tröåm túái thùm.
16. Daniel J. Boorstin 16 Taåi vuâng Assyro - Babylon, ngûúâi ta duâng boái toaán bùçng gan con vêåt saát tïë. Hònh nhû khoa boái toaán naây àaä àûúåc sûã duång úã Trung Hoa vaâo thúâi Àöì Àöìng. Sau àoá ngûúâi Röma vaâ nhiïìu dên töåc khaác cuäng aáp duång. Thêìy boái seä àoaán tûúng lai dûåa vaâo hònh thuâ, kñch cúä cuãa laá gan vaâ lûúång maáu trong gan. Moåi hoaåt àöång hay kinh nghiïåm cuãa con ngûúâi àïìu trúã thaânh möåt àiïìm baáo àïí traã lúâi cho niïìm khao khaát hiïíu biïët tûúng lai cuãa con ngûúâi. Tûúng phaãn vúái nhûäng hònh thûác boái toaán naây, khoa chiïm tinh coá tñnh chêët tiïën böå. Chiïm tinh khaác biïåt vúái chuáng trong viïåc khùèng àõnh vïì sûác manhå liïn tuåc, àïìu àùån cuãa möåt quyïìn lûåc tûâ xa. AÃnh hûúãng cuãa caác thiïn thïí àöëi vúái nhûäng biïën cöë trïn traái àêët àûúåc mö taã laâ nhûäng sûác maånh vö hònh, coá chu kyâ, lùåp ài lùåp laåi giöëng nhû nhûäng sûác maånh seä àiïìu khiïín àêìu oác khoa hoåc. Khöng laå gò khi con ngûúâi cöí xûa kinh ngaåc trûúác bêìu trúâi vaâ bõ mï hoùåc búãi nhûäng vò sao. Nhûäng ngoån àeân trúâi àêìu tiïn naây tûâng thu huát caác giaáo sô vuâng Babylon cöí àaåi thò cuäng àaä thu huát trñ tûúãng tûúång cuãa dên chuáng. Nhõp söëng àïìu àùån khöng thay àöíi trïn traái àêët laâm cho ngûúâi ta thi võ hoáa nhûäng boá àuöëc saáng ngúâi trïn bêìu trúâi. Caác tinh tuá di chuyïín, àöíi ngöi, lïn vaâ xuöëng, chuyïín àöång khùæp bêìu trúâi, àûúåc nhòn nhû laâ nhûäng cuöåc tranh giaânh, maåo hiïím cuãa caác võ thêìn. Nhûäng sûác maånh cuãa mùåt trúâi vaâ mûa, sûå tûúng ûáng giûäa nhûäng gò xaãy ra trïn bêìu trúâi vúái nhûäng gò xaãy ra dûúái àêët, àaä kñch thñch ngûúâi ta ài tòm caác sûå tûúng ûáng khaác. Ngûúâi Babylon laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn àaä taåo ra möåt khung thêìn thoaåi cho nhûäng sûå tûúng ûáng trong vuä truå. Nhûäng tûúãng tûúång linh hoaåt cuãa hoå seä àûúåc tiïëp nöëi búãi nhûäng ngûúâi Hy Laåp, Do Thaái, Röma va â nhûäng dên töåc khaác qua nhûäng thïë kyã kïë tiïëp. Lyá thuyïët tûúng ûáng àaä trúã thaânh khoa chiïm tinh, nghiïn cûáu nhûäng möëi tûúng quan giûäa khöng gian vaâ thúâi gian, giûäa nhûäng chuyïín àöång cuãa caác vêåt thïí trong vuä truå vaâ yá nghôa cuãa moåi kinh nghiïåm con ngûúâi. Sûå phaát triïín cuãa khoa hoåc seä tuây thuöåc úã chöî con ngûúâi coá chõu tin vaâo nhûäng caái khoá hiïíu, coá chõu vûúåt lïn trïn nhûäng chó baão cuãa nhêån thûác thöng thûúâng khöng. Vúái khoa chiïm tinh, con ngûúâi àaä laâm möåt bûúác nhaãy voåt lúán vïì khoa hoåc àïí ài vaâo möåt chûúng trònh mö taã: laâm sao nhûäng sûác maånh vö hònh cuãa caác vêåt thïí tûâ rêët xa chuáng ta laåi coá thïí aãnh hûúãng àïën moåi chuyïån nhoã nhùåt nhêët trong àúâi söëng hùçng ngaây cuãa chuáng ta. Bêìu trúâi do àoá chñnh laâ phoâng thñ nghiïåm cuãa khoa
17. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 17 hoåc àêìu tiïn cuãa nhên loaåi, cuäng nhû nöåi taång cú thïí con ngûúâi, chöî thêm sêu nhêët cuãa yá thûác con ngûúâi vaâ nhûäng Luåc Àõa Töëi trong nguyïn tûã, seä laâ nhûäng phoâng thñ nghiïåm cuãa caác khoa hoåc hiïån àaåi nhêët cuãa con ngûúâi. Con ngûúâi tòm caách sûã duång hiïíu biïët ngaây caâng lúán cuãa mònh vïì nhûäng mêîu kinh nghiïåm lùåp ài lùåp laåi nhùçm khöng ngûâng cöë gùæng phaá vúä caái voâng kiïìm toãa cuãa thiïn nhiïn. Taåi Röma, khoa chiïm tinh àaä àaåt túái möåt têìm aãnh hûúãng to lúán maâ caác thïë kyã sau khöng saánh àûúåc. Caác nhaâ chiïm tinh àûúåc goåi mathematici, nghôa laâ caác nhaâ toaán hoåc, do viïåc hoå tñnh toaán thiïn vùn. Hoå àûúåc nhòn nhêån nhû laâ möåt nghïì chñnh thûác vaâ thïë lûåc cuãa hoå thay àöíi tuây möîi thúâi àaåi xaä höåi. Dûúái thúâi Cöång Hoâa Röma, hoå rêët maånh vaâ rêët lêåp dõ, khiïën cho vaâo nùm 139 trûúác C.N., hoå bõ truåc xuêët khöng nhûäng khoãi Röma maâ khoãi toaân àêët Italy. Vïì sau, dûúái thúâi àïë chïë, khi nhûäng lúâi tiïn tri nguy hiïím cuãa hoå àaä khiïën cho nhiïìu nhaâ chiïm tinh bõ xeát xûã vò töåi phaãn quöëc, hoå liïn tuåc bõ truy naä vaâ truåc xuêët. Nhûng cuâng möåt hoaâng àï ë coá thïí truåc xuêët möåt nhaâ chiïm tinh vò nhûäng lúâi boái toaán xui xeão cuãa öng, laåi coá thïí sûã duång nhûäng nhaâ chiïm tinh khaác àïí hûúáng dêîn cöng viïåc trong cung àònh cuãa mònh. Möåt söë lônh vûåc àûúåc tuyïn böë laâ vö giúái haån. Vaâo thúâi àïë chïë sau, tuy nhûäng nhaâ chiïm tinh coá thïí àûúåc dung tuáng hay khñch lïå nhûng hoå vêîn bõ cêëm khöng àûúåc noái tiïn tri vïì àúâi söëng cuãa hoaâng àïë.
18. Daniel J. Boorstin 18 CHÛÚNG 3 THÛÚÅNG ÀÏË VAÂ CAÁC NHAÂ CHIÏM TINH Khoa chiïm tinh àaä goái gheám caác nhu cêìu khaác nhau cuãa nhên loaåi, maâ nhûäng thïë kyã sau seä phên chia thaânh khoa hoåc vaâ tön giaáo. Phaãi chùng khoa chiïm tinh thúâi cöí Röma chó laâ möåt thûá tin tûúãng mï tñn vaâo àõnh mïånh, möåt sûå chiïën thùæng cuãa caái phi lyá, nhû caác sûã gia thûúâng noái? - Khöng thïí phuã nhêån rùçng niïìm kñnh súå trûúác caác vò sao - nhûäng võ "thêìn hûäu hònh" - àaä khúi dêåy sûå kñnh súå cuãa moåi ngûúâi àöëi vúái caác nhaâ chiïm tinh. Arellius Fuscus, möåt nhaâ huâng biïån nöíi tiïëng thúâi Augustö, àaä nhêån àõnh: "Ngûúâi àûúåc chñnh caác thêìn maåc khaãi cho tûúng lai, ngûúâi coá quyïìn trïn caã vua lêîn dên, ngûúâi êëy khöng thïí laâ phaâm nhên tuåc tûã giöëng nhû chuáng ta. Ngûúâi êëy thuöåc haâng siïu nhên. Àûúåc caác thêìn tin cêåy, ngûúâi êëy cuäng chñnh laâ thêìn linh chuáng ta haäy nêng têm höìn mònh lïn cao bùçng thûá khoa hoåc toã löå cho chuáng ta tûúng lai vaâ trûúác khi giúâ chïët àïën, chuáng ta haäy nïëm caãm nhûäng thuá vui cuãa Àêëng Thaánh". Nhûng tön giaáo thiïn thïí khöng àûúåc taách rúâi khoãi khoa hoåc thiïn thïí. Caác nhaâ khoa hoåc tiïn phong àaä coi aãnh hûúãng cuãa caác vò sao àöëi vúái àúâi söëng con ngûúâi laâ àiïìu hiïín nhiïn. Hoå chó bêët àöìng yá kiïën vúái nhau vïì viïåc caác ngöi sao naây taåo aãnh hûúãng bùçng caách naâo maâ thöi. Böå baách khoa khoa hoåc lúán thúâi êëy, Lõch Sûã Tûå Nhiïn cuãa Pliny, àaä phöí biïën nhûäng kiïën thûác sú àùèng vïì khoa chiïm tinh bùçng caách cho thêëy aãnh hûúãng cuãa caác ngöi sao úã khùæp núi. Lúâi than phiïìn duy nhêët cuãa Seneca laâ caác nhaâ chiïm tinh khöng hiïíu biïët bao quaát àuã. Nhaâ khoa hoåc aãnh hûúãng nhêët cuãa àïë quöëc Röma thúâi cöí chñnh laâ ngûúâi àaä giûä àûúåc uy tñn lêu bïìn nhêët vïì khoa chiïm tinh. Ptolïmï úã Alexandria àaä viïët möåt tiïíu luêån vûäng chùæc àïí taåo nöåi dung vaâ sûå kñnh troång cho khoa hocå naây trong suöët möåt ngaân nùm tiïëp theo. Nhûng danh tiïëng cuãa öng àaä bõ sûát meã vò hai lyá thuyïët sai lêìm troång yïëu cuãa öng. Caã hai lyá thuyïët rêët nöíi tiïëng vaâo thúâi àoá vaâ caã hai àûúåc khai triïín vaâ töìn taåi trong caác taác phêím cuãa öng.
19. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 19 Thuyïët traái àêët laâ trung têm, hay coân goåi laâ thuyïët Ptolemaic, laâ lyá thuyïët vuä truå cuãa öng ngaây nay bõ coi laâ möåt sai lêìm trong thiïn vùn hoåc. Cuäng thïë, thuyïët traái àêët phêìn lúán laâ àêët, cho rùçng bïì mùåt cuãa traái àêët göìm phêìn lúán laâ àêët, ngaây nay laâ möåt sai lêìm trong khoa àõa lyá. Hai quan niïåm sai lêìm naây àaä laâm lu múâ nhûäng thaânh tûåu khöíng löì cuãa Ptolïmï. Thïë nhûng kïí tûâ Ptolïmï àïën nay, chûa coá ai àaä tûâng cung cêëp möåt kiïën thûác khoa hoåc toaân diïån cuãa möåt thúâi àaåi bùçng öng. Tuy nhiïn, cuöåc àúâi cuãa nhaâ baách khoa thiïn taâi nayâ vêîn coân laâ möåt bñ êín. Coá leä xuêët thên tûâ doâng nhûäng ngûúâi Hy Laåp di dên, Ptolïmï (90 - 168) àaä söëng úã Ai Cêåp dûúái thúâi caác hoaâng àïë Hadrian vaâ Marcus Aurelius. Thaânh phöë Alexandrian cuãa öng luön luön laâ möåt trung têm trñ thûác lúán caã sau khi thû viïån nöíi tiïëng cuãa thaânh phöë Cesar thiïu huãy nùm 48 trûúác C.N. Ptolïmï àaä thöëng trõ quan niïåm dên gian vaâ vùn hoåc vïì vuä truå suöët thúâi Trung Cöí. Thïë giúái nhû àûúåc Dante mö taã trong taác phêím Haâi Kõch Thêìn Linh lêëy thùèng tûâ taác phêím Almagest cuãa Ptolïmï. Xeát vïì nhiïìu phûúng diïån, Ptolïmï àaä noái nhû möåt nhaâ tiïn tri. Búãi vò öng àaä múã röång viïåc sûã duång toaán hoåc àï í phuåc vuå khoa hoåc. Trong khi öng têån duång nhûäng quan saát töët nhêët àaä coá trûúác öng, öng nhêën maånh nhu cêìu phaãi coá nhûäng quan saát liïn tuåc vaâ ngaây caâng chñnh xaác hún. Thûåc vêåy, Ptolïmï laâ möåt ngûúâi ài àêìu trong tinh thêìn khoa hoåc, möåt ngûúâi tiïn phong ài àêìu trong tinh thêìn khoa hoåc, möåt ngûúâi tiïn phong êm thêìm trong phûúng phaáp thûåc nghiïåm. Vñ duå, trong lûúång giaác hoåc, baãng caác dêy cung cuãa öng chñnh xaác àïën 5 võ trñ thêåp phên. Trong hònh hoåc cêìu, öng àaä àûa ra möåt giaãi àaáp tuyïåt vúâi cho caác vêën àïì vïì àöìng höì mùåt trúâi, coá giaá trõ àùåc biïåt vaâo thúâi àoá trûúác khi coá àöìng höì cú khñ. Khöng coá ngaânh khoa hoåc vêåt lyá naâo maâ öng khöng khaão saát vaâ töí chûác thaânh nhûäng hònh thûác múái dïî sûã duång. Àõa lyá, thiïn vùn, quang hoåc, hoâa êm - öng àaä khai triïín möîi mön trong möåt hïå thöëng riïng. Taác phêím hay nhêët cuãa öng laâ tiïíu luêån vïì thiïn vùn hoåc, cuöën Almagest. Cuöën Àõa lyá cuãa öng, trong àoá öng nhùæm veä baãn àöì cuãa toaân thïë giúái thúâi bêëy giúâ, laâ möåt taác phêím ài tiïn phong trong viïåc liïåt kï caác àõa àiïím möåt caách hïå thöëng bùçng kinh tuyïën vaâ vô tuyïën. Cuäng trong taác phêím naây, öng àaä cöëng hiïën phûúng phaáp caãi tiïën cuãa chñnh mònh àïí phoáng nhûäng mùåt hònh cêuì xuöëng caác baãn àöì mùåt phùèng. Vúái nhûäng dûä liïåu vö cuâng ñt oãi vaâo thúâi àoá, nhûäng baãn àöì cuãa öng vïì "thïë giúái àûúåc biïët àïën" vaâo
20. Daniel J. Boorstin 20 thúâi àoá, àïë quöëc Röma, quaã laâ möåt thaânh tûåu vûúåt bûåc. Öng cho thêëy nhûäng taâi nùng khoa hoåc troång yïëu - hònh thaânh caác lyá thuyïët cho phuâ húåp vúái nhûäng dûä liïåu coá sùén vaâ trùæc nghiïåm caác lyá thuyïët cuä bùçng nhûäng dûä liïåu múái. Ngûúâi AÃ Rêåp nhòn nhêån sûå vô àaåi cöng trònh cuãa Ptolïmï vaâ àaä àûa öng sang phûúng Têy. Cuöën saách vïì thiïn vùn cuãa öng seä mang möåt tïn AÃ Rêåp (Almagest, nghôa laâ "böå sûu têåp vô àaåi nhêët") vaâ cuöën Àõa lyá cuãa öng àûúåc dõch sang tiïëng AÃ Rêåp ngay tûâ àêìu thïë kyã 9. Böën cuöën saách cuãa öng vïì chiïm tinh hoåc. Tetrabiblios, àûúåc öng coi laâ baån àöìng haânh vúái cuöën Almagest, cuäng àûúåc phöí biïën úã phûúng Têy bùçng tiïëng aã Rêåp. Trong khi cuöën Almagest cuãa Ptolïmï tiïn àoaán võ trñ thay àöíi cuãa caác thiïn thïí, thò khoa chiïm tinh cuãa öng laåi tiïn àoaán nhûäng aãnh hûúãng cuãa chuáng àöëi vúái caác sûå kiïån trïn traái àêët. Khöng phaãi nhûäng chu kyâ cuãa mùåt trúâi vaâ mùåt trùng roä raâng aãnh hûúãng túái nhûäng gò xaãy ra trïn traái àêët sao? Thïë thò taåi sao nhûäng ngöi sao keám quan troång hún laåi khöng aãnh hûúãng túái caác biïën cöë trïn traái àêët? Nïëu nhûäng thuãy thuã ñt hoåc coân coá thïí dûå àoaán àûúåc thúâi tiïët khi nhòn lïn bêìu trúâi, thò taåi sao nhûäng nhaâ chiïm tinh coá hoåc laåi khöng thïí duâng nhûäng sûå kiïån trïn bêìu trúâi àïí dûå baáo nhûäng sûå kiïån cuãa con ngûúâi? Ptolïmï cho rùçng aãnh hûúãng cuãa caác ngöi sao chó thuêìn laâ vêåt lyá, chó laâ möåt trong nhiïìu sûác maånh khaác. Öng thûâa nhêån rùçng têët nhiïn khoa chiïm tinh cuäng coá thïí sai lêìm nhû bêët kyâ khoa hoåc naâo khaác. Nhûng àoá khöng phaãi laâ lyá do khiïën cho viïåc quan saát tó mó sûå tûúng ûáng giûäa nhûäng sûå kiïån dûúái àêët vúái nhûäng sûå kiïån trïn bêìu trúâi laåi khöng giuáp ta coá àûúåc nhûäng sûå tiïn àoaán hûäu ñch, tuy khöng phaãi laâ chùæc chùæn theo kiïíu toaán hoåc. Trong tinh thêìn thûåc tiïîn naây, Ptolïmï àaä àùåt nïìn moáng cho khoa hoåc lêu bïìn nhêët trong söë caác khoa hoåc huyïìn bñ. Trong böën cuöën cuãa böå Tetrabiblios, hai cuöën àêìu vïì "àõa lyá caác vò sao" vaâ dûå baáo thúâi tiïët, noái vïì nhûäng aãnh hûúãng cuãa caác thiïn thïí àöëi vúái caác sûå kiïån vêåt lyá cuãa traái àêët vaâ hai cuöën sau noái vïì aãnh hûúãng cuãa chuáng àöëi vúái caác sûå kiïån cuãa con ngûúâi. Ptolïmï khai triïín khoa tûã vi, tiïn àoaán söë mïånh con ngûúâi tûâ võ trñ cuãa caác vò sao vaâo luác con ngûúâi sinh ra. Mùåc duâ cöng trònh cuãa Ptolïmï àaä trúã thaânh saách hoåc cöí àiïín haâng àêìu vïì khoa chiïm tinh cho suöët möåt ngaân nùm sau öng, nhûng öng khöng biïët àïën kyä thuêåt traã lúâi cêu hoãi vïì tûúng lai nhúâ võ trñ cuãa thiïn thïí vaâo luác cêu hoãi àûúåc àùåt ra, nïn
21. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 21 cöng trònh cuãa öng khöng thoãa maän àêìy àuã nhûäng nhu cêìu cuãa caác ngûúâi thûåc haânh khoa chiïm tinh. Nhûäng lúâi tuyïn böë phöí biïën cuãa caác nhaâ chiïm tinh ngoaåi giao àaä gêy lo ngaåi cho caác giaáo phuå Kitö giaáo thúâi kyâ àêëy. Caác giaáo phuå tûâng cho rùçng mònh coá thêím quyïìn tiïn àoaán vêån mïånh àúâi sau cuãa möîi ngûúâi, nhûng laåi caãm thêëy khoá chõu vúái nhûäng ngûúâi tûå xûng coá khaã nùng tiïn àoaán vêån mïånh cuãa möîi ngûúâi trong cuöåc söëng úã àúâi naây. Nïëu khoa tûã vi cuãa caác nhaâ chiïm tinh àuáng nhû nhûäng gò hoå noái, thò coân chöî àêu cho yá chñ tûå do, coân chöî àêu cho sûå tûå do lûåa choån àiïìu thiïån hún àiïìu aác? Chñnh cuöåc chiïën àêëu cuãa Augustino vúái baãn thên àïí trúã thaânh Kitö hûäu - tûâ boã nhûäng sûå mï tñn dõ àoan cuãa dên ngoaåi àïí choån tûå do Kitö giaáo - hònh nhû laâ möåt cuöåc chiïën àêëu chöëng laåi khoa chiïm tinh. Thaánh Augustino ghi laåi trong cuöën Tûå Thuá cuãa mònh: "Nhûäng con ngûúâi huïnh hoang àoá, mïånh danh laâ nhûäng nhaâ toaán hoåc [thiïn vùn hoåc], töi hoãi yá kiïën maâ khöng coá gò phaãi e ngaåi; vò coá veã hoå khöng thúâ cuáng, khöng cêìu nguyïån vúái möåt ngêîu thêìn naâo àïí coá nhûäng lúâi tiïn àoaán cuãa hoå". Vaâ ngaâi bõ caám döî búãi lúâi khuyïn cuãa nhûäng nhaâ chiïm tinh êëy: "Töåi löîi cuãa anh chùæc chùæn àaä àûúåc àõnh úã trïn trúâi; chñnh sao Kim, sao Thöí, hay sao Hoãa àaä laâm viïåc àoá. Thûåc vêåy, con ngûúâi naây, laâ huyïët nhuåc vaâ laâ sûå truåy laåc kiïu cùng, coá thïí khöng bõ quy traách, nhûng Taåo Hoáa vaâ Àêëng àiïìu khiïín bêìu trúâi vaâ caác vò sao chñnh laâ ngûúâi bõ quy traách". Thaánh Augustino ra sûác baác boã "nhûäng lúâi tiïn àoaán döëi traá vaâ nhûäng cêu noái vö àaåo cuãa caác nhaâ chiïm tinh". Hai ngûúâi maâ ngaâi quen biïët nhùæc nhúâ ngaâi rùçng "khöng thïí coá taâi nghïå naâo àïí tiïn àoaán nhûäng àiïìu sùæp xaãy àïën; nhûäng suy àoaán cuãa con ngûúâi chó dûåa vaâo may ruãi, hoå noái thêåt nhiïìu, may ra trong söë nhûäng àiïìu àoá coá àiïìu àuáng". Àuáng luác hoang mang nhû thïë, ngaâi gùåp àûúåc möåt ngûúâi baån nhúâ àoá ngaâi àaä giaãi toãa àûúåc nhûäng trùn trúã cuãa mònh. Cêu chuyïån maâ ngûúâi baån tïn laâ Firminus naây kïí laåi àaä laâm lung lay niïìm tin ngoaåi giaáo cuãa chaâng Augustino treã tuöíi. Cha cuãa Firminus laâ möåt ngûúâi say mï khoa chiïm tinh. Öng luön luön àïí yá àïën võ trñ cuãa caác vò sao vaâ thêåm chñ "àïí yá cùån keä àïën ngaây giúâ sinh cuãa tûâng con choá con trong nhaâ". Öng biïët laâ möåt àûáa nö lïå gaái cuãa öng sùæp sûãa sinh con vaâo khoaãng cuâng giúâ vúái vúå öng. "Caã
22. Daniel J. Boorstin 22 hai àûáa treã seä àûúåc sinh ra cuâng giúâ, vò thïë caã hai bùæt buöåc seä theo cuâng möåt chuâm sao, möåt laâ con öng, laâ con cuãa àûáa nö lïå. Ngay khi hai ngûúâi thai phuå bùæt àêìu trúã daå, öng cho ngûúâi theo doäi àïí biïët àñch xaác giúâ sinh cuãa hai àûáa treã, röìi quan saát võ trñ cuãa caác ngöi sao vaâo àuáng luác àoá. Hoå cho biïët hai àûáa treã sinh ra cuâng luác vaâ võ trñ cuãa caác ngöi sao khöng coá möåt chuát khaác biïåt naâo. Thïë nhûng Firminus àûúåc sinh ra trong möåt gia àònh quyïìn quyá, söëng möåt àúâi söëng giaâu sang phuá quyá, trong khi àûáa treã sinh ra búãi ngûúâi nö lïå tiïëp tuåc haâu haå chuã cuãa noá, söëng möåt cuöåc àúâi vêët vaã khöí cûåc". Hai àûáa treã sinh ra dûúái cuâng möåt choâm sao nhûng coá hai söë mïånh khaác nhau, àiïìu àoá cho chaâng treã Augustino möåt luêån chûáng hiïín nhiïn vaâ maånh meä àïí chöëng laåi khoa boái toaán chiïm tinh. Nhûäng nhaâ thêìn hoåc sêu sùæc cuãa thúâi Trung Cöí àaä cöë gùæng tòm ra nhûäng ûáng duång thaánh thiïån cuãa viïåc tin vaâo quyïìn lûåc caác ngöi sao. Thaánh Albeáctö Caã vaâ thaánh Töma Aquinö àïìu nhòn nhêån rùçng caác ngöi sao coá möåt aãnh hûúãng chi phöëi maänh liïåt, nhûng caác ngaâi nhêën maånh rùçng tûå do cuãa con ngûúâi chñnh laâ sûác maånh cuãa hoå àïí chöëng laåi nhûäng aãnh hûúãng àoá. Nhûäng nhaâ thêìn hoåc lúán thúâi Trung Cöí thñch sûã duång niïìm tin vaâo khoa chiïm tinh àïí cuãng cöë nhûäng chên lyá cuãa Kitö giaáo. Hoå thñch nhùæc àïën nhûäng lúâi tiïn baáo dûåa vaâo chiïm tinh vïì viïåc Chuáa Giïsu giaáng sinh. Tuy rùçng Chuáa Giïsu khöng lïå thuöåc quy luêåt cuãa caác ngöi sao, nhûng quaã thûåc caác ngöi sao àaä baáo hiïåu viïåc Ngaâi sinh ra. Àoá laåi khöng phaãi laâ Ngöi Sao úã Bïlem sao? Vaâ nhûäng nhaâ àaåo sô biïët ài theo ngöi sao dêîn àûúâng àïí àïën viïëng Haâi Nhi Giïsu rêët coá thïí laâ nhûäng nhaâ chiïm tinh say mï kiïën thûác.
23. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 23 Phêìn II Tûâ thúâi gian mùåt trúâi àïën thúâi gian àöìng höì Xin caác thêìn linh trûâng phaåt con ngûúâi àêìu tiïn àaä khaám phaá ra caách phên chia giúâ giêëc! Hùæn àaáng phaãi trûâng phaåt, vò hùæn àaä chïë taåo ra àöìng höì mùåt trúâi, chia cùæt nhûäng ngaây àúâi cuãa töi thaânh nhûäng maãnh vuån rùæc röëi. - Plautus (200 trûúác C.N.)
