Module bồi dưỡng thường xuyên Tiểu học - Module TH 2: Đặc điểm tâm lí của học sinh dân tộc ít người, học sinh có nhu cầu đặc biệt, học sinh có hoàn cảnh khó khăn - Nguyễn Thị Phương Thảo

Nội dung text: Module bồi dưỡng thường xuyên Tiểu học - Module TH 2: Đặc điểm tâm lí của học sinh dân tộc ít người, học sinh có nhu cầu đặc biệt, học sinh có hoàn cảnh khó khăn - Nguyễn Thị Phương Thảo

1. NGUY ỄN THỊ PHƯƠNG THẢO MODULE TH 2 ®ÆC §IÓM T¢M LÝ CñA HäC SINH D¢N TéC ÝT NG¦êI, häc sinh Cã NHU CÇU §ÆC BIÖT, häc sinh cã hoµn c¶nh khã kh¨n | 55
2. A. GIỚI THIỆU TỔNG QUAN — Vit Nam có 54 dân tc, dân tc Vit (Kinh) chim khong 87%, 53 dân tc còn li chim khong 13% dân s c nc. Dân tc Vit vì vy c gi là dân tc a s. Các dân tc khác c gi là dân tc thiu s (DTTS) hay dân tc ít ngi. — Dân s, iu kin phát trin kinh t — xã hi, mt bng dân trí, ngun nhân lc qua ào to (có cht lng cao) ca các DTTS không ng u. Có nhng dân tc khá phát trin, dân s tng i ông n hàng chc vn tr lên nh Tày, Thái, Mng, Hoa, Dao mt bng dân trí tng i cao, có ông cán b có trình i hc, trên i hc; li có nhng dân tc chm phát trin, dân s quá ít ch có khong trm ngi nh dân tc Si La, Pu Péo, R Mm, Brâu , mt bng dân trí thp, rt him hoc cha có cán b có trình i hc. V vùng t, cùng là vùng ng bào DTTS c trú, có nhng vùng thun li v t ai, khí hu, giao thông i li, li có nhng vùng ht sc khó khn. Không th so sánh các thung lng rng rãi, phì nhiêu nh Mng Thanh (in Biên), Mng Lò (Yên Bái), Bc Quang (Hà Giang), AYun Pa (Gia Lai), Gia Ngha (c Nông) vi các vùng cao èo dc, thiu t canh tác, khí hu khc nghit. Cng nh không th so sánh các vùng ã sm ô th hoá nh thành ph Cn Th, Sóc Trng, Trà Vinh, Bc Liêu vi các vùng xa, t chua mn ch trng c da nc và các th c lác chu mn nh mt s vùng ng bng sông Cu Long. — Do c im sng phân tán ca c dân trong mt dân tc và vic sng xen k gia các c dân ca nhiu dân tc dn ti tình trng các lp hc vùng DTTS có rt nhiu nhóm hc sinh thuc các dân tc khác nhau. Nng lc ngôn ng cng nh kh nng hc tp ca các nhóm tr này không ng u. Tr DTTS là nhóm tr gp nhiu khó khn trong hc tp. Ngoài ra, trong lp hc vùng DTTS cng có khong 4% s hc sinh khuyt tt nh: khuyt tt trí tu hay khim thính, khim th, Mt s nhóm khác, ni mà tr phi sng thiu ngun nc sch thì các bnh v 56 | MODULE TH 2
3. tai và xoang xy ra rt ph bin. ó cng có th có rt nhiu tr có kh nng thính giác b nh hng nghiêm trng, có th chu hu qu vnh vin hoc tm thi, do b nhim bnh hoc các cht dch nhy trong viêm xoang và tai gây nên. hu ht các quc gia trên th gii, ngi ta có th d kin khong 10% tr không b khuyt tt vn s gp phi các khó khn trong hc tp trên lp. Lp hc vùng DTTS ng nhiên là lp hc hoà nhp. Trc ây “lp hc hoà nhp” thng c hiu là hi nhp nhng tr em khuyt tt vào trong các “lp hc bình thng” cùng vi nhng tr em không b khuyt tt. Hin nay, trên th gii thut ng hoà nhp c m rng rt nhiu, nó còn có ngha là hi nhp tt c nhng tr em có hoàn cnh và nng lc khác bit. Nhng em này do iu kin v hoàn cnh, trí tu, th cht, gii tính, tình cm ngôn ng, vn hoá, tôn giáo, các nhóm dân tc khác nhau . nên có nguy c và thng hay b “xa lánh” hoc b loi tr, không c tham gia vào quá trình hc tp. Nhng em này do nhng iu kin ca bn thân nên thng b hc gia chng hoc n lp nhng các em b “b ri” hoc không c tham gia các hot ng ngay ti lp hc ca mình. Nhng em có hoàn cnh và nng lc khác bit có th là: — Tr em có hoàn cnh khó khn, gia ình nghèo ói. — Tr em phi lao ng nhiu nhà, ngoài ng, hoc làm thuê kim sng. — Tr em b nh hng bi HIV/AIDS. — Tr em thuc mt s nhóm DTTS hoc nhóm tôn giáo khác nhau. — Tr em hc quá kém nên thng không theo kp các bn trong lp. — Tr em DTTS gp khn khi hc bng ting Vit. — Tr em gái DTTS. — Tr em có nhng khim khuyt v th cht nh d tt, khó khn trong di chuyn vn ng, không nghe, không nói và không nhìn c — Tr em quá nhút nhát ít tham gia vào các hot ng tp th. — Có th nhóm li thành 3 nhóm chính: hc sinh DTTS; hc sinh có nhu cu c bit: khim th, khim thính, chm phát trin trí tu, có khó khn trong hc tp; hc sinh có hoàn cnh khó khn. C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 57
4. — Module này giúp bn hiu c c im tâm lí ca 3 nhóm hc sinh tiu hc: + Hc sinh dân tc thiu s. + Hc sinh có nhu cu c bit: khim th, khim thính, chm phát trin trí tu, có khó khn trong hc tp. + Hc sinh có hoàn cnh khó khn. Bn s có k nng tìm hiu phân tích c im tâm lí HSDT ít ngi; hc sinh có nhu cu c bit; hc sinh có hoàn cnh khó khn vn dng trong dy hc, giáo dc phù hp vi i tng hc sinh. — Bn s c tip tc nghiên cu v ni dung và phng pháp giáo dc cho các nhóm hc sinh có nhu cu c bit module 10, 11. Ni dung ca module gm các hot ng chính: — Tìm hiu c im tâm lí ca ba nhóm hc sinh tiu hc: hc sinh DTTS; hc sinh có nhu cu c bit (khim th, khim thính, chm phát trin trí tu, có khó khn trong hc tp); hc sinh có hoàn cnh khó khn (tp trung). — Phân tích c im tâm lí hc sinh DTTS, hc sinh có nhu cu c bit; hc sinh có hoàn cnh khó khn (Tp trung — T hc). — Thc hành vn dng xây dng k hoch theo dõi s tin b ca hc sinh (T hc). Thit k mt s hot ng quan sát, phân tích c im tâm lí phân loi các nhóm hc sinh trong lp hc (T hc). B. MỤC TIÊU 1. VỀ KIẾN THỨC Ngi hc c trang b các kin thc c bn v khái nim, c im tâm lí, kh nng và nhu cu ca hc sinh thuc các nhóm sau: — Nhóm hc sinh DTTS. — Nhóm hc sinh có nhu cu c bit: hc sinh khim th, khim thính, chm phát trin trí tu, có khó khn trong hc tp. — Nhóm hc sinh có hoàn cnh khó khn. 58 | MODULE TH 2
5. 2. VỀ KĨ NĂNG Ngi hc có k nng: — Nhn bit c nhng c im tâm lí ca hc sinh DTTS; hc sinh có nhu cu c bit (Hc sinh khim th, khim thính, chm phát trin trí tu, có khó khn trong hc tp); hc sinh có hoàn cnh khó khn. — Có k nng tìm hiu phân tích c im tâm lí hc sinh DTTS ngi, hc sinh có nhu cu c bit; hc sinh có hoàn cnh khó khn vn dng trong dy hc, giáo dc phù hp vi i tng Hc sinh. 3. VỀ THÁI ĐỘ Ngi hc có thái tích cc i vi hc sinh DTTS; hc sinh có nhu cu c bit; hc sinh có hoàn cnh khó khn: — Yêu thng, tôn trng, tin tng vào kh nng hoà nhp và quyn c giáo dc ca HS; — Có tinh thn hp tác vi ng nghip, gia ình hc sinh và cng ng; cam kt thc hin quan im ca ng và các chính sách ca Nhà nc v giáo dc hoà nhp; — Có ý thc vn dng sáng to kin thc và các k nng c bi dng, không ngng t bi dng nâng cao kin thc chuyên môn, nghip v. C. NỘI DUNG Hoạt động 1 TÌM HIỂU ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA NHÓM HỌC SINH DÂN TỘC ÍT NGƯỜI I. MỤC TIÊU Ngi hc c trang b các kin thc c bn v khái nim, c im tâm lí, kh nng và nhu cu ca nhóm hc sinh DTTS. Trên c s ó vn dng trong dy hc, giáo dc phù hp vi i tng Hc sinh. C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 59
6. II. THÔNG TIN CƠ BẢN 1. Điều kiện tự nhiên, văn hoá – xã hội ảnh hưởng đến tâm lí học sinh dân tộc thiểu số cấp Tiểu học Vit Nam là mt t nc có a hình a dng, lm núi nhiu sông, có cao nguyên, ng bng li có hàng ngàn kilômét (km) ng bin vi nhiu o, qun o, vnh và cng bin ln. Tuy vy, phn ln t ai vn là i núi vi hn 3 triu km 2, chim 3/4 din tích c nc, tp trung 4 vùng núi ln: vùng núi ông Bc, vùng núi Tây Bc, vùng núi Trng Sn bc và vùng núi Trng Sn nam; 16/63 tnh và thành ph là tnh min núi cao và 24 tnh có huyn, xã min núi. ng bng Nam B, tuy iu kin a hình ít phc tp hn nhng li chu cnh l lt và s chia ct ca h thng kênh rch chng cht, 53 DTTS anh em sng trên nhng vùng núi, cao nguyên và kênh rch này. Mi vùng min, mi dân tc gn vi mt iu kin t nhiên, iu kin sng, c trng sn xut, phong tc tp quán và ngôn ng riêng. Mt dân s rt thp, khong 65 n 150 ngi/km 2, c dân li sng phân tán mà không thành qun th. Ngoi tr ba DTTS là Hoa, Khmer và Chm sng vùng thp, s còn li sng vùng cao vi khí hu và thi tit khc nghit, nhiu ni gn nh lnh giá, m t quanh nm. Gn ây, có ni lnh di 0 0C gây bng tuyt, nh hng ln n sinh hot ca con ngi, làm cht hàng lot cây trng và vt nuôi. Nhìn qua iu kin t nhiên y cng thy s khó khn ca hc sinh DTTS trong vic n trng nh th nào. Không nhng th, hin nay vn còn nhiu ni ch có ng cho xe c gii chy t huyn lên tnh mà vn cha có ng t xã lên huyn, cha nói n ng liên xã. Vic hc sinh tiu hc i hc xa 5 — 7km là chuyn ph bin (lp 4, 5 các em phi v hc im trng chính). Không có cu, cng chng có ò, hc sinh phi bám dây, thm chí bi qua sông ánh bc vi t thn n trng i hc. Nn l núi, st ng, cây , l quét kéo theo bit bao bi kch cho ng bào min núi là chuyn thng nht mi khi n mùa ma bão. ng bào các DTTS c trú tp trung thành làng (bn, buôn, p). Nu xét n v hành chính cp xã thì ít có xã nào ch có mt dân tc mà các dân 60 | MODULE TH 2
7. tc sng an xen vi nhau. Song nu n v làng thì có nhiu làng ch có mt dân tc sinh sng, s giao tip vi bên ngoài ch din ra vào ngày ch phiên. Cuc sng gn bó vi thiên nhiên, tính cht c im lao ng th công là ch yu làm ny sinh t duy c th. Kinh t min núi chm phát trin là c im quan trng th hai nh hng n tâm lí hc sinh DTTS. ng bào min núi sng ch yu vào ngh rng. Rung bc thang, nng ry không cung cp lúa go và lng thc, dn n vic phá rng làm nng. Rng b tàn phá không thng tic, k c rng nguyên sinh. Khoáng sn b ào bi vô ti v. á núi b o gt, thm chí san bng. H thng thu in ln và nh c xây dng mà thiu s tính toán thu áo và ng b. Thêm vào ó là s bin i khí hu ngày mt khc nghit hn nên hu qu mà ngi dân phi gánh chu là nn st l, l quét, cháy rng, mt nhà ca, ca ci và tính mng. Nhng sn phm cây công nghip nh chè, cà phê, iu thì nm c nm mt, khi r lên thì ua nhau trng, khi tht thu thì ua nhau cht phá. Mt s c sn min núi nh mn, xoài, ào không bin thành sn phm hàng hoá vì không có ng giao thông, không vn chuyn c v thành ph nên không góp phn ci thin i sng ca ngi dân. Nhiu vùng có ca ngõ biên gii, ngi dân trong ó có c hc sinh TH, THCS tham gia vn chuyn hàng lu kim n Nói tóm li, nghèo ói vn luôn là mi e do thng nht i vi ng bào các DTTS và con em h. Tình trng nghèo ói phi tham gia lao ng trc tui là ph bin không ch i vi DTTS mà ngay c nhiu vùng nông thôn, tt yu dn ti tình trng b hc có thi hn hoc b hc lâu dài. n c xã ông Sn thuc huyn min núi Tân Sn, tnh Phú Th ch cách Hà Ni hn 100km, vi din tích 4.329km 2, ni sinh sng ca ba dân tc Mng, Dao, Kinh có 717 h dân, hn 3.318 nhân khu nhng có ti 527 h có s nghèo, chim 73,5%. Xã Thu Ngc, cng thuc huyn này, ni sinh sng ca các dân tc Mng, Dao, Kinh, Tày có 1.225 h dân vi 5.745 nhân khu thì có ti 722 h nghèo, chim t l 63%. Nhiu trng không có ni C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 61
8. bán trú, các em phi i hc rt xa, t sáng sm. Có trng dành c mt s phòng làm ni cho các em thì ch rt cht chi, mt ging 2 tng cho 4 em, mi phòng có ti ít nht 16 em. Ch hai xã thuc mt huyn min núi cha phi là nghèo nht nc, mà cuc sng ca hc sinh DTTS ã nh th, thì không cn thuyt minh nhiu cng hiu các em chu nh hng ca s nghèo ói nh th nào. Công vic hng ngày ca ng bào DTTS thuc din lao ng gin n, có tính truyn thng, gn vi t nhiên, da vào t nhiên. Trên thc t nhiu lúc, nhiu ni có th thy, vi t tng Không có lúa ngô thì ói, không có cái ch cng không cht nên nhu cu hc tp ca hc sinh cha c t ra mt cách bc bách. Nhiu chuyên gia nc ngoài hi các em vì sao không i hc ting ph thông. Các em tr li, có gii ting Kinh khi v nhà làm nng làm ry cng chng dùng n cho nên không cn hc. ó là mt rào cn ln, nu không mun nói là ln nht trong vic vn ng hc sinh ti trng. Mc dù nhu cu giáo dc là rt cn thit, nhng mt khi h ã không mun, tc là không có nhu cu, thì vic dùng mnh lnh hành chính công v gii quyt là rt khó. Ch còn bin pháp vn ng, thuyt phc h dn cm thy có nhu cu, và công vic ó không th cp tp, mà phi cn có thi gian. ó là cha nói n c s vt cht, lp hc, bàn gh, nhà bán trú, thit b dy hc, in, nc sch, nhà v sinh nhiu trng, nhiu vùng rt thiu thn, nu không mun nói là cha có gì áng k. Trình dân trí thp, phúc li xã hi, các dch v v y t, lao ng, bo him, giao thông, bu in, phát thanh, truyn hình nhìn chung còn rt thp kém, mt s còn xa l hoc cha n c vi ng bào min núi. ó cng là mt hn ch quan trng trong vic thu hút hc sinh n trng và m bo s s. ng bào DTTS sinh sng nhiu vùng trong c nc. Tây Bc có, ông Bc có, ng bng ven bin Trung B có, ng bng sông Cu Long có, Trng Sn— Tây Nguyên có. Chính vì c im a lí, th nhng khác nhau nên tp quán canh tác có khác nhau. Có ni có c im canh tác nng ry, có ni canh tác rung nc. âu, tp quán canh tác ca ng bào cng phn ánh trí thông minh và óc sáng to. Vic dn thy, 62 | MODULE TH 2
9. nhp in t di sông sui lên thì dùng cn nc, t trên xung thì dùng mng máng khoét trên mt t và ni có a hình phc tp nh trên ng nc v phi qua mt cánh ng trng chng hn, thì dùng máng ln bng tre bng, nói lên iu ó. Thiu rung thì bin i dc thành rung bc thang, thiu nng ry thì gùi t vào hc á. Ngô thì mc t hc á thng lên chim lnh không gian. Còn mt bng không th trng c vì nhng tng á to thì trng bí vào hc cho dây bí tha sc leo lên. Sc chu ng vt lên trong gian khó ca ng bào các dân tc là mt tp tính cng ng rt áng khâm phc. Khi nghiên cu v tâm lí hc sinh DTTS, do nhng nh hng ca vn hoá và iu kin sng, các em ngay t lúc còn nh ã quen vi cuc sng t lp, quen chu ng gian kh, bit t gian kh mà vt lên. Các em không thiu trí thông minh và óc sáng to. Vn là nhà trng và các thy cô giáo ã làm gì ngun sáng to y c khi lên. Nhng phm cht cao quý ca ng bào các DTTS có tác ng không nh n t tng, tình cm và i sng tâm hn hc sinh dân tc, ó là truyn thng yêu nc, mt lòng mt d vi cách mng, tinh thn u tranh kiên cng, bt khut, nim tin son st vào s nghip gii phóng dân tc, tình oàn kt xuôi ngc và lòng trung thc. Nm 1941, sau bao nm bôn ba tìm ng cu nc, Ch tch H Chí Minh tr v mnh t Cao Bng. Cn c a ca cuc kháng chin thn thánh chng thc dân Pháp c thành lp các tnh min núi phía Bc. Nhng a danh Cao — Bc — Lng, Hà — Tuyên — Thái mà Thái Nguyên c coi là Th ô gió ngàn ã i vào lch s u tranh cách mng ca dân tc. Trong công cuc kháng chin chng M cu nc, Buôn Ma Thut và các tnh min núi Tây Nguyên cng c ghi danh. Nhng ngi con u tú nh Hoàng Vn Th, inh Núp, Kim ng, V A Dính, La Vn Cu mãi mãi là nim t hào ca các dân tc thiu s anh em. Trong c hai cuc kháng chin, ng bào các DTTS ã tham gia chin u và phc v chin u nh tip lng, ti n, m ng, chm sóc thng bnh binh; ã cu mang cán b nm vùng hot ng bí mt, làm giao liên dn ng cho quân gii phóng và trc tip tham gia chin u cùng b C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 63
10. i, tiêu hao lc lng ch, dit ác ôn, phá th kìm kp và âm mu lp p chin lc; âm thm gieo hong s và cht chóc lên u quân ch bng hm chông, by á, ong vò v, cung n và nhng mi tên tm thuc c Truyn thng này cn c khi dy, gìn gi và phát huy i vi hc sinh DTTS tr thành nim t hào, nim khích l các em vt khó, quyt tâm hc tp, rèn luyn, xng áng vi quê hng và dân tc mình. Mt nét in hình v vn hoá xã hi ca ng bào các DTTS là mi quan h dòng tc hay còn gi là quan h tc ngi. Mi quan h này có hai mt. Mt tích cc là s tôn trng n mc tuân th tuyt i ngi ng u. Ting nói ca già làng nhiu khi có hiu lc và hiu qu hn nhng mnh lnh hành chính, thm chí c lut pháp. Nhng ngi mang cái ch tc là mang ánh sáng vn minh n bn làng, nhng thy giáo, cô giáo là i tng c ngi dân kính trng, thm chí tôn sùng. Nm c c im tâm lí này, trc ht cn tác ng t các già làng, sau ó là cn n s tn tu ca các thy cô giáo trong công tác vn ng thì vic thu hút hc sinh n trng cng nh duy trì s s s c thun li hn. Trong mi quan h dòng tc, cn thit phi k n mi quan h trong tng gia ình vì dòng tc bao gm nhiu gia ình. Có th nói các DTTS ã có mt vn hoá gia ình ht sc tt p. Vn hoá gia ình ã m bo cho thun phong m tc. Có th ly mt ví d v dòng h Giàng xã Sáng To, huyn Mù Cang Chi, tnh Yên Bái. Dòng h này vn có truyn thng hc. Các thành viên dòng h u cam kt, tr n tui i hc u phi c n trng (theo Chào bui sáng ngày 5/3/2012 trên VTV1). Tuy nhiên, nhiu tp tc cng nh nhng l làng, l bn nhiu ni ã tr thành lut tc, nhiu khi có uy lc hn phép nc cng là mt cn tr áng k cho s phát trin kinh t, vn hoá — xã hi và giáo dc min núi. Tc to hôn khin hc sinh lp 5 ã có ý thc chun b cho vic ly v ly chng, c bit là vi các em gái; tc ma chay, ci xin, các l nghi cúng bái quanh nm sut tháng, kéo theo nn ung ru, say xn khin hc sinh ngh hc dài ngày và t ngh hc dn n nguy c b hc. Nhng tác ng ca i sng hin i cng là mt yu t không th không nhc n. Mt khi t nc m ca, các chính sách thông thoáng, 64 | MODULE TH 2
11. kinh t th trng, giao lu rng rãi không chu s b quan ta cng, vic i li trong nc và c vic qua li ca khu d dàng hn ã khin ngi dân min núi m rng tm nhìn, mang n nhiu tác ng tích cc. Mt b phn ngi DTTS ã nhn thc rt nhanh c hi này nên c gng hc hi t sách v, t thc t i sng, t nhng phng tin thông tin i chúng, tip cn nhng nét p ca i sng vn minh quc gia và quc t, bc u hình thành li sng hin i nhng thành ph, th xã, th trn và th t thuc các tnh min núi. S chuyn bin tích cc có th nhn thy t bên ngoài qua vic góp phn xây dng ô th, trong kinh doanh nhp khu và xut khu, trong quan h giao tip, trong vn hoá hng th vt cht ca cá nhân và gia ình. b phn ngi DTTS này hình thành nhu cu hc tp mi. H cho con em mình hc trng im, hc i hc hoc i hc nc ngoài. H có tim lc tài chính và mong mun cho con em mình c m mt nên sn sàng áp ng nhng yêu cu ca nhà trng. Bi th, trong công tác qun lí giáo dc, cn quan tâm n b phn ngi DTTS này. ó chính là nhng yu t manh nha cho mt s phát trin tích cc nhng vùng min núi. Bên cnh ó, mt b phn khác nhiu hn, li choáng ngp trc s thay i iu kin sng t phng tin i li, nhà hàng, quán xá n xu hng chi bi, hút sách cùng nhng t nn xã hi khác, và h tip nhn chúng mt cách tiêu cc. H có tâm lí thun tuý là hng th, thc dng, ua òi, ham vt cht, ch bit hôm nay mà không cn bit ngày mai, nht là i tng thanh thiu niên. B phn thanh thiu niên này rt d b hc vn chuyn hàng qua biên gii kim vài chc ngàn mt ngày, ri lao vào nhng thú vui và nhng cám d vt cht khác. 2. Một số đặc điểm tâm lí của học sinh dân tộc thiểu số cấp tiểu học đối với học tập Tâm lí hc sinh DTTS mang c im ca tâm lí dân tc. Theo các nhà tâm lí Nga thì mt trong nhng nhim v quan trng ca tâm lí hc dân tc là nghiên cu so sánh các c im sinh lí, các quá trình t duy, trí nh, cm xúc, ngôn ng và tính cách các dân tc. Vì th khi nghiên cu tâm lí hc sinh DTTS, ta phi ch ra c nhng nét c trng ca các hin tng tâm lí trên. C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 65
12. Dân tc thiu s: khái nim “dân tc thiu s” dùng ch nhng dân tc có s dân ít, chim t trng thp trong tng quan so sánh v lng dân s trong mt quc gia a dân tc. Theo Ngh nh s 05/2011/N—CP ban hành ngày 14/1/2011 v công tác dân tc nh ngha “Dân tc thiu s là nhng dân tc có s dân ít hn so vi dân tc a s trên phm vi lãnh th nc Cng hoà xã hi ch ngha Vit Nam”. Vit Nam, dân tc Kinh là dân tc a s, còn các dân tc khác nh Tày, Nùng, Mông, Dao, Jrai, Khmer, Chm, là dân tc thiu s. Vùng dân tc thiu s: cng theo Ngh nh s 05/2011/N—CP gii thích: “Vùng dân tc thiu s là a bàn có ông các dân tc thiu s cùng sinh sng n nh thành cng ng trên lãnh th nc Cng hoà xã hi ch ngha Vit Nam”. Quan im nghiên cu c im tâm lí ca hc sinh DTTS là: tìm hiu cái c thù trong cái ph bin, cái riêng trong quan h vi cái chung; quan im bình ng, oàn kt, tng tr giúp nhau cùng phát trin gia các dân tc, ng thi m bo nguyên tc c bn ca phép bin chng duy vt khi nghiên cu và lí gii hin tng tâm lí ngi. Hc sinh TH ngi DTTS cng có nhng c im tâm lí chung nh nhng hc sinh TH cùng trang la. Tuy nhiên, bên cnh nhng c im chung ó các em có nhng nét c trng riêng, nhng c trng mang tính tc ngi và nhng c trng do iu kin t nhiên, kinh t, vn hoá to nên. Trc ht là s chun b tâm lí n trng: có th quan nim s chun b này là tin quan trng cho quá trình nhn thc trc khi i hc ca hc sinh. min núi, nh ã trình bày, các t chc xã hi, gia ình, trng hc cha to ra mt bc chuyn bin rõ nét v mt tâm lí n trng cho HS, cng nh vic to ra nhu cu, hng thú thích i hc. Các nét tâm lí nh ý chí rèn luyn, óc quan sát, trí nh, tính kiên trì, tính k lut ca hc sinh DTTS cha c chun b chu áo. Vic hc cha c coi trng vì thiu ng c thúc y, hay nói cách khác, quá trình chuyn hoá nhim v, yêu cu hc tp cng nh c ch hình thành bn thân hc sinh din ra chm chp. 66 | MODULE TH 2
13. a. Mt s c im v cm giác, tri giác Tri giác là mt quá trình tâm lí phn ánh mt cách trn vn các thuc tính ca s vt, hin tng khi chúng trc tip tác ng vào các giác quan ca con ngi. Hc sinh DTTS sinh ra và ln lên min núi cao, hoàn cnh kinh t — xã hi, hoàn cnh t nhiên và hoàn cnh hng th s giáo dc khác vi ng bng và thành ph, ã to cho các em mt s c im riêng v tri giác. Nghiên cu c im tri giác ca hc sinh TH ngi DTTS có th rút ra mt s nhn xét sau: — i tng tri giác ca hc sinh DTTS cp tiu hc ch yu là nhng s vt gn gi, cây, con, thiên nhiên, Thói quen tri giác không gian thiu chính xác, o m không gian, thi gian bng nhng quy c có tính cng ng nh: khong, vài qu i, vài ci go, bui làm thay cho các i lng o thi gian và không gian. Hc sinh DTTS có nhy cm cao v thính giác và th giác. Tai và mt ca các em rt tinh nhy là do t nh các em ã theo ngi ln vào rng sn bn, by chim, tìm cây, tìm rau rng nên hình thành thói quen tri giác tp trung, kh nng phân bit s vt và hin tng tt. Các em có th nghe và phân bit rõ tng loi ting chim hay ting thú rng, thm chí có th nhn bit ting ng rt nh t bc i ca nhng con vt trong rng sâu. Ngoài thính giác, th giác ca các em cng có nhy cm rt cao. Vào rng, các em có th phân bit c hàng trm loi cây khác nhau. T xa, các em có th nhìn thy các loi cây các em cn tìm, thm chí có th nhìn thy nhng côn trùng rt nh. S d mt ca các em tinh tng và nhy cm nh vy là do các em c ln lên trong mt môi trng nc trong sch hn hn các vùng khác. Bnh au mt ht hu nh không có min núi. Ngi dân thng xuyên tm, ra bng nc nóng, ó là tp quán t ngàn i li. — Tuy có nhy cm cao v thính giác và th giác, song trong hc tp, s nh hng tri giác theo các nhim v t ra vi hc sinh DTTS cp tiu hc li cha cao. Các em hay b ng ngàng, b thu hút vào nhng thuc tính rc r, màu sc mi l bên ngoài ca i tng tri giác. Quá trình C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 67