24. Daniel J. Boorstin 24 CHÛÚNG 4 ÀO NHÛÄNG GIÚÂ TÖËI Vaâo thúâi loaâi ngûúâi coân söëng bùçng nghïì tröìng troåt vaâ chùn nuöi suác vêåt, hoå ñt coá nhu cêìu ào thúâi gian bùçng nhûäng àún võ nhoã. Chó coá caác muâa laâ quan troång - biïët khi naâo trúâi mûa, tuyïët, nùæng, laånh. Cêìn gò phaãi bêån têm àïën nhûäng giúâ nhûäng phuát? Chó coá thúâi giúâ ban ngaây laâ quan troång, vò laâ thúâi gian ngûúâi ta coá thïí lao àöång. Do àoá, ào thúâi gian coá ñch laâ ào nhûäng giúâ cuãa mùåt trúâi. Trong kinh nghiïåm hùçng ngaây, khöng sûå thay àöíi naâo tïå haåi bùçng viïåc mêët caãm giaác phên biïåt ngaây vaâ àïm, aánh saáng vaâ boáng töëi. Thïë kyã aánh saáng nhên taåo cuãa chuáng ta laâm chuáng ta quïn mêët yá nghôa cuãa àïm töëi. Cuöåc söëng àö thõ hiïån àaåi luön luön laâ möåt thúâi gian pha tröån giûäa aánh saáng vaâ boáng töëi. Nhûng àöëi vúái hêìu hïët caác thúâi àaåi cuãa loaâi ngûúâi, àïm töëi àöìng nghôa vúái boáng töëi àêìy sûå àe doåa cuãa nhûäng àiïìu bñ êín. Saách Talmud caãnh giaác, "Àûâng bao giúâ chaâo ngûúâi laå ban àïm, vò hùæn coá thïí laâ ma quyã". Coân Chuáa Giïsu thò noái, "Töi phaãi laâm nhûäng cöng viïåc cuãa Àêëng laâ sai töi, bao lêu coân la â ban ngaây. Khi àïm àïën, khöng ai coá thïí laâm àûúåc gò. Bao lêu töi coân úã trong thïë gian, töi laâ aánh saáng thïë gian". Ñt coá àïì taâi naâo khïu gúåi trñ tûúãng tûúång nhiïìu bùçng àïm töëi. "Giûäa àïm töëi chïët troác ghï rúån" thûúâng laâ khung caãnh maâ Shakepeares vaâ nhûäng nhaâ viïët kõch choån àïí àûa caác töåi aác vaâo kõch baãn cuãa hoå. Öi àïm töëi giïët chïët niïìm an uãi, Ngûúi veä lïn caãnh Àõa nguåc haäi huâng; Ngûúi chûáng kiïën bao haânh vi töåi löîi, Vaâ phúi baây nhûäng thaãm caãnh saát nhên; Ngûúi che giêëu bao töåi aác àiïn cuöìng, Vaâ dung dûúäng nhûäng haânh vi hû àöën. Bûúác àêìu tiïn àïí laâm cho àïm töëi gêìn vúái ban ngaây hún àaä àûúåc thûåc hiïån tûâ lêu trûúác khi con ngûúâi biïët àïën aánh saáng nhên
25. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 25 taåo. Àoá laâ luác con ngûúâi khi chúi àuâa vúái thúâi gian, àaä bùæt àêìu chia thúâi gian thaânh nhûäng maãnh nhoã àïí ào lûúâng. Tuy ngûúâi thúâi xûa àaä biïët ào thúâi gian theo nùm vaâ thaáng vaâ àùåt ra khung thúâi gian theo tuêìn lïî, nhûng nhûäng àún võ thúâi gian ngùæn hún vêîn coân rêët mú höì vaâ coá ñt vai troâ trong kinh nghiïåm thöng thûúâng cuãa con ngûúâi, maäi cho túái vaâi thïë kyã gêìn àêy. Giúâ àöìng àïìu vaâ chñnh xaác cuãa chuáng ta laâ möåt phaát minh cuãa thúâi cêån àaåi, caác àún võ phuát vaâ giêy coân múái hún nûäa. Tûå nhiïn, khi ngaây lao àöång laâ ngaây coá aánh saáng mùåt trúâi, thò nhûäng cöë gùæng àêìu tiïn cuãa ngûúâi ta àïí chia thúâi gian vaâ ào àûúâng ài cuãa mùåt trúâi trïn bêìu trúâi. Vò muåc àñch naây, caác àöìng höì mùåt trúâi, hay àöìng höì baáo mùåt trúâi, laâ nhûäng duång cuå ào thúâi gian àêìu tiïn. Caác xaä höåi xa xûa àaä nhêån thêëy rùçng boáng cuãa möåt cêy cöåt dûång àûáng seä ngùæn dêìn khi mùåt trúâi lïn cao trïn bêìu trúâi vaâ daâi trúã laåi khi mùåt trúâi xuöëng dêìn. Ngûúâi Ai Cêåp cöí àaåi àaä sûã duång möåt duång cuå nhû thïë, nhûng chuáng ta coân coá thïí thêëy möåt caái töìn taåi tûâ thúâi Thutmose III (khoaãng 1500 trûúác C.N.). Möåt thanh ngang daâi chûáng 30 centimet coá möåt àêìu hònh chûä T, àêìu naây seä doåi boáng xuöëng vaåch ào veä trïn thanh ngang. Buöíi saáng, ngûúâi ta àùåt thanh göî naây vúái chûä T hûúáng vïì phña àöng; Giûäa trûa thanh cêy naây àûúåc quay xang hûúáng têy. Khi ngön sûá Isaia hûáa chûäa laânh bïånh cho vua Hïdïkia bùçng caách laâm cho thúâi gian quay ngûúåc trúã laåi, öng tuyïn böë seä laâm àûúåc viïåc naây bùçng caách laâm cho boáng mùåt trúâi lui laåi (Is 38, 8). Suöët nhiïìu thïë kyã, boáng mùåt trúâi luön laâ phûúng tiïån phöí biïën àïí ào thúâi gian. Vaâ àêy cuäng laâ möåt duång cuå tiïån duång, vò úã bêët cûá àêu vaâ bêtë cûá ai cuäng coá thïí lêìm àûúåc àöìng höì mùåt trúâi maâ khöng cêìn sûå hiïíu biïët hay duång cuå àùåc biïåt naâo. Nhûng lúâi tûå haâo hoám hónh ghi trïn nhûäng àöìng höì mùåt trúâi: "Töi chó ào nhûäng giúâ coá mùåt trúâi", cho thêëy roä sûå giúái haån cuãa àöìng höì mùåt trúâi àïí ào thúâi gian. Àöìng höì mùåt trúâi ào boáng mùåt trúâi: khöng coá mùåt trúâi thò khöng coá boáng. Àöìng höì boáng mùåt trúâi chó coá taác duång úã nhûäng miïìn àêët trïn thïë giúái coá nhiïìu nùæng vaâ chó vaâo luác mùåt trúâi àang chiïëu". Chó khi aánh mùåt trúiâ choái chang, chuyïín àöång cuãa boáng mùåt trúâi quaá chêåm khiïën khoá coá thïí ào àûúåc phuát vaâ hoaân toaân khöng thïí ào àûúåc giêy. Àöìng höì àaánh dêëu thúâi gian möåt ngaây úã möåt núi seä khöng thñch húåp àïí ào àûúåc möåt àún võ thúâi gian chuêín trïn toaân cêìu, nhû möåt giúâ göìm saáu mûúi phuát cuãa chuáng ta. Búãi vò
26. Daniel J. Boorstin 26 ngoaåi trûâ vuâng xñch àaåo, úã moåi núi khaác vaâ quanh caác muâa thò söë giúâ trong ngaây khöng giöëng nhau. Muöën sûã duång boáng mùåt trúâi úã bêët kyâ núi naâo àïí àõnh giúâ theo giúâ GMT, cêìn phaãi coá möåt sûå kïët húåp caác kiïën thûác vïì thiïn vùn, àõa lyá, toaán hoåc vaâ cú hoåc. Phaãi àúåi àïën thïë kyã 16 caác àöìng höì mùåt trúâi múái àûúåc ghi söë bùçng nhûäng giúâ thûåc naây. Khi khoa hoåc "àöìng höì söë" naây phaát triïín, viïåc coá möåt chiïëc àöìng höì mùåt trúâi boã tuái trúã thaânh möët thúâi thûúång. Nhûng luác ào á ngûúâi ta àaä laâm ra àöìng höì quaã lùæc vaâ àöìng höì tay vaâ chuáng tiïån duång hún vïì moåi mùåt. Caác àöìng höì mùåt trúâi ban àêìu coân coá nhiïìu mùåt haån chïë khaác. Thanh ào ngang cuãa Thutmose II khöng ào àûúåc caác giúâ saáng súám hay luác hoaâng hön vò cêy ngang chûä T seä keáo daâi vö haån vaâ khöng thïí naâo àoåc àûúåc trïn thanh chia àöå. Tiïën böå lúán trong thiïët kïë àöìng höì mùåt trúâi thúâi cöí, tuy khöng giuáp gò trong viïåc àõnh giúâ toaân cêìu, nhûng àaä thûåc sûå giuáp cho viïåc phên chia àïìu nhau caác giúâ ban ngaây àûúåc dïî daâng hún. Àoá laâ möåt àöìng höì mùåt trúâi coá hònh baán nguyïåt, mùåt trong cuãa möåt baán cêìu, vúái kim keáo tûâ möåt caånh túái têm vaâ phêìn múã ngûãa lïn phña trïn. Do àoá, àûúâng ài cuãa boáng mùåt trúâi trong bêët cûá ngaây naâo seä laâ möåt baãn sao y hïåt àûúâng ài cuãa mùåt trúâi trong baán cêìu cuãa bêìu trúâi bïn trïn. Àûúâng cung do mùåt trúâi veä ra vaâ ghi laåi úã mùåt trong baán cêìu àûúåc chia thaânh 12 phêìn àïìu nhau. Sau khi veä nhûäng àûúâng àïí chó caác ngaây khaác nhau, ngûúâi ta nöëi 12 phêìn chia giúâ cuãa möîi ngaây vúái nhûäng àûúâng cong, àïí chó tûâng phêìn khaác nhau cuãa 12 giúâ ban ngaây. Caã sau khi àöìng hö ì mùåt trúâi àûúåc thiïët kïë àïí chia thúâi gian ban ngaây thaânh 12 phêìn àïìu nhau, noá cuäng khöng giuáp ngûúâi ta so saánh àûúåc thúâi gian giûäa muâa naây vúái muâa khaác. Trong muâa heâ, caác ngaây thò daâi vaâ caác giúâ cuäng daâi. Dûúái thúâi hoaâng àïë Valentinianö I (364-375), quên àöåi Röma àûúåc têåp luyïån àïí chaåy böå "vúái töëc àöå 20 dùåm trong nùm giúâ muâa heâ". Möåt "giúâ" - möåt phêìn mûúâi hai cuãa thúâi gian ban ngaây - cuãa möåt ngaây naâo àoá taåi möåt núi naâo àoá seä khaác vúái möåt giúâ vaâo ban ngaây khaác vaâ taåi möåt núi khaác. Àöìng höì mùåt trúâi la â möåt thûúác ào co daän. Laâm caách naâo loaâi ngûúâi thoaát ra àûúåc mùåt trúâi? Chuáng ta àaä chinh phuåc àïm töëi thïë naâo àïí biïën noá thaânh möåt thïë giúái coá thïí hiïíu àûúåc? Chó coá caách tröën thoaát khoãi sûå thöëng trõ cuãa mùåt trúâi, chuáng ta múái hoåc àûúåc caách ào thúâi gian cuãa mònh thaânh nhûäng àún võ nhoã àöìng àïìu vaâ toaân cêìu. Chó coá thïí nhûäng phûúng thûác haânh àöång, xûã sûå vaâ chïë taåo múái àûúåc moåi ngûúâi úã moåi núi hiïíu
27. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 27 àuáng. Theo Plato àõnh nghôa, thúâi gian laâ "möåt hònh aãnh cûã àöång cuãa vônh cûãu". Khöng laå gò viïåc ào doâng thúâi gian luön luön quyïën ruä loaâi ngûúâi trïn khùæp haânh tinh. Bêët cûá caái gò chaãy àûúåc, tiïu hao hay àöët chaáy àïìu àaä àûúåc ngûúâi ta sûã duång khi naây hay khi khaác àïí ào thúâi gian. Têët caã àïìu laâ nhûäng cöë gùæng àïí thoaát khoãi quyïìn thöëng trõ cuãa mùåt trúâi, àïí nùæm àûúåc thúâi gian möåt caách chùæc chùæn hún, dïî dûå àoaán hún vaâ àem vaâo phuåc vuå con ngûúâi. Duång cuå àïí ào thúâi gian phöí quaát, àïí ào chñnh àúâi söëng, phaãi laâ möåt caái gò khaác hún laâ caái boáng mùåt trúâi hay thay àöíi, tröi nöíi, chêåm chaåp vaâ thûúâng bõ che khuêët. Con ngûúâi phaãi tòm ra àûúåc caái gò töët hún caái duång cuå ào thúâi gian maâ ngûúâi Hi Laåp goåi laâ "vêåt sùn àuöíi caái boáng". Nûúác quaã laâ möåt vêåt kyâ diïåu, laâ dung möi chaãy, laâ may phûúác cuãa haânh tinh, phuåc vuå cho loaâi ngûúâi bùçng vö vaân caách khaác nhau vaâ taåo cho haânh tinh chuáng ta möåt tñnh chêët àùåc biïåt. Nûúác laâ vêåt giuáp cho con ngûúâi àaåt nhûäng thaânh cöng ban àêìu trong viïåc ào nhûäng giúâ töëi. Nûúác coá thïí chûáa trong bêët cûá caiá cheán nhoã naâo, nïn dïî xûã lyá hún boáng mùåt trúâi. Khi loaâi ngûúâi bùæt àêìu duâng nûúác àïí ào thúâi gian, hoå àaä bûúác thïm möåt bûúác nhoã nûäa trong viïåc àûa haânh tinh vaâo trong nhaâ cuãa mònh. Con ngûúâi coá thïí laâm cho nûúác trong möåt vêåt chûáa chaãy nhanh hay chêåm, ngaây vaâ àïm. Hoå coá thïí ào doâng chaãy cuãa noá bùçng nhûäng àún võ àïìu àùån, aáp duång chung àûúåc cho vuâng xñch àaåo hay vuâng bùng giaá, muâa àöng hay muâa haå. Nhûng hoaân thiïån duång cuå naây laâ caã möåt con àûúâng daâi vaâ gian truên. Àïën luác àöìng höì nûúác àûúåc phatá triïín thaânh möåt duång cuå khaá chñnh xaác, noá àaä bùæt àêìu bõ thay thïë búãi möåt duång cuå khaác tiïån duång, chñnh xaác vaâ thuá võ hún nhiïìu. Tuy nhiïn, suöët phêìn lúán lõch sûã, àöìng höì nûúác àaä àûúåc duâng àïí ào thúâi gian khi khöng coá mùåt trúâi. Vaâ trûúác khi àöìng höì quaã lùæc àûúåc hoaân thiïån vaâo khoaãng 1700, thò àöìng höì nûúác coá leä laâ vêåt ào thúâi gian chñnh xaác nhêët. Trong têët caã nhûäng thïë kyã êëy, àöìng höì nûúác àaä thöëng trõ sinh hoaåt hùçng ngaây - àuáng hún, hùçng àïm - cuãa con ngûúâi. Tûâ rêët súám, con ngûúâi àaä khaám phaá ra rùçng hoå coá thïí ào doâng thúâi gian bùçng lûúång nûúác nhoã gioåt tûâ möåt bònh nûúác. Khoaãng 500 nùm sau khi coá nhûäng àöìng höì mùåt trúâi àêìu tiïn, ngûúâi Ai Cêåp cöí àaåi àaä sûã duång caác àöìng höì nûúác. Àêët nûúác hoå àêìy aánh saáng mùåt trúâi, nïn àöìng höì mùåt trúâi rêët thñch húåp cho caác nhu cêìu ban ngaây cuãa hoå, nhûng hoå cêìn àöìng höì nûúác àïí ào giúâ giaác ban àïm. Thoth
28. Daniel J. Boorstin 28 laâ thêìn àïm cuãa hoå, cuäng laâ thêìn tri thûác, chûä viïët vaâ ào àaåc, tröng coi nhûäng mêîu àöìng höì nûúác chaãy ra vaâ chaãy vaâo. Mêîu chaãy ra laâ möåt chiïëc bònh thaåch cao àûúåc ghi vaåch bïn trong vaâ coá möåt löî nhoã duy nhêët gêìn àaáy bònh àïí cho pheáp nûúác nhoã gioåt ra ngoaâi. Bùçng caách quan saát gioåt nûúác úã mûåc nûúác bïn trong tûâ vaåch trïn túái vaåch kïë tiïëp bïn dûúái, ngûúâi ta ào àûúåc thúâi gian tröi qua. Loaåi chaãy vaâo àaánh dêëu thúâi gian bùçng mûåc nûúác dêng lïn trong bònh, laâ loaåi àûúåc phaát triïín sau naây vaâ phûác taåp hún, vò noá àoâi möåt nguöìn cung cêëp nûúác àiïìu hoâa vaâ liïn tuåc. Tuy vêåy, nhûäng duång cuå àún giaãn naây cuäng khöng phaãi khöng coá vêën àïì. Khi thúâi tiïët laånh, tñnh sïìn sïåt cuãa nûúác thay àöíi gêy nïn rùæc röëi. Nhûng trong bêët kyâ thúâi tiïët naâo, muöën àöìng höì chaåy àïìu, phaãi laâm sao cho miïång löî thoaát nûúác khöng bõ bñt hay toang röång ra. Caác àöìng höì nûúác chaãy ra coân coá möåt vêën àïì nhoã khaác nûäa, vò töëc àöå chaãy tuây thuöåc aáp lûåc nûúác, maâ aáp lûåc naây laåi luön luön thay àöíi theo lûúång nûúác coân laåi trong bònh. Vò thïë ngûúâi Ai Cêåp àaä thiïtë kïë caác maåt trong bònh vùæt xuöëng àïí khi lûúång nûúác giaãm thò aáp lûåc nûúác trong bònh vêîn khöng thay àöíi vò nûúác àûúåc têåp trung trïn möåt diïån tñch nhoã. Vêën àïì thiïët kïë möåt àöìng höì nûúác hûäu duång thò khaá àún giaãn nïëu noá chó nhùçm muåc àñch ào nhûäng àún võ thúâi gian nhoã àöìng àïìu, giöëng nhû chiïëc maáy luöåc trûáng àõnh giúâ hiïån àaåi. Nhûng muöën duâng àöìng höì nûúác nhû möåt duång cuå àïí chia nhûäng giúâ ban ngaây hay ban àïm thaânh nhûäng àoaån àïìu nhau, viïåc àõnh cúä laâ möåt vêën àïì khoá. Roä raâng àïm muâa àöng úã Ai Cêåp ngùæn hún àïm muâa heâ. Theo nhûäng àún võ ào lûúâng cuãa Ai Cêåp, chiïëc àöìng höì nûúác úã Thebes àoâi hoãi àïm muâa heâ phaãi ào àûúåc mûúâi hai àöët ngoán tay nûúác, trong khi àïm muâa àöng phaãi ào àûúåc mûúâi böën. Nhûäng "giúâ" nhû thïë thay àöíi, vò chuáng laâ nhûäng phêìn chia àïìu cuãa töíng söë caác giúâ cuãa ban àïm hay ban ngaây vaâ vò vêåy khöng phaãi laâ nhûäng giúâ àïí ào thúâi gian thûåc sûå. Chuáng àûúåc goåi laâ nhûäng giúâ "taåm thúâi" vò chuáng chó coá giaá trõ taåm thúâi vaâ khöng bùçng möåt giúâ cuãa ngaây kïë tiïëp. Vêën àïì seä àún giaãn hún nhiïìu nïëu laâm àûúåc möåt àöìng höì àïí ào möåt àún võ cöë àõnh, khöng àöíi. Nhûng phaãi mêtë nhiïìu thïë kyã trûúác khi coá àûúåc möåt chiïëc maáy ào thúâi gian trûâu tûúång bùçng caách ào möåt caái gò khaác vúái möåt àoaån cuãa ban ngaây hay ban àïm. Khöng phaãi nhûäng doâng nûúác thúâi gian, maâ laâ nhûäng haåt caát thúâi gian chaãy xuöëng àaä taåo caãm hûáng cho nhûäng thi sô thúâi cêån àaåi vïì thúâi gian tröi qua. ÚÃ nûúác Anh, ngûúâi ta thûúâng àïí caác àöìng
29. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 29 höì caát trïn nhûäng cöî quan taâi àïí nhùæc nhúã rùçng möåt àúâi ngûúâi àaä tröi qua. Möåt baâi thaánh ca coá cêu naây: "Caát buåi thúâi gian àang chòm lùæng, bònh minh loá daång chöën thiïn àûúâng". Nhûng àöìng höì caát ào thúâi gian bùçng nhûäng haåt caát rúi, àaä xuêët hiïån khaá muöån maâng trong lõch sûã. Hiïín nhiïn caát khöng coá àöå chaãy dïî bùçng nûúác vaâ vò thïë keám thñch húåp hún nûúác àïí ào nhûäng àún võ nhoã beá cuãa caác giúâ ban ngaây vaâ ban àïm thúâi ban àêìu. Baån khöng thïí àùåt möåt caái thûúác nöíi tûå do trïn caát. Nhûng caát coá thïí chaãy úã nhûäng vuâng thúâi tiïët laâm cho nûúcá bõ àöng. Muöën coá möåt àöìng höì caát hûäu duång vaâ chñnh xaác, cêìn coá taâi nghïå àiïu luyïån cuãa ngûúâi thúå thuãy tinh. Chuáng ta nghe noái àïën nhûäng àöìng höì caát úã chêu Êu vaâo thïë kyã 8, khi truyïìn thuyïët cho rùçng möåt võ tu sô úã Chartres àaä saáng chïë ra noá. Vúái sûå tiïën böå cuãa nghïì thuãy tinh, ngûúâi ta àaä coá thïí haân kñn àöìng höì caát àïí giûä cho noá khoãi bõ êím ûúát laâm cho caát xuöëng chêåm. Caác quy trònh phûác taåp àaä sêëy khö caát trûúác khi àöí noá vaâo trong bònh thuãy tinh. Möåt cuöën saách chuyïn mön thúâi trung cöí àaä quy àõnh caát trong bònh phaãi laâ àaá hoa cûúng àen nghiïìn nhuyïîn, àûúåc nêëu ài nêëu laåi chñn lêìn trong rûúåu. Trong möîi lêìn nêëu, phaãi húát boã nhûäng haåt cùån, röìi cuöëi cuâng àem phúi nùæng. Àöìng höì caát khöng thñch húåp àïí tñnh thúâi giúâ daâi suöët ngaây, vò nïëu quaá to noá seä kïình caâng bêët tiïån, hoùåc nïëu quaá nhoã thò phaãi lêåt ài lêåt laåi thûúâng xuyïn vaâ àuáng luác möîi lêìn haåt caát cuöëi cuâng rúát xuöëng. Nhûng noá thñch húåp hún àöìng höì nûúác àïí ào nhûäng khoaãng thúâi gian ngùæn khi maâ ngûúâi ta chûa biïët àïën möåt duång cuå naâo khaác. Cölömbö àaä sûã duång àöìng höì caát trïn taâu cuãa mònh àïí giûä 7 "giúâ kinh" theo luêåt vaâ cûá nûãa giúâ laåi lêåt bònh möåt lêìn khi caát trong bònh chaãy hïët. Vaâo thïë kyã 16, ngûúâi ta àaä duâng àöìng höì caát àïí ào nhûäng khoaãng thúâi gian ngùæn trong nhaâ bïëp. Trong caác lïî nghi úã nhaâ thúâ, ngûúâi ta cuäng àùåt möåt àöìng höì caát úã buåc giaãng àïí àiïìu chónh thúâi giúâ cho caác baâi giaãng. Caác thúå xêy vaâ caác thúå thuã cöng khaác cuäng duâng àöìng höì caát àïí tñnh giúâ laâm viïåc cuãa hoå. Caác giaáo viïn cuäng àem àöìng höì caát vaâo trong lúáp àïí tñnh thúâi gian cho baâi giaãng hay baâi laâm cuãa hoåc sinh. Möåt hiïåu trûúãng trûúâng Oxford thúâi nûä hoaâng Elizabeth coá lêìn àe doåa nhûäng hoåc sinh lûúâi biïëng rùçng "nïëu hoå khöng chùm chó laâm baâi têåp, öng seä àïí trong lúáp möåt àöìng höì caát hai giúâ". Sau thïë kyã 16, ngûúâi ta chó coân sûã duång àöìng höì caát àïí ào töëc àöå cuãa möåt con taâu. Ngûúâi ta thùæt nhûäng chiïëc nuát caách quaäng
30. Daniel J. Boorstin 30 tûâng 7 saãi úã möåt caái dêy cöåt vaâo möåt khuác göî coá thïí nöíi úã phña sau taâu. Möåt thuãy thuã neám khuác göî ra xa khoãi àuöi möåt chiïëc taâu àang chaåy vaâ àïëm nhûäng chiïëc nuát àaä traãi ra trïn dêy, àöìng thúâi coá möåt àöìng höì caát ào thúâi gian àoá, chiïëc taâu àang chaåy vúái töëc àöå 5 dùåm möåt giúâ. Suöët thïë kyã 19, caác taâu buöìm vêîn coân "keáo khuác göî" tûâng giúâ àïí theo doäi töëc àöå. Cuöëi cuâng ngûúâi ta khöng coân sûã duång àöìng höì caát àïí ào giúâ giêëc ban àïm nûäa vò noá quaá bêët tiïån do cûá phaãi lêåt laåi àöìng höì nhiïìu lêìn. Thónh thoaãng ngûúâi ta cuäng nghô ra nhûäng giaãi phaáp khaác bùçng caách kïët húåp möåt duång cuå ào thúâi gian vúái möåt duång cuå thùæp saáng. Hoå tòm caách duâng lûâa vûâa cho aánh saáng vûâa ào àûúåc doâng thúâi gian tröi qua ban àïm. Nhûäng phaát minh naây tuy àöåc àaáo nhûng khöng thûåc tïë. Chuáng khaá töën phñ, coá khi nguy hiïím vaâ khöng bao giúâ coá àûúåc nhûäng giúâ ban ngaây vaâ ban àïm àöìng àïìu. Vò caác "giúâ" co daän nhû thïë, nïn àöìng höì lûãa cuäng giöëng nhû àöìng höì caát khöng thïí duâng àï í ào nhûäng khoaãng thúâi gian daâi. Truyïìn thuyïët kïí vïì möåt chiïëc àöìng höì nïën nöíi tiïëng àûúåc laâm ra àïí giuáp Alfred Àaåi Àïë (849-899) giûä lúâi thïì cuãa öng khi öng phaãi boã vûúng quöëc cuãa mònh àïí ài laánh naån. Öng thïì rùçng nïëu vûúng quöëc àûúåc phuåc höìi, öng seä daânh àuã möåt phêìn ba thúâi gian möîi ngaây àïí thúâ phûúång Chuáa. Theo truyïìn thuyïët, khi trúã vïì Anh quöëc, vua cho laâm möåt àöìng höì nïën. Ngûúâi ta duâng 100 gram saáp àuác thaânh saáu cêy nïën, cêy naâo cuäng to àïìu nhau, cao 12 inch vaâ möîi cêy àïìu àûúåc khùæc vaåch tûâng inch möåt. Caác cêy nïnë àûúåc àöët xoay voâng vaâ caã saáu cêy chaáy hïët seä keáo daâi àuáng 24 giúâ. Ngûúâi ta lêëy nhûäng têëm giêëy kñnh daán vaâo khung göî àïí chùæn gioá cho nïën khoãi tùæt. Nïëu vua Alfred àoåc kinh àuã thúâi gian àöët hïët hai cêy nïën, öng coá thïí chùæc chùæn àaä laâm troån lúâi thïì cuãa mònh. Caã sau khi caác àöìng höì cú hoåc trúã thaânh phöí biïën, caác nhaâ saáng chïë vêîn khöng ngûâng thûã àuã kiïíu khaác nhau maâ hoå thêëy laâ thñch húåp - coá ngûúâi duâng lûãa àeân dêìu àïí laâm quay maáy àöìng höì, coá ngûúâi dûåa vaâo mûác tiïu hao dêìu trong bònh coá chia àöå, ngûúâi khaác coân duâng boáng cuãa möåt cêy nïën sùæp tùæt doåi trïn möåt thûúác ào àïí tñnh nhûäng giúâ thay àöíi ban àïm - têët caã àïìu nhùçm chinh phuåc àïm töëi vaâ ào thúâi giúâ vúái cuâng möåt duång cuå. Nhûäng saáng kiïën tinh vi àïí tòm caách ào thúâi giúâ ban àïm thêåt khöng taâi naâo àïëm nöíi trûúác khi viïåc thùæp saáng nhên taåo trúã nïn phöí biïën vaâ ñt töën keám. Sau khi àöìng höì cú hoåc àûúåc phaát minh, chuöng àöìng höì laâ möåt sûå chinh phuåc boáng àïm möåt caách
31. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 31 hiïín nhiïn. Möåt nhaâ phaát minh Phaáp taâi gioãi úã cuöëi thïë kyã 17, M. de Villayer, àaä thûã duâng túái võ giaác. Öng thiïët kïë möåt àöìng höì àûúåc böë trñ sao cho àïí khi öng chaåm vaâo kim chó giúâ ban àïm, noá dêîn öng túái möåt huä gia võ nhoã àûúåc gùæn úã chöî nhûäng con söë, möîi huä coá möåt võ riïng. Caã khi khöng nhòn thêëy àöìng höì, öng vêîn luön luön "nïëm" àûúåc giúâ.