14. tri giác thng gn vi hành ng trc tip, s mó, gn vi màu sc hp dn ca s vt to ra hng phn, xúc cm Hc sinh. — Tính k hoch và s kiên trì quan sát trong quá trình hc tp các em hc sinh DTTS cp TH, k c hc sinh THCS min núi còn rt hn ch. ây là mt tr ngi cho các thy cô giáo khi phi thc hin mt gi ging thiu dùng dy hc, thiu ngôn ng dân tc ging gii các t khó cho các em. Khi ã không hiu bài mà giáo viên li nói nhanh hoc nói quá to thì s chán nn ca các em n rt nhanh. Các em có th không phá phách, không nói chuyn mà vn ngi yên ngoan ngoãn, song không còn tp trung quan sát, trong u các em hu nh không hot ng. Các em ch nhìn và nghe nhng gì mà các em cm thy d tri giác mà thôi. b. Mt s c im v t duy T duy là mt quá trình tâm lí phn ánh nhng thuc tính bn cht, nhng mi liên h bên trong có tính quy lut ca s vt hin tng trong hin thc khách quan, mà trc ó ta cha bit. Nu cm giác, tri giác mi ch phn ánh c nhng thuc tính bên ngoài, nhng mi liên h và quan h bên ngoài ca s vt và hin tng, thì t duy phn ánh nhng thuc tính bên trong, nhng cái bn cht, nhng mi liên h và quan h có tính quy lut ca s vt hin tng. Tính cht t duy: T duy ca hc sinh DTTS cp tiu hc cng mang y các c im c bn nh các hc sinh dân tc khác ng bng hay thành ph, ó là: tính có vn ca t duy, tính gián tip ca t duy, tính tru tng và khái quát ca t duy, tính cht lí tính ca t duy, t duy có quan h cht ch vi ngôn ng, t duy có quan h mt thit vi nhn thc cm tính. Các loi t duy: hc sinh DTTS cng có y các loi t duy, ó là: t duy trc quan — hành ng, t duy trc quan — hình nh, t duy tru tng hay t duy t ng, lôgic. Ba loi t duy trên to thành các giai on phát trin ca t duy trong quá trình phát sinh chng loi và cá th. Quy lut t duy: Dù có phát trin chm, song t duy ca hc sinh DTTS cng tuân th các quy lut chung ca t duy, ó là: t duy là mt quá trình tâm lí, t duy là mt hành ng trí tu. 68 | MODULE TH 2
15. Thao tác t duy: Xét v bn cht thì t duy là mt quá trình cá nhân thc hin các thao tác trí tu nht nh gii quyt vn hay nhim v c t ra cho nó. Cá nhân có t duy hay không t duy chính là ch h có tin hành các thao tác t duy trong u mình hay không. Vì vy, các nhà tâm lí hc còn gi các thao tác t duy là các quy lut bên trong (ni ti) ca t duy. Có các thao tác t duy c bn nh sau: phân tích — tng hp; so sánh, tru tng hoá — khái quát hoá. Tuy có y nhng c im t duy, tính cht t duy, các loi t duy và các quy lut, thao tác t duy nh tt c hc sinh khác, hc sinh DTTS cp tiu hc cng có các c im t duy riêng bit sau ây: — Ni bt trong t duy ca hc sinh DTTS cp TH là các em cha có thói quen làm vic trí óc, a s các em ngi suy ngh, ngi ng não. Khi vp phi vn khó trong bài hc là các em b qua, không bit c i c li, lt i lt li vn hiu. Các em cha có thói quen kt hp kin thc ca bài mi vi kin thc ca bài c nên thng không hiu bn cht ca vn . Các em không phát hin ra nhng vn cn thc mc. Có khi không hiu, nhng các em không dám hi thy cô giáo và bn bè vì s các bn ci hoc ánh giá mình "dt". Các em thng suy ngh v kin thc ca bài hc mt cách xuôi chiu, d dãi. Khi suy xét mt vn hay mt hin tng nào ó, các em không bit i sâu tìm hiu nguyên nhân, ý ngha, din bin, hu qu, mà d dàng tha nhn nhng iu ngi khác nói. T ó dn n vic hc sinh khó có kh nng t hc tt. Các em thích hc thuc, thm chí hc thuc c phn ghi sai trong v mà vn không hiu. ó chính là hn ch rt hay mc phi ca hc sinh DTTS. — T duy ca hc sinh tiu hc ngi DTTS còn th hin s kém nhanh nhn, kém linh hot. Kh nng thay i gii pháp, thay i d kin cho phù hp vi hoàn cnh còn chm chp, máy móc, rp khuôn. Nguyên nhân chính là do cuc sng ca các em ít có s tranh lun hay u tranh bng lí lun, ít giao tip, ít va chm vi thc t cuc sng phc tp nh min xuôi và ô th. Chính vì th, hc sinh d tho mãn vi nhng gì có sn, ít ng não i mi, dn ti kh nng c lp t duy và óc phê phán rt hn ch. Mt khác, do thiu vn t vng ting Vit, kh nng s dng C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 69
16. ngôn ng yu nên các em lúng túng trong suy ngh, ngi tranh lun, ngi trình bày mt vn khó, s nói sai s b các bn ci. — Trong t duy ca hc sinh tiu hc ngi DTTS, kh nng "t duy trc quan — hình nh" tt hn "t duy tru tng — lôgíc". i vi các s vt, hin tng c th, gn gi vi i sng, các em t duy d dàng hn so vi các s vt, hin tng các em cha c nhìn thy, cha c cm nhn. Ví d: Khi cho phân tích câu nói "Rng vàng, bin bc", các em phân tích "rng vàng" rt tt, nào là các loi g quý, các loi chim muông, các loi thú rng, các loi qung ; nhng khi phân tích hai ch "bin bc" thì các em ch nói c bin có "nhiu cá" là ht. Hoc khi t v "gió", nu là "gió ngàn" thì các em hiu rt rõ, nói c rt nhiu vn ; nhng nu hi các em v "gió nm Nam" thì các em li không nói c gì Vi nhng vn òi hi phi suy ngh tru tng và phc tp, các em thng gp nhiu khó khn, ó là do các em không quen suy ngm nhng vn phc tp và do ngôn ng ph thông còn rt hn ch. — V các thao tác t duy, hc sinh tiu hc ngi DTTS rt yu v kh nng phân tích, tng hp và khái quát. im yu c bn là s thiu ht toàn din khi các em phân tích, tng hp và khái quát. Các em rt khó có th tng hp hoc khái quát c nhng kin thc, tri thc ã hc. — Hc sinh tiu hc ngi DTTS thng tn ti kiu t duy kinh nghim (trên 90%). Còn kiu t duy lí lun, t duy sáng to, t duy khoa hc thì kém phát trin (cha n 10%). — Quá trình t duy thc cht là mt quá trình hot ng trên c s s dng các thao tác t duy lnh hi khái nim, tri thc, k nng, k xo. S lnh hi khái nim ca HSDT có nhng c im áng quan tâm. i vi khái nim khoa hc và khái nim thông thng, thì s hiu thuc tính bn cht khái nim và s vn dng các khái nim ó vào thc t HSDT ch t ti mc gn trung bình. Các em hay nhm ln gia thuc tính bn cht và thuc tính không bn cht ca khái nim. c. c im v trí nh Trí nh là quá trình tâm lí phn ánh nhng kinh nghim ca cá nhân di hình thc biu tng, bao gm s ghi nh, gi gìn và tái to sau ó 70 | MODULE TH 2
17. trong óc cái mà con ngi ã cm giác, tri giác, rung ng, hành ng hay suy ngh trc ây. Trí nh giúp con ngi lu gi li nhng thông tin thu c bng tri giác và làm cho nhng thông tin ó xut hin li khi cn. Hot ng hc tp không th không có s tham gia ca trí nh. hc sinh DTTS cp TH có mt s c im v ghi nh sau: — Ghi nh máy móc chim u th. Các em hc sinh DTTS cp TH ghi nh ch da trên s lp i lp li nhiu ln mt cách n gin. Hc vt là hình thc hc còn tn ti i vi hc sinh Tiu hc và THCS. Nhìn chung, các em còn ngi tìm hiu ý ngha ca tài liu. Mt khác, do trình ngôn ng ting Vit thp nên kh nng liên kt các phn ca tài liu ca các em không tt. Các em ch nh các phn ca tài liu mt cách ri rc, thiu tính liên tc, tính h thng. Ngoài ra, do các em không có kh nng t sáng to trong vic trình bày tài liu, còn giáo viên li ch chú ý yêu cu hc sinh tr li úng ni dung trong sách giáo khoa, úng c t, c câu cho nên hc sinh DTTS thng ch c i c li tài liu sao cho thuc tr li câu hi, trong khi có lúc các em không hiu ni dung ca các câu tr li ó. Vic các em ghi nh máy móc nh th này còn nh hng nng n các cp hc tip theo. — Yêu cu hc sinh DTTS phi ghi nh có ý ngha là mt nhim v ht sc khó khn, phc tp. Vì ghi nh có ý ngha gn lin vi quá trình t duy, mà nh trên ã trình bày, t duy ca hc sinh DTTS là phi có im ta. Ghi nh có ý ngha là ghi nh ch yu ca hc sinh trong quá trình hc tp, song i vi hc sinh DTTS, luyn cho các em bit cách ghi nh có ý ngha, GV dy phi kiên trì, thm chí mi bài ging phi lu ý các em phi ghi nh cái gì, da vào âu ghi nh c kin thc mi, làm th nào tìm ra kin thc là im ta, ri suy ra ni dung cn nh, — Hc sinh DTTS cp tiu hc kém kh nng hi tng. Do ý chí hc tp cha cao, do vic ghi nh ý ngha yu nên vic to ra nhng hình nh c d b không chun xác, thm chí b méo mó, vì th rt khó hi tng úng hình nh. — Hc sinh DTTS có kh nng tái nhn tt, song tái hin cha tt. iu này th hin qua vic khi c li các tài liu ã hc, các em hiu nhng nu C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 71
18. cho các em t trình bày li vn ã hc mà không dùng tài liu thì nhiu em không trình bày c, thm chí có em không nh li c tài liu. Do vy, các em hay gii toán sai vi nhng phép toán có nh. Có nhng hc sinh ã hc lp 6 mà vn không gii c Toán lp 3. Khi làm phép cng theo ct dc, có mt s em hc sinh còn cng nh sau: 823 Ví d: + 495 12118 (kt qu sai) Do các em làm phép tính nh sau: Hàng n v: 3 + 5 = 8 Hàng chc: 9 + 2 = 11 Hàng trm: 4 + 8 = 12 Trong khi kt qu úng là 1318. Các em không bit chuyn nh hàng chc sang hàng trm mà li ghi 12 trm, 11 chc và 8 n v lin nhau thành mt tng ln hn gn 10 ln so vi tng úng. iu ó không th nói do GV dy sai, mà do hc sinh không hiu khi hc lp di. Hình nh mà các em thu c v "phép cng" rt l m. d. Mt s c im v chú ý Vi HSDT cp tiu hc, s tp trung chú ý thiu bn vng. Chú ý có ch nh ca các em còn yu, kh nng iu chnh chú ý mt cách có ý chí cha mnh. S chú ý ca hc sinh òi hi mt ng c thit thc thúc y, ví d: c cô giáo khen, c im cao, Nhiu công trình nghiên cu ã khng nh, hc sinh tiu hc thng ch tp trung và duy trì s chú ý liên tc trong khong t 30 — 35 phút. Song s chú ý ca hc sinh tiu hc DTTS còn ph thuc vào nhp hc tp và s cun hút vào cách dy ca giáo viên. Nhp hc tp trong lp hc cn duy trì mc va sc vi các em. Nu giáo viên tin hành bài hc quá nhanh, các em s không theo kp và không hiu c bài. Ngôn ng ging dy trong lp hc vi HSDT là ngôn ng th hai, không 72 | MODULE TH 2
19. phi ting m nên nu giáo viên nói quá nhanh, hoc ngôn ng nói ca giáo viên không rõ ràng, không tròn vành rõ ting s khin hc sinh rt khó theo dõi và không còn hng thú tp trung vào bài hc. Giáo viên cn t chc các hot ng hc phù hp vi kh nng ca HS, giúp các em có c hi c t tri nghim t lnh hi kin thc. e. Mt s c im v tình cm Tình cm là nhng thái cm xúc n nh ca con ngi i vi nhng s vt, hin tng ca hin thc khách quan, phn ánh ý ngha ca chúng trong mi liên h vi nhu cu và ng c ca h. Tình cm là sn phm cao cp ca s phát trin các quá trình xúc cm trong nhng iu kin xã hi. Tình cm có mt s c im ni bt sau ây: Rung ng cm xúc mang tính cht xác nh, có ý thc; Khong thi gian không kéo dài lm; Có th nhn thc c; Mang tính i tng. Cn c vào ni dung và nguyên nhân phát sinh ra chúng mà ngi ta chia tình cm thành hai loi: tình cm cp thp và tình cm cp cao. — Tình cm cp thp: là tình cm liên quan ch yu n các quá trình sinh vt hc trong c th, n s tho mãn hay không tho mãn các nhu cu t nhiên ca con ngi. — Tình cm cp cao: là tình cm liên quan n s tho mãn hay không tho mãn các nhu cu xã hi ca con ngi. Tình cm cp cao gm ba nhóm sau: + Tình cm o c: là nhng tình cm cp cao phn ánh thái ca con ngi i vi các yêu cu ca o c xã hi. + Tình cm trí tu: là tình cm gn bó vi hot ng nhn thc ca con ngi. Chúng ny sinh trong quá trình hot ng hc tp và hot ng khoa hc cng nh trong hot ng sáng to các môn ngh thut, khoa hc — k thut. Tình cm trí tu rt a dng, ngi ta có th ghi nhn các dng tình cm trí tu sau: Tình cm và ý ngh rõ ràng hay m h; Tình cm ngc nhiên khi gp cái mi, bt thng, cha bit; Tình cm không hiu; Tình cm d oán; Tình cm vng tin; Tình cm nghi ng. C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 73
20. + Tình cm thm m: là tình cm c hình thành do v p — xu ca i tng, c tri giác nh các hin tng t nhiên, các tác phm ngh thut hay hình dáng con ngi và c nhng hành vi và hot ng ca h. C s ca tình cm thm m là nhu cu c bit c trng cho con ngi i vi s rung ng thm m. Trong quá trình phát trin lch s ca xã hi loài ngi, nhu cu thm m ó ã c phát trin rt mnh m và c phn ánh qua các hình thc ngh thut khác nhau do con ngi sáng to nên nh: âm nhc, hi ho, thi ca, kin trúc Mt s c im v tình cm ca hc sinh tiu hc ngi DTTS — Tình cm ca các em hc sinh tiu hc ngi DTTS rt chân thc, mc mc, yêu ghét rõ ràng, không có hin tng quanh co. Hc sinh DTTS vùng Tây Nguyên và Nam B thng biu l tình cm ca mình mt cách rõ rt, sôi ni, mnh m nhng hc sinh DTTS khu vc min núi phía Bc thng kín áo, ít bc l ra ngoài. S biu l tình cm này tng i n nh, kéo dài n các la tui sau, thm chí c nhng thanh niên trng thành và ngi già. Nhiu giáo viên công tác min núi phía Bc nói rng khi ging bài cho HS, nhiu khi mun ging tht hay, din cm tht tt, gây không khí hào hng, sôi ni hoc mun to tình hung hài hc hc sinh ci cho vui, nhng các em hu nh ch ngi nghe mt cách im lng, rt trt t, rt khó oán c cm xúc ca các em lúc ó din bin nh th nào. Tuy nhiên, bên trong cái v trm lng, kín áo, ít nói y ca các em li n cha mt tình cm rt chân thành. — Các em rt gn bó vi gia ình, làng bn, quê hng. — Tình bn ca hc sinh tiu hc ngi DTTS cng rt c áo, c vài ba em cùng tui, hp tính, hp nt chi thân vi nhau là kt bn tri k (c bit là trong các môi trng ni trú), tình cm này tn ti khá bn vng. Tình cm bn bè bên cnh nhng u im cng có nhng hn ch. Ví d: Bn ngh hc cng ngh hc theo. Mt khi các em ã thân nhau thì s bo v nhau n cùng, cho dù bn có làm iu không hay cng vn nht quyt bo v, che giu cho bn. — Tình cm ca hc sinh tiu hc ngi DTTS khá bng bt và d b tn thng. Các em d có phn ng mãnh lit trc s ánh giá, nht là s 74 | MODULE TH 2
21. ánh giá thiu công bng ca ngi ln. ôi khi các em có nhng phn ng rt tiêu cc nh là b hc, ánh ln Các em rt a chung tình cm và mun gii quyt mi vn bng tình cm. Mi khi các em có khuyt im, nu GV bit gii quyt bng tình cm, dùng tình cm phân tích úng sai cho các em thì t hiu qu giáo dc cao hn. Nu cng nhc, dùng bin pháp e do thì các em s phn ng li mt cách mnh m. Mt em gái dân tc Mông nói: “ Khi giáo viên mng, em thy bun và em không mun hc na ”(1) . Nhng tn thng tâm lí có th xut phát t nhng lí do tng nh rt n gin nh mt câu mng, mt li phê bình ca thy cô giáo, hay b yêu cu nhn khuyt im mt cách thô bo và hu qu ca nó tht khó lng. Tâm trng ca các em thay i nhanh chóng, tht thng, có lúc ang vui nhng ch vì mt nguyên c gì ó li sinh ra bun ngay, hoc ang lúc bc mình nhng gp iu gì thích thú li ti ci ngay. Do ó, thái ca các em i vi nhng ngi xung quanh cng có nhiu mâu thun. g. c im v tính cách Cng nh hc sinh min xuôi và các ô th, hc sinh lp 4, 5 cp tiu hc ngi DTTS ã bc u có nhu cu t ánh giá, t so sánh mình vi ngi khác. c bit các em cng bt u hình thành và phát trin s t ý thc. Tuy nhiên nó ch là mc ban u, các em ch nhn thc hành vi ca mình, sau ó là nhn thc nhng phm cht o c, tính cách và nng lc ca mình trong nhng phm vi khác nhau (tình cm, trách nhim, lòng t trng, danh d, tính nguyên tc, tính mc ích, ). Nghiên cu tính cách riêng ca hc sinh ngi DTTS cp TH phi da trên mi quan h bin chng gia ba mt: nhn thc — tình cm — ý chí; thông qua cách thc th hin thái trng thái xúc cm; thông qua phong cách sng: hc tp, giao tip, lao ng, vui chi, sinh hot lp, sinh hot các oàn th, vn ngh, th dc th thao; phê bình và t phê bình; quan h gia ình và thân tc, quan h vi thy cô giáo và bn bè, (1) B GD&T—UNICEF: Nghiên cu chuyn tip t TH lên THCS ca tr em gái DTTS, 2008, tr 41. C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 75
22. Tính cách hc sinh DTTS tui TH có tuân th theo s phát trin chung ca la tui, song cng có mt s c im tính cách riêng nh sau: — Các em sng rt hn nhiên, gin d, tht thà, cht phác. Trong quan h vi mi ngi các em rt trung thc, thng ngh th nào thì nói th y, không bao gi có chuyn thêm bt. Vn rt mc mc, chân thành nên các em mun mi ngi cng phi sng chân thành vi các em. Các em mun mi ngi tôn trng trong mi trng hp, không mun ai xúc phm n mình. — Do còn nghèo v ngôn ng ting Vit và ít có c hi giao tip vi xã hi nên nét tính cách in hình ca các em hc sinh DTTS rt rt rè, ít nói và hay t ti. Mt phn là do tính cách y, mt phn là do s hiu bit v kin thc còn hn ch, nói ra s sai, thy cô và các bn ci nên các em rt ngi phát biu ý kin trong lp. S t ti, rt rè khin các em ngi va chm, không dám u tranh vi nhng biu hin sai trái ca bn bè xung quanh, ng thi cng không mun ai ng chm n mình. Tính cách bo th này ã nh hng ti s phát trin nhân cách ca i a s các em hc sinh DTTS. — Các em ã bt u có lòng t trng, có tính bo th và c bit là hay t ái và hay ti thân. Nu không “va dy — va d”, mà phê phán quá áng hoc cách nói ca giáo viên có ý e nt, coi thng hc sinh thì s dn ti kt qu là các em s b hc. Thông thng, nu mt hc sinh trong lp b hc thì kéo theo vài hc sinh na cùng b hc theo. — Nu nhà trng t chc bt c công vic gì mà có s gii thích cn k hc sinh hiu ni dung, ý ngha ca công vic cn làm, thì các em s tích cc làm n ni n chn. Hc sinh DTTS cp TH tuy còn nh nhng nhng công vic lao ng chân tay, v sinh trng lp, v sinh môi trng, làm vn, trng cây là nhng công vic mà các em rt thích. Vì vy, giáo viên cn t chc nhng hot ng mang tính tp th các em có c hi th sc mình, hoà ng và d gn gi. Ngoài ra, giáo viên cng cn nm bt nhng yu t v tâm lí dân tc nh trên ng viên, khuyn khích các em hng hái quan tâm n vic hc tp, ging nh quan tâm tích cc ti công vic lao ng chân tay khác. 76 | MODULE TH 2
23. — Mt c im quan trng mang tính dân tc ca hc sinh tiu hc, k c ngi trng thành, ngi già là d tin ngi song cng d nghi ng. Khi các em ã tin là tin tuyt i. Nhng khi ã mt nim tin thì khó có th ly li c. Ngi DTTS nói chung và các em hc sinh TH ngi DTTS nói riêng rt ghét sng la o, xo trá, th on, thiu chân tht. Các em tha hng tính cách tt p cao c ca cha ông mình. Ngay c vi thy cô giáo, các em rt tin tng và lng nghe s ch bo ân cn ca các thy cô. Nhng ch cn nhng hành ng, c ch, li nói ca thy cô giáo làm mt nim tin ca các em thì vic ly li nim tin ó là rt khó khn. Vì vy, cn thn trng trong cách ng x, song phi có tình thng chân thành và làm gng tt cho các em thì hình nh ca các thy cô giáo mi bn vng trong tâm hn ca các th h hc sinh DTTS. — Phong tc tp quán các làng bn là thng suy tôn ngi có o c mu mc, có trình hiu bit và có tui tác cao làm Trng bn. Trng bn là ngi rt uy tín, nói sao ng bào làm theo nh vy. Do ó, ng li chính sách ca ng mun n vi dân thng phi qua Trng bn. ây là con ng ngn nht i t ng ti dân. Do vy, các thy cô giáo vùng cao thng phi nh Trng bn vn ng nhân dân cho con em n trng hc tp, gp khó khn thì nh Trng bn giúp . — c sng t nhiên gia cao nguyên bao la, hoc gia núi rng i ngàn hùng v, dân c tha tht, ít có s tính toán cá nhân, nên các em hc sinh DTTS cp TH khó hoà nhp vi np sng tp th, có k lut. Các em thích sng theo kiu t do, không thích gò bó, cht ch, vì th các em có nhng thói quen cha tt nh: l m, chm chp, lum thum, thiu tp trung, không có tinh thn t hc. iu này ã to nên nhng khó khn trong vic qun lí ca hu ht các trng ni trú hay bán trú. Phòng ca các em thng rt ln xn, qun áo, sách v, bát a, giày dép rt tu tin. Hng tun, các thy cô giáo luôn phi nhc nh các em gp chn màn, sp xp dùng gn gàng, song ch c mt vài ngày các em li bày ra khp phòng. Giy gói và n tha sau khi n xong các em thng tin tay vt ti ch dù trng ã có thùng rác khp ni ây là tính cách c hình thành ti gia ình t khi các em còn nh. Thói quen này rt C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 77
24. khó thay i, gây khó khn cho công tác qun lí, khó khn trong vic xây dng np sng vn minh theo tiêu chun “xanh — sch — p” ca các trng. Dù vy, trách nhim ca các thy cô giáo và nhà trng là phi kiên trì dy d, ch bo cho các em, gim bt nhng thói quen xu trong tp quán sinh hot ca các em. — Có nhng thói quen ng x do phong tc li nh hng không nh n s giao tip ca các em Hc sinh. Các em không bit cách nói nng mm mng, t nh, hay nói trng không, cc lc, không tha gi. Khi gp khách l, các em không bit chào hi. Trong gia ình, các em thng nói trng không vi ông bà, cha m, anh ch. Thm chí có dân tc lm dng hai t “mng”, “câu” là “mày”, “tao” cho tt c các i tng nh là v nói vi chng, cha nói vi con, em nói vi anh. Tt c nhng c im gián tip nh trên là thói quen ch không phi là bn cht tính cách. Do vy, các thy cô giáo không nên khó chu khi mi tip xúc vi các em, mà phi kiên trì sa dn cho các em, mt thi gian sau, các em s quen vi phong cách giao tip mi. h. Mt s c im v nhu cu Nhu cu là s òi hi ca con ngi v vt cht hoc tinh thn, cn c tho mãn sng và phát trin mt cách bình thng. ây, chúng ta xét ti nhu cu tinh thn (c hc tp, vui chi, giao tip, c tôn trng, c tr thành nhân cách ). Có nhiu nhu cu và nhu cu mi ngi mi khác. Tuy nhiên, không phi lúc nào ngi ta cng òi hi tho mãn tt c các nhu cu ca mình, mà trái li, mt thi im, mt hoàn cnh nht nh, mt s nhu cu này ni lên hàng u, cp thit hn còn nhng nhu cu khác li “ln chìm” i. Ta h nh mi lúc nh th, con ngi có mt h thng nhu cu (chùm nhu cu) nht nh, sp xp theo mt trt t nht nh và trt t này cng thng xuyên bin ng theo mi quan h ca ch th vi hoàn cnh. Nhu cu hc tp: i vi hc sinh TH nói chung và hc sinh DTTS la tui này nói riêng, n trng i hc là s thay i cn bn ca hot ng ch o. Do ó, nhu cu hc tp ây cn c t lên hàng u. Lúc này, nhn thc ca các em bt u có s chuyn bin tích cc, ý thc v mình là 78 | MODULE TH 2
25. HS, ý thc tp th, k lut hc tp phi tr thành np sng mi, thói quen mi và dn c khc sâu trong mi Hc sinh. Ti trng, các em tip xúc vi môi trng có nhiu iu mi l. S thích thú vi nhng iu mi l (hàng quán, thit b k thut mi, internet ) khin trt t nhu cu ca các em nht thi cha phù hp vi yêu cu phát trin nhân cách. Trong các nhu cu hc tp nói chung, nhu cu hc tp ting Vit ca các em cha c nh hình mt cách vng chc. GV cn giúp hc sinh có nhu cu hc tp ting Vit ngày càng cao hn, vì ây là phng tin giao tip và hc tp quan trng cho hc sinh DTTS. Các em cn phi ý thc c ting Vit là mt công c, mt phng tin quan trng hc tt các môn khoa hc khác và phi tr thành mt nhu cu, ch không ch dng vic coi ting Vit nh mt môn hc. Tuy nhiên, i vi hc sinh DTTS, ting m là ngôn ng s dng nhà và cng ng, và là mt yu t không th tách ri, do vy không th hn ch, cng ép, xoá b thói quen s dng ting m ca các em trong giao tip, trong hc tp. iu quan trng là hình thành cho các em mt cách nhìn mi v giá tr ca ngôn ng công c và ngôn ng m trong hc tp và i sng xã hi. Mt s nhu cu khác: Nhng tác ng bên ngoài có vai trò quan trng vì nó áp ng nhu cu ca hc sinh DTTS cp tiu hc. Nhu cu c khen, có c uy tín trc bn bè hoc nhu cu c chi, hot ng ngoi khoá u có tác dng tích cc i vi hot ng hc tp ca Hc sinh. Do vy, vic m rng phm vi nhu cu qua các hot ng nh: t chc hot ng tp th, lao ng, vui chi, vn hoá th thao là tin ny sinh nhu cu mi — nhu cu nhn thc. T chc hc tp theo các hình thc khác nhau nh t hc, hc ngoài gi chính khoá, hc qua tình hung, hc qua hot ng ngoi khoá, u có tác dng b sung tri thc, m ra nhng nhu cu mi cho hc sinh DTTS. i tng c bn ca hot ng hc tp là tri thc, k nng, k xo mà hc sinh cn chim lnh. “i tng y, vt cht hay tinh thn, ng thi cng là cái “vt th hoá” nhu cu thúc y hot ng. Bng cách chim lnh i tng mt cách vt cht hay tinh thn, ch th tho mãn nhu cu ca mình, tc là thc hin c xu hng c bn ca hot ng C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 79