32. Daniel J. Boorstin 32 CHÛÚNG 5 PHAÁT MINH GIÚÂ ÀÖÌNG ÀÏÌU Tuy con ngûúâi àaä biïët phên chia thúâi gian cuãa mònh theo nhûäng chu kyâ thay àöíi cuãa aánh saáng mùåt trúâi, hoå vêîn coân phaãi lïå thuöåc mùåt trúâi. Àïí laâm chuã thúâi giúâ cuãa mònh, àïí kïët húåp àûúåc àïm vúái ngaây, àïí chia àúâi söëng mònh thaânh nhûäng maãng goån gaâng, dïî sûã duång, hoå phaãi tòm caách xaác àõnh àûúåc nhûäng àoaån thúâi gian nhoã vaâ chñnh xaác - khöng nhûäng chia thaânh nhûäng giúâ àïìu nhau, maâ caã nhûäng phuát, giêy vaâ phêìn cuãa giêy. Hoå cêìn phaãi chïë ra möåt böå maáy. Maäi túiá thïë kyã 14 ngûúâi chêu Êu múái chïë ra chiïëc maáy àïí ào thúâi gian. Trûúác àoá, nhû chuáng ta àaä thêëy, ngûúâi ta chó coá caác àöìng höì boáng mùåt trúâi, àöìng höì nûúác, àöìng höì caát vaâ nhûäng àöìng höì taåp nham duâng nïën hay muâi võ. Trong khi viïåc chia thúâi gian thaânh nùm àaä coá tûâ nùm ngaân nùm vaâ viïåc göåp nhûäng chuâm ngaây thaânh tuêìn àaä àûúåc biïët àïën tûâ rêët lêu, thò viïåc chia nhoã ngaây ra laåi laâ möåt chuyïån khaác. Maäi túái thúâi cêån àaåi chuáng ta múái bùæt àêìu söëng theo àún võ giúâ, noái chi laâ àún võ phuát. Nhûäng bûúác àêìu tiïn dêîn túái viïåc ào thúâi gian bùçng maáy, khúãi àiïím cuãa caác àöìng höì hiïån àaåi úã chêu Êu, àaä xuêët phaát khöng phaãi tûâ caác ngûúâi laâm nghïì nöng hay chùn nuöi gia suác, cuäng khöng phaãi tûâ caác thûúng gia hay thúå thuã cöng, nhûng tûâ nhûäng con ngûúâi suâng àaåo thao thûác muöën chu toaân böín phêån thúâ phuång cuãa mònh möåt caách mau mùæn vaâ àïìu àùån. Caác thêìy doâng muöën biïët thúâi giúâ êën àõnh àïí àoåc kinh cêìu nguyïån. Taåi chêu Êu, caác àöìng höì cú hoåc àûúåc thiïët kïë khöng phaãi àïí chó giúâ maâ àïí nghe giúâ. Àöìng höì thûåc sûå àêìu tiïn laâ àöìng höì baáo thûác. Nhûäng böå maáy àöìng höì àêìu tiïn, tiïìn thên cuãa ngaânh chïë taåo àöìng höì, laâ nhûäng böå maáy àûúåc keáo bùçng troång lûúång laâm rung möåt chiïëc chuöng sau möåt khoaãng thúâi gian àaä ào sùén. Coá hai loaåi àöìng höì àûúåc chïë taåo cho muåc àñch naây. Coá leä nhûäng chiïëc àêìu tiïn laâ nhûäng àöìng höì baáo thûác nhoã trong caác doâng tu, hay nhûäng àöìng höì phoâng - àûúåc goåi laâ horologia excitatoria, hay àöìng höì àaánh thûác - àùåt trong phoâng cuãa custos
33. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 33 horologi, ngûúâi giûä àöìng höì. Nhûäng àöìng höì naây àaánh möåt tiïëng chuöng àïí nhùæc möåt thêìy doâng goåi caác thêìy khaác ài cêìu nguyïån. Thêìy giûä àöìng höì seä ra keáo chuöng lúán, thûúâng treo trïn möåt thaáp cao àïí moåi ngûúâi nghe àûúåc. Khoaãng cuâng thúâi kyâ êëy, ngûúâi ta àaä laâm nhûäng àöìng höì thaáp lúán hún àïí àùåt trïn nhûäng thaáp chuöng, úã àoá nhûäng àöìng höì naây seä àaánh chuöng lúán caách tûå àöång. Nhûäng àöìng höì trong caác nhaâ doâng baáo caác giúâ kinh theo luêåt, laâ nhûäng giúâ giêëc trong ngaây àûúåc luêåt cuãa Giaáo höåi quy àõnh àïí cêìu nguyïån. Söë tiïëng chuöng àöìng höì thay àöíi tuây theo giúâ, tûâ böën tiïëng luác raång àöng túái möåt tiïëng luác trûa vaâ röìi laåi böën tiïëng luác àïm vïì. Viïåc àõnh giúâ chñnh xaác cho caác giúâ kinh khaá rùæc röëi vò coân lïå thuöåc tûâng núi vaâ tûâng muâa, nhûng caác àöìng höì trong nhaâ doâng coá thïí àiïìu chónh àïí thay àöíi thúâi giúâ giûäa caác chuöng tuây theo muâa. Caác cöë gùæng àïí kïët húåp caác duång cuå ào thúâi gian vúái chûác nùng àaánh chuöng àaä khöng bao giúâ thaânh cöng hoaân toaân. Möåt ngûúâi Paris taâi gioãi àaä gùæn möåt têëm lùng kñnh vaâo mùåt àöìng höì mùåt trúâi àïí laâm möåt kñnh àöët, kñnh naây vaâo àuáng trûa seä tuå aánh mùåt trúâi vaâo löî cuãa möåt khêíu phaáo nhoã vaâ tûå àöång phaát tiïëng nöí chaâo mùåt trúâi luác chñnh ngoå. Ngûúâi ta kïí rùçng àöìng höì phaáo xinh xùæn naây àaä àûúåc cöng tûúác d’Orleáans dûång trong vûúân Hoaâng Cung nùm 1786 vaâ àaä khai hoãa múã àêìu cho cuöåc Caách Maång Phaáp. Nhiïìu thïë kyã trûúác, ngûúâi ta àaä thiïët kïë caác àöìng höì nûúác phûác taåp coá chûác nùng baáo giúâ bùçng caách lùn caác viïn soãi hay phaát tiïngë coâi. Coá thïí möåt söë duång cuå loaåi naây àaä àûúåc thûã trong caác tu viïån. Nhûng caác nhu cêìu cú hoåc múái àoâi hoãi möåt àöìng höì àuáng nghôa, àöìng höì chaåy bùçng maáy. Nhûäng àöìng höì chaåy bùçng maáy àêìu tiïn àaä xuêët hiïån vaâo thúâi maâ nhûäng thúâi gian cuãa àúâi söëng vaâ chuyïín àöång bõ chi phöëi hoaân toaân búãi aánh saáng mùåt trúâi, khi êëy ngûúâi ta chûa biïët àïën aánh saáng nhên taåo laâm lêîn löån ngaây vaâ àïm. Caác àöìng höì chuöng thúâi trung cöí khöng àaánh chuöng vaâo caác giúâ töëi. Sau khi àaánh 4 tiïëng baáo giúâ kinh töëi, àöìng höì seä im khöng àaánh chuöng nûäa cho túái giúâ kinh saáng vaâo luác mùåt trúâi moåc saáng höm sau. Nhûng dêìn daâ do hêåu quaã khöng dûå kiïën trûúác cuãa viïåc chïë taåo àöìng höì maáy vaâ do sûå bùæt buöåc cuãa maáy moác, nhûäng àöìng höì naây phaãi kïët húåp caã nhûäng giúâ töëi vúái nhûäng giúâ saáng vaâ chia chuáng thaânh 24 giúâ àïìu nhau möîi ngaây. Nhû thïë, caác àöìng höì bùæt nguöìn tûâ caác nhaâ doâng vúái muåc àñch àùåc biïåt laâ àaánh chuöng baáo
34. Daniel J. Boorstin 34 giúâ laåi chñnh laâ khúãi àiïím dêîn túái möåt löëi suy nghô múái vïì thúâi gian. Àöìng höì mùåt trúâi, àöìng höì nûúác vaâ àöìng höì caát, têët caã àïìu àûúåc thiïët kïë chuã yïëu àïí chó giúâ, nhúâ boáng mùåt trúâi ài qua möåt mùåt àöìng höì, nûúác chaãy trong möåt caái cheán, hay caát chaãy trong möåt bònh thuãy tinh. Nhûng àöìng höì maáy khúãi thuãy cuãa caác thêìy doâng àûúåc thiïët kïë àïí taåo möåt chuyïín àöång cú hoåc vaâ àaánh buáa vaâo möåt caái chuöng. Cú chïë cuãa maáy moác àoâi hoãi möåt löië suy nghô vaâ caãm nhêån múái. Thay vò dûåa vaâo nhûäng chu kyâ cuãa mùåt trúâi thay àöíi theo muâa, hay dûåa vaâo nhûäng chu kyâ ngùæn hún cuãa caác vêåt chaãy nhû nûúác vaâ caát, bêy giúâ thúâi gian àûúåc ào bùçng chuyïín àöång ngùæt quaäng cuãa möåt böå maáy. Laâm ra möåt maáy àaánh chuöng baáo nhûäng giúâ kinh bùæt àêìu vaâ kïët thuác, àoá laâ nhûäng caái múái vïì cú hoåc, laâm nïìn taãng cho ngaânh chïë taåo àöìng höì cuãa nhûäng thïë kyã tiïëp theo. Con lùæc rúi seä taåo ra lûåc laâm di chuyïín möåt caái cêìn àaánh vaâo chuöng. Àiïìu thûåc sûå múái meã núi caái maáy àaä coá möåt böå phêån khöng cho con lùæc rúi tûå do vaâ ngùæt àûúâng rúi cuãa noá thaânh nhûäng quaäng àïìu nhau. Àöìng höì mùåt trúâi chó sûå chuyïín àöång khöng ngùæt quaäng cuãa boáng mùåt trúâi vaâ àöìng höì nûúác vaâ caát hoaåt àöång nhúâ sûå rúi tûå do cuãa nûúác hay caát. Caái laâm cho chiïëc maáy múái naây chaåy lêu haâng giúâ vaâ ào àûúåc nhûäng àún võ laâ möåt böå phêån khaá àún giaãn, hêìu nhû ñt àûúåc biïët àïën trong lõch sûã. Noá àûúåc goåi laâ caái höìi, vò noá giuáp àiïìu chónh sûå "höìi phuåc" cuãa àöång lûåc vaâo trong àöìng höì. Vúái tñnh àún giaãn cuãa nhûäng phaát minh vô àaåi nhêët, "caái höìi" khöng laâ gò khaác hún sûå böë trñ àïí ngùæt quaäng àïìu àùån lûåc cuãa möåt vêåt rúi. Böå phêån ngùæt naây àûúåc thiïët kïë sao cho noá luên phiïn ngùæt röìi thaã lûåc cuãa vêåt rúi trïn böå maáy àang chaåy cuãa chiïëc àöìng höì. Àêy laâ phaát minh cú baãn àïí moåi àöìng höì hiïån àaåi coá thïí töìn taåi. Hún nûäa, con lùæc chó rúi möåt khoaãng ngùæn seä giuáp àöìng höì chaåy lêu haâng giúâ vò lûåc ghò xuöëng àïìu àùån cuãa con lùæc àûúåc biïën thaânh chuyïín àöång ngùæt quaäng cuãa böå mayá àöìng höì. Hònh thûác àún giaãn àêìu tiïn laâ caái höìi bùçng "cêìn". Möåt thiïn taâi vö danh vïì maáy lêìn àêìu tiïn àaä tûúãng tûúång ra àïí nöëi vêåt rúi bùçng caách àùåt nhûäng baánh rùng xen vaâo möåt truåc thùèng àûáng coá möåt thanh ngang, hay cêìn, cöåt vaâo nhûäng con lùæc. Nhûäng con lùæc naây àiïìu khiïín chuyïín àöång. Khi nhûäng con lùæc ài ra, àöìng höì chaåy chêåm hún; khi ài vaâo, noá chaåy nhanh hún. Chuyïín àöång qua
35. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 35 laåi cuãa thanh ngang (do lûåc rúi cuãa nhûäng con lùæc lúán) seä luên phiïn laâm cho caác baánh rùng cuãa böå maáy àöìng höì ùn hay nhaã ra. Nhûäng chuyïín àöång ngùæt quaäng naây röët cuöåc seä ào nhûäng phuát vaâ vïì sau cuäng ào nhûäng giêy. Dêìn daâ, khi àöìng höì àaä trúã thaânh phöí biïën, ngûúâi ta khöng coân nghô vïì thúâi gian nhû möåt doâng chaãy nûäa, maâ nhû möåt sûå têåp húåp nhûäng luác phên biïåt àaä àûúåc ào lûúâng. Thúâi gian cai quaãn àúâi söëng con ngûúâi khöng coân laâ nhûäng chu kyâ co giaän ïm àïìm tröi cuãa mùåt trúâi nûäa. Thúâi gian cú hoåc khöng tröi nûäa. Tiïëng tñch tùæc cuaã quaã lùæc àöìng höì seä trúã thaânh tiïëng noái cuãa thúâi gian. Roä raâng laâ àöìng höì maáy khöng coân dñnh lñu gò túái mùåt trúâi hay chuyïín àöång cuãa caác haânh tinh nûäa. Caác luêåt cuãa chñnh noá taåo ra haâng loaåt nhûäng àún võ àöìng àïìu vaâ vö têån. "Àöå chñnh xaác" cuãa möåt àöìng höì seä tuây thuöåc àöå chñnh xaác vaâ àïìu àùån cuãa caái höìi. Trong kinh nghiïåm nhên loaåi, coá ñt cuöåc caách maång lúán hún bûúác tiïën triïín tûâ giúâ theo muâa hay giúâ "taåm" sang giúâ àöìng àïìu. Àêy chñnh laâ tuyïn ngön àöåc lêåp cuãa con ngûúâi àöëi vúái mùåt trúâi, bùçng chûáng múiá cuãa viïåc con ngûúâi laâm chuã chñnh mònh vaâ laâm chuã vaån vêåt. Chó sau naây ngûúâi ta múái phaát hiïån ra rùçng mònh àaä àaåt àûúåc quyïìn laâm chuã naây nhúâ viïåc àùåt mònh dûúái quyïìn thöëng trõ cuãa möåt böå maáy vúái nhûäng àoâi hoãi tuyïåt àöëi cuãa noá. Hún hùèn caác phaát minh trûúác àoá, àöìng höì maáy bùæt àêìu ào chung caác giúâ ban àïm vúái caác giúâ ban ngaây. Àïí chó àuáng giúâ luác bònh minh, böå maáy naây phaãi chaåy liïn tuåc thêu àïm. Möåt ngaây bùæt àêìu luác naâo? Traã lúâi cêu hoãi naây cuäng giöëng nhû traã lúâi cho cêu hoiã coá bao nhiïu ngaây trong möåt tuêìn. Nhiïìu caách traã lúâi lùæm! Chûúng 1 saách Saáng Thïë noái: "Coá möåt buöíi chiïìu vaâ möåt buöíi saáng, àoá laâ ngaây thûá nhêët" nghôa laâ "ngaây" àêìu tiïn laåi chñnh laâ möåt àïm. Coá thïí àêy laâ möåt löëi diïîn taã tñnh mêìu nhiïåm cuãa viïåc Taåo dûång, àïí cho Thiïn Chuáa thûåc hiïån cöng viïåc cuãa Ngûúâi trong boáng àïm. Ngûúâi Babylon vaâ ngûúâi ÊËn Àöå cöí àaåi tñnh ngaây bùæt àêìu luác mùåt trúâi moåc. Ngûúâi Athen, giöëng nhû ngûúâi Do Thaái, tñnh ngaây bùæt àêìu luác mùåt trúâi lùån vaâ cûá theo nhû thïë cho túái hïët thïë kyã 19. Ngûúâi Höìi Giaáo Chñnh Thöëng cùæt nghôa Kinh thaánh theo nghôa àen, vêîn tiïëp tuåc bùæt àêìu ngaây cuãa hoå luác hoaâng hön, luác àoá hoå vêîn àïí àöìng höì cuãa hoå chó 12 giúâ. Caã sau khi àaä xuêët hiïån àöìng höì cú hoåc, mùåt trúâi vêîn àïí laåi dêëu vïët trong caách tñnh caác giúâ. Caác àöìng höì chó 24 giúâ cuãa thúâi kyâ
36. Daniel J. Boorstin 36 àêìu vêîn coân lïå thuöåc mùåt trúâi möåt caách kyâ laå. Trïn nhûäng àöìng höì naây, giúâ cuöëi cuãa 24 giúâ laâ luác chiïìu taâ. Àöìng höì àaä khöng giaãi phoáng chuáng ta hoaân toaân khoãi mùåt trúâi, vò nhûäng àoâi hoãi cuãa boáng töëi vaâ aánh saáng. ÚÃ Têy Êu, caác giúâ àöìng höì tiïëp tuåc àûúåc tñnh söë tûâ giûäa trûa, laâ luác mùåt trúâi úã thiïn àónh, hay tûâ nûãa àïm laâ thúâi àiïím úã giûäa hai buöíi trûa. ÚÃ phêìn lúán chêu Êu vaâ chêu Myä, möåt ngaây vêîn bùæt àêìu tûâ nûãa àïm theo àöìng höì. Nguöìn göëc nïëp söngë haâng ngaây cuãa chuáng ta laâ kïët quaã cuãa nhûäng phaát minh àïën tûâ khùæp núi trïn thïë giúái. Chuáng ta biïët möåt nùm coá 365 ngaây laâ nhúâ caác giaáo sô Ai Cêåp cöí xûa, trong khi tïn cuãa caác thaáng trong nùm theo caác ngön ngûä phûúng Têy - January, February, March - vaâ caác ngaây trong tuêìn - Saturday, Sunday, Monday - bùæt nguöìn tûâ nhûäng nhaâ chiïm tinh Do Thaái, Hi Laåp vaâ Röma. Vaâ viïåc chuáng ta chia möåt ngaây thaânh 24 giúâ laâ kïët quaã töíng húåp cuãa nhûäng phûúng thûác tñnh toaán cuãa ngûúâi Hi Laåp, Ai Cêåp vaâ Babylon.
37. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 37 CHÛÚNG 6 MANG THÚÂI GIAN ÀI KHÙÆP NÚI Nùm 1583, Galileo Galilei (1564 - 1642), khi àoá laâ möåt thanh niïn 19 tuöíi, àang cêìu nguyïån úã giïëng rûãa töåi trong Vûúng Cung Thaánh Àûúâng Pisa thò bõ phên têm búãi cêy àeân dêìu phña trïn baân thúâ lùæc qua lùæc laåi. Bêët kïí cêy àeân lùæc daâi hay ngùæn thò hònh nhû thúâi gian noá lùæc tûâ bïn naây sang bïn kia àïìu bùçng nhau. Àûúng nhiïn Galileo khöng coá àöìng höì, nhûng öng àaä kiïím tra caác khoaãng lùæc bùçng maåch tim cuãa mònh. Theo lúâi öng kïí laåi, caái thùæc mùæc kyâ laå cuãa àúâi söëng thûúâng nhêåt naây àaä kñch thñch öng boã ngaânh y nhû cha öng àaä quyïët àõnh, àïí theo ngaânh toaán hoåc vaâ vêåt lyá. Taåi giïëng rûãa töåi cuãa nhaâ thúâ, öng àaä khaám phaá ra caái maâ caác nhaâ vêåt lyá seä goåi laâ tñnh àùèng thúâi, hay thúâi gian àïìu nhau cuãa quaã lùæc - àoá laâ thúâi gian quaã lùæc àong àûa seä thay àöíi khöng theo chiïìu ngang àûúâng ài cuãa quaã lùæc maâ theo àöå daâi cuãa quaã lùæc. Khaám phaá àún giaãn naây àaä trúã thaânh biïíu tûúång cuãa thúâi àaåi múái. Taåi àaåi hoåc Pisa, núi Galileo theo hoåc, caác mön thiïn vùn vaâ vêåt lyá àïìu àûúåc giaãng daåy theo saách giaáo khoa cuãa Aristöët. Nhûng löëi hoåc àöåc àaáo cuãa Galileo dûåa vaâo quan saát vaâ ào lûúâng nhûäng àiïìu öng thêëy, àaä múã ra möåt thúâi àaåi múái trong viïåc ào thúâi gian. Ba thêåp niïn sau khi Galileo mêët, sai söë trung bònh cuãa nhûäng àöìng höì töët nhêët àaä giaãm tûâ 15 phuát xuöëng chó coân 10 giêy möîi ngaây. Möåt àöìng höì chó àuáng thúâi gian vúái vö söë nhûäng àöìng höì khaác úã khùæp núi àaä biïën thúâi gian thaânh möåt àún võ ào lûúâng vûúåt khöng gian. Caác cû dên úã Pisa coá thïí biïët giúâ úã Florence hay úã Röma vaâo bêët cûá luác naâo. Caác àöìng höì àoá möåt khi àaä chaåy àöìng böå, seä tiïëp tuåc chaåy àöìng böå. Noá khöng coân chó thuêån tiïån cho möåt àõa phûúng àïí tñnh giúâ laâm viïåc cuãa cöng nhên hay àõnh giúâ cêìu nguyïån hay möåt cuöåc hoåp höåi àöìng thaânh phöë; tû â nay àöìng höì àaä trúã thaânh möåt thûúác ào thúâi gian toaân cêìu. Cuäng giöëng nhû trûúác àêy, giúâ àöìng àïìu àaä chuêín hoáa caác àún võ thúâi gian cuãa ngaây vaâ àïm, àöng vaâ
38. Daniel J. Boorstin 38 haå, úã bêët kyâ thaânh phöë naâo, thò bêy giúâ àöìng höì chñnh xaác àaä chuêín hoáa caác àún võ thúâi gian trïn khùæp haânh tinh. Haânh tinh cuãa chuáng ta coá möåt söë àùåc tñnh laâm cho àiïìu kyâ diïåu naây thûåc hiïån àûúåc. Vò traái àêët xoay quanh truåc cuãa noá, moåi núi trïn mùåt àêët àïìu ài qua möåt ngaây 24 giúâ vúái möåt voâng quay àuã 360 àöå. Caác àûúâng kinh tuyïën àaánh dêëu nhûäng àöå naây. Khi traái àêët quay, noá àûa buöíi giûäa trûa lêìn lûúåt ài qua caác núi khaác nhau. Khi úã Istanbul àang laâ trûa, thò úã Luên Àön múái chó laâ 10 giúâ saáng. Trong möåt giúâ, traái àêët quay 15 àöå. Vò thïë chuáng ta coá thïí noái rùngç Luên Àön úã 30 àöå kinh têy Istanbul, hay hai giúâ têy Istanbul vaâ nhû thïë nhûäng àöå kinh naây trúã thaânh àún võ ào caã khöng gian vaâ thúâi gian. Nïëu baån coá möåt àöìng höì chñnh xaác àùåt giúâ úã Luên Àön vaâ mang theo sang Istabul, chó cêìn àöëi chiïëu vúái giúâ àõa phûúng úã Istanbul laâ baån coá thïí biïët mònh àaä ài xa vïì hûúáng àöng bao nhiïu, hay àöng Istabul caách xa Luên Àön bao nhiïu. Nïëu baån laâ ngûúâi du lõch àûúâng daâi vaâ muöën biïët chñnh xaác võ trñ baån àang úã, baån seä thêëy khoá biïët võ trñ trïn biïín hún trïn àêët liïìn. Trïn àêët liïìn baån coá thïí biïët võ trñ cuãa mònh nhúâ nhûäng àiïím möëc chïët nhû nuái àöìi, söng ngöìi, nhaâ cûãa, àûúâng xaá vaâ thaânh phöë. Nhûng caác möëc trïn biïín rêët hiïëm vaâ nïëu coá thò cuäng chó nhûäng ngûúâi quan saát laânh nghïì múái nhêån ra àûúåc. Biïín röång mïnh möng, chöî naâo tröng cuäng giöëng chöî naâo, nïn tûå nhiïn àaä thuác àêíy nhûäng ngûúâi ài biïín tòm võ trñ cuãa mònh bùçng caách quan saát bêìu trúâi, mùåt trúâi, mùåt trùng vaâ caác choâm sao. Hoå tòm nhûäng möëc trïn trúâi àïí biïët nhûäng möëc trïn biïín. Khöng laå gò thiïn vùn hoåc àaä trúã thaânh ngûúâi hêìu cuãa thuãy thuã vaâ Thúâi Àaåi Colömbö àaä dêîn túái Thúâi Àaåi Copernic. Nhúâ kñnh viïîn voång múái àûúåc phaát minh hûúáng lïn bêìu trúâi vaâ nhúâ quan niïåm múái cuãa Galileo vïì mùåt trùng, sao Möåc vaâ sao Kim, con ngûúâi àaä khaám phaá ra biïín caã, veä baãn àöì nhûäng àaåi dûúng vaâ xaác àõnh àûúåc nhûäng luåc àõa múái. Khi ngûúâi ta bùæt àêìu cöng cuöåc thùm doâ biïín caã, hoå caãm thêëy nhu cêìu hiïíu biïët bêìu trúâi lúán hún bao giúâ hïët. Hoå phaãi xaác àõnh võ trñ cuãa chñnh hoå, dûåa trïn vô bùæc hay nam cuãa xñch àaåo vaâ trïn kinh àöng hay têy cuãa möåt àiïím naâo àoá àaä àûúåc thoãa thuêån trûúác. Nhûng xaác àõnh àöå kinh (tûúng quan àöng - têy) bao giúâ cuäng khoá hún laâ àöå vô (tûúng quan bùæc - nam) vaâ àiïìu naây giaãi thñch taåi sao phaãi rêët lêu con ngûúâi múái tòm ra Tên Thïë Giúái, taåi sao Colömbö àaä coá can àaãm laâm cuöåc vûúåt biïín àïí khaám phaá vaâ taåi sao "Àöng" vaâ "Têy" àaä bõ ngùn caách lêu nhû thïë. Chùèng haån, àïí xaác
39. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 39 àõnh võ trñ àöng - têy cuãa mònh trïn haânh tinh, ngûúâi ài biïín phaãi ào sûå khaác biïåt vïì thúâi gian luác mùåt trúâi giûäa trûa taåi nhûäng àiïím khaác nhau. Xaác àõnh àöå vô àún giaãn hún nhiïìu, vò àöå cao cuãa mùåt trúâi trïn àûúâng chên trúâi laâ möåt yïëu töë quyïët àõnh. ÚÃ xñch àaåo vaâo moåi muâa, mùåt trúâi giûäa trûa úã thùèng phña trïn hay úã àöå cao 90, trong khi úã Bùæc Cûåc muâa àöng hoaân toaân khöng coá mùåt trúâi coân muâa heâ luön luön coá mùåt trúâi. ÚÃ nhûäng núi nùçm giûäa hai vuâng trïn, ngûúâi ta ghi nhêån àöå cao cuãa mùåt trúâi giûäa trûa trïn àûúâng chên trúâi, röìi àöëi chiïëu vúái nhûäng baãng thiïn vùn trong saách niïn giaám quöëc gia àïí biïët mònh àang úã caách xa xñch àaåo vïì phña bùæc hay nam bao nhiïu. Àïí laâm viïåc naây, duång cuå duy nhêët cêìn coá laâ möåt cêy thûúác nhùæm àïí ào àöå cao cuãa mùåt trúâi trïn àûúâng chên trúâi. Ngûúâi Hi Laåp xûa chó cêìn nhòn àöå cao cuãa caác ngöi sao trïn àûúâng chên trúâi àïí xaác àõnh vô àöå maâ khöng cêìn duâng àïën duång cuå naâo caã. Caác baãng thiïn vùn trong caác saách giaáo khoa haâng haãi thúâi trung cöí chñnh xaác àïën nöîi möåt ngûúâi àaä xaác àõnh àûúåc vô àöå cuãa mònh maâ chó xï xñch möåt nûãa àöå hay ñt hún thïë. Nhûäng ngûúiâ ài biïín caâng ra xa ngoaâi àaåi dûúng bao la caâng nhêån ra mònh biïët quaá ñt vïì haânh tinh cuãa mònh. Hoå phaãi giaãi quyïët vêën àïì kinh àöå. Tûâ võ Toaân Quyïìn cuãa Liïn hiïåp caác Tónh Haâ Lan, Galileo àûúåc nghe noái vïì nhu cêìu cêëp baách giaãi quyïët vêën àïì naây cuãa caác nhaâ haâng haãi. Ngay tûâ nùm 1610, öng àaä gúåi yá cho võ Toaân Quyïìn rùçng kinh àöå coá thïí xaác àõnh àûúåc trïn biïín nhúâ quan saát böën vïå tinh cuãa sao Möåc maâ öng àaä khaám phaá ra höìi àêìu nùm êëy. Nhûng viïåc naây àoâi hoãi phaãi quan saát möåt thúâi gian daâi qua möåt kñnh viïîn voång daâi àùåt cao trïn boong möåt chiïëc taâu àang di chuyïín trïn biïín vaâ vò thïë viïåc naây khöng thûåc hiïån àûúåc. Sau àoá öng chïë ra möåt chiïëc noán coá gùæn möåt kñnh viïîn voång àïí ngûúâi quan saát àöåi trïn àêìu vaâ ngöìi trïn möåt chiïëc bïå coá nhûäng khúáp cardan, giöëng nhû nhûäng chiïëc bïå duâng àïí giûä cho la baân cuãa möåt con taâu luön úã võ trñ nùçm ngang. Tuy phûúng phaáp naây cho thêëy rêët thûåc tiïîn khi quan saát trïn àêët, noá laåi khöng bao giúâ coá taác duång trïn biïín. Cuöëi cuâng öng àaä khuyïn laâm möåt duång cuå ào thúâi gian chñnh xaác cho ngûúâi ài biïín. Sau khi öng khaám phaá ra quaã lùæc laâ möåt duång cuå ào thúâi gian àún giaãn, öng suy ra rùçng nïëu noá co á thïí ào maåch cuãa con ngûúâi, coá leä noá cuäng coá thïí laâ möåt chiïëc àöìng höì chñnh xaác àïí ài biïín. Maäi túái mûúâi nùm cuöëi àúâi mònh, khi öng úã trong tònh traång êín dêåt bùæt buöåc, Galileo múái tûå mònh khai thaác
40. Daniel J. Boorstin 40 khaã nùng naây, nhûng luác àoá mùæt öng àaä muâ khiïën öng khöng thïí lùæp raáp chiïëc àöìng höì öng àaä thiïët kïë. Ngûúâi Haâ Lan höìi àoá coá nhûäng traåm truá quên úã vuâng viïîn àöng trïn caác búâ biïín chêu AÁ, caãm thêëy hún bao giúâ hïët nhu cêìu xaác àõnh töët hún kinh àöå, nhu cêìu coá àöìng höì ài biïín. Chaâng thanh niïn Christiaan Huygens taâi gioãi (1629 - 1695) bùæt tay giaãi quyïët vêën àïì. Tûâ 27 tuöíi, anh àaä chïë ra àöìng höì quaã lùæc àêìu tiïn cuãa mònh vaâ anh àaä thûã ài thûã laåi. Nhûng anh khöng bao giúâ thaânh cöng hoaân toaân, vò quaã lùæc khöng thïí giûä thúâi giúâ chñnh xaác trïn möåt chiïëc taâu troâng traânh, bêåp bïình. Trûúác khi coá möåt àöìng höì ài biïín chñnh xaác, ngûúâi ài biïín muöën biïët võ trñ cuãa mònh phaãi laâ möåt nhaâ toaán hoåc gioãi. Phûúng phaáp àûúåc nhòn nhêån àïí tòm kinh àöå trïn biïín laâ bùçng quan saát chñnh xaác mùåt trùng vaâ àiïìu naây àoâi phaãi coá nhûäng duång cuå tinh xaão vaâ nhûäng tñnh toaán chi li. Chó cêìn sai 5 inch khi quan saát mùåt trùng seä coá nghôa laâ sai 2,5 àöå kinh, tûúng àûúng vúái 150 dùåm trïn biïín - àuã àïí möåt con taâu àuång phaãi nhûäng taãng àaá ngêìm nguy hiïím. Nhûäng sûå tñnh toaán sai lêìm gêy tai hoåa coá thïí xuêët phaát tûâ nhûäng duång cuå thö sú, tûâ möåt sai lêìm trïn baãng ào lûúâng haâng haãi, hay tûâ chuyïín àöång lùæc lû cuãa con taâu. Àiïìu naây khiïën cho vêën àïì tòm kinh àöå trúã thaânh möåt vêën àïì thuöåc khoa hoåc cuäng nhû kyä thuêåt. Caác cûúâng quöëc haâng haãi àaä phêën khúãi töí chûác nhûäng lúáp toaán hoåc cho nhûäng thuãy thuã thûúâng. Khi Charles II múã möåt lúáp toaán hoåc cho 40 hoåc sinh úã Christ’s Hospital, möåt trûúâng tûâ thiïån "aáo Xanh" úã Luên Àön, caác giaáo viïn caãm thêëy khoá thoãa maän cuâng möåt luác caác thuãy thuã vaâ caác hoåc sinh toaán hoåc. Cacá ngûúâi quaãn trõ nhaâ trûúâng nhêån thêëy rùçng Drake, Hawkins vaâ nhûäng nhaâ haâng haãi lúán àaä thaânh cöng maâ khöng cêìn toaán hoåc, nïn àùåt vêën àïì nhûäng thuãy thuã tûúng lai coá thûåc sûå cêìn àïën toaán hoåc hay khöng. Àûáng vïì phña toaán hoåc, Sir Isaac àaä lêåp luêån rùçng nhûäng quy luêåt cuä khöng coân thñch húåp nûäa. "Caác hoåc sinh toaán hoåc laâ nhûäng böng hoa cuãa nhaâ trûúâng, caác em coá khaã nùng hûúãng nhêån tri thûác töët hún vaâ nïëu àûúåc daåy döî töët vaâ theo hoåc nhûäng võ thêìy gioãi, caác em trong tûúng lai coá thï í cung cêëp cho àêët nûúác nhûäng thuãy thuã, nhûäng nhaâ àoáng taâu, kiïën truác sû, kyä sû, chuyïn viïn toaán hoåc vïì àuã laänh vûåc, trïn biïín vaâ trïn àêët, taâi ba hún nhûäng ngûúâi maâ nûúác Phaáp hiïån àang tûå haâo". Tuy nhiïn, nhûäng tñnh toaán àïí tòm kinh àöå nhúâ quan saát mùåt trùng rêët phûác taåp. Cêìn tòm ra möåt phûúng phaáp naâo àoá, töët nhêët
41. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 41 laâ möåt böå maáy, àïí giuáp cho nhûäng thuãy thuã ñt hoåc dïî tòm ra võ trñ trïn biïín cuãa mònh. Nùm 1604, Vua Philip III cuãa Têy Ban Nha treo giaãi 10.000 ducat cho ai coá giaãi phaáp vaâ sau àoá vua Louis XIV cuãa Phaáp cuäng treo giaãi 100.000 florin. Vaâ Toaân Quyïìn Haâ Lan cuäng treo giaãi maâ Galileo àaä giaãi àaáp. ÚÃ Anh, àöång lûåc thuác baách giaãi quyïët vêën àïì kinh àöå khöng phaãi laâ nhu cêìu cuãa nhûäng thuãy thuã trïn nhûäng àaåi dûúng xa xöi maâ laâ do möåt thaãm hoåa xaãy ra ngay úã thïìm luåc àõa phña búâ biïín phña nam. Nùm 1707, möåt taâu chiïën Anh va vaâo àaá ngêìm cuãa quêìn àaão Scilly, göìm 140 hoân àaão nhoã caách xa búâ biïín khöng àêyì 40 dùåm. Toaân böå thuãy thuã bõ chòm cuâng vúái thuyïìn trûúãng cuãa hoå, Àö àöëc Clowdisley Shovell, mêîu thuyïìn trûúãng anh huâng. Vaâo thúâi haãi quên Anh úã àónh cao vinh quang, caái chïët cuãa nhiïìu thuãy thuã nhû thïë úã rêët gêìn àêët liïìn vaâ khöng phaãi do keã thuâ têën cöng, quaã laâ chuyïån àau àúán. Lûúng têm quêìn chuáng bõ àaánh àöång. Hai nhaâ toaán hoåc löîi laåc tuyïn böë cöng khai rùçng tai naån àaä coá thïí traánh àûúåc nïëu caác thuãy thuã coá hiïíu biïët vïì kinh àöå. Chó cêìn hoå biïët caách tòm kinh àöå, maâ àiïìu naây "caác thuãy thuã bònh thûúâng coá thïí hiïíu vaâ aáp duång caách dïî daâng maâ khöng cêìn àïën nhûäng tñnh toaán rùæc röëi cuãa thiïn vùn hoåc". Do biïën cöë thuác àêíy, Quöëc höåi vaâo nùm 1714 àaä thöng qua möåt àaåo luêåt "Treo möåt Giaãi Thûúãng Cöng Cöång cho ngûúâi naâo hay nhûäng ngûúâi naâo tòm ra àûúåc Kinh àöå trïn Biïín". Roä raâng möåt àöìng höì quaã lùæc khöng thïí àoaåt giaãi. Àïí tñnh àûúåc thúâi gian trïn möåt con taâu troâng traânh, lùæc lû, phaãi coá möåt phûúng phaáp khaác. Àöìng höì phaãi khöng coá con lùæc hay quaã lùæc. Coá ngûúâi naãy ra yá tûúãng nïëu cuöån troân möåt thanh kim loaåi moãng thaânh möåt loâ xo, khi no á bung ra noá coá thïí taåo lûåc àêíy caái maáy. Kiïën truác sû ngûúâi yá Brunelleschi coá leä àaä chïë ra chiïëc àöìng höì chaåy bùçng dêy coát khoaãng nùm 1410. Möåt thïë kyã sau, möåt thúå khoáa ngûúâi Àûác àaä chïë nhûäng àöìng höì nhoã chaåy bùçng dêy coát. Nhûng dêy coát cuäng coá vêën àïì cuãa noá. Vúái con lùæc rúi, lûåc taåo ra luác àêìu vaâ luác cuöëi luön àïìu nhau, nhûng vúái dêy coát, khi dêy coát caâng bung ra thò lûåc caâng yïëu dêìn. Möåt giaãi phaáp taâi tònh cho vêën àïì naây laâ chiïëc "baánh cön", möåt caái loäi cönic àûúåc thiïët kïë sao àïí khi loâ xo bung ra, thò chñnh hònh thuâ cuãa caái loäi taåo möåt lûåc tùng dêìn trïn maáy.