26. c tin hành”. ây là lun im quan trng trong vic nh hng t chc hc tp cho hc sinh dân tc thiu s hin nay. Trong môi trng mi — môi trng hc tp trng TH, hot ng ca bn thân hc sinh là ng lc thúc y các em tr thành thành viên ca xã hi, phát trin nhân cách. Các dng hot ng khác nh: hc tp, vui chi, hot ng xã hi u thông qua mi quan h vi ngi khác (thy trò, bn bè, gia ình, xã hi ). S phát trin nhu cu ca hc sinh DTTS cng din ra theo quy lut chung: t nhng quá trình và chc nng trc tip thành gián tip, t không ch nh thành ch nh, t cha có ý thc tr thành có ý thc. Quá trình hình thành nhu cu, ng c hc tp không tách ri phng pháp, bin pháp t chc hc tp. Do ó, GV cn xác nh hc sinh là ch th ca hot ng hc tp. Trong các hình thc t chc hc tp, cn coi trng thc hành, t chc hc tp c lp, dy hc trc quan, s dng ti a li th môi trng giáo dc hin nay. Mi quan h gia nhu cu và hng thú, nhu cu và ng c — Nhu cu và hng thú là khái nim thuc xu hng. Xu hng nói lên phng hng, chiu phát trin ca con ngi “i” theo hng nào, t âu Nhu cu và hng thú là không ng nht vì trong nhng s kin mà chúng ta gp phi, nhu cu và hng thú không trùng nhau. Nhu cu không ng nht vi hng thú nhng nó là c s hình thành hng thú. Hn na, bn thân hng thú cng có th tr thành nhu cu ca cá nhân. — Khi h thng nhu cu bt u phát huy tác dng thì con ngi chuyn sang mt trng thái tích cc, nng ng nói chung c v mt sinh lí — thn kinh và tâm lí, to iu kin thun li cho nhn thc, rung cm và hot ng thc tin din ra. Trng thái ó gi là tâm th dng tính. Tip theo, hot ng nh hng bt u c phác ho nhng nét ln, ch yu di hình thc mô hình thn kinh, tc là nhu cu ã xác nh c hng tho mãn. Lúc này, trên cái nn là tâm th ã hình thành ý hng. Tâm th và ý hng nói chung u din ra trên cp cha ý thc hoc ý thc m h. Nh thc hin hot ng nh hng này, ch th nhn ra i tng có th tho mãn nhu cu. Nói úng hn là ã xác nh c ng c, nh ó, hot ng chng nhng có phng hng, mà còn nhm n i 80 | MODULE TH 2
27. tng rõ rt Hin tng m c hoc “hng ht” liên quan n mi liên h gia nhu cu và ng c. — GV cn vn dng nhng c im v nhu cu trong dy hc: + Chú ý n vic xây dng và cng c nhu cu hiu bit, nhu cu hc tp, nhu cu o c và nhu cu phát trin nhân cách ca HS, quan tâm n phng pháp dy hc tip tc duy trì nhu cu hc tp ca các em. + T chc các hot ng ngoi khoá phát trin nhu cu hc ting Vit ca hc sinh, cung cp cho các em phng tin giao tip cc kì quan trng m rng phm vi nhu cu, hin thc hoá nhng nhu cu c trng la tui và nhng nét riêng trong nhu cu ca hc sinh DTTS hin nay. ng thi giúp các em có cách nhìn úng n v giá tr ca ngôn ng công c và ngôn ng m trong hc tp và i sng xã hi. + M rng phm vi nhu cu qua các hot ng nh: t chc hot ng tp th, lao ng, vui chi, giao lu hot ng xã hi, vn hoá th thao , t chc hc tp theo các hình thc khác nhau nh t hc, hc ngoài gi chính khoá, hc qua tình hung, hc qua hot ng ngoi khoá + Trong các hình thc t chc hc tp, cn coi trng thc hành, t chc hc tp c lp, dy hc trc quan, s dng ti a li th môi trng giáo dc hin nay. + “Gn” hot ng có tính giáo dc vi nhu cu ã có các em, ri trên c s ó s dn dn “lái” sang ng c mong mun và nhm vào i tng có tính giáo dc. Ví d: i t nhng hot ng thc hành, thc tin mà các em có nhu cu và hng thú, dn dn hình thành cho các em nhu cu hot ng lí lun. Trong quá trình này cn lu ý mt s vn sau: la chn ni dung, phng pháp, t chc, không khí s phm càng áp ng nhu cu ca hc sinh bao nhiêu càng tt by nhiêu; trong quá trình chuyn bin ng c, xác nh, iu chnh bin pháp và bc i da vào tâm th, ý hng và các biu hin tâm lí khác ca HS; tránh to s hng ht hc sinh. Nhu cu sáng to là mt trong nhng yu t quan trng hình thành t duy sáng to. Song hc sinh DTTS cp tiu hc ch thích gii quyt nhng vn c th. ây là c im tâm lí vn tn ti ngi DTTS. T C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 81
28. duy c th vn gn vi thiên nhiên, t nhiên và thng c lí gii thông qua các giác quan. Nhu cu giao tip ca hc sinh TH DTTS ph thuc vào kh nng ngôn ng công c. Do vy, trang b cho hc sinh ngôn ng ph thông là cung cp cho các em phng tin giao tip cc kì quan trng m rng phm vi nhu cu, hiu qu hoá nhng nhu cu c trng la tui và nhng nét riêng trong nhu cu hc sinh DTTS hin nay. i. Mt s c im v giao tip Giao tip là iu kin tn ti ca cá nhân và xã hi loài ngi. Nhu cu giao tip là mt trong nhng nhu cu xã hi c bn, xut hin sm nht con ngi. Giao tip là quá trình tác ng qua li gia con ngi vi con ngi, th hin s tip xúc tâm lí gia ngi vi ngi, thông qua ó, con ngi trao i thông tin, trao i cm xúc, tác ng và nh hng qua li ln nhau. Nói cách khác, giao tip là hot ng xác lp và vn hành các quan h ngi — ngi hin thc hoá các quan h xã hi gia ngi vi ngi. — i vi hc sinh DTTS cp tiu hc, trc khi n trng, các em ã c tip xúc vi cng ng dân tc, tip thu truyn thng, phong tc tp quán ca dân tc mình. Môi trng giao tip ca hc sinh DTTS hp, i tng giao tip ch yu trong gia ình, làng bn nhng có sc hp dn ln i vi Hc sinh. Thông qua con ng giao tip t nhiên, hc sinh DTTS trao i thông tin, trao i tình cm trong cuc sng bng phng tin ch yu là ting m . Các phng tin giao tip khác hu nh hn ch. Do ó, li nói, cách ngh, hành vi ca hc sinh có nhng nét riêng. — Trong giao tip, các em có th thng thn, thiu mm mng, bc l rõ cm xúc, song thiu k nng nh v. Khi giao tip vi ngi thân, vi bn bè, các em cng u thng thn, bình ng, li nói ít quan tâm n ch ng, hay nói trng không, vi giáo viên thì ít tha gi. Gp ngi l, các em khó tip xúc, ngi trao i, ch yu là tò mò quan sát. K nng nh hng trong giao tip ca hc sinh DTTS cp tiu hc gn nh cha c hình thành. Mc dù c trú xen k vi nhiu dân tc khác, tip xúc 82 | MODULE TH 2
29. vi nhiu ngun nh hng, song iu này không làm bin i ln v phong cách giao tip ca các em, ngay c khi các em ã hc trng THCS, THPT, i hc, cao ng và trung hc chuyên nghip. — Mt b phn áng k hc sinh DTTS cp tiu hc thng rt rè, không mnh dn trong các hot ng, không ch ng trong tip nhn kin thc. iu này nh hng ti vic t chc các hot ng hc tp, c bit là t chc dy hc theo hng i mi phng pháp dy hc ly hc sinh làm trung tâm. Các em thng ngi tip xúc vi ngi l; ít nói, ít bc l nhng ý kin ca mình. c im này cn tr s tip xúc, s giao tip trong quá trình hc tp. Các em thng có tính t ti, hay t ái trc nhng nhn xét hi quá li ca GV, bn bè. Vì vy, vic la chn ngôn ng khi nhn xét, ánh giá là rt cn thit i vi GV, làm sao cho các em tip nhn c nhng ánh giá ca GV mt cách chính xác, t ó mi có th ng viên các em hc tp. Cùng vi vic hình thành kiu quan h mi, phng tin hc tp, giao tip ch yu nhà trng ca hc sinh DTTS cp TH là ting Vit và vi các em ó là ngôn ng th hai. iu này có nh hng sâu sc ti giao tip nói chung và ti quá trình lnh hi tri thc ca các em nói riêng. Theo mt nghiên cu v tâm lí ngôn ng hc, s khác bit gia tip thu ting m vi tip thu mt ngôn ng th hai ng trên bình din tâm lí hc cho thy: trong nhng c gng a ra dn dn chi phi c ting m , tr em phi theo nhng ng c sâu xa. Th ting ó cn thit cho các em nh là phng tin kinh t nht và có hiu qu nht tho mãn c các hot ng trng yu mà nhng ng c này th hin, ó là nhu cu tác ng n th gii xung quanh, nhu cu khng nh mình là mt cá th. Ngc li, nhng ng c ca các em khi tip thu mt ngôn ng th hai là nhng ng c do nhng hot ng thuc phm vi trí tu (tính tò mò, lòng ham thích yu t “ngoi”), hoc là thuc phm vi cm xúc (tìm kim mt hình thc mi l), hoc thm chí n thun do chng trình dy hc nhà trng. Nhng c gng ca ngi tip thu h thng giao tip và biu hin mi này nhiu lúc làm ny sinh s c ch sâu sc do vic lnh hi chng chéo phc tp ca cái “tôi” vi ting m . Cn phi tha nhn t duy ca C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 83
30. mình có th c to ra bng mt phát ngôn theo mt thang giá tr và phm trù mi v trí tu tng ng vi mt cách th hin xa l vi thc t. (dn theo C.P. Bu-tông, S tip thu mt ngôn ng th hai — trong Mt s vn c bn ca tâm lí ngôn ng hc, su tp ca y ban Khoa hc Xã hi Vit Nam — Vin Thông tin Khoa hc Xã hi, 1987). Mt khác, giao tip có các chc nng sau — Chc nng thông tin hai chiu gia hai ngi hay hai nhóm ngi. — Chc nng t chc, iu khin, phi hp hành ng ca mt nhóm ngi trong hot ng cùng nhau. — Chc nng giáo dc và phát trin nhân cách. Con ngi không th sng cô lp, tách ri gia ình, ngi thân và cng ng. Phm vi giao tip ca con ngi ngày càng c m rng. Nh vy, cùng vi hot ng ca mi cá nhân, giao tip giúp con ngi lnh hi c các chun mc o c xã hi, nm c các kinh nghim lch s xã hi và tr thành nhân cách, ngha là nên ngi. Trong trng TH, các em hc sinh DTTS giao tip vi nhau ch yu bng ting m . Chuyn t giao tip ch yu bng ting m sang ting Vit (vi i tng hc sinh dân tc Kinh và các dân tc khác) i vi hc sinh DTTS là bc chuyn bin c bn. Theo mt thc nghim hn ch ca tác gi Trnh Vn Thành thì tiu hc, các em giao tip bng ting m là 77,13%, lên THPT t l ó là 58,2%. Nh vy, có th nhn xét rng hc sinh DTTS cp TH giao tip bng ting Vit s gp nhiu khó khn và còn chu nhng nh hng bt li t thói quen s dng ting m . Nghiên cu c im tâm lí hc sinh DTTS t bình din nhn thc, nhu cu, giao tip, theo quan im ca tâm lí hc dy hc ã cho thy: gia nhn thc — nhu cu — giao tip có quan h mt thit, hình thành nhng nét phm cht tâm lí c trng ca hc sinh DTTS cp tiu hc (bc trc, thng thn trong giao tip, e ngi khi cha quen, hoàn toàn ci m khi ã to c s thân quen, to c nim tin ). Tính tích cc trong giao tip ca hc sinh DTTS cp tiu hc cha cao. Trong vic thit lp quan h mi, các em gp khó khn, thiu ch ng. 84 | MODULE TH 2
31. Do c im nhn thc hn ch, kh nng ngôn ng chi phi, ã hình thành cho hc sinh DTTS thái giao tip th (mc dù bên trong có th khá tích cc). Các em không bit s dng phi hp gia ngôn ng và c ch, biu cm thái cha úng lúc, úng ch. Trong hc tp, các em còn b ng trong cách hc, ngi trao i vi bn bè, vi thy cô, mt phn do thiu tính tích cc giao tip chi phi. Gia nhu cu nhn thc ca hc sinh DTTS vi nhu cu giao tip nhiu khi thiu thng nht. Các em mong mun c ánh giá tt, c khen nhng ngi bc l mình, ngi nói, ngi vit; thích m rng tm nhìn, ham hiu bit nhng ngi suy ngh v các vn tru tng. Thông qua các dng hot ng nh: hot ng t hc, vui chi, th thao, vn hoá, lao ng hc sinh DTTS rt thích thú khi c tip xúc vi các phng tin ca xã hi vn minh. Tuy nhiên, kh nng nh hng trong giao tip thiu trng tâm, biu hin hin tng nhiu em mi vui quên hc, ch thích hot ng b ni, ít chú trng vic ng dng kin thc ã hc vào các tình hung hot ng. Nh vy, kh nng giao tip ca hc sinh DTTS, có quan h hu c vi trình nhn thc, vi kh nng ngôn ng. Nhu cu giao tip tích cc, ch ng m rng phm vi giao tip ph thuc vào nng lc trí tu và ng c. k. c im nhn thc v ngôn ng ting Vit Ngôn ng là mt th ting ca mt dân tc, bao gm h thng các kí hiu, t ng và h thng các quy tc ng pháp. Ngôn ng là phng tin giao tip, là công c ca t duy. Vì th, ngôn ng là i tng nghiên cu ca ngôn ng hc. Bên cnh ó, ngôn ng còn là mt quá trình mi cá nhân s dng giao tip, truyn t và lnh hi nhng kinh nghim xã hi — lch s, hoc k hoch hoá hot ng ca mình. Vì th, ngôn ng còn là mt hot ng tâm lí, là i tng ca tâm lí hc. Ngôn ng có vai trò quan trng i vi toàn b hot ng ca con ngi. Nh có s tham gia ca ngôn ng vào vic t chc, iu chnh các hot ng tâm lí mà tâm lí ca con ngi khác hn v cht so vi tâm lí ca loài vt. ó là mt công c góp phn làm cho tâm lí con ngi mang tính mc ích, tính xã hi và tính khái quát cao. Ngoài chc nng là công c C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 85
32. ca giao tip, ngôn ng còn là công c ca t duy và nh hng quan trng n toàn b nhn thc ca con ngi. Công vic này liên quan n tt c các bình din khác nhau ca ngôn ng: ng âm, t vng, ng pháp. Vì vy, nhng c im v ng âm, t vng, ng pháp ca ngôn ng m có nh hng không nh ti vic hc ting Vit (vi t cách ngôn ng th hai) ca hc sinh DTTS cp tiu hc. c im các ngôn ng Vit Nam — Các ngôn ng Vit Nam có trình phát trin không ng u: mt s ngôn ng ã phát trin t ti trình ca nhng ngôn ng vn hc ngh thut, ó là nhng ngôn ng nh ting Vit, Khmer, Chm Có khong gn 30 ngôn ng ã có ch vit. S ln ngôn ng ca các DTTS (k c mt s ngôn ng ã có ch vit) phát trin chm, thm chí tình trng ngng tr nh các ngôn ng Bru — Vân Kiu, Pacô, Tà Ôi, Gié Triêng ; khong 10 ngôn ng ang ng trc nguy c mt i. ó là nhng ngôn ng có s dân ít (các dân tc có s dân di 1000 ngi: Cng, Si La, Pu Péo, R Mm, Brâu, Du), c trú trên a bàn hp hoc phân tán; phm vi s dng ngôn ng b thu hp theo hng nhiu ngi không còn s dng c ting m , s ngi khác thì ch bit mà không có iu kin giao tip. — V th ca các ngôn ng Vit Nam cng rt khác nhau. Ting Vit, so vi các ngôn ng DTTS, có v th cao hn trong i sng xã hi do ch có phm vi s dng, thc hin các chc nng vi t cách là ngôn ng quc gia. Mt s ngôn ng DTTS khác nh ting Thái Tây Bc, ting Tày ông Bc, ting Êê Tây Nguyên , ngoài chc nng là phng tin giao tip trong ni b dân tc, có th thc hin chc nng ngôn ng ph thông vùng — công c giao tip gia các dân tc trong vùng. Các ngôn ng còn li ch c s dng hn ch trong giao tip gia ình, làng bn, trong ni b cng ng tc ngi. Do vy, trình song ng các dân tc không nh nhau th hin nng lc s dng ting Vit khác nhau. Nhng DTTS có iu kin sng gn gi, ôi khi an xen vi a bàn ngi Vit (Kinh), có nn vn hoá phát trin nh ngi Tày, ngi Thái, ngi Mng, ngi Nùng (phía Bc), 86 | MODULE TH 2
33. ngi Chm, ngi Khmer (phía Nam), có trình ting Vit tng i thành tho. Kh nng này th hin rt rõ tng lp thanh niên hin nay. Các DTTS khác kh nng s dng ting Vit còn thp, c bit là các dân tc có s dân quá ít, vn hoá ngôn ng cha phát trin. Ví d nh ngi Mng (theo t liu iu tra ti Cao Rm, Lng Sn, Hoà Bình ca Phm Tt Thng), thì 100% s ngi trong tui t 45 tr xung u nghe nói thành tho ting Vit; t l này tui t 46 — 60 tui là 93,7% và 75% tui t 61 — 80 tui. Vi ngi Hmông thì tình hình khác hn: Theo tác gi Nguyn Hu Hoành, vic s dng ting Vit trong các môi trng giao tip rt hn ch: 5,5% n 10,4% ni công cng; 0,5% n 1,6% các cuc hp ca bn, xã; 14,4% khi giao tip vi dân tc khác; ngay c khi giao tip vi ngi Kinh t l này ch là 54,6%. — Ting Vit và ting các dân tc, mc dù có khác nhau v quan h ci ngun nhng u là nhng ngôn ng thuc loi hình n lp. Ting Vit và ting dân tc có quá trình tip xúc lâu dài; ting Vit c dy mi cp hc, c s dng trong giao tip không ch nhà trng, ni hi hp, ch búa mà nhiu khi c s dng trong cuc sng gia ình, trong tng bn làng ca ng bào dân tc. Vy nên dy ting Vit cho hc sinh dân tc dù là dy ngôn ng th hai nhng không phi nh mt ngoi ng bi ting Vit i vi tr em dân tc không phi là mt ngôn ng xa l. Các em c hc ting Vit ngay t tiu hc và tip tc c hc cp THCS, sau ó là cp THPT và các cp hc cao hn; môi trng ting Vit là có sn trong nhà trng, ngoài xã hi và phn nào ó c trong gia ình. Trong iu kin ó, ting Vit s d chim lnh hn bt c mt ngoi ng nào. Các c im v ngôn ng m ca hc sinh DTTS xét trên các bình din ngôn ng hc trong s so sánh vi ting Vit, c im trng thái song ng và tình hình s dng ngôn ng nói cng nh chính sách phát trin nhng trng thái song ng có nh hng quan trng ti quá trình các em s dng ting Vit giao tip, hc tp c im nhn thc v ting Vit ca hc sinh DTTS cp tiu hc — Mt trong nhng c im chi phi hot ng hc tp ca hc sinh DTTS cp tiu hc là vn ngôn ng — phng tin hc tp và môi C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 87
34. trng hc tp còn hn ch. ây là hai vn quan trng nu xét phng din dy hc có th t chc tt các hình thc dy hc thích hp cho các em. — Ting Vit vi HS DTTS là ngôn ng th hai, do ó, trình ting Vit ca các em còn thp, làm tr ngi n quá trình tip thu tri thc cng nh hot ng t hc, k nng hc tp trung và k nng hot ng ca Hc sinh. Do vn t hn ch nên nhiu em ngi tip xúc, thiu mnh dn trong trao i thông tin. Trên lp, các em ngi phát biu, tho lun, bo v ý kin vì s sai, xu h. — Vn ting Vit ca hc sinh DTTS vào hc TH còn rt nghèo nàn. Các em li phi tip xúc ngay vi chng trình các môn hc khá mi m, ngôn ng th hin cng xa l vi các em. Do ó kh nng tip thu bài ging (qua nghe li ging ca GV, qua c — tài liu hc tp) và kh nng thc hin yêu cu ca các bài tp (nói, vit) cha áp ng c òi hi ca chun kin thc, k nng. Kh nng hiu ngôn ng ting Vit ca các em hc sinh DTTS cp tiu hc rt hn ch. Mt bài vn trong SGK có nhiu t các em không hiu hoc hiu l m, nht là các t ng có ý ngha tru tng, khái quát cao, hay ít s dng trong cuc sng hàng ngày Vn kém hiu bit ngôn ng còn kéo dài ti cp THCS và THPT và thm chí nhiu em hc sinh DTTS ít ngi khi ã trúng tuyn vào các trng i hc, cao ng thì kh nng hiu ngôn ng vn còn rt hn ch, nht là hiu thut ng thuc các môn Trit hc, Tâm lí hc; t Hán Vit — Do kh nng hiu ngôn ng hn ch, vn t cha c phong phú, hc sinh DTTS TH gp nhiu khó khn trong vic s dng ting Vit trong giao tip và hc tp, th hin rõ nht trong các bài kim tra vit, c hiu, tr li câu hi. Các em vit sai nhiu li chính t, ng pháp; cha bit s dng du câu; bài vit thiu mch lc, kin thc ln xn. Do nh hng ca ting m nên hc sinh mt s dân tc còn có hin tng sai trong trt t câu (ví d: “Bn i âu?” thì các em hi là “i âu bn?”; “Lp có hn 30 HS” thì các em nói là “Lp có 30 hn HS”; áng l nói “Ra ây ch b nào” thì li nói “Ra ây b ch nào” ). 88 | MODULE TH 2
35. Mt s khó khn hc sinh DTTS cp tiu hc thng gp trong s dng ting Vit — K nng dùng t trong vn bn vit, trong giao tip: mc phong phú ca t vng cha cao; dùng sai t ng ch ngôi trong giao tip vi thy cô giáo, ngi ln khác. — K nng s dng ng pháp ting Vit: li dùng t không chính xác, li to câu, du câu, trt t câu; cu trúc on vn cha hp lí. — K nng c hiu: khó khn v ngôn ng dn n hiu sai ni dung bài hc, không bit tóm tt ni dung; cha bit khai thác ý c bn tr li câu hi v ni dung ca bài — Khó khn khi giao tip bng ting Vit: Nhiu khi các em cha bit s dng các nghi thc li nói phù hp trong giao tip. Nhng hn ch v ting Vit cng nh hng n kh nng giao tip ca hc sinh DTTS vi thy cô, bn bè trong lp cng nh ngoài lp hc. Mt vn có th các em hiu nhng các em không bit phi din t bng ting Vit nh th nào nên các em thng ngi, không mnh dn trao i vi các thy cô giáo. Nhiu khi các em mun th hin tình cm nhng rt khó nói ra bng li. Mt im cn lu ý là vi mt b phn khá ln hc sinh DTTS cp tiu hc, các em c c, vit c, nói c bng ting Vit nhng các em không hiu ngha ca ting Vit — ây chính là hin tng “ rng ngha ”. III. TỰ ĐÁNH GIÁ Tr li câu hi sau: Câu hi 1: Hot ng này có hu ích vi thy/cô không? Vì sao? Câu hi 2: a phng ni thy/cô công tác có nhng nhóm hc sinh DTTS nào? Thy /cô có nhng hiu bit gì v iu kin sng, hiu v lch s phát trin tc ngi, hiu v c im tín ngng, vn hoá, tp tính cng ng DTTS a phng? Câu hi 3: Hãy nh li và lit kê nhng biu hin ni tri ca các nhóm hc sinh DTTS trng ca thy cô: v c im cm giác, tri giác, trí C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 89
36. nh, chú ý, t duy, tình cm, nhu cu, c im v giao tip và ngôn ng ting Vit trong hc tp và sinh hot môi trng lp/trng hc? Có th khái quát thành các nhóm tính cách c không? Câu hi 4: So sánh s khác nhau v kh nng ngôn ng ting Vit các nhóm hc sinh DTTS ca trng thy/cô khi vào lp 1. Câu hi 5: Là giáo viên tiu hc, thy/cô có th làm gì hc sinh DTTS khi vào trng tiu hc nhanh chóng hoà nhp? IV. CHIA SẺ VỚI ĐỒNG NGHIỆP, TỔ CHUYÊN MÔN Hoạt động 2 TÌM HIỂU ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA TRẺ KHIẾM THỊ I. MỤC TIÊU Sau khi nghiên cu hot ng này, ngi hc có kh nng: — Nhn bit c c im tâm lí ca hc sinh khim th. — Xác nh c kh nng và nhu cu ca hc sinh khim th. — Vn dng nhng hiu bit v c im tâm lí, nhu cu, kh nng ca hc sinh khim th vào quá trình dy hc ca bn thân. II. THÔNG TIN CƠ BẢN Hc sinh khim th là nhng hc sinh có khuyt tt th giác, mc dù ã có nhng phng tin tr giúp nhng tr vn gp nhiu khó khn trong các hot ng cn s dng mt. Cn c vào mc suy gim th lc, ngi ta chia tt th giác thành hai loi: mù và nhìn kém. — Mù: + Mù hoàn toàn: Hoàn toàn không nhìn thy gì, k c phân bit sáng. + Mù thc t: Mt còn kh nng phân bit sáng ti nhng không rõ. 90 | MODULE TH 2
37. — Nhìn kém: + Nhìn quá kém: Tr gp rt nhiu khó khn trong hc tp khi s dng mt và cn c giúp thng xuyên trong sinh hot và hc tp. + Nhìn kém: Khi ã có các phng tin tr giúp ti a tr vn gp khó khn trong hot ng. Tuy nhiên, nhng tr này có kh nng t phc v, ít cn s giúp thng xuyên ca mi ngi, còn ch ng trong mi hot ng hng ngày. a. Mt s c im v giao tip và tình cm xã hi — Vic giao tip ca con ngi ph thuc rt nhiu vào th giác (90% lng thông tin thu nhn ca ngi bình thng thông qua th giác). Khim th nh hng rt ln n quá trình phát trin ngôn ng cng nh giao tip ca tr. — Gim hoc gim áng k kh nng t duy tru tng, lng thông tin tip nhn ri rc, n iu và nghèo nàn. — Li nói mang nng tính hình thc, khó din t ý ngha ca câu nói. — Mt hoc gim kh nng bt chc nhng c ng, biu hin ca nét mt cng nh kh nng biu t bng c ch, iu b, nét mt dn ti kt qu tt yu là hc sinh khim th, c bit là hc sinh mù không bit kt hp ngôn ng nói vi ngôn ng c ch, iu b. — Khó nh hng trong giao tip, khó tham gia vào các hot ng giao tip, nht là nhng hot ng òi hi phi có s nh hng, di chuyn trong không gian. — B ng trong giao tip, không xác nh c khong cách, s lng ngi nghe trong không gian giao tip. — Xut hin tâm lí mc cm, t ti, ngi giao tip. Nguyên nhân: C quan tip nhn ánh sáng (mt, dây thn kinh th giác) hoc vùng não th lc b phá hu. — i sng tình cm, ni tâm ca tr khim th, c bit là hc sinh mù rt phc tp, nhng ngi sáng mt thng áp t th gii ca mình i vi th gii riêng ca ngi khim th. — Môi trng giao tip b hn ch, tr khim th ít có c hi tham gia và tri nghim thông qua nhng hot ng vi mi ngi xung quanh. C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 91