42. Daniel J. Boorstin 42 Ban àêìu, nhûäng chiïëc àöìng höì boã tuái múái naây coá àuã thûá hònh daång. Coá àöìng höì hònh soå ngûúâi, quaã trûáng, quyïín saách, thaánh giaá, choá, sû tûã, hay chim böì cêu, Vaâ coá möåt söë àûúåc thiïët kïë àïí cung cêëp nhûäng lõch thiïn vùn, chó nhûäng chuyïín àöång cuãa mùåt trúâi, mùåt trùng vaâ caác ngöi sao. Nhûng nhûäng àöìng höì àêìu tiïn chaåy bùçng dêy coát naây cuäng khöng chñnh xaác hún nhûäng àöìng höì quaã lùæc maâ chuáng thay thïë. Luác àêìu mùåt àöìng höì àùåt naây ngang phña trïn vaâ chó coá möåt kim chó giúâ. Cho túái àêìu thïë ky ã 17, böå maáy khöng coá bao chõu buåi vaâ nûúác. Sau àoá àöìng höì àûúåc àùåt àûáng vaâ mùåt àöìng höì tröng ra ngoaâi, àûúåc àùåt trong möåt khung bùçng àöìng. Nhûng vò noá vêîn coân dûåa trïn caái thanh höìi cuãa thúâi kyâ àêìu, nïn sûå thiïëu chñnh xaác laâ chuyïån thûúâng. Khi Höìng y Richelieu giúái thiïåu sûu têåp àöìng höì cuãa mònh, möåt võ khaách vö yá àaánh rúát hai chiïëc cuâng möåt luác trïn nïìn nhaâ. Võ Höìng y àiïìm nhiïn nhêån xeát, "Àêy laâ lêìn àêìu tiïn hai caái chaåy giöëng nhau!". Möåt àöìng höì boã tuái chñnh xaác hún cêìn phaãi coá möåt böå phêån àiïìu khiïín chñnh xaác hún. Caã caái höìi bùçng thanh lêîn caái höìi quaã lùæc àïìu khöng àaáp ûáng àûúåc àiïìu naây. Thúâi gian àêìu, àöìng höì ài biïín coân mùæc tiïìn nïn caác thuyïìn trûúãng vêîn tiïëp tuåc sûã duång phûúng phaáp mùåt trùng. Nhûng dêìn daâ, viïåc saãn xuêët nhûäng àöìng höì reã tiïìn coân dïî hún laâ viïåc àaâo taåo thuãy thuã gioãi toaán hoåc. Àöìng höì ài biïín phaãi àöåc lêåp vúái troång lûåc cuãa àöång lûåc cuãa noá, cuäng nhû cuãa böå phêån àiïìu khiïín cuãa noá. Robert Hooke coá möåt yá tûúãng àún sú: nïëu lûåc cuãa möåt loâ xo coá thïí duâng àïí chaåy àöìng höì, thò taåi sao tñnh àaân höìi cuãa noá laåi khöng thïí duâng thay cho quaã lùæc àïí àiïìu khiïín böå maáy? Trûúác khi Robert Hooke (1635-1703) lïn 10 tuöíi, öng àaä tröng thêëy möåt chiïëc àöìng höì àûúåc thaáo rúâi ra vaâ thïë laâ öng tûå mònh raáp lêëy möåt chiïëc bùçng göî. ÚÃ àaåi hoåc Christ Church, Oxford, öng lúán tuöíi hún caác sinh viïn khaác vaâ àûúåc tham gia möåt nhoám nghiïn cûáu khoa hoåc göìm nhaâ kinh tïë hoåc tiïn phong William Petty, kiïën truác sû Christopher Wren vaâ nhaâ vêåt lyá hoåc Robert Boyle. Hooke laâm ra nhûäng chiïëc maáy àïí trùæc nghiïåm nhûäng lyá thuyïët maâ nhûäng ngûúâi kia àang khai triïín. Khi Royal Society àûúåc thiïët lêåp nùm 1662, hoå àaä khön ngoan choån Hooke, luác bêëy giúâ múái 27 tuöíi vaâo chûác vuå Phuå traách thñ nghiïåm, coá nhiïåm vuå thûã
43. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 43 nhûäng thñ nghiïåm do caác thaânh viïn àûa ra. Trong cuöën Micrographia (1665) cuãa mònh, Hooke àaä cho thêëy öng nùæm bùæt àûúåc caái mêëu chöët cuãa thúâi àaåi múái. Öng viïët, "Sûå thêåt laâ khoa hoåc vïì Thiïn Nhiïn àaä quaá lêu chó laâ cöng viïåc cuãa khöëi oác vaâ trñ tûúãng tûúång. Àaä àïën luác noá phaãi quay trúã vïì vúái tñnh chêët roä raâng vaâ vûäng chùæc cuãa viïåc quan saát vêåt chêët vaâ nhûäng sûå vêåt hiïín nhiïn". Nùm 1658, khi múái 23 tuöíi, Hooke àaä nghô rùçng coá thïí laâm böå phêån àiïìu khiïín cuãa àöìng höì ài biïín bùçng viïåc "duâng nhûäng dêy coát thay vò troång lûåc àï í laâm cho möåt vêåt thïí rung àöång trong bêët kyâ tû thïë naâo". Möåt dêy coát gùæn vaâo möåt con lùæc coá thïí laâm cho con lùæc lùæc qua lùæc laåi quanh têm troång lûåc cuãa chñnh noá vaâ nhû thïë taåo möåt chuyïín àöång tuêìn hoaân cêìn àïí böå maáy àöìng höì dûâng hay chaåy vaâ nhúâ àoá chó caác àún võ thúâi gian. Trûåc giaác naây coá tñnh quyïët àõnh cho viïåc laâm ra àöìng höì ài biïín. Nïëu mêîu àöìng höì cuãa öng àûúåc chûáng nhêån bùçng saáng chïë, öng àaä coá möåt taâi saãn rêët lúán. Caác nhaâ khoa hoåc àöìng nghiïåp cuãa öng, trong àoá coá Robert Boyle vaâ William Brouncker, caã hai àïìu giaâu coá, àaä muöën taâi trúå dûå aán cuãa öng. Nhûng Hooke àaä tûâ chöëi khi hoå khöng àaáp ûáng àêìy àuã moåi yïu cêìu cuãa öng. Nùm 1674, khi Huygens, àöëi thuã ngûúâi Haâ Lan cuãa öng thûåc sûå laâm ra chiïëc àöìng höì àeo tay chaåy bùçng loâ xo con lùæc, Hooke tûác giêån vaâ töë cao Huygens àaä ùn cùæp phaát minh cuãa öng. Àïí khùèng àõnh ûu thïë cuãa mònh, nùm sau öng chïë taåo chiïëc àöìng höì àeo tay àïí gûãi tùång vua, trïn àöìng höì coá ghi doâng chûä khùèng àõnh Hooke àaä saáng chïë ra böå maáy quyïët àõnh naây tûâ nùm 1658. Hooke àaä trúã thaânh taác giaã khöng thïí tranh caäi cuãa àõnh luêåt Hooke: Ut tensio vis - sûác cùng bao nhiïu thò lûåc bêyë nhiïu: möåt loâ xo khi bõ keáo cùng seä taåo möåt phaãn lûåc bùçng vúái lûåc cùng cuãa noá. Nhûng quyïìn ûu tiïn cho hêìu hïët caác saáng chïë chuyïn biïåt cuãa öng, kïí caã con lùæc loâ xo, thò coân nhiïìu tranh caäi. Duâ ai laâ "nhaâ phaát minh àêìu tiïn" cuãa nhûäng thûá àoá, thò röët cuöåc viïåc kïët húåp möåt dêy coát chñnh laâm àöång lûåc vaâ möåt loâ xo con lùæc laâm böå phêån àiïìu khiïín àaä taåo ra chiïëc àöìng höì ài biïín. Thúâi gian àêìu, nhûäng àöìng höì biïín coân mùæc tiïìn, nïn caác thuyïìn trûúãng vêîn tiïëp tuåc sûã duång phûúng phaáp mùtå trùng. Nhûng dêìn daâ viïåc saãn xuêët nhûäng àoâng höì reã tiïìn vêîn dïî hún laâ viïåc àaâo taåo nhûäng thuãy thuã gioãi toaán hoåc. Khöng chó coá caác thuãy thuã múái laâ nhûäng ngûúâi àoán nhêån àûúåc sûå tiïån lúåi cuãa chiïëc àöìng höì. Àöìng höì chaåy bùçng dêy coát àaä trúã thaânh möåt vêåt duång tiïån
44. Daniel J. Boorstin 44 mang theo caã trïn àêët lêîn trïn biïín. Vúái chiïëc àöìng höì dïî mang theo - caâng ngaây caâng nhoã, khöng bõ troång lûåc, boã trong tuái hay àeo úã cöí tay - moåi laänh vûåc cuãa àúâi söëng con ngûúâi seä mang möåt yá nghôa múái vïì thúâi gian.
45. ÁNhûäng phaát hiïån vïì vaån vêåt vaâ con ngûúâi 45 Phêìn III Chiïëc àöìng höì cuãa nhaâ truyïìn giaáo Àöëi vúái ngûúâi Trung Hoa, trúâi thò troân nhûng traái àêët thò vuöng vaâ deåt, vaâ hoå tin chùæc rùçng nûúác cuãa hoå úã ngay trung têm cuãa traái àêët. Hoå khöng thñch caái yá tûúãng cuãa caác baãn àöì àõa lyá phûúng têy, àêíy àêët Trung Hoa cuãa hoå ra möåt goác cuãa phûúng Àöng.
46. Daniel J. Boorstin 46 CHÛÚNG 7 MÚÃ ÀÛÚÂNG VAÂO TRUNG HOA "Ngûúâi ta khöng phaãi ngaåc nhiïn vò caác hiïìn nhên Trung Hoa àaä khöng laâm nhûäng bûúác àoá. Àiïìu àaáng ngaåc nhiïn laâ àaä coá ngûúâi laâm àûúåc nhûäng khaám phaá àoá", lbert Einstein, (1953). Giúâ àêy, xeát vïì mùåt kyä thuêåt, ngûúâi ta úã àêu cuäng coá thïí xaác àõnh àûúåc võ trñ cuãa mònh trïn traái àêët. Nhûng àiïìu àoá coá thïí vïì mùåt kyä thuêåt thò laåi khöng luön luön coá thïí vïì mùåt xaä höåi. Truyïìn thöëng, têåp quaán, phong tuåc, ngön ngûä, cú chïë, haâng ngaân thoái quen nho nhoã, nhûäng löëi suy nghô vaâ haânh àöång, àaä laâ nhûäng raâo caãn. Chuyïån ly kyâ vïì chiïëc àöìng höì bïn phûúng Têy àaä khöng xaãy ra bïn phûúng Àöng. Nùm 1577, taåi Àaåi hoåc Doâng Tïn úã Röma, linh muåc treã tïn laâ Matteo Ricci (1552-1610) luác àoá múái 25 tuöíi gùåp möåt cha tûâ àõa súã truyïìn giaáo Doâng Tïn úã êën Àöå trúã vïì, liïìn quyïët àõnh ài truyïìn giaáo taåi vuâng thïë giúái àoá àïí “thu vaâo kho lêîm cuãa Giaáo Höåi Cöng Giaáo nhûäng hoa maâu phong phuá do haåt giöëng Tin mûâng gieo vaäi taåi àoá”. Nhaâ truyïìn giaáo treã àaä böåc löå roä möåt khöëi oác àöåc lêåp seä biïën öng thaânh möåt trong söë nhûäng nhaâ truyïìn giaáo vô àaåi nhêët. Luác cêåu beá àûúåc 17 tuöíi, cha cêåu àaä gúãi cêåu àïën Röma àïí hoåc luêåt. Súå rùçng con mònh seä bõ duå döî ài tu laâm linh muåc, cha cêåu àaä ra lïånh cho cêåu khöng àûúåc hoåc caác mön tön giaáo. Bêët chêëp nhûäng cöë gùæng cuãa cha mònh, Matteo àaä xin gia nhêåp Doâng Tïn trûúác khi cêåu 20 tuöíi, sau àoá viïët thû xin cha mònh chêëp thuêån. Khi öng Ricci (böë) vöåi vaâng ài Röma àïí ruát con mònh ra khoãi nhaâ têåp Doâng Tïn, doåc àûúâng bõ ngaä bïånh, öng tin rùçng àêy laâ yá cuãa Chuáa àïí con mònh theo ún kïu goåi cuãa noá. Thïë laâ Matteo Ricci boã Röma ài Genoa, röìi tûâ àoá àaáp taâu sang Böì Àaâo Nha, àïí quaá giang trïn möåt taâu buön sang êën Àöå. Khi àïën Goa, möåt vuâng àêët thuöåc Böì Àaâo