38. Nhng khó khn trong giao tip tr mù thng gp: — Mt hoc gim kh nng biu t c ch, iu b, nét mt; — nh hng không gian trong giao tip; — B ng trong giao tip; — Tâm lí mc cm, ngi giao tip. b. Mt s c im v nhn thc Mc dù gp rt nhiu khó khn trong các hot ng và trong i sng xã hi nhng các c im tâm lí ca hc sinh nhìn kém vn gn ging nhng c im tâm lí ca hc sinh sáng mt cùng tui, nên trong gii hn phm vi ca module này ch yu tp trung vào i tng hc sinh mù và nhìn quá kém. Nhn thc cm tính: Hot ng nhn thc cm tính là hình thc khi u trong s phát trin hot ng nhn thc ca con ngi. Cm giác là quá trình tâm lí phn ánh tng thuc tính riêng l ca s vt và hin tng khi trc tip tác ng vào giác quan ca ta. Ví d: t vào tay tr mù mt vt l, tr rt khó tr li úng ó là vt gì. Nhng khi hi: Em cm thy vt ó th nào? (cng, mm, nhn, nóng, lnh, nng, nh ) nu tr tr li c tc là tr có cm giác. Tr mù hoàn toàn còn có nhng cm giác: Cm giác nghe; Cm giác s; Cm giác c khp vn ng; Cm giác rung; Cm giác mùi v; Cm giác thng bng. i vi tr mù, cm giác s và cm giác nghe em li kh nng thay th chc nng nhìn ca mt có hiu qu nht. c. Cm giác xúc giác Cm giác xúc giác là tng hp ca nhiu loi cm giác gm: cm giác áp lc, cm giác nhit, cm giác au, cm giác s Có hai loi cm giác xúc giác: cm giác xúc giác tuyt i và cm giác xúc giác phân bit. — Ngng cm giác tuyt i: là kh nng nhn rõ mt im ca vt tác ng vào b mt ca da. o cm giác tuyt i bng giác k (b lông nh), xác nh c din tích ca mt im tác ng lên tng b phn 92 | MODULE TH 2
39. ca c th ngi (kh nng cm nhn c mt im) tính theo miligam/milimét vuông cho kt qu: u li 2; u ngón tay tr 2,2; môi 5; bng 26; tht lng 48; gan bàn chân 250. — Ngng cm giác phân bit: là kh nng nhn bit hai im gn nhau ang kích thích trên da. Nu tính khong cách gia hai im theo n v milimét thì ngng cm giác phân bit các vùng trên c th nh sau: môi 4,5, c 54,2, ùi và lng 67,4 Khong cách ti thiu gia các chm ni trong ô kí hiu Braille ch bng 2,5mm (ngng xúc giác phân bit u ngón tay tr ca ngi bình thng là 2,2mm và ngi mù c rèn luyn tt là 1,2mm). Nh vy, tay ca ngi mù s c ch Braille không gp khó khn v nguyên tc. ó cng chính là c s khoa hc ca h thng kí hiu Braille. d. Mt s c im thính giác Cùng vi cm giác xúc giác, cm giác thính giác là mt trong nhng cm giác quan trng giúp tr mù giao tip, nh hng trong các hot ng: hc tp, lao ng và sinh hot cuc sng. Tai ngi hn hn tai ng vt ch hiu c ngôn ng, cm th c phm cht ca âm thanh nh cng , trng và nhp iu. Âm thanh phn ánh nhiu thông tin: — Vt nào phát ra âm thanh. — Khong cách và v trí không gian ca vt phát ra âm thanh i vi ngi nghe, các vt xung quanh. — Vt phát ra âm thanh tnh ti hay chuyn ng? Chuyn ng theo hng nào? (an toàn hay nguy him; sôi ng hay yên tnh ). — Nh âm thanh ging nói ca i tng ang giao tip, tr mù có th bit c trng thái tâm lí ca h. Ngng cm giác thính giác ca tr khim th, nhy cm âm thanh ca mi ngi u phát trin theo quy lut nh nhau, tuy nhiên, khi b mù h buc phi thng xuyên lng nghe mi âm thanh, nên nhy cm giác nghe ca h tt. Nói nh vy, không có ngha là mi ngi mù u có nhy âm thanh tt hn ngi sáng mt. Khoa hc và thc tin ã chng minh c rng: mun có C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 93
40. nhy ca thính giác cn phi c rèn luyn thng xuyên. Âm nhc là mt công c rèn luyn thính giác rt tt cho tr mù. e. Các loi cm giác khác Cm giác c khp vn ng : Là cm giác nhn bit tín hiu t các c quan vn ng ca c th. Vi ngi sáng mt, cm giác c khp vn ng ít có ý ngha. Vi ngi khim th, nh có cm giác này trong khi di chuyn, h iu chnh bc i chính xác hn, nhn bit nhiu du hiu không gian, khong cách, phng hng, tc ca vt th. Cm giác rung : Là cm giác phn ánh s dao ng ca môi trng không khí. Loi cm giác này ngi bình thng ít có ý ngha thit thc tr mt s ít ngi làm ngh lái máy bay, lái ô tô, lái xe gn máy nh nó, có th bit c tình trng hot ng ca máy móc. Vi ngi khim th, nh cm giác rung, h oán c vt cn, ln, khong trng sp i ti. Cm giác mùi, v : Cm giác mùi, v phn ánh tính cht hoá hc ca vt cht. Khi vt cht ó tan trong không khí (hin tng thng hoa), tác ng vào c quan th cm là mi (mùi); Khi vt cht ó c c quan th cm là li tip nhn (v); Thông qua mùi, v ngi mù d xác nh c i tng: nhà n hay nhà v sinh; Ngi mù cm nhn ngi quen có th qua mùi m hôi Cm giác thng bng : Là cm giác phn ánh s cm nhn v trí ca c th trong không gian; B máy nhy cm thng bng là b phn tin ình nm tai trong. Thc t cho thy: trong iu kin nh nhau, nu ngi sáng mt nhm mt li thì ngi mù có nhy cm thng bng và nh hng không gian tt hn. g. Mt s c im v tri giác Tri giác là mt quá trình tâm lí phn ánh mt cách trn vn thuc tính ca s vt và hin tng khi chúng tác ng trc tip vào các giác quan ca ta. Không phi ch có mt c quan mà có c h c quan phân tích tham gia vào quá trình tri giác. Tu theo i tng và nhim v tri giác mà xác 94 | MODULE TH 2
41. nh giác quan nào gi vai trò chính. Nu nghe ging vn thì thính giác gi vai trò ch yu, nu xem tranh v thì th giác gi vai trò chính. Vi tr khim th, hình nh th giác thu nhn c b suy gim hoc mt hoàn toàn; sai lch cm giác v không gian. Tri giác âm thanh và tri giác xúc giác phân bit phát trin, b sung cho s thiu ht do th lc b suy gim. Cm giác thng bng và cm giác c giác vn ng phát trin vt tri. Hình nh xut hin trên v não do tri giác s em li tuy b hn ch hn so vi tri giác nhìn nhng cng giúp cho tr mù nhn bit hình nh mt cách trung thc. Gia mt và tay có th phn ánh nhng du hiu ging nhau (hình dng, ln, phng hng, khong cách, thc th, chuyn ng hay ng yên), và nhng du hiu khác nhau. — Nhn bit màu sc ánh sáng, bóng ti thì mt mi phn ánh y trn vn; — Nhn bit v áp lc, trng lng, nhit thì tay phn ánh tt hn. Thc nghim cho thy: hiu qu tri giác s ch c phát huy khi tr b mù hoàn toàn. ó là iu lí gii vì sao ngi sáng mt khi b bt mt s c và vit ch ni không hiu qu nh ngi mù. h. Mt s c im v t duy T duy là mt quá trình tâm lí phn ánh nhng thuc tính bn cht, nhng mi liên h bên trong, có tính quy lut ca s vt, hin tng trong hin thc khách quan mà trc ó ta cha bit. Ngôn ng gi vai trò c bit trong quá trình t duy tr mù, chc nng c bn ca ngôn ng không b ri lon. Do ó, t duy ca tr vn iu kin phát trin. Tuy nhiên, nhng thao tác t duy din ra phc tp và khó khn: — Quá trình phân tích, tng hp da trên kt qu ca quá trình nhn thc cm tính (cm giác, tri giác). tr mù, nhn thc cm tính li b khim khuyt, không y , do ó, nh hng trc tip n kt qu t duy (phân tích, tng hp), mc khái quát thp, b gii hn v màu sc, hình khi. — Quá trình so sánh thng da vào kt qu phân tích, tng hp, tìm ra nhng du hiu ging và khác nhau gia các s vt và hin tng. Tr C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 95
42. mù khó t tìm ra nhng du hiu bn cht khái quát hoá và phân loi theo mt h thng xác nh. ôi khi các em ch da vào mt du hiu n l khái quát thành mt nhóm chung. — Nh có kh nng bù tr chc nng ca các giác quan nên kh nng nhn thc ca tr không b nh hng nhiu, vì th t duy ca tr mù vn có th phát trin bình thng. i. Mt s c im biu tng và tng tng Biu tng là nhng hình nh c lu gi li, nh kt qu tri giác s vt và hin tng trc ó. ó là nhng hình nh xut hin trên não b không phi do các s vt ang trc tip tác ng lên c quan cm giác mà ch là hình nh ca trí nh. Do nhng hn ch ca quá trình tip nhn thông tin ca tr khim th, biu tng ca tr khim th có nhng c im: thng khuyt lch; thiu hoàn toàn hoc nghèo nàn, hình nh b t on; mc khái quát thp; b gii hn v màu sc, hình khi. Tng tng là mt quá trình tâm lí phn ánh nhng cái cha tng có trong kinh nghim ca cá nhân, là quá trình xây dng nhng hình nh mi trên c s nhng biu tng ã có. Tng tng c xây dng trên c s ca biu tng. Khi biu tng b nghèo nàn, khuyt lch, l m, t on, chp vá thì chc chn s nh hng ti kh nng phát trin ca tng tng, tc là hn ch kh nng tái to, sáng to. Tng tng ca tr mù có c im: Kh nng tái to, sáng to hình nh mi b hn ch, nghèo nàn (ôi khi ánh giá không úng s tht hoc cng iu hoá hoc không thc hin c nhim v cn s tng tng). Ví d 1: Tr mù bm sinh, cha c nhìn trc tip ám mây thì khó tng tng ra hình nh: mt lùm cây xanh in trên nn tri xanh bic, có ám mây trng ngn. Ví d 2: Tr mù bm sinh, trong gic m không bao gi có hình nh, màu sc. Tr mù tui trng thành, vn có nhiu c hi phát trin tng tng. 96 | MODULE TH 2
43. k. Mt s c im ngôn ng Trong giao tip, con ngi s dng ngôn ng (ting nói, ch vit) biu t t tng, ý ngh, tình cm, ý mun ca mình. Ngôn ng gi vai trò quan trng i vi tt c mi ngi. Nó không ch là phng tin giao tip mà còn có chc nng khái quát hoá và tru tng hoá, là iu kin không th thiu c nhm phát trin t duy. Ngôn ng là cái v ca t duy. Vi ngi mù, ngôn ng còn có thêm chc nng bù tr nhng khim khuyt trong hot ng nhn thc. Chng hn, nhng gì mà ngi mù không s thy c thì ngi bình thng có th thy c, có th gii thích mô hình bng li. Ngay c nhng s vt tuy ã s thy, nghe c, nhng cha hn ngi mù ã thu hiu. Nu c gii thích thêm (bng ngôn ng) s giúp ngi mù hiu rõ hn, k càng hn. Vai trò ca giáo viên dy tr mù chính là ch này. GV cn tìm hiu s phát trin ngôn ng ca ngi mù có bin pháp ging dy tt. Nhìn chung, ngôn ng ca ngi mù cng nh ngôn ng ca ngi sáng, u tri qua quá trình: Luyn phát âm; Tích lu vn t; Nm vng lut chính t, ng pháp. Bên cnh ngôn ng nói (phát thành ting) còn có ngôn ng c ch, iu b (nét mt, ngôn ng kch câm, ). Khi gim th lc (mù), ngôn ng ít nhiu mang sc thái riêng, biu hin trong quá trình bin i, phát trin, tích lu và c bit là thiu hài hoà gia ni dung và hình thc din t. Mt trong nhng iu kin quan trng phát âm úng là bit bt chc khu hình. Tr mù khó bt chc vì không nhìn thy s vn ng ca c quan phát âm ca ngi hng dn mà ch yu thông qua tri giác nghe luyn phát âm. Bi vy, khi hc phát âm nhng t khó, tr mù thng khó nói gp hai ln so vi tr bình thng. Nhiu kt qu nghiên cu cho thy tr mù thng khó phát âm các âm s, gi, tr, d, Ngôn ng phát trin kém còn th hin ch vit. Nhng âm khó phát âm cng dn ti vit sai. ó cng là c im trong ngôn ng vit ca tr mù. Quá trình tích lu vn t ph thuc kh nng tri giác nhìn. Vn t ng ca tr mù thng không phong phú bng tr sáng vì vn t ph thuc vào mc giao tip vi mi ngi xung quanh, vào nng lc hiu rõ ni dung li nói, vào kt qu c sách, xem phim, du lch, So vi tr sáng, C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 97
44. tr mù rt ít có các c hi nói trên. iu ó càng hn ch vn t ca các em. Nh ta ã bit, h thng tín hiu th hai hình thành và phát trin thông qua h thng tín hiu th nht. Vi tr mù, mi liên h gia hai h thng tín hiu này thng b gián on. Bi vy, li nói ca tr mù thng mang tính hình thc, bt chc máy móc câu nói ca ngi khác. Lng thông tin ca li nói kém, thiu logic. Quá trình nm bt ý ngha ca li nói thng xut phát t cm th c im i tng, nhn dng ri mi gi tên. Có hiu rõ ni dung mi khái quát c tài liu cm nhn. Ch trên c s y mi to nên kh nng khái quát hoá ý ngha li nói, không cn ph thuc tính cht c th na. tr mù, quá trình này thng ngc li; các em hc lm cách nói trc, hiu ni dung t ng sau. Lúc u nghe thoáng qua các em nói có v logic, hp lí vi hoàn cnh nhng thc t là li nói rng, thiu mi quan h c th. Nh tri giác, thính giác, qua quá trình hc tp, giao tip, bt chc ngi xung quanh, con ngi có kh nng nm c quy lut chính t, ng pháp. tr mù, kh nng này phát trin tt nu các em c chm sóc, giáo dc. Hn ch ln nht ca tr mù là rt khó hiu c ngôn ng c ch iu b. Trong giao tip, hàng lot c ch, iu b nh: gt, lc u, cau mày, hu nh không thy tr mù. Vì vy, khi nói chuyn, tr mù thng biu hin rt yu tình cm, xúc cm. Có không ít ngi mù, khi trò chuyn, h nói quá to hoc ngc li, do h không xác nh c khong cách n ngi i thoi. Khi nói, h cng khó xác nh mt nên quay v hng nào cho úng phép xã giao. l. Mt s c im v kh nng và nhu cu — Kh nng ca tr khim th: khim khuyt v th giác song tr khim th vn có nhng kh nng mà chúng ta cn tính n và tìm hiu h tr tr trong sut quá trình dy và hc nh: th lc còn li; kh nng nghe; kh nng s; kh nng nh hng di chuyn; kh nng t phc v; ngôn ng và kh nng phát trin trí tu. — Nhu cu ch yu ca tr khim th hc hoà nhp cng bao gm tt c nhng nhu cu nh bao tr em bình thng khác, song vi nhng khó khn do tt khim th mang li, tr khim th cn: 98 | MODULE TH 2
45. + c hng dn và h tr kp thi, hiu qu v nh hng i li. + Cn chuyn hoá mt cách khoa hc, hiu qu các ni dung kênh hình khi minh ho ni dung cn hc tp. + Cn có các phng pháp dy hc phù hp, tránh vic tr ngi nghe th ng. + iu kin ánh sáng và vic b trí không gian phù hp. + Cn thêm thi gian cho tr khim th khi yêu cu tr c ch ni hay tri giác, xúc giác. III. TỰ ĐÁNH GIÁ Hãy xem xét các biu hin ca hc sinh trong các trng hp sau và tr li câu hi: Lp 1 ca cô Hoa có em Ly. Sau mt trn m dài tr li, lp hc có nhiu s thay i rt l. Sc kho ca em b sút kém rõ rt, i li hay b vp ngã. Trong lp, em hay ngi mt ch. Nu phi i t ch này sang ch khác, em thng chm vào vt hoc va vào ngi bn. Khi ra khi lp, em luôn tìm kim ch vn i. Khi giao tip vi cô giáo và các bn, em thng không nhìn vào mt ngi i din. Bùi Kiu Chinh là mt hc sinh hc lp 5. Chinh nói rng em rt khó khn khi nhìn ch vit trên bng. Vào lúc chp ti, em không th nhìn rõ mi vt. Mc dù ã ngi gn ca s song em vn thc s khó khn, c bit trong vic mô t các tranh nh có nhiu chi tit. Quan sát mt ca tr thì thy phn lòng trng b khô, m và nhn, có các chm bt màu xám; phn lòng en mt bóng và m i kèm theo các nt lõm nh trên b mt. Trông con mt mt i v nhanh nhn, tinh khôn. Câu hi 1. Bn có nhn xét gì v hành vi ca em Ly? Nhng biu hin v mt ca em Chinh? Nu là giáo viên dy lp ó, bn s gii quyt nh th nào? Ti sao? Câu hi 2 . Trong quá trình dy hc ca bn thân, bn ã dy mt lp hc có tr b khim th cha? Bn ã làm gì vi hc sinh ó? Bn ã c tp hun v dy ch Braille cha? C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 99
46. Câu hi 3 . Tìm hiu hot ng này có hu ích vi bn không? Vì sao? Câu hi 4 . Qua hot ng c tài liu và kinh nghim thc t ca bn thân, bn có có k hoch gì vi nhng tr khim th lp mình ph trách (mù, nhìn kém)? IV. CHIA SẺ VỚI ĐỒNG NGHIỆP, TỔ CHUYÊN MÔN Hoạt động 3 TÌM HIỂU ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA TRẺ KHIẾM THÍNH I. MỤC TIÊU Ngi hc có kh nng: — Hiu rõ nhng c im tâm lí c bn ca hc sinh khim thính. — Xác nh c kh nng và nhu cu ca tr khim thính có phng pháp dy phù hp. II. THÔNG TIN CƠ BẢN Trong cng ng tn ti mt b phn tr b suy gim kh nng nghe vi các mc khác nhau (gi là tr khim thính). Mt s tr còn có th nghe c ting nói to, mt s khác ch nghe c ting sm, ting còi xe; mt s khác không còn kh nng tip nhn bt c loi âm thanh nào nu không có thit b h tr c bit. Tr b khim thính gp nhiu khó khn trong sinh hot, hc tp. Ngi ta chia ra các mc khim thính nh sau: — ic nh ( ic trung bình 20 — 40dB, n v o thính lc, gi là xi ben): Nghe c ting nói bình thng, không nghe c ting nói hi nh sát tai. — ic va ( ic trung bình 41 — 70dB): Ch nghe c ting nói to, không nghe c ting nói chuyn bình thng. — ic nng ( ic trung bình 71 — 90dB): Ch nghe c ting thét, ting nói to sát tai. 100 | MODULE TH 2
47. — ic sâu ( ic trung bình 90dB tr lên): Không nghe c âm thanh ngôn ng, k c ting nói rt to sát tai, có th nghe c nhng ting ng rt ln nh ting sm, chp, còi xe la. a. c im v ngôn ng và giao tip — Tr khim thính thng b ri lon v ng âm: thng thay th hay b nhiu âm ca t khin cho ngôn ng tr nên khó hiu. — Nói ngng, phát âm sai, ting nói b méo, ngi khác khó hiu. — Không có kh nng lnh hi c t hoc dùng t sai, không sát ngha c bn. — Vn t vng nghèo nàn, hn ch. — Gp khó khn v nói và vit úng ng pháp, thng vit sai, thiu âm. Ví d: ng thành g. — Thng din t ngôn ng theo t duy ca mình. Ví d: “n cm tôi” (tôi n cm); “c em bài” (em c bài). — Khó th hin nhu cu bn thân bng ngôn ng nói. — Khó hoc không hiu nhng iu ngi xung quanh nói dn ti vic hay cc cn, cáu gt. — Ngi giao tip và khó tip xúc vi ngi khác. — Hn ch trong quan h xã hi, giao lu, kt bn. — Mc cm, t ti, tránh ám ông. — Có th mnh v th giác (th giác phát trin, tinh, nhy hn) vì vy có kh nng s dng kí hiu ngôn ng, c hình ming. b. c im v cm giác, tri giác Cm giác và tri giác là nn tng nhn thc ca mi con ngi. Chúng là c s con ngi nhn thc c th gii xung quanh. Trong các loi cm giác thì cm giác nghe và nhìn có ý ngha c bit quan trng. Chúng ta sng trong mt th gii âm thanh muôn hình muôn v. Nhng ngun thông tin t phát thanh, truyn hình, phim nh, sân khu, ca nhc mun tip nhn c phi da trên cm giác nghe. Mt C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 101
48. sc nghe làm tr mt i mt kênh thông tin quan trng. tip nhn c ngôn ng, cm giác, tri giác nghe có vai trò rt ln vì thính giác là tin ca ngôn ng. Không có thính giác, tr không th t hình thành và phát trin ngôn ng. Trên c s nghe ny sinh s phát trin các hình thái ch ng và b ng ca li nói. Nghe c ting nói ca ngi xung quanh, nht là ting nói ca ngi thân trong gia ình, a tr bt u bt chc và bp b nhng âm, t u tiên. Nh ting nói, tr tip nhn c nhng thông tin c bn, lnh hi nhng kin thc và kinh nghim mà ngi ln truyn cho nó. Tr khim thính không th t mình lnh hi c ngôn ng. Trong thc t, tr khim thính s b câm nu không c phát hin sm và không có phng pháp c bit hình thành ngôn ng cho tr. tr khim thính, do thiu cm giác nghe hoc cm giác nghe b hn ch nên th giác và tri giác có vai trò c bit quan trng trong hot ng nhn thc cm tính. Th giác tr thành ch o trong vic nhn thc th gii xung quanh và trong quá trình hc, tip nhn ngôn ng. Cùng vi cm giác vn ng, cm giác tri giác tr thành nn tng hình thành ting nói. Kh nng tri giác bng mt ca tr khim thính tt hn tr nghe bình thng làm chc nng bù tr cho thính giác. Tri giác phân tích tr khim thính thng tri hn tri giác tng hp. Mc dù tt c nhng khó khn tâm lí và s phc tp ca quá trình tri giác nhìn i vi ngôn ng nói, tr khim thính làm chúng ta ngc nhiên bng kh nng dùng th giác tip nhn và phân bit tinh t nhng câu, t ngi khác nói vi tr. Xúc giác và cm giác vn ng cng óng vai trò quan trng trong quá trình nhn thc ca tr. Xúc giác — rung ca tr khim thính khá c bit và c áo. ây là phng tin quan trng tr tip nhn ngôn ng. c. Mt s c im trí nh Nhng s vt và hin tng c tr khim thính tri giác bng xúc giác không thua kém tr bình thng. — Vi nhng t tng thanh, tr khim thính nh kém hn nhiu so vi tr bình thng. 102 | MODULE TH 2
49. — i vi tr bình thng, lúc tròn tui, tr ã ghi nh c t. tr khim thính, ghi nh t ng bt u mun hn vì tr b mt khong thi gian dài ban u rt quan trng tip nhn t ng. Ghi nh có ch nh v v trí i tng ca tr khim thính không thua kém tr bình thng. Tr khim thính ghi nh ba dng t sau: + Nhng t biu th vt và hin tng thu nhn bng mt. + Nhng t biu th cht lng ca vt thu nhn c nh c quan xúc giác. + Nhng t biu th hin tng âm thanh tr gp nhiu khó khn trong tip nhn. Trong s ba dng t trên, nhng t biu th vt và hin tng thu nhn bng mt và nhng t biu th cht lng ca vt thu nhn c nh c quan xúc giác, s ghi nh ca tr bình thng và tr khim thính là gn nh nhau. Thm chí nhng tr khim thính ghi nh nh c quan xúc giác còn tt hn tr bình thng. Tr khim thính thua kém tr bình thng khi thu nhn t biu th hin tng âm thanh. Tr ghi nh t thuc phm vi nhng hin tng âm thanh din ra nh s hot ng phc tp ca các c quan chc nng cha b phá hy nh: s hot ng ng thi và tác ng qua li ca các c quan th giác, xúc giác, vn ng và cm giác rung. Trong quá trình ghi nh t ng, tr khim thính gp khó khn trong vic s dng th thut so sánh. Bù li, tr nh t liu trc tip bng mt tt hn tr nghe c. Tr khim thính ghi nh tt qua ch vit và có s h tr ca ngôn ng c ch, iu b. d. Mt s c im tng tng Tr khim thính b ri lon ngôn ng nên có nhiu sai lch và làm hn ch quá trình hình thành t duy và quá trình hình thành trí tng tng. Tr khim thính không th tng tng mà không có nh hng ca cái trc tip ã có, nhng tình hung c th. Tr khó khn trong vic hiu c nhng t n d, nhng t có ngha bóng. Mc dù hình tng th giác ca tr khim thính t mc cao và sng ng, nhng do phát C IM TM L CA HC SINH DN TC T NGI, HC SINH KHUYT TT HOC C HON CNH KH KHN | 103
50. trin ngôn ng chm, t duy tru tng hn ch, vì th tr khó thoát khi cái ý ngha c th — ngha en ca t, iu ó làm khó khn cho s hình thành hình tng mi. e. Mt s c im t duy T duy trc quan hành ng chim u th trong hot ng nhn thc ca tr khim thính. Ngôn ng tr khim thính kém phát trin, vì th s tham gia ca ngôn ng vào t duy ca tr là rt nh. T duy trc quan hành ng ca tr khim thính có s liên h trc tip ti hot ng, ti tri giác ca tr và th hin trong quá trình thao tác thc hành vi vt tht. c trng ca t duy trc quan — hành ng ph thuc vào tri giác, nht là tri giác nhìn. Kiu t duy này da trên t liu trc quan cm tính — c th. Tr khim thính suy ngh không da trên li nói, mà da trên hình tng, hình nh c th. S din t bng hình tng c tr khim thính tri giác vi ni dung s vt theo ngha en ca nó. Cách din t ó gây khó khn cho tr i sâu vào ý ngha khái nim và nhn thc ý ngha khái quát ca s vt, hin tng. Kh nng phân tích ca tr khim thính rt tt nhng kh nng tng hp li rt kém. Tr d dàng nhn ra c im riêng, c im khác nhau gia nhng i tng quan sát. Ngôn ng kém phát trin tr khim thính ã hn ch rt nhiu n t duy tru tng, chm phát trin nhng thao tác t duy tru tng hoá, khái quát hoá. f. Mt s kh nng, nhu cu Tr khim thính có kh nng tri giác bng mt tt hn tr nghe bình thng. Tr khim thính quan sát nhanh hn, chính xác hn, có th nhn thc c th gii xung quanh không cn thính giác. Tr khim thính quan sát s vt, hin tng thng quan sát c im ni bt, không theo mt trình t nht nh. Ví d: quan sát mt cái áo hoa, tr ch quan sát nhng bông hoa sc s mà không ý n cái áo ó nh th nào. 104 | MODULE TH 2