Gương mặt thế giới hiện đại - Phần 3: Địa lý kinh tế

Nội dung text: Gương mặt thế giới hiện đại - Phần 3: Địa lý kinh tế

1. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 3 PHÊÌN III ÀÕA LYÁ KINH TÏë
2. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 4 ƒ Caác khu vûåc kinh tïë vaâ dên lao àöång Sûå phên böë dên lao àöång trong caác khu vûåc kinh tïë laâ möåt tiïu chuêín àaánh giaá trònh àöå phaát triïín cuãa möåt àêët nûúác. Töíng dên söë bao göìm dên söë trong àöå tuöíi lao àöång vaâ ngoaâi àöå tuöíi lao àöång. Dên söë lao àöång bao göìm nhûäng ngûúâi àang coá viïåc laâm vaâ nhûäng ngûúâi thêët nghiïåp. Noá bao göìm têët caã nhûäng ngûúâi àang laâm viïåc theo söë giúâ quy àõnh trong tuêìn, hoùåc laâ àûúåc traã lûúng, hoùåc giuáp viïåc cho caác thaânh viïn trong gia àònh. Noá bao göìm caã nhûäng ngûúâi àûúåc cung ûáng viïåc laâm nhûng taåm thúâi vùæng mùåt trong thúâi gian coá giêëy chûáng nhêån vïì öëm àau, kyâ nghó, àaâo taåo nghïì Nhû vêåy, dên söë lao àöång hay nhên lûåc tûúng ûáng vúái cung lao àöång. Sûå phaát triïín cuãa chêu Êu thïë kyã 19, cuãa Myä thïë kyã 19 — 20 vaâ cuãa Nhêåt trong thúâi gian gêìn àêy àaä keáo theo möåt sûå tùng trûúãng lúán cuãa dên lao àöång cuâng vúái chêët lûúång cuãa noá. Laâ cöåi nguöìn cuãa sûå hûng thõnh, sûå tùng nhanh cuãa söë dên trong àöå tuöíi lao àöång chûáng toã tùng trûúãng kinh tïë coá thïí ngùn chùån mûác tùng thêët nghiïåp. Àïí phên tñch caác hoaåt àöång kinh tïë, hïå thöëng phên loaåi àún giaãn 3 khu vûåc kinh tïë àûúåc sûã duång thûúâng xuyïn tûâ chiïën tranh thïë giúái II (do C. Clark àïì xuêët phoãng theo A. Fisher). Mùåc duâ àún giaãn, song sûå phên loaåi naây dô nhiïn àaä taåo ra möåt bûúác phaát triïín trong viïåc nghiïn cûáu. Sûå phên böë dên söë lao àöång trong 3 khu vûåc tûúng ûáng, möåt böå khung àûúåc àïì xuêët cho pheáp phên biïåt möåt söë àùåc trûng cöë àõnh trong quaá trònh phaát triïín theo thúâi gian vaâ trong sûå phên phöëi theo khöng gian. Khu vûåc kinh tïë cú baãn bao göìm nhûäng hoaåt àöång coá liïn quan trûåc tiïëp àïën viïåc chuyïín hoaá tûâ thiïn nhiïn nhû: nöng nghiïåp, ngû nghiïåp, caác hoaåt àöång lêm nghiïåp vaâ moã. Khu vûåc thûá 2 bao göìm: têët caã caác hoaåt àöång chuyïín hoaá chêët liïåu àêìu tiïn thaânh saãn phêím trung gian, hoùåc saãn phêím tiïu duâng chuã yïëu laâ lônh vûåc kyä nghïå, nhûng àöi luác cöng nghiïåp xêy dûång vaâ nùng lûúång cuäng thuöåc khu vûåc naây. Khu vûåc thûá 3 bao göìm: hoaåt àöång saãn xuêët caác
3. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 5 phûúng tiïån phi vêåt chêët chuã yïëu laâ caác hoaåt àöång àûúåc goåi laâ dõch vuå nhû haânh chñnh, thûúng maåi, giaáo duåc, giao thöng ƒ Sûå tiïën triïín cuãa caác khu vûåc kinh tïë Sûå phên chia viïåc laâm theo ba khu vûåc kinh tïë thïí hiïån sûå phaát triïín kinh tïë xaä höåi theo caác khöng gian coá têìm quan troång khaác nhau. úã nhûäng nûúác giaâu, khu vûåc kinh tïë thûá nhêët (nöng nghiïåp) chiïëm gêìn 90% dên söë vaâo thïë kyã 18. Dêìn dêìn noá àaä bõ àêíy luâi àïën mûác chó coân dûúái 5% dên söë. Sûå giaãm xuöëng naây àûúåc giaãi thñch bùçng sûå tiïën böå trong saãn xuêët àûúåc coi laâ àaáng kïí vaâ bùçng tònh traång baäo hoaâ thûúâng xuyïn trong tiïu thuå vaâ trong saãn xuêët nöng lêm, chuã yïëu laâ thûåc phêím. Tûâ àoá saãn phêím nöng nghiïåp coá thïí àûúåc cung cêëp ngaây caâng nhiïìu maâ söë lao àöång vêîn giaãm. Sûå tiïën triïín naây laâ liïn tuåc, nhûng sûå giaãm dên söë lao àöång trong ngaânh naây tûâ nay coá thïí seä chêåm hún. Khu vûåc thûá 2, chiïëm rêët ñt lao àöång vaâo thïë kyã 18, dûúái 5%. Dêìn dêìn noá trúã nïn quan troång vaâ chiïëm tûâ 40 - 45% dên söë lao àöång mùåc duâ viïåc saãn xuêët vêîn tiïëp tuåc tùng. Bûúác tiïën triïín naây àaä taåo ra möåt xaä höåi tiïåu thuå. Sûå baäo hoaâ giûäa haâng hoaá vaâ saãn xuêët àaä dêîn àïën haâng hoáa ûá àoång röìi laâm giaãm söë viïåc laâm trong ngaânh cöng nghiïåp. Hiïån nay viïåc laâm khöng vûúåt quaá 30% dên söë lao àöång úã nhûäng nûúác phaát triïín. Khu vûåc thûá 3 cuäng chó chiïëm 1% dên söë lao àöång úã thïë kyã 18, vaâ noá ngaây caâng tùng àïën mûác trúã thaânh nghïì chñnh úã caác nûúác phaát triïín. Nhu cêìu dõch vuå cuãa dên vaâ cuãa caác doanh nghiïåp ngaây caâng múã röång. Mùåc duâ àaä coá lúåi nhuêån trong quaá trònh saãn xuêët, nhûng nhúâ vaâo cöng nghïå thöng tin vaâ sûå tùng trûúãng kinh tïë, moåi dûå àoaán àïìu rêët laåc quan trong viïåc tùng viïåc laâm trong lônh vûåc naây. Trong thïë giúái phaát triïín, ngûúâi ta àaä thêëy möåt sûå thay àöíi hoaân toaân vïì cêëu truác dên söë lao àöång tûâ 2 thïë kyã nay. Nhên loaåi àaä ài tûâ xaä höåi laåc hêåu gùæn liïìn vúái nöng nghiïåp àïën möåt xaä höåi hiïån àaåi gùæn liïìn vúái dõch vuå, traãi qua möåt giai àoaån trung gian laâ xaä höåi cöng nghiïåp.
4. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 6 ƒ Sûå àa daång giûäa caác nûúác trïn thïë giúái Tuyâ theo möîi nûúác, nïìn nöng nghiïåp coá thïí sûå duång tûâ 2% àïën 75% söë dên lao àöång vaâ cêëu truác cuãa dên lao àöång cuäng thay àöíi. Trïn phaåm vi thïë giúái, ngûúâi ta coá thïí phên tñch caác tònh hònh bùçng caách sú àöì hoaá. Thûá nhêët, àöëi vúái caác nûúác àang phaát triïín, phêìn lúán lao àöång laâm viïåc trong lônh vûåc nöng nghiïåp. Tyã lïå naây cao nhêët thûúâng gùåp úã caác nûúác chêu Phi vaâ caác nûúác Nam AÁ (tûâ 60 - 75%). Cöng nghiïåp úã caác nûúác ngheâo àoáng vai troâ thûá yïëu, noá chó giûä möåt võ trñ rêët khiïm töën mùåc duâ möåt söë nûúác trong söë nhûäng nûúác naây àaä coá phong traâo cöng nghiïåp hoaá. Lônh vûåc dõch vuå coân haån chïë trong caác nûúác thuöåc thïë giúái thûá ba, tuy nhiïn têìm quan troång cuãa noá cuäng àaä biïën chuyïín nhiïìu (tûâ 8% - 40%). Caác chuyïn gia kinh tïë cuãa nhûäng nûúác naây cho rùçng lônh vûåc dõch vuå àaä phaát triïín rêët nhanh nhûng noá laâ nguyïn nhên cuãa nhiïìu vêën àïì nhû sûå di dên nöng thön, thêët nghiïåp vaâ sûå baânh trûúáng cuãa böå maáy Nhaâ nûúác. Viïåc giaãm búát lao àöång trong lônh vûåc nöng nghiïåp úã caác nûúác phaát triïín gùæn liïìn vúái mûác thu nhêåp maâ 2 khu vûåc kia mang laåi. Nhûng sûå giaãm dên söë lao àöång trong lônh vûåc naây àaä coá thïí taåo ra nhûäng thaânh tñch saãn xuêët rêët quan troång trong ngaânh nöng nghiïåp. Hiïån nay, möåt nöng dên Myä coá thïí nuöi àûúåc 65 ngûúâi. Dên lao àöång laâm viïåc trong lônh vûåc cöng nghiïåp àaåt mûác cao nhêët trong möåt söë trûúâng húåp röìi laåi giaãm do tû liïåu saãn xuêët àûúåc caãi thiïån. Lônh vûåc cöng nghiïåp khöng thu huát nhiïìu lao àöång nûäa, chó àaåt 24% lao àöång úã Myä trong khi söë àoá àaåt 35% vaâo nùm 1970, vaâ àaåt 25% úã Anh. Nhû vêåt nhûäng nûúác àûúåc goåi laâ nûúác cöng nghiïåp thò cuäng khöng coá tyã lïå lao àöång trong cöng nghiïåp cao nhêët. Ngûúåc laåi, sûå traân lan cuãa lônh vûåc dõch vuå gùæn liïìn vúái sûå phaát triïín xaä höåi úã nhûäng nûúác giaâu maâ hoå tuyïn böë rùçng cú súã haå têìng vaâ caác trang thiïët bõ seä ngaây caâng hoaân thiïån trong lônh vûåc giao thöng, thûúng maåi, cuäng nhû dõch vuå seä ngaây caâng nhiïìu (nhêët laâ vïì du lõch vaâ y tïë).
5. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 7 Möåt àùåc àiïím nûäa cuãa caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín laâ söë lao àöång laâm viïåc trong lônh vûåc nöng nghiïåp coá trònh àöå cao. Àoá laâ nhûäng nûúác Àöng Êu, Nam Êu, vaâ nhûäng nûúác àûúåc goåi laâ trung gian nhû Braxin. ƒ Lônh vûåc hoaåt àöång vaâ phaát triïín kinh tïë Tyã lïå phêìn trùm söë dên trong àöå tuöíi lao àöång àûúåc sûã duång trong lônh vûåc nöng nghiïåp laâ möåt chó baáo khaá chñnh xaác cuãa mûác phaát triïín kinh tïë cuãa möåt nûúác hoùåc cuãa nhiïìu nûúác. Tyã lïå naây cho thêëy möåt tûúng quan roä neát vúái töíng saãn phêím quöëc nöåi trïn àêìu ngûúâi. Traái laåi, têìm quan troång tûúng àöëi cuãa lônh vûåc cöng nghiïåp khöng phaãi laâ möåt chó baáo chñnh xaác vïì mûác phaát triïín. Thûåc tïë, sûå phaát triïín cöng nghiïåp vïì lûúång ài cuâng vúái sûå phaát triïín vïì cêëu truác liïn quan àïën mùåt lûúång. Caác ngaânh cöng nghiïåp giaãn àún nhûúâng chöî cho caác ngaânh cöng nghiïåp yïu cêìu nhiïìu vöën hún, nhiïìu trñ tuïå hún, nhên cöng coá tay nghïì cao hún. Nhûäng thay àöíi úã mûác àöå quöëc tïë coá nguyïn nhên tûâ sûå phên cêëp trong xaä höåi vaâ trong lao àöång. Phêìn lúán caác hoaåt àöång cuãa ngaânh dõch vuå àûúåc têåp trung úã caác nûúác phaát triïín. Tònh hònh naây tûúng ûáng vúái möåt mûác söëng cao vaâ nhûäng phûác taåp cuãa caác hoaåt àöång kinh tïë. Sûå phaát triïín cuãa caác hoaåt àöång kinh tïë diïîn ra theo caác caách thûác khaác nhau, nhûng luön trong cuâng möåt muåc àñch. Búãi vêåy, ngaây nay nhûäng sûå chïnh lïåch roä neát giûäa caác nûúác khaác nhau coá thïí àûúåc thïí hiïån ra nhû nhûäng khoaãng caách trong sûå phaát triïín lõch sûã. So saánh cêëu truác dên söë ngaây nay cuãa caác nûúác keám phaát triïín vúái caác nûúác Chêu Êu cuöëi thïë kyã 18 ngûúâi ta lêåp tûác nhêån ra sûå giöëng nhau. Caác nûúác úã mûác trung gian vaâ möåt söë nûúác Àöng Êu àang úã trong tñnh hònh coá thïí so saánh vúái cêëu truác dên söë cuãa Phaáp höìi giûäa thïë kyã. Tyã lïå cuãa nhûäng ngûúâi hoaåt àöång trong ngaânh nöng nghiïåp coân lúán hún nhûng sûå phaát triïín cuãa cöng nghiïåp cuäng àaä tiïën böå vaâ noá àoâi hoãi ngaây caâng nhiïìu dõch vuå. Möåt söë nûúác, vúái 2/3 lao àöång trong lônh vûåc cöng nghiïåp, àaä tiïën àïën àûúåc giai àoaån hêåu cöng nghiïåp trong quaá trònh phaát triïín cuãa mònh. Thuyå àiïín, Canada, Myä àang laâ nhûäng vñ duå vaâ trong tûúng lai coân coá nhiïìu nûúác nûäa.
6. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 8 ƒ Trûúâng húåp cuãa nûúác Phaáp Nûúác Phaáp àaä tûâng traãi qua möåt thúâi kyâ phaát triïín nhanh choáng caác lônh vûåc hoaåt àöång trong suöët nûãa sau cuãa thïë kyã 20: ngaânh dõch vuå tùng trûúãng maånh meä, nöng nghiïåp giaãm suát. Trong lônh vûåc nöng nghiïåp, söë lao àöång bùæt àêìu giaãm suát tûâ àêìu cuöåc caách maång cöng nghiïåp vaâ caâng giaãm nhanh hún sau chiïën tranh thïë giúái thûá 2: Khoaãng 20% lao àöång laâm viïåc trong lônh vûåc nöng nghiïåp nùm 1960 thò nay chó coân hún 6%. Trong lônh vûåc cöng nghiïåp, sûå phaát triïín phûác taåp hún. Ngûúâi ta nhêån thêëy trong ngaânh cöng nghiïåp coá nhûäng biïën àöång. Tyã lïå ngûúâi lao àöång trong lônh vûåc naây tùng möåt caách àïìu àùån tûâ thïë kyã 19 vaâ cuäng tùng nhanh tûâ sau chiïën tranh thïë giúái thûá 2, nhûng tùng töåt àónh vaâo cuöëi nhûäng nùm 1960. Tyã lïå naây giaãm xuöëng khaá nhanh höìi nhûäng nùm 1970. Trong lônh vûåc cöng nghiïåp, sûå phaát triïín cuäng khaác nhau: viïåc laâm trong caác ngaânh than, cöng nghiïåp gang theáp, dïåt may giaãm nhanh, giaãm vûâa vûâa trong caác ngaânh cú khñ vaâ àiïån, tùng trûúãng nheå úã caác ngaânh coá liïn quan àïën cöng nghïå muäi nhoån. Àõa lyá cuãa ngaânh cöng nghiïåp bõ xaáo tröån: phêìn Àöng Bùæc luön luön laâ vuâng àûúåc cöng nghiïåp hoaá nhiïìu nhêët àêët nûúác, nhûng sûå chuyïín biïën múái àaä khúãi àêìu cho sûå phaát triïín cuãa caác vuâng phña nam. Ngaânh dõch vuå cuäng tùng trûúãng maånh meä. Àoá laâ sûå biïën àöång chung, do caác hiïån tûúång phûác taåp ài tûâ viïåc taåo lêåp hïå thöëng ngên haâng vaâ hïå thöëng dõch vuå chùm soác sûác khoeã, vaâ cuöåc caách maång thöng tin, túái viïåc àêíy nhanh cöng ùn viïåc laâm trong caác dõch vuå do caác doanh nghiïåp taåo ra. Vúái hún 60% lao àöång trong lônh vûåc naây Phaáp hêìu nhû "tiïën trûúác" so vúái mûác trung bònh cuãa caác nûúác trong cöång àöìng chêu Êu. Sûå phên böë àiaå lyá cuãa lônh vûåc cöng nghiïåp phaãn aánh roä trong caác möëi liïn hïå chùåt cheä giûäa viïåc àö thõ hoáa, sûå xuêët hiïån cuãa caác thaânh phöë lúán vaâ caác dõch vuå. Lônh vûåc dõch vuå àaä phaát triïín rêët töët úã caác vuâng Ile de France (úã Pari noái riïng) vaâ trong nhûäng thõ trêën lúán, caã trong nhûäng tónh úã trong luåc àõa trïn nhûäng daãi
7. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 9 àêët duyïn haãi (vò lyá do võ trñ quan troång vïì du lõch vaâ tiïíu thûúng). ƒ Baãn àöì àõa lyá cuãa caác hoaåt àöång Cöng nghiïåp chiïëm möåt võ trñ quan troång úã Àöng Êu trong khi àoá ngûúâi ta nhêån thêëy vai troâ cuãa noá giöëng nhau giûäa caác nûúác keám phaát triïín vaâ caác nûúác phaát triïín. Nhûng cêìn phaãi traánh nhêìm lêîn giûäa viïåc laâm vúái saãn xuêët. Giûäa chuáng laâ möåt khaái niïåm cú baãn vïì hiïåu suêët, noá lyá giaãi àûúåc têìm quan troång cuaã saãn xuêët nöng nghiïåp trong caác nûúác phaát triïín, mùåc duâ chó coá möåt tyã lïå ñt ngûúâi lao àöång trong lônh vûåc naây. Cuäng nhû thïë, têìm quan troång cuãa söë dên laâm viïåc trong lônh vûåc cöng nghiïåp úã Àöng Êu khöng phaãi laâ möåt àiïìu àaãm baão cho trònh àöå vaâ chêët lûúång cuãa saãn xuêët. ƒ Nöng nghiïåp Vûâa goáp phêìn cung cêëp lûúng thûåc, vûâa mang muåc àñch kinh tïë vaâ sinh thaái, nöng nghiïåp giûä möåt vai troâ àùåc biïåt quan troång trong hoaåt àöång cuãa con ngûúâi. Thïë nhûng noá vêîn phuå thuöåc vaâo nhõp söëng, sûác phaát triïín cuãa tûâng nöng saãn, nhûäng biïën cöë thúâi tiïët vaâ dêìn dêìn phuå thuöåc vaâo böëi caãnh quöëc tïë. Vïì lûúng thûåc, ngaây nay nöng nghiïåp chó laâ yïëu töë phuå trúå vaâ khöng àûúåc quan têm àaánh giaá àuáng mûác. Tuy nhiïn, phêìn lúán dên cû trïn thïë giúái vêîn söëng bùçng nghïì nöng nghiïåp. Theo söë liïåu cuãa Töí chûác nöng lûúng Liïn Húåp Quöëc (FAO) thò nùm 1992 söë ngûúâi trong nöng nghiïåp laâ 43%. Nöng nghiïåp vêîn giûä vai troâ chuã àaåo trong nïìn kinh tïë cuãa caác nûúác nùçm úã phña nam sa maåc Sahara (chêu Phi). Hún nûäa, dên söë úã möåt phêìn lúán cuãa Trung Mô vaâ Nam AÁ (tûâ ÊËn Àöå àïën Inàönïxia) cuäng dûåa vaâo nöng nghiïåp laâ chuã yïëu. úã caác nûúác Mali, Ap-gha-nix-tan vaâ Nï-pan, nöng nghiïåp coân chiïëm hún möåt nûäa töíng saãn phêím quöëc nöåi. Tuy vêåy, úã khùæp núi, võ thïë cuãa nöng nghiïåp trong nïìn kinh tïë quöëc dên vaâ cú cêëu viïåc laâm àang bõ thuyïn giaãm (thûúâng laâ dûúái 10%, àöi khi dûúái 5% söë lûúång viïåc laâm àûúåc taåo ra vaâ töíng saãn phêím quöëc nöåi úã Têy Êu vaâ Bùæc Mô).
8. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 10 Chûa bao giúâ coá sûå phên chia theo khöng gian giûäa saãn xuêët lûúng thûåc vaâ hoaåt àöång kinh doanh. Nhu cêìu thêm canh cêy tröìng vaâ taåo viïåc laâm cho ngûúâi lao àöång khiïën cho diïån tñch àêët nöng nghiïåp thay àöíi nhanh choáng. Ta cuäng dïî daâng nhêån thêëy höë sêu ngùn caách giûäa caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín vaâ caác nûúác àang phaát triïín. Duâ coá muön hònh muön daång ài nûäa thò nöng dên úã caác nûúác phaát triïín vêîn laâ nhûäng ngûúâi canh taác trïn möåt diïån tñch röång hoùåc aáp duång hònh thûác thêm canh tùng nùng xuêët. Thïë nhûng vêën àïì chuã chöët laåi laâ viïåc àa daång hoaá thõ trûúâng saãn phêím. Bêët chêëp nhûäng biïën àöång trïn thõ trûúâng thïë giúái, caác nûúác nöng nghiïåp thuöåc thïë giúái thûá 3 vêîn luön daânh ûu tiïn phaát triïín saãn xuêët saãn phêím xuêët khêíu búãi leä àêy laâ möåt nguöìn thu ngoaåi tïå lúán, chùèng haån nhû cheâ, caâ phï, cacao, cêy lêëy dêìu, gia suác vaâ àûúâng. Àïí taåo ra nhûäng nöng saãn trïn, cêìn phaãi múã röång diïån tñch àêët nöng nghiïåp maâ chuã yïëu laâ caác rûâng mûa úã vuâng nhiïåt àúái, àùåc biïåt laâ vuâng àöìng bùçng Amazön úã Braxin. Cêy tröìng xuêët khêíu chiïëm möåt diïån tñch röång lúán vaâ àöi khi àêy laåi laâ nhûäng vêën àïì then chöët àöëi vúái caác têåp àoaân cöng nghiïåp. úã Hoa Kyâ, caác nöng traåi phaát triïín nhû vuä baäo khiïën ngûúâi ta hònh dung noá giöëng nhû sûác àêìu tû sinh lúâi cuãa caác doanh nghiïåp vaâ ngên haâng. Tuy nhiïn ngaânh nöng nghiïåp thïë giúái coá thõnh vûúång hay khöng thò coân phuå thuöåc vaâo tònh hònh saãn xuêët cuãa nöng dên maâ àöëi vúái hoå, coá àûúåc maãnh àêët trong tay vêîn laâ yïëu töë cöët loäi nhêët. Thïë nhûng yá tûúãng taái phên chia ruöång àêët laåi dêìn dêìn trúã thaânh àiïìu khöng tûúãng trûúác aáp lûåc cuãa caác nhaâ kinh doanh nöng nghiïåp. Nhûäng khu àêët cöng cöång röång lúán úã trung vaâ àöng Êu, àaä tûâng baáo hiïåu seä xuêët hiïån möåt hònh thûác súã hûäu têåp thïí, thò giúâ àêy àaä bõ chia nhoã vaâ bõ tû nhên hoaá do hiïåu nùng saãn xuêët thêëp. ƒ Sûå thay àöíi trong saãn xuêët Saãn xuêët phaát triïín phêìn nhiïìu laâ do sûå tiïën triïín trïn thõ trûúâng thïë giúái hún laâ do viïåc phaát hiïån ra caác giöëng cêy tröìng múái hay àöíi giöëng.
9. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 11 Ngûúâi ta khöng khoãi ngaåc nhiïn khi diïån tñch cêy tröìng vaâ àöìn àiïìn, trang traåi laåi tùng lïn chûâng êëy chó trong möåt thúâi gian ngùæn. Àiïìu naây coá nguyïn do tûâ nhûäng biïën cöë lúán trong phaåm vi saãn xuêët hún laâ trong cöng cuöåc caãi töí. úã Phaáp, saãn lûúång cêy tröìng àaä lêëy laåi võ thïë vaâ vûúåt ngaânh chùn nuöi chó trong voâng möåt thêåp kyã. Trûúác àêy coân chûa xuêët hiïån trong danh saách cêy tröìng thò àïën nùm 1989, diïån tñch cêy lêëy dêìu àaä lïn túái 1,8 triïåu heác ta sau khi àaä múã röång diïån tñch cêy hûúáng dûúng vaâ àêåu tûúng. Cuäng thúâi gian naây, diïån tñch troâng mña vaâ àêåu tûúng úã Braxin tùng voåt, tûúng tûå nhû sùæn úã Thaái Lan, cêy coå úã Nam AÁ vaâ chêu Phi. Sûå tiïën triïín thhuêån lúåi trïn chûáng toã caác nûúác àaä nhanh choáng thñch ûáng vúái yïu cêìu tûâ bïn ngoaâi. Cuöåc khuãng hoaãng nguyïn liïåu cho chïë biïën thûác ùn gia suác nùm 1973-1974 àaä khiïën cho chêu Êu phaãi àïì ra chñnh saách canh taác nhûäng cêy cho haåt vaâ quaã giaâu lipñt vaâ prötïin cuâng vúái chñnh saách giaá hêëp dêîn. Àöìng thúâi chêu Êu coân tùng cûúâng nhêåp khêíu sùæn tûâ Thaái Lan. Ngaây nay, kim ngaåch nhêåp khêíu àaä giaãm vaâ coá xu thïë giaãm diïån tñch cêy tröìng. Cho nïn, tûâ nùm 1984, caác höå chùn nuöi àaä nhanh choáng coá nhûäng sûãa àöíi nhû giaãm söë lûúång vêåt nuöi, giaãm diïån tñch àöìng coã vaâ chùn nuöi bï àïí àöëi phoá vúái caác biïån phaáp cùæt giaãm saãn xuêët sûäa. Thay àöíi nhùçm taåo thïë cên bùçng giûäa caác saãn phêím diïîn ra khöng àöìng thúâi vaâ phuå thuöåc vaâo tònh hònh cuãa tûâng vuâng vaâ tûâng àõa phûúng: hoaåt àöång chùn nuöi gia suác gia cêìm úã chêu Êu cuäng nhû úã caác nûúác thuöåc Liïn Xö cuä àang coá chiïìu hûúáng giaãm. Viïåc Trung Quöëc xoaá boã hònh thûác thanh toaán bùçng tiïìn trong buön baán caác saãn phêím haåt coá nguy cú laâm giaãm saãn lûúång haåt. Sûå thay àöíi naây trïn phaåm vi toaân cêìu laâ do coá sûå hoaán võ: saãn xuêët mêåt phuåc vuå cho cöng nghiïåp thûåc phêím keáo theo sûå phaát triïín tröìng ngö. Diïån tñch tröìng àêåu tûúng vaâ cêy hûúáng dûúng tùng lïn gêy aãnh hûúãng túái diïån tñch tröìng laåc. Ngûúâi ta duâng dêìu coå thay thïë múä àöång vêåt. Caác nöng trûúâng cao su tûå nhiïn vûåc dêåy laâ do nhu cêìu cao su tûå nhiïn tùng do tñnh ûu viïåt cuãa noá laâ deão vaâ bïìn hún cao su töíng húåp.
10. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 12 ƒ Khuãng hoaãng thûâa vaâ khuãng hoaãng thiïëu Chñnh saách àöëi nöåi vaâ àöëi ngoaåi chõu aãnh hûúãng lúán cuãa luêåt thûúng maåi quöëc tïë. Möëi àe doaå “khuãng hoaãng luáa mò” nùm 1989 do haån haán úã Mô chó laâ hiïån tûúång nhêët thúâi. Bùçng chûáng laâ luáa mò traân ngêåp trïn thõ trûúâng thïë giúái. Liïn minh chêu Êu thò lo lùæng phaãi thûåc hiïån chñnh saách höî trúå xuêët khêíu caác saãn phêím dû thûâa nïn vêîn roát tiïìn vaâo caác dûå aán hoang hoaá àêët tröìng nguä cöëc. Àõnh mûác saãn xuêët sûäa àaä khiïën cho caác kho dûå trûä sûäa böåt vaâ bú úã chêu Êu giaãm xuöëng nhanh choáng. Nhiïìu höå chùn nuöi buöåc phaãi ngûâng hoaåt àöång. Tuy nhiïn saãn lûúång sûäa trïn thïë giúái vêîn tùng. úã Braxin, caâ phï ïë chêët àöëng trong kho. Giúái laänh àaåo cuãa Búâ biïín Ngaâ (Cöte-d'Ivoire) àaânh phaãi giaãm giaá cacao. Thïë maâ cêy cacao laåi àang phaát triïín maånh trïn àêët Malaixia. Tiïëp àoá laâ dêìu coå gùåp muön vaân khoá khùn khi möåt loaåt caác nöng trûúâng múái vûâa ài vaâo hoaåt àöång. Vaâ kïët quaã laâ phêìn lúán nöng dên phaãi söëng trong nöîi phêëp phoãng lo súå khi thêëy thõ trûúâng àang giao àöång theo thõ trûúâng chûáng khoaán nguyïn liïåu vaâ khi nghe caác baãn baáo caáo “coá troång lûúång” àûúåc cöng böë trïn phaåm vi toaân cêìu. Trong khi àoá caái boáng cuãa cuöåc khuãng hoaãng saãn xuêët thûâa vaâ chñnh saách baão höå vêîn àeâ nùång lïn bêìu khöng khñ cuãa caác voâng àaâm phaán thûúng maåi. Trong böëi caãnh trïn, cêy lêëy haåt bõ thêët thu úã caác nûúác thuöåc Liïn Xö cuä àûúåc ngûúâi ta xem nhû möåt thiïn hûåu. Vaâ nguyïn nhên thêët thoaát laâ do nhûäng yïëu keám trong chñnh saách àaä löîi thúâi maâ Liïn Xö àûa ra, thûá àïën laâ do khêu töí chûác kinh tïë yïëu: cú súã haå têìng giao thöng vaâ kho taâng àaä quaá cuä kô, lao àöång têåp trung trong nöng nghiïåp àaä bõ baäo hoaâ vaâ khñ hêåu luåc àõa khö cùçn. Nhûng vûúåt lïn trïn hïët, chùèng leä nhaâ nûúác laåi chõu bêët lûåc trong viïåc àûa ra möåt chñnh saách höî trúå caác saãn phêím tiïu duâng dïî chïë biïën vaâ baão quaãn hún?. Vaâ trong trûúâng húåp naây thò mûác tùng trûúãng cuãa ngaânh chùn nuöi laâ möåt vñ duå àiïín hònh. Tònh traång àêët àai nöng thön úã chêu Êu bõ ngheâo ài laâ möåt vêën àïì cêìn xem xeát. Vò thïë, viïåc chaåy theo lúåi nhuêån vaâ taåo
11. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 13 viïåc laâm hûúáng túái caác saãn phêím phuåc vuå ngaânh dõch vuå vaâ giaãi trñ, trong khi khu vûåc àûúåc trúå cêëp xaä höåi laåi khöng chõu àïí söë lao àöång ngoaâi ngaânh saãn xuêët kinh doanh nöng saãn phaãi thua thiïåt. Ngay caã àïën àúâi söëng cuãa möåt böå phêån nhûäng ngûúâi laâm cöng coá viïåc laâm thûúâng xuyïn hay bêëp bïnh úã Braxin cuäng àang trong tònh traång mêët öín àõnh do sûác tùng trûúãng vaâ quaá trònh cú khñ hoaá nhûäng khu vûåc tröìng àêåu tûúng. Tònh hònh cuäng diïîn ra tûúng tûå úã chêu Phi do nhûäng tiïën böå àaåt àûúåc trong tû nhên hoaá àêët nöng thön vaâ do caác vuâng khö haån múã röång. Chñnh vò vêåy maâ hêåu quaã têët yïëu laâ ngheâo àoái, thiïëu dinh dûúäng, di cû àïí kiïëm viïåc laâm, dên lao àöång àöí xö vïì caác tuå àiïím úã ngoaåi vi thaânh phöë. Chêu Phi laâ núi chõu àûång naån àoái kinh niïn vaâ theo Töí chûác nöng lûúng cuãa Liïn húåp quöëc (FAO) thò chó riïng chêu luåc naây, saãn lûúång lûúng thûåc bònh quên àêìu ngûúâi tûâ nùm 1979-1992 àaä giaãm tûâ 100 xuöëng coân 73 trong khi àoá mûác bònh quên cuãa thïë giúái tùng tûâ 100 lïn 104. Haâm lûúång chêët dinh dûúäng trong khêíu phêìn ùn cuãa hêìu hïët dên cû trïn luåc àõa àen naây chó úã mûác dûúái 2300calo/ngaây. Tònh hònh trïn seä khöng àûúåc caãi thiïån möåt khi dên söë vêîn khöng ngûâng tùng lïn. Tuy nhiïn caác töí chûác húåp taác quöëc tïë vêîn viïån trúå cho caác chûúng trònh canh taác cêy thûúng maåi vaâ giúái laänh àaåo caác nûúác nùång núå naây khöng phaãi luác naâo cuäng àaáp ûáng àûúåc nhûäng yïu cêìu trong nûúác àùåt ra. Vaâ nhû vêåy laâ sûå thiïëu thöën êåp àïën, thêåm chñ nhûäng naån àoái triïìn miïn cuâng vúái nhûäng hêåu quaã cuãa thiïn tai nhû haån haán, luä luåt. Cú cêëu xaä höåi bêët bònh àùèng vaâ nhûäng cuöåc xung àöåt mang maâu sùæc chñnh trõ, dên töåc, tön giaáo liïn tuåc nöí ra. ƒ Chùn nuöi Tûâ thúâi tiïìn sûã, con ngûúâi àaä biïët nuöi àöång vêåt àïí lêëy thûác ùn, quêìn aáo mùåc vaâ àïí chuáng giuáp con ngûúâi trong lao àöång vaâ ài laåi. Àêy chuã yïuá laâ nhûäng àöång vêåt coá vuá ùn coã vaâ gia cêìm. Con ngûúâi àaä biïët thuêìn dûúäng töíng cöång hún 30 loaâi àöång vêåt hoang daä nhùçm thoaã maän nhu cêìu cuãa mònh. Ngaây nay, vêën àïì cöët loäi khöng coân laâ sûác lao àöång cuãa vêåt nuöi maâ laâ khaã nùng chuyïín hoaá thûåc vêåt àûúåc vêåt nuöi tiïu
12. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 14 hoaâ thaânh thõt, trûáng, sûäa, tûác laâ caác chêët giaâu prötïin. Tuy nhiïn vêåt nuöi laåi àaåt hiïåu quaã rêët thêëp trong quaá trònh chuyïín hoaá nùng lûúång mùåt trúâi vaâ “chõu” àûáng sau cêy tröìng. Do àoá, vêåt nuöi laâ àöëi thuã caånh tranh cuãa con ngûúâi àïí giaânh giêåt thûåc vêåt, trong trûúâng húåp saãn xuêët nöng nghiïåp khöng àuã àaáp ûáng nhu cêìu thò chuáng buöåc phaãi tûå nuöi söëng mònh trûúác tiïn laâ nhúâ vaâo thûåc vêåt. Thõt, trûáng, sûäa giaâu prötïin vêîn coân laâ möåt caái gò àoá xa xó àöëi vúái 75% dên söë trïn thïë giúái. Do àoá, viïåc tiïu thuå thûúâng xuyïn caác saãn phêím trïn (àöi khi thaái quaá) chó daânh riïng cho ngûúâi dên coá thu nhêåp cao úã caác nûúác Niu Dilên hay Ac-hen-ti-na. Trong khi chó 2 hònh thûác sau xem nhû coá thïí àaáp ûáng àûúåc nhu cêìu dinh dûúäng trïn: hònh thûác chùn nuöi thêm canh cung cêëp trûáng, gia cêìm, thõt boâ vaâ bï úã bùæc baán cêìu vaâ hònh thûác quaãng canh cung cêëp boâ vaâ cûâu úã nam baán cêìu. Tuy nhiïn saãn phêím cuãa nghaânh vêîn chiïëm möåt võ trñ khiïm töën trong trao àöíi quöëc tïë, khoaãng 10 triïåu têën. Àïí àûúåc lûu thöng, caác saãn phêím naây phaãi àûúåc xûã lyá àöng laånh, sêëy khö hoùåc àûúåc àoáng höåp. Caác cöng àoaån naây khiïën cho giaá caã saãn phêîm tùng voåt vaâ kïët quaã laâ kôm haäm trao àöíi mua baán. Trûúác möåt hiïån thûåc laâ vêåt nuöi khöng àuã àïí cung cêëp àuã prötïin cho toaân cêìu, ngûúâi ta àaä hûúáng àïën viïåc nghiïn cûáu caác giaãi phaáp khaác. Hiïån thúâi, ngûúâi ta àang nöî lûåc phaát triïín ngaânh thuyã saãn vaâ cöng taác nuöi cêëy vi khuêîn vaâ nêëm men trong möi trûúâng hyàraát caác bon. Vúái nhûäng loaåi prötïin vêåt nuöi múái naây, ngûúâi ta seä taåo ra võ thúm ngon vaâ chêët lûúång múái cho thõt caá. Vaâ àêy seä laâ àiïím baáo hiïåu bûúác tiïën múái cuãa nghaânh chùn nuöi vaâ giuáp con ngûúâi thanh toaán naån thiïëu dinh dûúäng. Mêåt àöå dên cû, àiïìu kiïån tûå nhiïn, thaái àöå cuãa con ngûúâi àöëi vöëi vêåt nuöi, têët caã nhûäng yïëu töë naây àaä goáp phêìn vaâo sûå phaát triïín khöng àöìng àïìu cuãa nghaânh. ƒ Chùn nuöi chuã yïëu dûåa vaâo àöìng coã Chùn nuöi truyïìn thöëng lïå thuöåc chuã yïëu vaâo àöìng coã nghôa laâ phuå thuöåc vaâo lûúång mûa vaâ nhiïåt àöå, búãi leä àêy laâ 2
13. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 15 yïëu töë quyïët àõnh sûå tùng trûúãng cuãa coã. Khñ hêåu thuêån lúåi nhêët vúái coã laâ khñ hêåu àaåi dûúng ön hoaâ, vúái àùåc trûng laâ lûúång mûa phên phöëi vaâ àïìu àùån thûúâng xuyïn. Noá cho pheáp coã moåc laâm nhiïìu àúåt vaâ bònh quên möåt heác ta àöìng coã coá thïí nuöi möåt con boâ sûäa. Traái laåi, khñ hêåu thaái cûåc noáng vaâ laånh dêîn àïën sûå suy taân cuãa thûåc vêåt. úã àêy, coã chó moåc àûúåc coá möåt bïn vaâ nhanh chöëng bõ tuyïët bao phuã taåo nïn nhûäng thaãm tuyïët trùæng. Chó nhûäng loaåi àöång vêåt àùåc biïåt coá tñnh chöëng chõu cao nhû tuêìn löåc úã vuâng Lapöni, (chêu Êu bao göìm caác quöëc gia: aáo, Thuåy Àiïín, Phêìn Lan, Nga) vaâ loaåi boâ u úã ven sa maåc chêu Phi múái coá khaã nùng thñch nghi. Vúái hònh thûác chùn nuöi quaãng canh vaâ du cû, àïí nuöi möåt con vêåt phaãi cêìn bònh quên laâ tûâ 20 àïën 25 hecta. úã vuâng xñch àaåo chêu Phi, caái noáng vaâ àöå êím rêët thuêån lúåi cho sûå phaát triïín cuãa thûåc vêåt. Thïë nhûng chùn nuöi úã àêy laåi phaãi àöëi phoá vúái nhûäng cùn bïånh huyã diïåt nhû bïånh truâng muäi khoan do loaâi ruöìi xï-xï truyïìn sang gia suác. Bïn caånh nhûäng khoá khùn vïì thiïn nhiïn, con ngûúâi àöi khi cuäng taåo ra haâng raâo cêìm àoaán mang tñnh tön giaáo hay vùn hoaá, haån chïë sûå phaát triïín cuãa ngaânh chùn nuöi. Chùèng haån nhûäng töåc ngûúâi chùn cûâu du muåc ngaây xûa kiïng ùn thõt lúån vaâ gia cêìm vò hoå coi chuáng nhû nhûäng àöång vêåt nhú bêín búãi leä chuáng ùn nhûäng thûá raác rûúãi do dên cû thaãi ra. Kïë thûâa nhûäng “truyïìn thöëng” àoá, àaåo Höìi vaâ àaåo Do thaái cêëm caác giaáo àöì ùn thõt lúån. Coân úã ÊËn Àöå, boâ caái àûúåc coi nhû möåt con vaåt rêët thiïng liïng vaâ ngûúâi ta nghiïm cêëm ùn thõt chuáng, tuy nhiïn söë boâ caái naây vêîn cho lêëy sûäa. Vúái tinh thêìn tön vinh nhûäng loaâi vêåt söëng, àaåo Phêåt baâi xñch viïåc ùn thõt àöång vêåt. Sau cuâng, rêët nhiïìu dên phûúng Têy coi sûäa nhû möåt thûá xêëu xa bêín thóu cho nïn hoå kiïng uöëng thûá bêín thóu naây. ƒ Hònh thûác chùn nuöi vaâ nhûäng àaân vêåt nuöi lúán trïn thïë giúái Ngûúâi ta coá thïí phên chia caác àaân vêåt nuöi vaâ ngaânh chùn nuöi theo hai hònh thûác chùn nuöi: quaãng canh vaâ thêm canh.
14. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 16 Boâ, dï, lúån thuöåc nhûäng àaân vêåt nuöi lúán trïn thïë giúái. Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå lêìn lûúåt coá söë àaân lúån vaâ boâ àöng nhêët thïë giúái. Tuy nhiïn úã àêy chuáng ta khöng àïì cêåp àïën chùn nuöi theo nghôa heåp. Phêìn lúán gia suác khöng àûúåc chùm soác àùåc biïåt vaâ úã àêy khöng coá nhûäng àöìng coã röång lúán daânh cho viïåc chùn thaã. Chuáng söëng àûúåc laâ nhúâ phuå phêím nöng nhiïåp, thûác ùn thûâa cuãa con ngûúâi hoùåc coã úã ven àûúâng. Ngûúâi ta chùn nuöi lúån àïí lêëy thõt vaâ chùn nuöi boâ àïí lêëy sûác keáo. Mùåc duâ sûác keáo cuãa boâ rêët yïëu nhûng chuáng khöng hïì àoâi hoãi möåt khoaãn àêìu tû naâo. Hún nûäa, ngûúâi ta coá thïí chïë chêët thaãi cuãa boâ vaâ lúån àïí laâm phên boán vaâ nhiïn liïåu. Trïn nhûäng chêu luåc khaác, chùn nuöi àûúåc xem nhû möåt ngaânh kinh tïë theo àuáng nghôa cuãa noá. Tuyâ theo sûå tham gia cuãa con ngûúâi vaâ phaåm vi chùn thaã maâ ngûúâi ta thûúâng àïì cêåp túái hai hònh thûác chùn nuöi:quaãng canh vaâ thêm canh, cuâng vúái nhûäng yïëu töë trung gian tham gia vaâo hai hònh thûác trïn. Chùn nuöi àûúåc goåi laâ quaãng canh nïëu nhû àaân gia suác àûúåc thaã rong trïn nhûäng caánh àöìng coã bao la röång lúán. Ngûúâi chuã àaánh dêëu caác con vêåt, àöi khi coân tiïm vùæc-xin phoâng bïånh, tiïu diïåt kyá sinh truâng gêy bïånh trïn cú thïí vêåt nuöi vaâ têåp húåp chuáng laåi vaâo thúâi àiïím thñch húåp. Hònh thûác chùn nuöi naây rêët thñch húåp vúái nhûäng loaâi boâ vaâ dï, àöìng thúâi àûúåc tiïën haânh trïn nhûäng maãnh àêët ngheâo chêët dinh dûúäng vaâ chó cho pheáp aáp duång hònh thûác àöåc canh; chùèng haån nhû vuâng thaão nguyïn Trung aá, chên nuái Rocheuse (bùæc Mô), Àöng Êu, vuâng nûãa khö cùçn úã Braxin, vuâng truöng cêy buåi úã chêu Phi vaâ nhûäng vuâng chùn thaã trïn nuái cao. Kiïíu chùn nuöi naây cuäng àûúåc aáp duång theo löëi luên canh úã nhûäng vuâng traãng coã röång lúán hay trong caác àöìng coã úã Nam Mô, Niu Dilên vaâ àöng bùæc uác. Chùn nuöi quaãng canh àoâi hoãi nhiïìu diïån tñch vaâ thúâi gian búãi noá phaãi tuên thuã voâng sinh saãn tûå nhiïn vaâ sûå tùng trûúãng cuãa gia suác. Nhûng noá coá ûu àiïím laâ ñt töën cöng sûác vaâ àem laåi saãn phêím chêët lûúång cao, giaá thaânh haå.
15. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 17 Khaác hùèn vúái chùn nuöi quaãng canh, chùn nuöi thêm canh nhùçm muåc tiïu nùng xuêët cao nhêët theo àêìu vêåt nuöi nhûng laåi phaãi haån chïë trong möåt diïån tñch nhoã vaâ thúâi gian ñt nhêët. Ngûúâi ta thûúâng thêëy hònh thûác chùn nuöi naây úã caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín búãi hoå coá nhu cêìu cao vïì trûáng, sûäa, gia cêìm, lúån vaâ dï Tuy nhiïn, ngûúâi chùn nuöi phaãi tiïën haânh nhiïìu cöng àoaån: choån vêåt nuöi, kiïím tra sûác sinh saãn vaâ thïm lûúång nguä cöëc, chêët dêìu vaâ rau vaâo khêíu phêìn dinh dûúäng cuãa vêåt nuöi. Àöìng thúâi hoå giaãm tiïu töën nùng lûúång cuãa vêåt nuöi bùçng phûúng phaáp cho vêåt nuöi ñt hoaåt àöång, tùng àöå múä, sûác àeã trûáng vaâ saãn nùng sûäa bùçng caác chêët khoaáng vi lûúång, vitamin, hooác mön tùng trûúãng, thûúâng xuyïn tiïm chêët khaáng sinh cho vêåt nuöi. Do àoá, möåt con gaâ coá thïí cho thõt trong voâng ba tuêìn maâ àaáng lyá ra laâ phaãi ba thaáng vaâ lûúång sûäa cuãa möåt con boâ tùng tûâ 4000 lñt lïn 10. 000 lñt/ nùm. Nhúâ vaâo nùng xuêët cao, hònh thûác chùn nuöi naây àaä goáp phêìn giaãm giaá thaânh saãn phaãm vaâ khiïën cho saãn phêím vêåt nuöi trúã nïn têìm thûúâng vúái ngûúâi tiïu duâng úã caác nûúác giaâu. Tuy nhiïn, noá coân àùåt ra möåt söë vêën àïì ; sùæn, àêåu tûúng, nguä cöëc àûúåc àem ra “phuåc vuå” vêåt nuöi trong khi àoá nhu cêìu cuãa con ngûúâi àöëi vúái caác chêët trïn vêîn chûa àûúåc àaáp ûáng. Cuöëi cuâng, mùåc duâ giaá thaânh tûúng àöëi thêëp nhûng lûúång bú vaâ sûäa döìi daâo naây vêîn khan hiïëm trong caác nûúác thuöåc thïë giúái thûá ba. Àïí taåo ra nhûäng nöng saãn trïn, cêìn phaãi múã röång diïån tñch àêët nöng nghiïåp maâ chuã yïëu laâ caác rûâng mûa úã vuâng nhiïåt àúái, àùåc biïåt laâ vuâng àöìng bùçng Amazön úã Braxin. Cêy tröìng xuêët khêíu chiïëm möåt diïån tñch röång lúán vaâ àöi khi àêy laåi laâ nhûäng vêën àïì then chöët àöñi vúái caác têåp àoaân cöng nghiïåp. úã Hoa Kyâ, caác nöng traåi phaát triïín nhû vuä baäo khiïën ngûúâi ta hònh dung noá giöëng nhû sûác àêìu tû sinh lúâi cuãa caác doanh nghiïåp vaâ ngên haâng. Tuy nhiïn ngaânh nöng nghiïåp thïë giúái coá thõnh vûúång hay khöng thò coân phuå thuöåc vaâo tònh hònh saãn xuêët cuãa nöng dên maâ àöëi vúái hoå, coá àûúåc maãnh àêët trong tay vêîn laâ yïëu töë cöët loäi nhêët. Thïë nhûng yá tûúãng taái phên chia ruöång àêët laåi dêìn dêìn trúã thaânh àiïìu
16. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 18 khöng tûúãng trûúác aáp lûåc cuãa caác nhaâ kinh doanh nöng nghiïåp. Nhûäng khu àêët cöng cöång röång lúán úã Trung vaâ Àöng Êu, àaä tûâng baáo hiïåu seä xuêët hiïån möåt hònh thûác súã hûäu têåp thïí, thò giúâ àêy àaä bõ chia nhoã vaâ bõ tû nhên hoaá do hiïåu nùng saãn xuêët thêëp. ƒ Phaát triïín cöng nghïå sinh hoåc Trûúác àêy viïåc taåo giöëng vêîn àûúåc tiïën haânh theo phûúng phaáp thuã cöng thò giúâ àêy noá àaä trúã thaânh möåt ngaânh cöng nghiïåp thûåc thuå. Àûúåc phaát triïín phuåc vuå cêy cöng nghiïåp röìi tiïën thïm möåt bûúác trong viïåc nhên giöëng cêy ngö lai úã Mô vaâ Phaáp, ngaânh taåo giöëng àaä gêy àûúåc sûå chuá yá àöëi vúái caác cöng ty hoaá chêët lúán ngay tûâ nhûäng nùm 70. Ban àêìu hoaåt àöång úã Têy Bùæc Êu vaâ Hoa Kyâ, sau naây caác àún võ taåo giöëng àaä phaát triïín àaåi baân xuöëng Nam Êu, Têy Êu vaâ nam baán cêìu. Taåo giöëng vaâ nhên giöëng laâ hai ngaânh gùæn liïìn vúái nhau. Nhên giöëng rêët phaát triïín úã Mô, Phaáp vaâ nhûäng vuâng chuyïn canh nhoã, nhû vuâng Anjou (Phaáp), hoùåc úã nhûäng núi canh taác trïn diïån röång. Kïnia vaâ Maröëc laâ hai nûúác àaãm baão nhên caác giöëng àún giaãn, coân nhûäng giöëng phûác taåp phaãi tiïën haânh theo phûúng phaáp thuã cöng laåi àûúåc thûåc hiïån úã caác nûúác coá mêåt àöå dên cû cao nhû Àaâi Loan hay úã caác trung têm lai taåo giöëng. Phaát triïín cöng nghïå sinh hoåc chuã yïëu laâ àïí aáp duång vaâo viïåc taåo giöëng. Phûúng phaáp nghiïn cûáu vaâ lai taåo trong phoâng thñ nghiïåm ngaây caâng àem laåi nhiïìu giöëng múái nhûng laåi chõu boá tay trûúác möåt söë loaâi nhû hoa cêím chûúáng. Loaåi hoa naây vêîn àûúåc taåo giöëng bùçng phûúng phaáp dêm caânh úã caác cú súã chuyïn mön. Àiïìu àaáng noái úã àêy laâ thõ trûúâng giöëng vêîn laâ thõ trûúâng giaânh riïng cho caác nûúác giaâu. Hoå àùåc biïåt chuá troång túái nùng xuêët cao vaâ khaã nùng thñch nghi cuãa giöëng vúái möi trûúâng khñ hêåu hoùåc vúái nhûäng àoâi hoãi khùæt khe cuãa khaách haâng. Vaâ nhû vêåy, khoaãng caách giûäa nhûäng yïu cêìu trïn vaâ caác nhaâ saãn xuêët àaåt nùng xuêët thêëp ngaây möåt xa thïm. Nhiïìu ngûúâi àaä àûa ra saáng kiïën baão toaân caác giöëng vaâ loaâi múái àûúåc phaát
17. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 19 hiïån, nhûng nhûäng saáng kiïën naây xem ra rêët khoá thûåc thi trong nhûäng quöëc gia ngheâo khoá. Trong möåt thïë kyã hiïån àaåi hoaá nöng nghiïåp, tuyïín choån giöëng cho nùng xuêët cao àaä khiïën cho caác giöëng cêy tröìng vaâ vêåt nuöi trûúác àêy úã chêu Êu hêìu nhû tuyïåt chuãng. ƒ Nöng nghiïåp vaâ thiïn nhiïn Múã röång àêët nöng nghiïåp, aáp duång kyä thuêåt cú khñ vaâ hoaá hoåc vaâo saãn xuêët khöng phaãi khöng coá taác àöång àïën hïå sinh thaái. Phaá rûâng àïí chùn nuöi quaãng canh úã Braxin vaâ nam Mïhicö, sûå khai thaác quaá mûác nguöìn àêët vaâ nûúác xung quanh caác thaânh phöë thuöåc thïë giúái thûá ba, xoaá boã hònh thûác khai thaác cöí truyïìn úã vuâng phuå cêån sa maåc Sahara, têët caã caác hoaåt àöång trïn àïìu coá aãnh hûúãng tiïu cûåc àïën thiïn nhiïn. Tûúãng chûâng viïåc phên àiõnh biïn giúái coá thïí haån chïë àûúåc naån di cû, nhûng traái laåi, laân soáng di cû àïën nhûäng núi dïî canh taác vêîn diïîn ra vaâ àang àe doaå möi trûúâng tûå nhiïn. Tònh traång àêët àai bõ xoái moân khöng coân laâ möåt hiïån tûúång múái meã nûäa. Ngay caã cêy caâ phï - thïë maånh söë möåt cuãa Braxin- vaâ quaá trònh canh taác trïn caác àöìng bùçng úã nam Mô cuäng tham gia vaâo quaá trònh taân phaá àêët àai. Ngaânh troâng troåt vaâ chùn nuöi thêm canh úã têy bùæc Êu do sûã duång quaá nhiïìu phên boán, thuöëc trûâ coã, thaãi ra nûúác nhiïîm phên boán gêy ra nhûäng hêåu quaã khöng nhoã cho hïå sinh thaái. úã Phaáp, haâm lûúång nitú trong nûúác quaá cao gêy taác àöång xêëu àïën khu vûåc cêy tröìng lêu nùm, nhûäng thung luäng röång lúán vaâ nhûäng vuâng chùn nuöi cöng nghiïåp têåp trung. Hiïån nay, viïåc giaãi quyïët vêën àïì nûúác thaãi nhieäm phên boán trúã nïn bûác xuác hún bao giúâ hïët. Luêåt phaáp Àan Maåch quy àõnh nhûäng vuâng àûúåc boán phên vaâ úã Haâ Lan, chñnh phuã quy àõnh nûúác thaãi phaãi àûúåc xûã lyá vaâ sêëy khö. úã Anh thò ngûúåc laåi, ngûúâi chùn nuöi khöng phaãi chõu bêët cûá raâng buöåc naâo. Ngoaâi naån ö nhiïîm ra, caác maåch nûúác ngêìm cuäng bõ khai thaác quaá mûác, khöng coá khaã nùng phuåc höìi, thïm vaâo àoá laâ nhu cêìu tùng diïån
18. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 20 tñch tröìng ngö úã têy nam nûúác Phaáp vaâ thung luäng söng Rhön àang àoâi hoãi möåt lûúång nûúác khöíng löì. Duâ dûúái hònh thûác naâo ài nûäa thò nöng nghiïåp luön taác àöång àïën möi trûúâng. Viïåc giaáo duåc yá thûác cho moåi ngûúâi trong xaä höåi xem ra rêët khoá khùn khi àêët àai àang trúã thaânh möåt phûúng tiïån àêìu cú vaâ saãn xuêët haâng hoaá. Nhûäng nuái raác cöng nghiïåp vaâ àö thõ úã caác vuâng nöng thön àang àe doaå àïën chêët lûúång nöng saãn. Tuy nhiïn trong kinh tïë, nïëu vêën àïì chêët lûúång chó laâ thûá yïëu thò hún bao giúâ hïët, nöng nghiïåp laâ cú súã söëng coân khöng thïí thiïëu cho möîi ngûúâi trïn haânh tinh naây. ƒ Luáa mò Laâ möåt loaåi nguä cöëc coá giaá trõ dinh dûúäng cao, tûâ thúâi cöí xûa, luáa mò àaä àoáng vai troâ laâ cêy lûúng thûåc chñnh úã phûúng Têy. Noá àûúåc vñ nhû cêy luáa nûúác úã chêu aá, cêy kï úã chêu Phi vaâ cêy ngö úã chêu Mô. Ngaây nay, luáa mò àûúåc tiïu thuå röång raäi trïn toaân cêìu vaâ trúã thaânh loaåi nguä cöëc coá mûác tiïu thuå cao nhêët. Luáa mò àûúåc sûã duång laâm lûúng thûåc cho con ngûúâi dûúái daång baánh mò hay caác saãn phêím khaác àaä qua chïë biïën nhû baánh quy, baánh keåp, böåt thûåc phêím (mò, miïën ), mò haåt Dêìn dêìn luáa mò àûúåc sûã duång laâm thûác ùn cho vêåt nuöi. Àöång vêåt tiïu thuå ñt nhêët möåt nûãa saãn lûúång luáa mò úã chêu Êu. Luáa mò coân laâ nguyïn liïåu cho möåt söë saãn phêím cöng nghiïåp nhû tinh böåt àûúåc sûã duång àïí saãn xuêët giêëy vaâ chêët Glutùng (chêët prötïin coân àoång laåi khi loåc tinh böåt). Ngoaâi ra, luáa mò coân àûúåc sûã duång vaâo cöng nghiïåp hoaá hoåc. Tuyâ thuöåc vaâo tûâng núi maâ ngûúâi ta coá thïí chia luáa mò ra laâm ba loaåi chñnh: loaåi thûá nhêët, luáa mò duâng laâm thûác ùn cho gia suác, loaåi thûá hai, luáa mò deão àïí saãn xuêët böåt vaâ laâm baánh mò, loaåi thûá ba laâ luáa mò cûáng, loaåi naây luác àêìu chó àûúåc tröìng úã nhûäng vuâng coá khñ hêåu àõa trung haãi. Ngûúâi ta sûã duång loaåi naây àïí chïë biïën böåt thûåc phêím vaâ mò haåt. Tûâ cuöëi thïë chiïën thûá hai, saãn lûúång luáa mò tùng gêìn gêëp ba lêìn (hún 500 triïåu têën vaâo giûäa nhûäng nùm 90). Luáa mò laâ phêìn cöët yïëu cuãa hïå thöëng lûúng thûåc thïë giúái. Chuã yïëu àûúåc
19. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 21 tröìng úã nhûäng vuâng coá khñ hêåu ön hoaâ, noá laâ trung têm cuãa caác hoaåt àöång thûúng maåi naáo nhiïåt nhêët vúái khöëi lûúång lïn túái 100 triïåu têën/ nùm trong àoá luáa mò chiïëm gêìn möåt nûãa söë lûúång lûúng thûåc àem ra trao àöíi trïn thõ trûúâng thïë giúái. ƒ Luáa mò- loaåi cêy tröìng ön àúái Bùæt nguöìn tûâ Àöng aá, ngaây nay luáa mò àûúåc tröìng trïn khùæp thïë giúái nhûng chuã yïëu vêîn têåp trung úã nhûäng vuâng coá khñ hêåu ön àúái thuöåc baán cêìu bùæc. Laâ loaåi cêy coá khaã nùng chöëng chõu àûúåc sûå chïnh lïåch vïì nhiïåt àöå, ñt àoâi hoãi lûúång mûa lúán, vò vêåy luáa mò coá thïí thñch ûáng vúái nhiïìu loaåi khñ hêåu. Cuäng giöëng nhû luáa nûúác, luáa mò khöng àoâi hoãi phaãi chùm soác quaá tyã mó vaâ daâi ngaây. Nhûng buâ laåi, noá laåi àoâi hoãi nhûäng vuâng àêët giaâu dinh dûúäng nhû àêët àen úã Ukraina vaâ bùæc Mô, àêët muân úã chêu Êu, àêët lúát úã Trung Quöëc. Cêìn caãi taåo àêët troâng luáa mò bùçng phûúng phaáp boán phên vaâ thûåc hiïån luên canh cêy tröìng vaâ hoang hoaá. Luáa mò canh taác vaâo vuå àöng àûúåc gieo haåt vaâo cuöëi thu, coá khaã nùng chõu tuyïët vaâ vaâ chöëng reát töët. Tuy nhiïn vaâo muâa àöng thúâi tiïët rêët khùæc nghiïåt (úã Nga, Canaàa, bùæc Trung Quöëc), vò thïë, ngûúâi ta thay thïë noá bùçng cêy vuå thu coá thúâi gian tùng trûúãng nhanh nhûng nùng suêët thêëp. Luáa mò khöng coân bõ giúái haån chó àûúåc tröìng trong nhûäng vuâng ön àúái nûäa; “caác giöëng laå” phaát hiïån trong cuöåc caách maång xanh àaä goáp phêìn phaát triïín loaåi cêy naây úã nhûäng nûúác AÁ nhiïåt àúái thuöåc trung Mô nhû úã Mïhicö vaâ chêu AÁ nhû Pakistan vaâ ÊËn Àöå. Viïåc thu hoaåch luáa mò trïn phaåm vi toaân cêìu vêîn do möåt söë vuâng chuyïn canh cêy nguä cöëc àaãm nhiïåm, búãi àêy laâ nhûäng vuâng coá hïå thöëng canh taác phong phuá. Mùåc duâ mûác gieo cêëy àaä giaãm ài nhûng liïn minh chêu Êu vêîn àaåt saã lûúång tùng 60% kïí tûâ àêìu nhûäng nùm 70 (nay àaåt khoaãng 85 triïåu têën). Phaáp laâ nûúác dêîn àêìu vúái saãn lûúång chiïëm hún 1/3 saãn lûúång cuãa caã chêu Êu. Ukraina vaâ Nga laâ hai nûúác vêîn aáp duång hònh thûác thêm canh cêy vluáa trong khi àoá àïí thñch ûáng vúñ àiïìu kiïån tûå nhiïn, luáa mò vêîn àûúåc tröìng theo hònh thûác quaãng canh úã bïn kia búâ biïín Oural (biïín thuöåc
20. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 22 Nga phên caách chêu Êu vaâ chêu aá). Kïí tûâ khi liïn bang Xö Viïët tan raä, Trung Quöëc dêîn àêìu thïë giúái vïì saãn xuêët luáa mò nhûng saãn lûúång rêët thêët thûúâng vaâ dao àöång theo nhûäng biïën cöë cuãa thúâi tiïët haâng nùm. “Caác nûúác múái nöíi” trong canh taác cêy luáa mò nhû Mô, Canada, uác vaâ Ac-hen-tina cuäng aáp duång hònh thûác quaãng canh vaâ quaá trònh cú giúái hoaá úã bùæc Mô diïîn ra nhanh àïën choáng mùåt. úã Ac-hen-ti-na vaâ uác, luáa mò thûúâng gùæn liïìn vúái chùn nuöi vaâ cuäng laâ mùåt haâng xuêët khêíu. Sau cuâng, Trung Quöëc, caác nûúác bùæc Phi (Tunisie, Algiïri, Maröëc), vuâng Cêån Àöng, Pakistan vaâ ÊËn Àöå àûúåc xïëp vaâo khöëi caác quöëc gia coi luáa mò nhû laâ loaåi cêy lûúng thûåc chñnh vaâ vêîn aáp duång caác biïån phaáp kyä thuêåt cöí truyïìn trong canh taác loaåi cêy naây. ƒ Möåt ngaânh thûúng maåi toaân cêìu Ngaây nay, viïåc buön baán luáa myâ trïn thïë giúái giûä möåt vai troâ àùåc biïåt quan troång vaâ chiïëm khoaãng 20% saãn lûúång lûúng thûåc thïë giúái. Luáa mò xïëp haâng thûá hai trong söë caác saãn phêím trao àöíi trïn thïë giúái, sau dêìu lûãa. Ngaânh kinh doanh luáa mò phaát triïín trïn phaåm vi toaân thïë giúái, vò trong thúâi gian qua lûúång luáa mò tiïu thuå tùng maånh úã caác nûúác thïë giúái thûá ba vaâ úã Àöng Êu. Cung luáa myâ coá hai àùåc trûng cú baãn. Möåt mùåt, cung luáa myâ tùng lïn nhûng tùng khöng àïìu, mùåt khaác, cung chó têåp trung trong tay möåt söë nûúác saãn xuêët lúán. Tûâ nùm 1960, saãn lûúång luáa mò thïë giúái àaä tùng hún hai lêìn, tûâ 245 triïåu têën lïn khoaãng 560 triïåu têën vaâo nùm 1992. Viïåc saãn lûúång luáa myâ tùng laâ do diïån tñch àêët tröìng luáa myâ tùng lïn trong thúâi kyâ 1960-1980 (nhûng hiïån nay, diïån tñch naây àang bõ giaãm) vaâ do nùng suêët luáa myâ tùng gêëp àöi so vúái nùm 1960 (ngaây nay, nùng suêët trung bònh cuãa thïë giúái àaåt 25 taå / ha). Ngoaâi ra, coân phaãi kïí túái viïåc nghiïn cûáu caác giöëng luáa myâ thñch ûáng töët hún vúái caác àiïìu kiïån tûå nhiïn cuãa núi tröìng, cho pheáp möåt söë nûúác nhû Mehico, ÊËn Àöå hay Anh phaát triïín ngaânh tröìng luáa myâ, cuäng goáp phêìn laâm cho saãn lûúång luáa myâ tùng lïn. Tuy
21. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 23 nhiïn saãn lûúång luáa myâ tùng khöng àïìu do thúâi tiïët thêët thûúâng: vñ duå nhû Liïn Xö cuä, nhaâ saãn xuêët luáa myâ haâng àêìu thïë giúái, nùm 1978 thu hoaåch 121 triïåu têën, tùng gêëp àöi so vúái 66 triïåu têën nùm 1974. Bïn caånh àoá, viïåc cung ûáng luáa myâ laåi têåp trung trong tay möåt söë nhaâ saãn xuêët vò 75% saãn lûúång luáa myâ thïë giúái do 10 nhaâ saãn xuêët haâng àêìu àaãm nhiïåm. Coân xuêët khêíu luáa myâ laåi coân bõ têåp trung hún: lûúång luáa myâ xuêët khêíu cuãa 5 nûúác xuêët khêíu luáa myâ haâng àêìu thïë trïn thïë giúái chiïëm 85% (trong àoá riïng Myä chiïëm hún 32%). Cêìu vïì luáa myâ cuäng tùng lïn nhûng laåi bõ phên taán. Tûâ nùm 1970, cêìu tùng gêëp àöi. Cêìu tùng laâ do luáa myâ àûúåc tiïu thuå maånh úã caác nûúác thïë giúái thûá ba, möåt mùåt do söë dên tùng nhanh, mùåt khaác do úã àö thõ àang coá phong traâo ùn möåt söë àöì têy. Taåi caác nûúác Àöng Êu, tiïu thuå luáa myä cuäng tùng thïm. Tûâ nùm 1972, Liïn Xö cuä àaä tûâng phaãi nhêåp luáa myâ tûâ caác nûúác phûúng Têu àïí buâ lûúång luáa myâ thiïëu huåt trong nûúác. Luáa myâ nhêåp vïì chuã yïëu àïí nuöi boâ ngùæn haån. Caác nûúác saãn xuêët luáa myâ lúán nhêët cuäng nùm trong söë caác nûúác nhêåp khêíu luáa myâ nhiïìu nhêët thïë giúái: Trung Quöëc vaâ Nga saãn xuêët hún 1/4 lûúång luáa myâ trïn thïë giúái nhûng laåi tiïu thuå trung bònh 1/3 töíng lûúång luáa myâ xuêët khêíu. Taåi caác nûúác cöng nghiïåp phûúng Têy, lûúång luáa myâ tiïu thuå vêîn giûä nguyïn (trûâ Nhêåt Baãn) nhûng phêìn luáa myâ tiïu thuå giaán tiïëp àïí nuöi gia suác laåi tùng lïn. Trong viïåc buön baán luáa myâ trïn thõ trûúâng thïë giúái, möåt vaâi cöng ty thûúng maåi lúán giûä vai troâ chñnh. Àoá laâ caác cöng ty àa quöëc gia theo mö hònh gia àònh (khöng tham gia thõ trûúâng trûáng khoaán), do nùæm bùæt töët thöng tin, coá khaã nùng taâi chñnh to lúán vaâ coá caác phûúng tiïån vêån chuyïín (caác têìu chúã luáa myâ ) nïn kiïím soaát phêìn lúán caác hoaåt àöång trao àöíi. Khöng nhûäng kiïím soaát caác cuöåc giao dõch mua baán nguä cöëc maâ caác cöng ty naây coân nùæm trong tay caã nhûäng phûúng tiïån vêån chuyïín, caác kho chûáa haâng, viïåc chïë biïën (xay böåt, laâm baánh biscuit, laâm baánh myâ theo kiïíu cöng nghiïåp). Ngoaâi ra, hoå cuäng lao vaâo kinh doanh caác loaåi thûåc phêím khaác nhû dêìu thûåc vêåt, àöî tûúng vaâ caác ngaânh kinh tïë khaác (dêìu, tranh vaâ vernis, phên hoaá hoåc )
22. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 24 ƒ Möåt thõ trûúâng àêìy biïën àöång Giaá luáa myâ trïn thïë giúái thûúâng lïn xuöëng thêët thûúâng do saãn lûúång luáa myâ khöng öín àõnh vaâ do cêìu thay àöíi. Thõ trûúâng luáa myâ thïë giúái àûúåc àùåc trûng búãi sûå bêët öín àõnh cuãa giaá caã, do möåt lûúång nhoã caác thõ trûúâng baán chõu, chuã yïëu laâ thõ trûúâng Chicago Board of Trade, vaâ cung-cêìu quyïët àõnh, vaâ cuäng do caác dûå baáo vïì saãn lûúång taác àöång. Nhiïìu yïëu töë aãnh hûúãng túái sûå bêët öín àõnh cuãa giaá luáa myâ thïë giúái trong àoá coá cûúác vêån chuyïín àûúâng biïín vaâ trïn àêët liïìn, baãn thên phuå thuöåc vaâo giaá nùng lûúång vaâ võ trñ àõa lyá. Vñ duå, uác chuã yïëu xuêët khêíu luáa myâ sang Trung Quöëc vaâ Nhêåt Baãn do baán luáa myâ vúái giaá thêëp hún so vúái caác nûúác xuêët khêíu khaác nùçm caách xa hai nûúác naây hún. Ngoaâi ra, saãn lûúång luáa myâ khöng öín àõnh cuäng laâ möåt yïëu töë laâm giaá caã biïën àöång do noá taác àöång àïën lûúång cêìu. Vñ duå, Liïn Xö cuä àaä tûâng mua lûúång luáa myâ rêët khaác nhau, 26 triïåu têën nùm 1985, tùng gêëp àöi so vúái 11,7 triïåu têën nùm 1980 do saãn lûúång luáa myâ cuãa chñnh nûúác naây thay àöíi. Muâa maâng luáa myâ thêët baát thûúâng keáo theo viïåc nhêåp khêíu söë lûúång lúán luáa myâ vaâ caác cún söët giaá trïn thõ trûúâng thïë giúái. Thïm vaâo àoá, caác àöång lûåc vïì àõa lyá chñnh trõ cuäng giûä möåt vai troâ quan troång trong caác cuöåc biïën àöång trïn thõ trûúâng luáa myâ. Vñ duå, nùm 1980, Hoa Kyâ àaä sûã duång luáa myâ nhû möåt loaåi “vuä khñ xanh” àïí caånh tranh vúái àöëi thuã: Hoa Kyâ àaä duâng lïånh cêëm vêån möåt phêìn chöëng laåi Liïn Xö cuä (nhûng do lïånh cêëm vêån naây Liïn Xö laåi quay sang mua luáa myâ cuãa Canaàa, uác vaâ Ac-hen-ti-na) laâm cho lûúång luáa myâ töìn kho cuãa Myä tùng lïn, gêy suåt giaá vaâ khiïën caác chuã trang traåi taåi vuâng Middle West bêët bònh. Cuöëi cuâng, caác chuã trang traåi naây àaä yïu cêìu töíng thöëng Reagan àûa ra lïånh dúä boã cêëm vêån (nùm 1981) vaâ kyá nhûäng húåp àöìng giao haâng múái vúái Liïn Xö. Viïåc àêìu cú cuãa caác Cöng ty àa quöëc kinh doanh nguä cöëc gia cuäng taác àöång túái sûå biïën àöång cuãa giaá luáa myâ do caác cöng ty naây àoáng vai troâ trung gian trong hún möåt nûãa caác cuöåc trao àöíi. Giaá luáa myâ bõ aãnh hûúãng nhiïìu nhêët do chñnh saách cuãa
23. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 25 caác nûúác xuêët khêíu. Caác nûúác xuêët khêíu luáa myâ thûúâng giuáp àúä vaâ trúå giaá cho caác nhaâ saãn xuêët vaâ xuêët khêíu cuãa nûúác mònh, àùåc biïåt laâ Myä coá caác Vùn phoâng phaát triïín kinh tïë, vaâ Liïn minh chêu Êu coá chñnh saách “thay thïë” khuön khöí Chñnh saách nöng nghiïåp chung (PAC). Vêën àïì trúå giaá àaä laâ troång têm cuãa voâng àaâm phaán Uruguay (1986-1993): trong voâng àaâm phaán naây, caác nûúác tham gia àaä kyá àûúåc möåt thoaã ûúác vaâo thaáng 12 / 1993 dûå baáo viïåc giaãm trúå giuáp cho xuêët khêíu vaâ xem xeát laåi giaá luáa myâ trïn thõ trûúâng. ƒ Gaåo Saãn lûúång gaåo vûúåt 500 triïåu têën, gêìn bùçng saãn lûúång ngö vaâ saãn lûúång luáa myâ. Nhûng chùæc chùæn gaåo laâ loaåi nguä cöëc àûúåc con ngûúâi tiïu thuå nhiïìu nhêët. Àùåc biïåt, gaåo laâ nguöìn thûác ùn chñnh cho gêìn möåt nûãa dên söë thïë giúái. Saãn lûúång gaåo tùng lïn tûâ àêìu thêåp kyã 70, luác àoá chó àaåt gêìn 300 triïåu têën. Saãn lûúång gaåo tùng lïn khöng nhûäng do diïån tñch tröìng luáa tùng (ngaây nay àaåt khoaãng 140 triïåu ha, con söë naây thêëp hún vúái diïån tñch xûúáng maå) maâ chuã yïëu laâ do tùng nùng suêët. Viïåc tùng nùng suêët coá nhiïìu nguyïn nhên khaác nhau nhûng chuã yïëu laâ do giöëng àaåt saãn lûúång cao hún vaâ nhûäng thaânh tûåu trong lônh vûåc thuyã lúåi. Vïì mùåt àõa lyá, diïån tñch tröìng luáa trïn chó têåp trung taåi möåt söë vuâng nhêët àõnh. Hún 90% viïåc saãn xuêët luáa laâ do vuâng Nam vaâ Àöng Êu thûåc hiïån, nhûäng vuâng naây coân coá tïn goåi khaác laâ vuâng chêu Êu gioá muâa. Núi àêy àaáp ûáng nhûäng àiïìu kiïån cêy luáa àoâi hoãi nhû àiïìu kiïån vïì tûå nhiïn (nhiïåt àöå) hay con ngûúâi (giaâu nguöìn nhên lûåc); nûúác cuäng laâ möåt yïëu töë tûå nhiïn nhûng coá thïí biïën àöíi do taác àöång cuãa con ngûúâi. úã àêy coá möåt nïìn nöng nghiïåp tröìng luáa nûúác coá tûâ lêu àúâi. Nhûng, ngaânh cöng nghiïåp chïë biïën vaâ kinh doanh gaåo àaä kõp phaát triïín. Tuy vêåy, gaåo khöng phaãi laâ möåt nguöìn trao àöíi haâng hoaá lúán trïn thõ trûúâng thïë giúái (trung bònh 10-15 triïåu têën/nùm, bùçng 2-3% saãn lûúång lûúng thûåc thïë giúái). Ngaây nay,
24. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 26 gaåo vêîn laâ möåt ngaânh tröìng cêy lûúng thûåc phaát triïín theo hûúáng nêng cao chêët lûúång. ƒ Möåt loaåi nguä cöëc “khoá tñnh” Cêy luáa àoâi hoãi nhûäng àiïìu kiïån tûå nhiïn vaâ con ngûúâi hïët sûác cao. Do vêåy, cêy luáa chó tröìng àûúåc úã möåt söë vuâng trïn thïë giúái. Luáa gaåo laâ möåt loaåi nguä cöëc khoá tñnh. Àïí coá nhûäng vuå muâa böåi thu, cêìn phöëi húåp nhiïìu yïëu töë: nhiïåt àöå ön hoaâ (khöng bao giúâ dûúái 100C khi haåt thoác naãy mêìm vaâ luáa chñn), tûúái nhiïìu nûúác vaâ àoâi hoãi cöng viïåc lao àöång tó mó. Yïu cêìu vïì nhiïåt àöå rêët quan troång, tuy nhiïn khöng quaá chùåt cheä. Nhiïåt àöå cao chó thûåc sûå cêìn thiïët trong thúâi kyâ luáa chñn (ñt nhêët nhiïåt àöå phaãi àaåt 20oC trong voâng 25 àïën 40 ngaây). Cêy luáa chõu àûång àûúåc nhûäng thay àöíi theo muâa úã nhûäng vuâng thuöåc Àõa Trung Haãi núi muâa àöng khöng quaá laånh, vúái àiïìu kiïån àûúåc tûúái nhiïìu nûúác trong thúâi kyâ tùng trûúãng. Nhûng cuäng coá nhûäng vuâng tröìng luáa caån nhû úã chêu Phi, möåt vaâi vuâng miïìn nuái úã Àöng Nam aá. úã nhiïìu vuâng vêîn xaãy ra tònh traång tröìng luáa theo kiïíu du canh du cû trïn nûúng rêîy, nùng suêët thêëp vaâ àêët thûúâng bõ rûãa tröi. Traái laåi, viïåc tûúái tiïu nûúác töët cho pheáp coá nùng suêët cao (úã Nhêåt Baãn àaåt 60 taå / ha). Tuy nhiïn viïåc tûúái tiïu khöng àún giaãn: nûúác tûúái phaãi ngêåp caác ruöång luáa, mûåc nûúác trong ruöång phaãi tùng dêìn cuâng vúái chiïìu cao cuãa cêy luáa, nûúác khöng àûúåc ûá àoång hay thaáo caån trûúác vuå gùåt. Caác cöng viïåc naây àoâi hoãi phaãi kiïím soaát chùåt cheä caác hïå thöëng thuyã lúåi. Nhûäng hïå thöëng naây laâ kïët quaã cuãa möåt khöëi lûúång cöng viïåc vô àaåi, trong möi trûúâng tûå nhiïn khöng phaãi luác naâo cuäng thuêån lúåi, caác ruöång luáa nùçm trïn sûúân àöìi nuái coá àöå döëc thêëp. Coá thïí àûa ra vñ duå àiïín hònh úã nhûäng sûúân nuái úã chêu AÁ núi doâng nûúác coá thïí chaãy tûâ ruöång luáa naây sang ruöång luáa khaác maâ khöng cêìn túái sûå can thiïåp cuãa cú giúái, nhúâ vaâo àöå nghiïng cuãa caác thûãa ruöång maâ con ngûúâi kiïím soaát àûúåc.
25. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 27 Nhûng cöng viïåc to lúán naây tûâ nhiïìu thïë kyã nay àaä àûúåc àïìn buâ. Chó coá cöng viïåc tröìng luáa múái coá thïí taåo nïn mêåt àöå ngûúâi dên laâm nghïì nöng lïn túái trïn 500 ngûúâi / km2. ƒ Nïìn vùn minh luáa nûúác Gaåo, möåt loaåi nguä cöëc cuãa ngûúâi chêu aá, laâ nguöìn göëc cuãa nïìn vùn minh nöng nghiïåp. Hiïån giúâ khoaãng 1/3 dên söë thïë giúái àang nöëi tiïëp truyïìn thöëng tröìng luáa cuãa öng cha àïí laåi. Vaâo cuöëi thïí kyã 20, khöng sai hay cuäng khöng löîi thúâi khi noái vïì nïìn vùn minh luáa gaåo úã möåt vuâng àõa lyá xaác àõnh. Tûâ thúâi tiïìn sûã, gaåo àaä laâ nguöìn thûác ùn chñnh úã chêu aá, vaâ ruöång luáa àaä gùæn boá vúái cuöåc söëng cuãa ngûúâi dên núi àêy. Caác thi sô, caác hoaå sô vaâ caác nho sô àaä tûâng ca ngúåi loaåi nguä cöëc nuöi söëng haâng triïåu ngûúâi nöng dên cêìn cuâ naây. Vaâ ngay caã àaåo Khöíng, àaåo Phaát giaáo hoaâ haão hay àaåo Phêåt cuäng ca ngúåi veã àeåp giaãn dõ cuãa caãnh àöìng quï vaâ veã àeåp haâi hoaâ cuãa möåt khung caãnh thiïn nhiïn, trong thûåc tïë àûúåc taåo nïn búãi nïìn nöng nghiïåp tröìng luáa. Chñnh nhúâ luáa gaåo maâ phêìn àöng dên cû àaä coá thïí söëng öín àõnh úã nöng thön vaâ cuäng chñnh do nhûäng àoâi hoãi khùæt khe cuãa cêy luáa maâ möåt söë vuâng àêët sònh lêìy àaä trúã thaânh nhûäng miïìn àêët hûáa: viïåc xêy dûång caác cöng trònh thuyã lúåi àaä laâm bïånh söët reát biïën mêët úã caác àöìng bùçng Àöng Nam AÁ (àöìng bùçng Irrawaddy, àöìng bùçng söng Cûãu Long hay àöìng bùçng Salouen). úã chêu aá, cuäng coá thïí phaát triïín nhûäng ngaânh tröìng troåt khaác úã nhûäng vuâng “phuå cêån” (nhû luáa myâ úã Pakistan, úã àêët nûúác naây luáa myâ giûä vai troâ chuã àaåo, úã ÊËn Àöå hay Trung Quöëc). Nhûng àöi luác, nhûäng thoái quen trong tiïu duâng cuäng bõ nïìn vùn minh hiïån àaåi laâm thay àöíi (úã àêy phaãi kïí àïën trûúâng húåp cuãa Nhêåt Baãn trúã thaânh möåt nûúác cöng nghiïåp hoaá). Coân àöëi vúái nhûäng ngûúâi dên ngheâo, ngay caã khi möåt thay àöíi nhoã vïì saãn lûúång haâng nùm cuäng coá thïí gêy ra nhûäng hêåu quaã nghiïm troång: àöëi vúái Bangladesh, àiïìu naây coá thïí trúã thaânh möåt thaãm hoaå gêy nïn naån àoái. Thêåm chñ àöëi vúái caã Trung Quöëc, möåt nûúác coá ngaânh tröìng luáa nhòn chung phaát triïín, nhûng “miïëng cúm manh aáo” vêîn luön laâ nöîi bêån têm cuãa caác nhaâ cêìm quyïìn. úã nûúác naây, saãn xuêët chó àaáp ûáng àûúåc
26. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 28 nhu cêìu trong nûúác. Ngûúâi nöng dên vêîn tiïëp tuåc tröìng luáa, àöi khi theo phûúng phaáp truyïìn thöëng, nhûng chuã yïëu laâ duâng phên boán hoaá hoåc vaâ caác loaåi thuöëc trûâ sêu. Caác cöng trònh thuyã lúåi trïn caác con söng lúán nhû söng Hoaâng Haâ hay söng Trûúâng Giang àaä àûúåc xêy dûång nhùçm baão vïå hay phaát triïín röång caác vuâng tröìng luáa, vaâ nêng cao nùng suêët luáa. ƒ Trao àöíi mêåu dõch chñnh trïn thïë giúái Möîi nùm, lûúång dêìu moã baán trïn thïë giúái laâ 1 tyã têën. Dêìu moã àûáng àêìu trong söë caác cuöåc trao àöíi haâng hoaá trïn thõ trûúâng thïë giúái. Myä laâ nûúác saãn xuêët dêìu moã thûá hai nhûng àöìng thúâi cuäng laâ nûúác nhêåp khêíu dêìu haâng àêìu thïë giúái. Sau khi àaä àaåt mûác 477 triïåu têën vaâo nùm 1977, lûúång dêìu nhêåp khêíu cuãa Myä àaä giaãm xuöëng 387 triïåu têën vaâo nùm 1992. Mïhicö, Canada laâ nhûäng nhaâ cung cêëp dêìu chñnh cho Myä, sau A Rêåp Xïuát. Têy Êu, nhòn chung, laâ nhoám nûúác nhêåp khêíu dêìu lûãa haâng àêìu, mùåc duâ caác nûúác naây àaä àïì ra nhûäng chûúng trònh tiïët kiïåm nùng lûúång vaâ phaát triïín viïåc xuêët dêìu úã vuâng biïín Bùæc. Ngaây nay, Nhêåt Baãn laâ nûúác nhêåp khêíu hydrocacbua àûáng thûá hai trïn thïë giúái. Trûúác àêy, Nga tûâng saãn xuêët 90% saãn lûúång dêìu cuãa Liïn Xö cuä. Ngaây nay, quöëc gia naây tiïëp tuåc xuêët khêíu 1/5 lûúång dêìu thö cuãa mònh, mùåc duâ lûúång dêìu khai thaác giaãm àaáng kïí. Dêìu cuãa Nga àûúåc baán cho caác nûúác cöång hoaâ khaác thuöåc Cöång àöìng caác quöëc gia àöåc lêåp vaâ caác nûúác cöng nghiïåp hoaá khaác coá ngoaåi tïå maånh úã chêu Êu. Caác nûúác xuêët khêíu khaác laâ nhûäng nûúác saãn xuêët dêìu lúán nhûng tiïu thuå ñt do söë dên giaãm (nhû úã aãrêåp Xïuát, Libi, Cö-oeát) hay do mûác phaát triïín kinh tïë cuãa caác nûúác naây chûa cao (vñ duå nhû Nigiïria, Iran, Vïnïzuïla, Mïhicö, Indönïxia). Caác nûúác khaác thuöåc thïë giúái thûá ba laâ nhûäng nûúác khöng saãn xuêët hoùåc tiïu thuå ñt dêìu vêîn bõ gaåt ra ngoaâi lïì cuãa thõ trûúâng dêìu lûãa thïë giúái, tuy nhiïn hoå laåi khöng chõu hêåu quaã nghiïm troång cuãa hai cuöåc khuãng hoaãng dêìu lûãa. Noái chung,
27. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 29 tñnh göåp laåi, caác nûúác xuêët khêíu dêìu saãn xuêët 1/3 saãn lûúång dêìu trïn thïë giúái. Ngûúâi ta sûã duång caác taâu biïín chuyïn chúã dêìu. Taâu caâng coá troång taãi lúán thò lúåi nhuêån laåi caâng cao. Tuy nhiïn, tiïu thuå dêìu coá xu hûúáng giaãm àaä laâm àaão löån tònh hònh cuãa caác têåp àoaân dêìu lûãa, ngaây nay àang phaãi chõu tònh traång vûúåt quaá cöng suêët. Lúåi nhuêån cuãa caác caãng daânh cho têìu chúã dêìu àang phaãi xem xeát laåi. Coân trïn àêët liïìn, dêìu àûúåc vêån chuyïín qua hïå thöëng öëng dêîn. ƒ Caác nhaâ cêìm trõch trïn thõ trûúâng dêìu lûãa Cuöåc khuãng hoaãng dêìu lûãa àaä laâm àaão löån caác dûä liïåu cuãa thõ trûúâng thïë giúái. Thõ trûúâng dêìu lûãa trúã thaânh thõ trûúâng luön biïën àöång vaâ khoá dûå àoaán. Caác nhaâ cêìm trõch chñnh trïn thõ trûúâng dêìu lûãa trûúác hïët laâ caác “Major”, coá nguöìn göëc tûâ Têåp àoaân dêìu lûãa thïë giúái ra àúâi nùm 1928 (trïn cú súã caác hiïåp àõnh Achnacarry) bao göìm: 4 cöng ty cuãa Myä (Exxon, Mobil, Texaco vaâ Chevron, cöng ty naây àaä saát nhêåp vúái Gulf-Oil), 2 cöng ty cuãa chêu Êu (BP vaâ Shell). Tûâ lêu caác cöng ty naây àaä tham gia vaâo moåi hoaåt àöång trong ngaânh dêìu lûãa, tûâ viïåc khoan cho àïën viïåc búm dêìu, nhûng khöng coân giûä võ trñ àöåc quyïìn vò caác cöng ty dêìu tû nhên cuãa Myä phaát triïín maånh, àe doaå ûu thïë cuãa caác nhaâ cêìm trõch naây. Muåc tiïu ban àêìu cuãa caác nûúác thaânh viïn OPEC (ngaây nay göìm 12 quöëc gia: Angiïri, A Rêåp Xï uát, Caác tiïíu vûúng quöëc Arêåp thöëng nhêët, Gaböng, Inàönïxia, Iran, Irac, Libi, Cö-oeát, Nigiïria, Cata vaâ Vïnïzuïla) laâ àaåt àûúåc möåt söë thay àöíi trong viïåc phên chia lúåi nhuêån khi tùng thuïë. Cuöåc khuãng hoaãng nùm 1973 laâm cho caác nûúác naây nhêån thûác àûúåc rùçng dêìu lûãa coá thïí laâ möåt vuä khñ kinh tïë. Trong voâng 10 nùm, caác nûúác naây kiïím soaát thõ trûúâng thïë giúái, duy trò mûác giaá chñnh thûác bùçng caách giaãm saãn lûúång vaâ àûa ra caác chñnh saách vïì haån ngaåch. Nhûng sûå xuêët hiïån cuãa nhûäng nûúác saãn xuêët dêìu múái (Anh, Mïhicö), viïåc dû thûâa saãn lûúång dêìu trïn thïë giúái, caác bêët àöìng vïì tön giaáo vaâ chñnh trõ àaä laâm nöåi böå O. P. E. C coá
28. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 30 nhûäng bêët àöìng, vò vêåy töí chûác naây khöng coân laâm chuã àûúåc giaá dêìu trïn thõ trûúâng thïë giúái. Viïåc xaác àõnh giaá dêìu rêët phûác taåp. Giaá dêìu chñnh thûác maâ OPEC àûa ra khöng coân àûúåc tön troång nûäa: caác nhaâ saãn xuêët dêìu àaä giaãm giaá àïí thu huát thïm khaách haâng. Ngaây nay, giaá dêìu do hai kiïíu thõ trûúâng quyïët àõnh. Trûúác hïët, giaá dêìu do thõ trûúâng tûå do quyïët àõnh, coá nghôa laâ noá àûúåc quyïët àõnh búãi quy luêåt cung cêìu, thay àöíi haâng ngaây theo caãng àïën (ngûúâi ta thûúâng noái vïì thõ trûúâng Rotterdam hay thõ trûúâng New York ). Ngoaâi ra, àïí traánh sûå lïn xuöëng giaá thêët thûúâng coá thïí xaãy ra, caác nhaâ kinh doanh dêìu lûãa coá thïí àaâm phaán caác húåp àöìng mua dêìu traã chêåm: vñ duå, húåp àöìng NYMEX úã New York, IPE úã Luên Àön hay SYMEX úã Singapo. ƒ Khñ tûå nhiïn Khñ tûå nhiïn, àûúåc khai thaác riïng hay khai thaác kïët húåp trong quaá trònh khai thaác dêìu, laâ möåt loaåi nùng lûúång àûúåc phaát hiïån chûa lêu nhûng laåi laâ nguöìn nùng lûúång giûä võ trñ thûá ba trïn thïë giúái. Laâ möåt loaåi nùng lûúång úã thïí loãng vaâ khöng gêy ö nhiïîm, khñ tûå nhiïn (trïn 2000 tyã m3) àaáp ûáng 23% nhu cêìu nùng lûúång cuãa toaân thïë giúái, nhûng viïåc vêån chuyïín bùçng àûúâng biïín vaâ lûu kho laåi àoâi hoãi möåt cöng nghïå töën keám, àiïìu naây giaãi thñch vò sao nguöìn nùng lûúång coá tûâ rêët lêu naây múái àêy múái àûúåc con ngûúâi sûã duång. Trûä lûúång khñ thiïn nhiïn vaâo khoaãng 150 000 tyã m3 (trong àoá 38% úã Liïn Xö cuä vaâ 14% úã Iran) vaâ lûúång gas ngaây caâng tùng lïn (möîi nùm, ngûúâi ta phaát hiïån khöëi lûúång gas nhiïìu hún khöëi lûúång saãn xuêët). Thõ trûúâng gas khaác vúái thõ trûúâng dêìu lûãa: khöng coá giaá chñnh thûác, cuäng khöng coá giaá saân trïn thõ trûúâng thïë giúái. Caác húåp àöìng cung cêëp nöëi caác nhaâ saãn xuêët vúái caác nhaâ nhêåp khêíu. Thõ trûúâng Myä laâ thõ trûúâng lúán nhêët thïë giúái. Àïí àaáp ûáng nhu cêìu ngaây caâng tùng trong nûúác, Myä phaãi nhêåp khêíu khöëi lûúång gas ngaây caâng lúán tûâ Canaàa (Canaàa laâ nûúác xuêët khêíu lúán thûá hai trïn thïë giúái). Têy Êu cuäng laâ
29. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 31 nhaâ nhêåp khêíu gas lúán tûâ Nga (qua àûúâng öëng dêîn khñ) vaâ tûâ Angiïri. Lûúång gas saãn xuêët úã Biïín Bùæc, úã Haâ Lan vaâ Àûác thuác àêíy caác hoaåt àöång thûúng maåi trong loâng chêu Êu. Nhêåt Baãn nhêåp khêíu toaân böå lûúång gas cêìn thiïët tûâ Àöng Nam AÁ vaâ tûâ caác nûúác vuâng Võnh. Nga, nûúác tiïu thuå gas thûá hai nhûng laåi laâ nhaâ saãn xuêët vaâ nhaâ xuêët khêíu haâng àêìu thïë giúái, cung cêëp gas cho caác nûúác Trung vaâ Têy Êu. Tuy nhiïn, viïåc kinh doanh gas trïn thïë giúái chó àaåt 15% saãn lûúång gas toaân thïë giúái (335 tyã m3). úã Phaáp, moã gas úã vuâng Lacq, trûúác àêy tûâng laâ moã cung cêëp gas cho nûúác naây, nhûng nay àaä bõ caån kiïåt vaâ chó àaáp ûáng àûúåc 1/3 nhu cêìu trong nûúác. Ngûúâi ta vêån chuyïín ga bùçng hïå thöëng öëng dêîn coá aáp suêët cao úã trïn àêët liïìn vaâ dûúái àaáy biïín. Vêån chuyïín ga bùçng àûúâng biïín àoâi hoãi phaãi hoaá loãng ga úã nhiïåt àöå -160oC, trûúác khi àûa lïn caác taâu chúã khñ àöët loãng àïí àûa túái núi ga àûúåc chuyïín vïì thïí khñ (àöi khi àûúåc àûa vaâo kho àùåt dûúái loâng àêët), sau àoá giao túái tay ngûúâi tiïu duâng. ƒ Than àaá Àûúåc biïët àïën tûâ lêu vaâ àûúåc khai thaác ngay tûâ thúâi Trung Cöí úã Anh, Phaáp vaâ Trung Quöëc, than àaá chó thûåc sûå giûä vai troâ quan troång vaâo thïë kyã 15 úã Anh khi diïån tñch rûâng bõ thu heåp. Than àaá àûúåc sûã duång nhiïìu khi maáy húi nûúác phaát triïín. Chñnh trong nhûäng nûúác saãn xuêët than àaá àaä diïîn ra cuöåc caách maång cöng nghiïåp. Maäi àïën thêåp kyã 50, than àaá múái giûä võ trñ àêìu baãng trong viïåc saãn xuêët nùng lûúång cuãa thïë giúái. Sau àoá, noá phaãi caånh tranh vúái caác loaåi chêët àöët khaác (trûúác hïët vaâ chuã yïëu laâ dêìu lûãa). Caác chêët àöët múái naây dïî chiïët xuêët vaâ sûã duång. Tuy nhiïn, biïën àöång cuãa thõ trûúâng nùng lûúång thïë giúái tûâ nùm 1973 khiïën ta phaãi nhòn nhêån laåi nhûäng ûu àiïím cuãa than àaá: trûúác àêy, bõ cho laâ àùæt, nguy hiïím vaâ khöng saåch, ngaây nay than àaá àûúåc coi nhû möåt loaåi nùng lûúång reã vaâ an toaân. Saãn lûúång than trïn thïë giúái àaåt 3. 5 tyã têën / nùm (so vúái 2. 2 tyã têën vaâo nùm 1970). Trung Quöëc, Myä vaâ Nga cung cêëp hún 60% saãn lûúång than cuãa toaân thïë giúái. Viïåc saãn xuêët than cuãa
30. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 32 caác nûúác cöng nghiïåp hoaá súám nhêët úã Chêu Êu vaâ cuãa Nhêåt Baãn àang giaãm. Caác trûä lûúång than coá thïí khai thaác àûúåc “trong nhûäng àiïìu kiïån kinh tïë vaâ cöng nghïå hiïån nay” coá thïí àaåt 1000 tyã têën, thêåm chñ 3000 tyã têën. Ba nhaâ saãn xuêët than lúán nùæm trong tay 90% lûúång than kïí trïn, cao hún nhiïìu so vúái trûä lûúång dêìu lûãa vïì mùåt giaá trõ nùng lûúång. ƒ Àoáng goáp vaâo viïåc cung cêëp nùng lûúång cho thïë giúái ngaây caâng tùng Cuöåc khuãng hoaãng kinh tïë vaâ nhûäng cuá söëc dêìu lûãa àaä chêëm dûát giai àoaån suy thoaái cuãa möåt nguöìn nùng lûúång maâ ngaây nay tûúng lai àûúåc àaãm baão. Trong cuöåc khuãng hoaãng dêìu lûãa, caác nûúác tiïu thuå nùng lûúång àaä àïì ra nhûäng biïån phaáp khuyïën khñch sûã duång than, xen keä vúái viïåc duâng dêìu lûãa, laâ nhên töë àêìu tiïn taåo nïn sûå àa daång hoaá trong viïåc sûã duång nùng lûúång. Caác nûúác naây àaä höî trúå vïì taâi chñnh nhùçm khuyïën khñch chuyïín sang sûã duång than úã caác trung têm cöng nghiïåp vaâ caác hïå thöëng sûúãi trung têm. Möåt söë chûúng trònh thay thïë sûã duång than taåi caác nhaâ maáy àiïån vaâ viïåc xêy dûång múái caác nhaâ maáy nhiïåt àiïån àaä kñch cêìu vïì than. Do vêåy, trong baãng töíng kïët nùng lûúång thïë giúái, than àaá, trûúác àêy àaä tûâng bõ giaãm tûâ 45% nùm 1960 xuöëng 28% nùm 1973, ngaây nay àaä tùng lïn 30%, con söë naây che àêåy viïåc sûã duång nguöìn nùng lûúång naây khöng àöìng àïìu theo võ trñ àõa lyá: Than chiïëm gêìn 25% lûúång nùng lûúång tiïu thuå úã Têy Êu, 23% úã Bùæc Myä, nhûng laåi chiïëm khoaãng 70% úã Trung Quöëc. Than àûúåc sûã duång cho nhiïìu muåc àñch. Trïn töíng söë 3,5 tyã têën than sûã duång trïn thïë giúái, caác nhaâ maáy nhiïåt àiïån sûã duång 50%. Nhûng, úã nhiïìu nûúác cöng nghiïåp hoaá, 70% lûúång than àûúåc sûã duång so vúái 30% úã Àöng Êu vaâ caác nûúác àang phaát triïín. Trïn thïë giúái, than àaãm baão saãn xuêët 40% lûúång àiïån, gêìn nhû toaân böå nùng lûúång duâng cho ngaânh gang theáp vaâ 20% nhu cêìu cuãa “khu vûåc kinh tïë thûá 3”. Do tiïu thuå àiïån tùng lïn, thõ trûúâng than cung cêëp cho caác nhaâ maáy nhiïåt àiïån àûúåc àaãm baão. Tuy nhiïn, triïín voång cuãa than àaá khöng mêëy saáng suãa trong ngaânh gang theáp do ngaânh cöng cöng nghiïåp naây bõ khuãng hoaãng trïn phaåm vi toaân cêìu, ngay caã úã nhûäng
31. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 33 nûúác àang phaát triïín núi tùng trûúãng kinh tïë thêëp hún dûå kiïën, vaâ do caác tiïën böå cuãa cöng nghïå laâm giaãm nhu cêìu duâng than cöëc. Möåt söë nghiïn cûáu vïì sûã duång than cho pheáp tñnh àïën viïåc cêìu vïì nguöìn nùng lûúång naây tùng lïn vò noá giûä vai troâ ngaây caâng quan troång trong thúâi kyâ sùæp bûúác sang thïë kyã 21. Nhûng, cho àïën bêy giúâ, chó coá Nam Phi, quöëc gia giaâu than, nhûng ngheâo dêìu lûãa, àïën nùm 1993 vêîn bõ lïånh cêëm vêån vïì dêìu àe doaå vò nhûäng lyá do chñnh trõ, àaä lao vaâo viïåc saãn xuêët trïn diïån röång caác loaåi chêët àöët töíng húåp tûâ than àaá. ƒ Sûå múã röång vaâ nhûäng biïën àöång cuãa thõ trûúâng quöëc tïë Ngaânh kinh doanh than trïn thïë giúái dûåa vaâo 12% lûúång than chiïët xuêët, nhûng ngaânh naây coá xu hûúáng tùng lûúång than baán nhanh hún töëc àöå saãn xuêët. Thõ trûúâng than coá hai saãn phêím khaác nhau: thûá nhêët laâ than cöëc, tûúng àöëi hiïëm, do ngaânh gang theáp chiïët xuêët tûâ àaá cöëc, tûâ ga vaâ nhiïìu loaåi quùång khaác duâng cho ngaânh hoaá caácbon; thûá hai laâ than caám, sûã duång nhiïìu trong caác nhaâ maáy nhiïåt àiïån vaâ àûúåc sûã duång ngaây caâng nhiïìu trïn caác chêu luåc. Nhiïìu nhên töë aãnh hûúãng túái viïåc xaác àõnh giaá than, nùçm ngoaâi söë nùng lûúång cung cêëp vaâ chêët lûúång (than cöëc giaá coá hún so vúái than caám). Caác àiïìu kiïån chiïët xuêët khaác nhau tuyâ theo cêëu truác àõa chêët cuãa vóa than. Than khai thaác úã moã löå thiïn taåi Wyoming giaá 7$ möîi têën, than cuãa vuâng Appalachades laâ 30$, cuãa Phaáp laâ 100$. Cûúác phñ vêån chuyïín cuäng giûä möåt vai troâ quan troång trong giaá thaânh cuãa than. Trûúác tiïn, phaãi noái rùçng chuyïn chúã bùçng àûúâng sùæt laâ reã nhêët trong söë caác phûúng tiïån vêån chuyïín trïn àêët liïìn, nhûng vêån taãi bùçng àûúâng biïín, thûåc hiïån 75% trao àöíi than quöëc tïë, laåi thñch húåp nhêët cho viïåc vêån chuyïín loaåi haâng hoaá coá troång lûúång nùång naây. Caác taâu coá troång taãi 100 000 têën àaãm baão möåt phêìn quan troång viïåc kinh doanh than xuyïn àaåi dûúng. Töíng cöång, than cuãa Myä böëc lïn tûâ caãng Hampton Roads vaâ dúä taåi caãng Havre hay caãng Fos reã hún tûâ 50 àïën 60% giaá than do Phaáp saãn xuêët.
32. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 34 Möîi nùm, 410 triïåu têën than àûúåc trao àöíi trïn thïë giúái. Tûâ cuöåc khuãng hoaãng dêìu moã lêìn thûá nhêët, kim ngaåch cuãa ngaânh than vêån taãi bùçng àûúâng biïín tùng gêëp àöi vaâ àaåt 300 triïåu têën. Söë lûúång caác nûúác xuêët khêíu than khöng lúán: Myä, Canaàa, uác vaâ Nam Phi cung cêëp 2/3 lûúång than xuêët khêíu chuã yïëu túái caác nûúác cöng nghiïåp hoaá. Lûúång than xuêët khêíu cuãa caác nûúác Àöng Êu (Ba Lan, Nga, Ukraina) giaãm, lûúång than xuêët cuãa caác nûúác àang phaát triïín laåi coân giaãm hún. Àuáng laâ trûä lûúång than cuãa Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå bõ haån chïë. ÊËn Àöå tiïu thuå luön söë than mònh saãn xuêët ra, trong khi àoá Trung Quöëc chó baán khöëi lûúång than rêët haån chïë cho Nhêåt Baãn. Caác nûúác nhêåp khêíu ngaây caâng tùng vaâ seä tùng hún nûäa trong nhûäng nùm túái do than caám giûä vai troâ ngaây caâng quan troång trong viïåc saãn xuêët àiïån. Khoaãng 30 nûúác mua hún 1 triïåu têën than möîi nùm. Caác nûúác naây nùçm úã hai khu vûåc lúán: Àöng aá, vuâng 4 “con röìng” (Haân Quöëc, Àaâi Loan, Höìng Köng, Singapo) tiïu thuå ngaây caâng nhiïìu àiïån phuåc vuå cho cöng cuöåc phaát triïín. Nhêåt Baãn trúã thaânh nûúác nhêåp khêíu haâng àêìu thïë giúái. Àùåc biïåt, nûúác naây mua 1/2 lûúång than cöëc baán trïn thõ trûúâng àïí phuåc vuå cho ngaânh gang theáp. Têy Êu laâ vuâng nhêåp khêíu than àêìu tiïn. Caác nûúác naây bùæt àêìu nhêåp khêíu tûâ cuöëi thêåp kyã 50, vò luác àoá viïåc sûã duång caác taâu troång taãi lúán cho pheáp haå cûúác phñ vêån chuyïín vaâ luác àoá ngûúâi ta àaä xêy dûång caác caãng àïën (Dunkerque, Fos). Mùåc dêìu nûúác Anh vaâ Têy Àûác saãn xuêët rêët nhiïìu than, song Cöång àöìng chêu Êu vêîn phaãi nhêåp khêíu gêìn 100 triïåu têën. Riïng Phaáp àaä laâ nûúác nhêåp khêíu lúán thûá ba, sau Italia. Italia coá thïí seä phaãi tùng mua than caám sau möåt cuöåc trûng cêìu yá dên vïì viïåc sûã duång haåt nhên múái àêy. ƒ Triïín khai laåi caác chiïën lûúåc cöng nghiïåp vaâ thûúng maåi Àïí phoâng ngûâa möåt cuöåc khûãng hoaãng múái vïì dêìu lûãa coá thïí xaãy ra, caác têåp àoaân dêîu lûãa lúán àaä lêåp laåi caác chiïën lûúåc thûúng maåi vaâ thêm nhêåp vaâo ngaânh than. Nhêån thûác àûúåc tñnh bêëp bïnh cuãa caác nguöìn dûå trûä chêët àöët, caác cöng ty dêìu cuãa Myä bùæt àêìu quan têm àïën caác moã
33. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 35 than. Gêìn 20% trûä lûúång than úã Myä nùçm trong tay cuãa caác têåp àoaân dêìu lûãa. Kinh doanh than phaát triïín àaä laâm söë lûúång caác cöng ty xuêët khêíu tùng lïn: khoaãng 50 cöng ty nùm 1973 àïën nay coá hún 200 trong àoá 25 cöng ty, àa söë laâ caác cöng ty àa quöëc gia, xuêët khêíu hún 2 triïåu têën möîi nùm. Caác têåp àoaân naây kiïím soaát möåt nûãa lûúång than xuêët khêíu cuãa thïë giúái bùçng àûúâng biïín. Àûáng àêìu laâ 2 têåp àoaân dêìu lûãa, BP vaâ Shell, vaâ hai têåp àoaân khai thaác quùång (úã uác vaâ Nam Phi). Caác têåp àoaân naây kiïím soaát 3-4 tyã têën than dûå trûä, khoaãng 30 triïåu têën than saãn xuêët (trong àoá möåt nûãa duâng àïí xuêët khêíu). BP vaâ Shell coá mùåt trong moåi khêu saãn xuêët than: hoå súã hûäu möåt söë moã, kiïím soaát caác caãng ài vaâ àïën, caác phûúng tiïån vêån taãi àûúâng biïín, vaâ coá möåt hïå thöëng kinh doanh coá hiïåu quaã. Trong nhûäng nùm 60, caác cöng ty Myä nùæm trong tay caác hoaåt àöång trao àöíi than, giúâ coá caác cöng ty khaác cuãa Anh, Têy Àûác (Veba), cuãa Phaáp (Total) vaâ Nhêåt (Misubishi). Àiïìu naây cho pheáp caác cöng ty naây phaát triïín theo bïì röång trong ngaânh nùng lûúång vaâ thñch ûáng dïî daâng hún vúái caác chñnh saách thay thïë sûã duång caác nguöìn nùng lûúång. ƒ Khuãng hoaãng than àaá úã chêu Êu Caác moã than úã chêu Êu àaä tûâng laâ caái nöi cuãa cuöåc caách maång cöng nghiïåp, nhûng khi than àaá xuöëng ngöi àaä keáo theo möåt cuöåc khuãng hoaãng sêu röång trong nhûäng quöëc gia chêu Êu coá nguöìn vaâng àen naây. Têët caã caác moã than chêu Êu hiïån nay àaä àûúåc khai thaác tûâ cuöëi thïë kyã trûúác: úã àêy chó kïí ra nhûäng moã than quan troång nhêët nhû caác moã than cuãa Anh (àaä khai thaác tûâ lêu), caác moã Phaáp vaâ Borinage cuãa Bó, Lorraine-Sarre vaâ Ruhr. Phaát triïín tûâ thúâi kyâ maâ than àaá laâ nguöìn nùng lûúång hiïån àaåi duy nhêët vaâ caác phûúng tiïån vêån taãi than coá töëc àöå chêåm vaâ giaá cûúác àùæt, caác moã than naây àaä thu huát söë lûúång lúán caác ngaânh cöng nghiïåp sûã duång than àaá nhû möåt nguöìn nùng lûúång hay nguyïn liïåu (ngaânh dïåt, ngaânh luyïån gang theáp). Ngûúâi keáo àïën chen chuác trong nhûäng khu àö thõ àêìy raäy nhûäng giaân
34. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 36 truåc quùång vaâ baäi thaãi taåi nhûäng àêët nûúác coá moã vaâng àen trïn luåc àõa naây. Nhûng sûå thõnh vûúång cuãa ngaânh than àaä tûâng keáo theo cöng nghiïåp hoaá caác vuâng phuå cêån, nay laåi àêíy nhanh thúâi kyâ suy taân cuãa mònh trong nhûäng nùm 60. Vúái trûä lûúång döìi daâo vaâ giaá reã, dêìu lûãa cûúáp ài phêìn lúán caác khaách haâng cuãa ngaânh than (thanh cho ngaânh àûúâng sùæt, cho caác loâ sûúãi gia àònh, cho caác nhaâ maáy nhiïåt àiïån); ngaânh luyïån kim cuäng tiïu thuå ñt than ài do giaãm khöëi lûúång than cöëc cêìn thiïët cho viïåc àuác gang. Than chêu Êu chõu sûå caånh tranh cuãa caác nguöìn nùng lûúång khaác vaâ cuãa than nhêåp tûâ ngoaâi vaâo. Khùæp núi giaãm saãn lûúång, caác moã khöng mang laåi lúåi nhuêån bõ àoáng cûãa. Têët caã caác hoaåt àöång gùæn vúái viïåc khai thaác moã àaä ngûâng úã vuâng Bùéc nûúác Phaáp vaâ úã Bó tûâ àêìu thêåp kyã 90. Caác moã úã vuâng Lorraine vaâ Sarre vêîn töìn taåi do coá trûä lûúäng vaâ caác àiïìu kiïån chiïët xuêët töët, coân Limbourg cuãa Haâ Lan bõ ga cuãa Groningue àeâ beåp. Vúái caác mûác àöå khaác nhau, caác vuâng coá caác moã than naây hiïån laâ nhûäng vuâng “chõu khoá khùn”. Riïng Rurh vaâ caác moã cuãa Anh vêîn coân saãn xuêët than. Cöng cuöåc hiïån àaåi hoaá vaâ têåp trung hoaá caác khu xûúãng úã nhûäng núi coá àiïìu kiïån töët nhêët thûúâng ài keâm vúái viïåc sa thaãi ngûúâi laâm cöng. ƒ Àiïån Àiïån laâ möåt trong nhûäng daång nùng lûúång àûúåc tiïu thuå nhiïìu nhêët nhúâ vaâo tñnh chêët linh hoaåt trong khi sûã duång vaâ coá nhiïìu tñnh nùng sûã duång khaác nhau (àiïån coá thïí hoaân toaân chuyïín sang daång nhiïåt hoùåc sang caác cöng viïåc cú giúái) Laâ kïët quaã cuãa sûå chuyïín àöíi àêìu tiïn, àiïån trúã thaânh möåt daång nùng lûúång (khöng phaãi laâ möåt nguöìn nùng lûúång). Khi àiïån àûúåc saãn xuêët ra tûâ möåt chiïëc maáy tuöëc-bin hoaåt àöång bùçng sûác nûúác, hoùåc tûâ nhûäng thanh uranium àùåt trong caác loâ haåt nhên cuãa möåt nhaâ maáy àiïån nguyïn tûã, ngûúâi ta noái àoá laâ doâng àiïån sú cêëp. Doâng àiïån thûá cêëp àûúåc taåo ra chuã yïëu tûâ viïåc àöët chaáy than àaá, than nêu, ga hay dêìu úã nhaâ maáy nhiïåt àiïån truyïìn thöëng.
35. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 37 Àiïån àûúåc taãi möåt caách dïî daâng caã úã khoaãng caách xa hay gêìn. Khi taãi àiïån ài xa, àïí haån chïë nhûäng thêët thoaát do àûúâng dêy, cêìn phaãi tùng àöå cùng cuãa dêy taãi. Phaáp coá maång lûúái àiïån 400 000 V. Canada coá maång lûúái 735 000 V àïí truyïìn àiïån tûâ võnh James àïën vuâng phña nam cuãa Canada. Tuy laâ möåt loaåi nùng lûúång saåch, linh hoaåt, àa nùng, nhûng àiïån vêîn coá nhûúåc àiïím laâ thïí lûu kho àûúåc. Nhaâ saãn xuêët phaãi àûúng àêìu vúái nhûäng biïën àöång cuãa cêìu vïì àiïån. Tûâ nùm 1950, saãn lûúång àiïån àaä tùng hún 10 lêìn àaåt 11 500 tyã kWh, tûúng àûúng vúái 1/4 söë nùng lûúång saãn xuêët ra trïn thïë giúái. Phên böë àõa lyá vïì saãn lûúång àiïån phaãn aánh têìm quan troång cuãa caác cûúâng quöëc cöng nghiïåp thïë giúái: Myä àûáng àêìu (vúái 25% saãn lûúång cuãa toaân thïë giúái), àûáng trûúác Nga (9%), vaâ Nhêåt Baãn (7%). ƒ Möåt nguöìn nùng lûúång chñnh. Àiïån chiïëm möåt phêìn ngaây caâng tùng trong nùng lûúång tiïu thuå. Trïn thûåc tïë, viïåc tiïån duång cuãa àiïån khiïën noá trúã thaânh möåt loaåi nùng lûúång chñnh. Àiïån coá thïí àaáp ûáng gêìn nhû toaân böå nhûäng nhu cêìu vïì sûã duång nùng lûúång. Àöëi vúái ngaânh cöng nghiïåp, àiïån trúã thaânh daång tiïu thuå nùng lûúång röång raäi nhêët, cho pheáp àaåt àûúåc nhiïåt àöå rêët cao hoùåc rêët thêëp vaâ khöng thïí thay thïë àûúåc trong ngaânh hoaá vaâ ngaânh luyïån kim (vñ duå àiïån phên, saãn xuêët theáp àùåc biïåt). Cho àïën nùm 1970 àiïån vêîn àûúåc duâng chuã yïëu àïí thùæp saáng vaâ àïí chaåy caác maáy gia duång, ngaây nay noá dêìn dêìn thay thïë than àïí chaåy loâ sûúãi vaâ àûúåc sûã duång rêët nhiïìu trong viïåc àiïìu hoaâ nhiïåt àöå. úã Phaáp, àiïån sûã duång trïn 40%, úã Cöång hoaâ Liïn bang Àûác vaâ Myä àaåt 50% vaâ úã Nauy àaåt 80%. Trïn thïë giúái, àiïån tiïu thuå gêìn tûúng àûúng vúái mûác saãn lûúång, vò àiïån khöng thïí àûa vaâo lûu kho. Trong phaåm vi möîi quöëc gia cuäng nhû vêåy vò viïåc kinh doanh àiïån quöëc tïë rêët haån chïë. Saãn lûúång àiïån saãn xuêët ra khöng àöìng àïìu vaâ tiïu thuå khaác nhau theo tûâng khu vûåc. Dên cû cuãa nûãa baán cêìu Bùæc
36. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 38 tiïu thuå 85% saãn lûúång àiïån thïë giúái, trong àoá chó riïng Hoa Kyâ vaâ Nga tiïu thuå 2/3. Ngûúåc laåi, gêìn nûãa söë dên thïë giúái vêîn chûa àûúåc sûã duång àiïån. Lûúång àiïån tiïu thuå tñnh theo kwh cho àêìu dên möîi nùm laâ möåt trong nhûäng tiïu chñ chùæc chùæn nhêët àïí àaánh giaá mûác cöng nghiïåp hoaá vaâ phaát triïín cuãa möåt àêët nûúác, mùåc duâ úã möåt söë nûúác thuöåc thïë giúái thûá ba sûå hiïån diïån cuãa möåt ngaânh cöng nghiïåp ngöën nhiïìu àiïån laâm tùng mûác bònh quên sûã duång àiïån. Trïn thïë giúái, lûúång àiïån tiïu thuå trung bònh tñnh theo àêìu dên laâ khoaãng 2000 kwh (tiïu thuå trong ngaânh cöng nghiïåp vaâ úã caác höå gia àònh). Caác nûúác thuöåc baán àaão Scandinavie dêîn àêìu: Nauy (27 000kwh), Thuåy Àiïín (16 kwh), nhúâ thuyã àiïån (vaâ, àöëi vúái Nauy, tiïu thuå àiïån chuã yïëu àïí saãn xuêët aluminium), Ailen (16 000 kwh), nhúâ vaâo nùng lûúång trong loâng àêët. úã Myä, tñnh theo möîi àêìu dên laâ 10 700 kwh, úã Phaáp laâ 8000 kwh, úã chêu Phi vaâ Trung Quöëc laâ 400 kwh. ƒ Caác nguöìn saãn xuêët àiïån nùng àa daång. Möîi nguöìn taâi nguyïn duâng àïí saãn xuêët àiïån thay àöíi theo thúâi gian vaâ àùåc biïåt thay àöíi tûâ nûúác naây sang nûúác khaác. Nhûäng nùm sau chiïën tranh laâ nhûäng nùm tùng trûúãng kinh tïë maånh. Nhu cêìu vïì àiïån coá thïí àûúåc àaáp ûáng úã caác nûúác cöng nghiïåp hoaá vò úã àoá coá caác nhaâ maáy nhiïåt àiïån cöí, hoaåt àöång vúái caác nguöìn nùng lûúång nhû dêìu maduát, than àaá, than nêu, dêìu vaâ ga. Vò dêìu lûãa coá trûä lûúång döìi daâo, reã, dïî vêån chuyïín nïn àûúåc sûã duång rêët nhiïìu nïn laâm giaãm viïåc sûã duång caác nguöìn nùng lûúång khaác. Coân àiïån nguyïn tûã, coá giaá thaânh reã hún, nhûng chó phaát triïín vûúåt bêåc úã Myä vaâ úã Anh vaâo cuöëi thêåp kyã 60. Cuöåc khuãng hoaãng dêìu lûãa lêìn thûá nhêët àaä laâm biïën àöíi tònh hònh. Giaá dêìu biïën àöång nhiïìu laåi taåo nhiïìu lúåi thïë hún cho nùng lûúång nguyïn tûã vaâ traã laåi tñnh caånh tranh cho than àaä tûâng bõ mêët. Ngûúâi ta khöng xêy dûång hoùåc xêy dûång rêët ñt caác nhaâ maáy nhiïåt àiïån chaåy bùçng dêìu maduát, nhiïìu nhaâ maáy nhiïåt àiïån töìn taåi trûúác àoá àûúåc chuyïín sang chaåy bùçng than. Trïn thïë giúái, caác nhaâ maáy nhiïåt
37. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 39 àiïån cöí àiïín vêîn saãn xuêët 2/3 lûúång àiïån, nhûng lûúång àiïån saãn xuêët tûâ khñ àöët giaãm (coân 16%) vaâ lûúång àiïån saãn xuêët tûâ chêët àöët úã thïí rùæn (than àaá vaâ than nêu) tùng àïìu àùån (gêìn 50%). Coân àiïån sú cêëp (thuyã àiïån vaâ àiïån nguyïn tûã) tùng lïn do nùng lûúång nguyïn tûã tùng lïn. Than àaá laâ nguöìn nhiïn liïåu chuã yïëu àïí saãn xuêët àiïån úã Myä, úã Àûác, úã Anh vaâ úã nhiïìu nûúác Trung Êu. Caác nûúác khöng coá nguöìn nhiïn liïåu hoaá thaåch duâng nguöìn nùng lûúång nguyïn tûã. Àiïån nguyïn tûã saãn xuêët ra chiïëm 73% saãn lûúång àiïån úã Phaáp, 60% úã Bó vaâ 45% úã Thuyå Àiïín. ƒ Àiïån nùng sú cêëp. Nhòn chung, àiïån sú cêëp àûúåc saãn xuêët trûåc tiïëp tûâ nûúác vaâ uranium coá xu hûúáng tùng lïn. Caác nhaâ maáy thuyã àiïån cung cêëp 16% trong töíng saãn lûúång àiïån. Àïí sûã duång coá hiïåu quaã thuyã àiïån cêìn nhûäng àiïìu kiïån àùåc thuâ riïng: àõa hònh coá àöå döëc phuâ húåp, töëc àöå doâng chaãy àuã lúán vaâ thûúâng xuyïn cho nhaâ maáy thuyã àiïån hoaåt àöång, vaâ coá àõa àiïím riïng àïí xêy dûång caác àêåp. Vai troâ cuãa höì giûä nûúác (höì àiïìu hoaâ) coá taác duång laâm giaãm nhûäng thay àöíi vïì vêån töëc doâng chaãy theo muâa. Caách sùæp àùåt caác nhaâ maáy thuãy àiïån húåp lyá nhêët phaãi dûåa trïn khöëi lûúång nûúác giûä laåi: caác höì chûáa àùåt úã khu vûåc haå lûu, coá thïí cung cêëp àuã lûúång nûúác àïí quay tuöëcbin ñt nhêët trong 4000 h. Caác nhaâ maáy naây coá caác höì nhên taåo khöíng löì nhû höì Nasser úã Ai cêåp hay Xuàùng. Viïåc xêy dûång möåt nhaâ maáy thuyã àiïån rêët töën keám, toaân böå caác cöng trònh xêy dûång dên sûå chiïëm trïn 60% töíng chi phñ. Nhûng, khi àûa vaâo sûã duång, nhaâ maáy laåi coá lúåi vò nûúác tûå nhiïn khöng phaãi traã tiïìn. Caác nûúác cöng nghiïåp hoaá laâ nhûäng nûúác saãn xuêët thuyã àiïån lúán nhêët. Trong baãng töíng kïët töíng saãn lûúång àiïån coá nguöìn göëc thuyã àiïån cuãa thïë giúái, Bùæc Myä saãn xuêët 30%. Canada laâ nûúác saãn xuêët lúán nhêët thïë giúái, àûáng trûúác Myä vaâ Nga, caác nûúác Têy Êu àaãm baão 1/5 saãn lûúång àiïån cuãa toaân thïë giúái, nhûng Chêu Phi chó saãn xuêët àûúåc 5%.
38. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 40 úã möåt söë nûúác cöng nghiïåp hoaá, lûúång àiïån do caác nhaâ maáy thuyã àiïån saãn xuêët ra rêët ñt: Anh (2%), Àûác (4%), Myä (8%). Nhûng úã caác nûúác coá àõa hònh nhiïìu nuái non, lûúång thuyã àiïån laåi rêët lúán: aáo (68%), Canada (62%), Nauy(98%). Caác nûúác cöng nghiïåp hoaá caác nhaâ maáy thuyã àiïån àûúåc trang bõ töët nhûng khaã nùng laåi têåp trung úã caác nûúác chêu Myä Latinh vaâ úã chêu Phi, song úã àoá vêîn coân töìn taåi vêën àïì giao thöng. Loâ phaãn ûáng haåt nhên saãn xuêët àiïån àêìu tiïn àûúåc àûa vaâo vêån haânh tûâ nùm 1951 úã bang Idaho (Myä), nhûng loâ kiïíu cöng nghiïåp àêìu tiïn múái chó ài vaâo hoaåt àöång tûâ nùm 1955 (úã Calder Hall, Anh). Sau àoá, loaåi loâ naây xuêët hiïån úã Liïn Xö cuä vaâ Phaáp. Caác thaânh tûåu cuãa viïåc saãn xuêët àiïån haåt nhên luác àêìu rêët haån chïë do chi phñ saãn xuêët cao, trong khi caác nhaâ maáy nhiïåt àiïån sûã duång dêìu maduát giaá rêët reã. Nhûng sau cuöåc khuãng dêìu lêìn thûá nhêët, möåt söë chûúng trònh àêìu tû lúán àûúåc thûåc hiïån. Saãn lûúång àiïån haåt nhên tùng tûâ 245 tyã kwh nùm 1974 lïn 2120 tyã kwh nùm 1992, mùåc duâ mûác tùng naây thónh thoaãng bõ kòm laåi do hoaåt àöång cuãa caác phong traâo baão vïå möi trûúâng vaâ do caånh tranh trúã laåi cuãa than àaá. Ngaây nay, haåt nhên àaãm baão cho viïåc saãn xuêët 18% lûúång àiïån toaân thïë giúái. 27 nûúác, coá töíng söë 427 loâ phaãn ûáng, tham gia vaâo viïåc saãn xuêët àiïån. Caác nûúác cöng nghiïåp hoaá phûúng têy àaãm baão saãn xuêët 82% saãn lûúång àiïån thïë giúái: Myä àûáng àêìu (31%), trûúác Phaáp (15%). Phaáp xïëp haâng thûá nhêët trong viïåc saãn xuêët àiïån nguyïn tûã, nhûng xïëp haâng thûá hai sau Thuyå Àiïín nïëu tñnh theo àêìu dên (Phaáp 5800 kwh/ngûúâi, Thuyå Àiïín 7200 kwh / ngûúâi). Italia àaä ngûâng hùèn chûúng trònh àiïån nguyïn tûã nùm 1988 vaâ 5 trong töíng söë 10 loâ phaãn ûáng cuãa Thuåy Àiïín àaä ngûâng hoaåt àöång. Caác nûúác àang phaát triïín nhû Àaâi Loan, Haân Quöëc, Braxin, Ên Àöå vaâ Pakistan chó saãn xuêët ra 5% saãn lûúång àiïån cho thïë giúái. ƒ Ngaânh luyïån gang theáp Theáp vêîn laâ möåt cöng cuå giuáp àöåc lêåp vïì kinh tïë vaâ quên sûå. Trúã nïn “thöng minh”, caác vuä khñ haång nùång vêîn tiïu thuå nhiïìu kim loaåi. Do vêåy, ngaânh gang theáp vêîn cung cêëp, nhêån caác àún àùåt haâng caác saãn phêím cuãa mònh cho caác ngaânh coá tñnh chêët
39. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 41 söëng coân nhû ngaânh xêy dûång vaâ cöng trònh cöng cöång, ngaânh àoáng taâu, ngaânh saãn xuêët ötö vaâ maáy cöng cuå. Ngaânh luyïån gang theáp ra àúâi tûâ yá tûúãng cuãa caác öng chuã loâ reân tûâ thïë kyã 19 vaâ hiïån nay, ngaânh naây vêîn thuöåc quyïìn tû hûäu taåi phêìn lúán caác nûúác phûúng Têy (hoùåc laåi trúã thaânh tû hûäu nhû Cöng ty theáp cuãa Anh (British Stell) nùm 1988). Tuy nhiïn, do tñnh chêët chiïën lûúåc cuãa ngaânh gang theáp, chñnh phuã Myä khöng ngêìn ngaåi baão vïå ngaânh cöng nghiïåp naây cuãa Myä chöëng laåi sûå caånh tranh cuãa nûúác ngoaâi vaâ cho caác cöng ty gang theáp cuãa mònh vay vöën, trong khi àoá, nùm 1978, chñnh phuã Phaáp laåi quöëc doanh hoaá hai nhaâ maáy Usinor vaâ Sacilor àïí cûáu hai nhaâ maáy naây thoaát khoãi caãnh phaá saãn. Àùåc biïåt, möåt söë nûúác àaä àûa ra chiïën lûúåc cöng nghiïåp hoaá ngaânh luyïån gang theáp trúã thaânh möåt ngaânh chuã àaåo. Sau Italia (Finsider) vaâ Têy Ban Nha (Ensidesa), àïën lûúåt 5 nûúác cöng nghiïåp múái. Caác nûúác cöng nghiïåp múái naây göìm ÊËn Àöå, nhêån àûúåc sûå giuáp àúä kyä thuêåt cuãa Liïn Xö cuä, Braxin (Siderbras) vaâ Mïhicö (Sidermex), Haân Quöëc (Têåp àoaân sùæt theáp Pohang hay POSCO) vaâ Àaâi Loan (Têåp àoaân theáp Àaâi Loan) cung cêëp 75% saãn lûúång theáp cho caác nûúác thuöåc thïë giúái thûá ba. Tûâ mûúâi lùm nùm nay, cuâng vúái sûå lïn ngöi cuãa 5 nûúác saãn xuêët theáp trïn laâ viïåc giaãm lûúång tiïu duâng theáp úã caác nûúác phaát triïín. Do vêåy, caác nûúác naây àaä phaãi traã giaá àùæt vaâ nghiïåt ngaä cho viïåc cú cêëu laåi böå maáy saãn xuêët gang theáp cuãa mònh. ƒ Àöng Êu - Möåt thúâi vaâng son. Ngaânh cöng nghiïåp gang theáp cuãa Liïn Xö àaä tûâng àûáng võ trñ haâng àêìu trïn thïë giúái (nùm 1971). Tuy nhiïn, Nga vaâ caác nûúác Àöng Êu hiïån nay àang bõ huát vaâo voâng xoaáy khùæc nghiïåt cuãa cú chïë thõ trûúâng vaâ caác quy luêåt caånh tranh. Àaä möåt thúâi ngaânh cöng nghiïåp gang theáp Liïn Xö laâ möåt ngaânh cöng nghiïåp maånh muäi nhoån nöíi tiïëng trïn toaân thïë giúái. Mùåc duâ trûä lûúång than cöëc chó bùçng trûä lûúång khoaáng saãn sùæt song kïí tûâ khi phaát àöång kïë hoaåch mûúâi lùm nùm lêìn thûá nhêët, vúái chiïën lûúåc àêìu tû kinh tïë - khoa hoåc, ngaânh luyïån kim cuãa Liïn Xö àaä àûúåc ûu tiïn haâng àêìu vaâ àûúåc xïëp trong khu vûåc kinh tïë A (khu vûåc saãn xuêët nguyïn liïåu vaâ caác thiïët
40. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 42 bõ quên sûå). Coân khu vûåc B- khu vûåc saãn xuêët haâng tiïu duâng àaä tûâ lêu bõ "laäng quïn". Thêåt vêåy, tûâ nùm 1946 àïën nùm 1988, saãn lûúång theáp luyïån kim àaä tùng lïn 12 lêìn, àaåt con söë kyã luåc laâ 163 triïåu têën. Nhûng sûå tan raä cuãa Liïn bang Cöång hoaâ xaä höåi chuã nghôa Xö Viïët àaä laâm àaão löån moåi thûá. Ngaây nay, saãn xuêët cuãa Liïn bang Xö Viïët phuå thuöåc phêìn lúán vaâo nïìn saãn xuêët cuãa Nga (58%), Ucraina (36%) vaâ Cadatxtan (3,5%) nhûng töíng saãn lûúång cuãa Liïn bang Xö Viïët cuä khöng vûúåt qua 115 triïåu têën. Sûå döìi daâo vïì caác nguöìn lûåc tûå nhiïn àaä giuáp caác nûúác naây khöng phaãi nhêåp nguyïn liïåu tûâ nûúác ngoaâi: Ngaânh cöng nghiïåp luyïån gang theáp úã àêy laâ moåt "ngaânh cöng nghiïåp luåc àõa" coá khaã nùng tûå cung vaâ caác nhaâ maáy gang theáp àûúåc xêy dûång gêìn caác moã sùæt, than cöëc. Saãn lûúång cuãa Nga àûúåc àaãm baão búãi caác nhaâ maáy úã Tcherepovets phña Bùæc Maátxcúva vaâ úã Novolipetsk Uran laâ núi coá nhiïìu xñ nghiïåp liïn hiïåp lúán saãn xuêët ra möåt nûãa saãn lûúång theáp cuãa Nga: Tcheliabinsk, Nijni Taguil vaâ àùåc biïåt laâ Magnitogorsk - biïíu tûúång cuãa sûå baânh trûúáng vïì quy mö phaát triïín. Do thiïëu thõ trûúâng tiïu thuå trong khu vûåc nïn ngaânh cöng nghiïåp gang theáp thuöåc vuâng chêu Êu hêìu nhû khöng phaát triïín. Cöng nghiïåp gang theáp úã Cazùæcxtan ngaây nay bõ taách thaânh hai: möåt thuöåc nûúác Nga vaâ möåt thuöåc Ucraina do chñnh saách chia cùæt chñnh trõ múái àêy. Vuâng tam giaác phña Nam Ucraina àaä tûâng laâ trung têm àêìu tiïn cuãa ngaânh cöng nghiïåp luyïån gang theáp úã Liïn Xö. Nhûäng liïn hiïåp cöng nghiïåp gang theáp cuãa Ucraina: liïn hiïåp Donetsk vïì than úã Donbass, liïn hiïåp Krivouâ-Rog vïì sùæt vaâ liïn hiïåp Zaporojie nùçm gêìn caác traåm thuyã àiïån úã Àú-nhi-eáp àûúåc xïëp haâng thûá 5 trïn thïë giúái. Nhûng nhûäng quöëc gia sau naây cuãa Liïn bang Xö Viïët hiïån àang phaãi gaánh nhûäng hêåu quaã trong quaá khûá. Nhûäng nhaâ laänh àaåo Xö Viïët àaä chó chuá troång vaâo viïåc múã röång quy mö saãn xuêët maâ khöng quan têm àïën hiïåu suêët vaâ chêët lûúång saãn phêím. Nhûäng sûå laäng phñ trong quaá trònh chïë biïën, àuác kim loaåi úã nhûäng ngaânh cöng nghiïåp tiïu thuå caác saãn phêím gang theáp caán àaä khiïën cho saãn lûúång khöng àuã àïí thoãa maän nhu cêìu trong nûúác. Nhûäng sûå hao huåt vaâ caác kim loaåi vuån bõ laäng phñ àoá tûúng àûúng vúái saãn lûúång gang theáp cuãa Phaáp. Ngaânh cöng nghiïåp gang theáp cuãa Liïn Xö chó saãn xuêët ra möåt lûúång
41. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 43 nhoã theáp (1/3) bùçng biïån phaáp oxi vaâ qua nhûäng meã kim loaåi àöí khuön liïn tuåc (16%). Liïn Xö àaä giuáp àúä, trang bõ cho ngaânh cöng nghiïåp gang theáp cuãa ÊËn Àöå vaâ Angiïri nhûng liïn bang naây cuäng phaãi dûåa vaâo caác nûúác phûúng Têy àïí xêy dûång caác nhaâ maáy siïu hiïån àaåi vaâ taåo ra caác saãn phêím cao cêëp (theáp àùåc biïåt, öëng khñ dêîn ga). Ngaây nay, nûúác Nga cuäng àang lêm vaâo tònh traång tûúng tûå. Tònh hònh úã caác nûúác Hungari, Ba Lan, Seác vaâ Slövakia cuäng khöng lêëy gò laâm saáng suãa. ƒ Caác nûúác cöng nghiïåp hoáa - nhûäng bêët ngúâ cuãa thúâi cú múái Ngaânh cöng nghiïåp gang theáp cuãa têët caã caác nûúác phûúng Têy hiïån àang phaãi àûúng àêìu vúái möåt cuöåc khuãng hoaãng thûâa rêët nghiïm troång. Cuöåc khuãng hoaãng trong saãn xuêët naây khöng chó laâm giaãm cöng ùn viïåc laâm, haå giaá caã maâ coân keáo theo möåt cuöåc chiïën tranh thûúng maåi khöng nhên nhûúång giûäa caác quöëc gia. Laâ möåt ngaânh cöng nghiïåp troång yïëu, ngaânh luyïån gang theáp àaä tûâng laâ nïìn taãng cho sûå phaát triïín cöng nghiïåp cuãa caác nûúác trong khöëi OCDE. Thïë nhûng ngaây nay, noái àïën ngaânh cöng nghiïåp naây laâ ngûúâi ta nghô ngay túái nhûäng cuöåc khuãng hoaãng, naån thêët nghiïåp, caác khu àêët vaâ cú súã cöng nghiïåp bõ boã hoang vaâ nhûäng khu vûåc bõ töín thêët nùång nïìn. Saãn lûúång cuãa phêìn lúán caác quöëc gia naây àaä tùng lïn àïìu àïìu àïën nùm 1974 àaåt àûúåc möåt saãn lûúång cao nhêët so vúái caác nùm sau àoá. Vaâo nhûäng nùm 1970, cuöåc khuãng hoaãng kinh tïë toaân cêìu àaä khiïën nhu cêìu tiïu duâng giaãm àaáng kïí vaâ gêy aãnh hûúãng khöng nhoã túái ngaânh cöng nghiïåp gang theáp úã Àöng Êu. Noái cuå thïí hún laâ ngaânh cöng nghiïåp naây phaãi chõu nhûäng hêåu quaã do viïåc àònh trïå saãn xuêët - tiïu duâng cuãa caác khaách haâng quan troång cuãa noá: àoá laâ cöng nghiïåp chïë taåo maáy, cöng nghiïåp ötö, caác xûúãng àoáng taâu vaâ úã möåt söë nûúác khaác laâ ngaânh xêy dûång. Ngoaâi ra, viïåc phaát minh vaâ ûáng duång caác chêët liïåu múái àaä thûåc sûå laâm lung lay võ thïë töëi ûu cuãa theáp. Thêåt vêåy, ngûúâi ta àaä thay thïë theáp bùçng caác chêët liïåu nheå vaâ kinh tïë hún nhû nhûåa, nhöm (caác thuâng xe ötö àaä àûúåc chïë taåo bùçng nhûåa). Khöng nhûäng thïë, ngaânh cöng nghiïåp luyïån gang theáp
42. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 44 úã caác quöëc gia naây coân bõ sûå caånh tranh cuãa nhûäng nhaâ saãn xuêët múái coá quyä tiïìn lûúng nhoã. Àoá laâ caác nûúác cöng nghiïåp múái nhûng àaä trang bõ àûúåc caác xñ nghiïåp liïn hiïåp rêët hiïån àaåi. Ngaây nay, ngûúâi ta khöng coân ngaåc nhiïn vò saãn lûúång theáp cuãa Nam Triïìu Tiïn, Braxin vaâ ÊËn Àöå àaä vûúåt mûác saãn lûúång cuãa Phaáp. Coân caác nûúác Àöng Êu cuäng coá may mùæn kyá àûúåc nhûäng hiïåp àõnh liïn kïët cho pheáp hoå tiïu thuå saãn phêím cuaã mònh trïn thõ trûúâng chêu Êu. Do sûå giaãm cêìu, sûå caånh tranh maånh meä cuãa caác nûúác cöng nghiïåp múái vaâ cuãa caác nûúác Àöng Êu, sûå thu heåp thõ trûúâng úã phûúng Têy nïn giaá caã tûâ nùm 1988 àïën nùm 1993 àaä giaãm gêìn 30%. Àïí khùæc phuåc cuöåc khuãng hoaãng naây, ngaânh luyïån gang theáp úã caác nûúác phûúng Têy àaä thûåc hiïån caác biïån phaáp phoâng vïå vaâ àaä thñch ûáng àûúåc vúñ caác àiïìu kiïån múái. Àïí traã thuâ viïåc thûåc thi caác chñnh saách naây, Myä àaä gêy aáp lûåc, buöåc töåi caác nûúác chêu Êu vaâ chêu AÁ xuêët khêíu baán phaá giaá. Mùåc duâ ngûúâi Myä vaâ ngûúâi chêu Êu àaä àaâm phaán vúái Nhêåt Baãn vïì nhûäng thoãa thuêån trïn sûå tûå giúái haån caác mùåt haâng xuêët khêíu song àiïìu àoá cuäng khöng giuáp cho caác xñ nghiïåp thoaát khoãi nhûäng sûå thaách thûác, caånh tranh gay gùæt. Tûâ nùm 1990, caác nhaâ luyïån gang theáp Myä àaä tiïën haânh caãi töí vúái viïåc giaãm khoaãng 1000 viïåc laâm. Nhaâ saãn xuêët thûá hai trïn thïë giúái Usinor- Sacilor àaä giaãm sô söë tûâ 100. 000 ngûúâi xuöëng coân 40. 000 trong voâng 11 nùm (1982-1993) vaâ cöng viïåc caãi caách naây coá leä seä coân tiïëp diïîn. Coân nghiïåp àoaân British Steel cuäng phaãi giaãm söë cöng nhên tûâ 160. 000 (1973) xuöëng 40. 000 (àêìu nùm 1994). Àöìng thúâi vúái viïåc giaãm con söë ngûúâi lao àöång laâ sûå giaãm saãn lûúång cuãa caác cöng ty naây. Möåt söë cöng nghiïåp àaä tòm ra löëi thoaát trong sûå àöíi múái caác hoaåt àöång àêìy hûáa heån, trong viïåc saát nhêåp caác xñ nghiïåp nhoã hay trong viïåc têåp trung vöën àïí múã röång vaâ àêíy maånh saãn xuêët. Àiïín hònh nhû cöng ty US Steel sau khi mua laåi hai cöng ty nhoã khaác laâ Marathon Oil vaâ Texas Oil àaä àöíi tïn thaânh nghiïåp àoaân USX. Lúåi nhuêån thu àûúåc tûâ theáp chó chiïëm 30% doanh söë cuãa nghiïåp àoaân naây. Hiïån nay, Nippon Steel vêîn àang têån duång triïåt àïí caác thïë maånh cuãa mònh vïì hoáa hoåc, kyä
43. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 45 thuêåt vaâ maáy tñnh siïu nhoã àïí phaát triïín trïn phaåm vi toaân cêìu. Àïí traánh möåt cuöåc chiïën vïì giaá caã vaâ cuäng àïí àaãm baão sûå caånh tranh laânh maånh, caác Nhaâ nûúác vaâ caác chuã doanh nghiïåp cuãa cöång àöìng chêu Êu àaä cuâng phöëi húåp hoaåt àöång trong khuön khöí cuãa kïë hoaåch Davignon (1977) vaâ tuên theo àiïìu 58 (nùm 1980) cuãa hiïåp ûúác vïì tònh hònh khuãng hoaãng kinh tïë àûúåc kyá kïët búãi khöëi cöång àöìng chung chêu Êu. Baãn baáo caáo (1993) àaä dûå tñnh giaãm 15% saãn lûúång cuãa chêu Êu vaâ 50. 000 nhên cöng vaâ cho àêy laâ caái giaá phaãi traã àïí àûa cöng nghiïåp gang theáp chêu Êu tiïën túái möåt sûå öín àõnh lêu daâi. ƒ Ngaânh cöng nghiïåp luyïån kim Cöng nghiïåp luyïån kim laâ kyä thuêåt loåc, loaåi boã vaâ biïën àöíi caác kim loaåi. Nïëu nhû cöng nghiïåp gang theáp laâ ngaânh quan troång nhêët cuãa cöng nghiïåp luyïån kim thò ngaânh cöng nghiïåp lúán naây laåi luön àûúåc böí sung, hoaân thiïån vúái nghïì buön baán kim hoaân vaâ viïåc sûã duång caác khoaáng saãn khaác nhû thiïëc maâ con àûúâng biïín vêån chuyïín tûâ Cornouailles àïën vuâng Àõa Trung Haãi àaä múã ra möåt trong nhûäng bûúác tiïën kinh tïë àêìu tiïn cuãa nhên loaåi. Tuy nhiïn, àïën nay hònh aãnh cuãa ngûúâi thúå luyïån kim - hònh mêîu cuãa ngûúâi cöng nhên àêìu thïë kyã 20 àaä bõ lu múâ ài. Cêu hoãi àùåt ra laâ ngaânh luyïån kim àaä chêëm dûát úã àêu vaâ ngaânh chïë taåo maáy àaä bùæt àêìu tûâ khi naâo vaâ nhû thïë naâo ? Ngûúâi ta noái vïì möåt ngaânh cöng nghiïåp nùång luyïån kim àïí chó sûå gia tùng giaá trõ saãn phêím àêìu tiïn àaánh dêëu möåt bûúác tiïën so vúái nïìn saãn xuêët theáp giaãn àún. Àoá coân laâ ngaânh luyïån kim biïën àöíi phêìn naâo àöìng nghôa vúái caác ngaânh cöng nghiïåp chïë taåo maáy rêët àa daång vïì saãn phêím. Vêåy chuáng ta coá thïí phên biïåt kim loaåi vaâ caác vêåt liïåu phi kim loaåi àïí ûáng duång coá ñch trong àúâi söëng vaâ saãn xuêët khöng? Àêu seä laâ ranh giúái àûúåc thiïët lêåp vúái ngaânh hoáa hoåc nhùçm haån chïë aãnh hûúãng cuãa phûúng phaáp khoa hoåc múái taåo ra caác húåp kim tûâ caác nguyïn tûã hoáa hoåc?
44. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 46 Tuy nhiïn, sûå tiïën triïín nhêåp nhùçng naây àaä khöng coân múái meã nûäa: nhûäng saãn phêím luyïån kim àûúåc ûa chuöång àaä lêìn lûúåt kïë tiïëp nhau tûâ àöìng àïën theáp trûúác sûå ra àúâi cuãa nhûåa vaâ caác húåp kim. Àïën thïë kyã 19, nhûäng àöì vêåt laâm bùçng nhöm àaä tûâng laâ nhûäng haâng xa xó phêím cuäng nhû caác àöì bùçng baåc. Caác chuyïn gia haâng àêìu trong lônh vûåc naây, caác öng chuã nhaâ bùng vaâ nhûäng ngûúâi Nhêåt Baãn àaä khùèng àõnh sûå phaát triïín cuãa ngaânh cöng nghiïåp luyïån kim múái naây. Theo hoå, möîi nùm ngaânh cöng nghiïåp naây coá thïí múã röång 11% thõ trûúâng cuãa noá trïn thïë giúái cho túái nhûäng nùm cuöëi thïë kyã 20. ƒ Caác khu moã vaâ khu cöng nghiïåp Hai khu vûåc naây khöng nhêët thiïët phaãi truâng nhau vaâ àöi khi chñnh sûå phaát triïín cuãa caác phûúng tiïån giao thöng laåi laâ möåt yïëu töë thuêån lúåi cho viïåc phên caách hai khu vûåc naây. Ngoaâi quùång nhöm ra, viïåc khai thaác khoaáng saãn chuã yïëu laâ trong caác vuâng nuái giaâ vò sûå khu truá thaânh caác maåch àaä taåo ra phêìn lúán caác moã coá caác yïëu töë hoáa hoåc chûáa trong thaânh phêìn mùæc ma phun traâo. Nguöìn göëc chêu Êu cuãa ngaânh luyïån kim trong caác vuâng nuái coá kim loaåi hay haâm lûúång cuãa caác nguöìn suöëi noáng cuäng àaä chûáng minh àiïìu àoá. Nhûng dêìn dêìn ngûúâi ta chuyïín sang khai thaác caác lúáp trêìm tñch àûúåc hònh thaânh trong möåt quaá trònh lõch sûã àõa chêët lêu daâi vaâ tñch tuå úã möåt söë àõa danh ngaây nay àaä trúã nïn nöíi tiïëng vïì söë lûúång vaâ trûä lûúång caác loaåi khoaáng saãn. Ta coá thïí kïí ra khu vûåc Cerrode Pasco úã Pïru cho pheáp khai thaác ngay úã têìng bïì mùåt caác khoaáng saãn nhû àöìng, keäm, chò, bitmut, caàimi, vaâng vaâ baåc. Sûå röång lúán vaâ phong phuá vïì àõa chêët àaä àaãm baão cho caác quöëc gia luåc àõa coá möåt thuêån lúåi rêët to lúán trong viïåc phaát triïín cöng nghiïåp khai khoaáng: xaác suêët vïì caác moã khoaáng saãn vaâ lúåi nhuêån thu àûúåc tûâ sûå tùng giaá trõ saãn phêím úã caác nûúác naây àûúåc tùng lïn àaáng kïí. Do vêåy, möåt söë quöëc gia (thûúâng laâ nûúác coá diïån tñch nhoã) phaãi dûåa vaâo nguöìn taâi nguyïn phong phuá naây. Noá àaä àem laåi nguöìn lúåi àûáng võ trñ haâng àêìu trong töíng thu nhêåp quöëc nöåi (PIB) cuãa caác nûúác naây. Vñ duå nhû thiïëc àöëi vúái Bolivia, quùång nhöm chiïëm 12% töíng saãn phêím quöëc nöåi úã Surinam, 25% PIB cuãa Surinam; 10% dên söë cuãa Zùmbia laâm
45. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 47 viïåc trong caác lônh vûåc coá liïn quan àïën ngaânh cöng nghiïåp khai khoaáng coban. Têët nhiïn laâ saãn lûúång khoaáng saãn àûúåc khai thaác phuå thuöåc vaâo caách sûã duång àùåc biïåt cuãa möîi loaåi kim loaåi: coban coá khaã nùng tûâ hoáa vônh cûãa, manhï laâ möåt kim loaåi nheå, keäm coá khaã nùng chöëng oxi hoaá cao, niken chöëng ùn moân töët coân chò coá khaã nùng chõu bûác xaå nhiïåt cao. Nguy cú thiïëu huåt saãn lûúång coá xu hûúáng giaãm dêìn cuâng vúái viïåc liïn hïå vúái sûå phên böë sûã duång trïn. Àùåc biïåt laâ nhúâ coá phûúng phaáp nghiïn cûáu bïì mùåt traái àêët tûâ khöng gian maâ caác nhaâ saãn xuêët múái àaä khöi phuåc àûúåc nïìn saãn xuêët. Ötxtrêylia laâ möåt vñ duå àiïín hònh. Quöëc gia naây àaä tiïën haânh khai thaác nhûäng tiïìm nùng khoaáng saãn úã vuâng Bùæc Cûåc vaâ trïn nïìn àaåi dûúng theo nhûäng saáng kiïën cuãa IFREMER. Do vêåy, quan niïåm vïì caác vuâng moã ngaây nay coá nhiïìu thay àöíi sêu sùæc. Caác vêën àïì vïì khai thaác moã vïì vöën vaâ vêån chuyïín àang nöíi tröåi lïn trïn caã viïåc phaát hiïån ra caác moã khoaáng saãn àaä khöng coân laâ möåt baâi toaán àöëi vúái khoa hoåc. Trong khi caác nhaâ khai khoaáng àaä chinh phuåc àûúåc nhûäng trúã ngaåi do khoaãng caách vaâ àöå sêu cuãa àaåi dûúng gêy ra, àaä toaân cêìu hoáa caác thõ trûúâng thò sûå têåp trung raãi raác caác khoaáng saãn trong loâng àêët vêîn coân laâ möåt khoá khùn cho cöng viïåc khai thaác, vêån chuyïín. Têët caã caác giaãi phaáp àïìu àaä àûúåc huy àöång nhùçm khùæc phuåc sûå töìn taåi naây: tûâ con àûúâng nûúác (Orïnoque) àïën nhûäng têëm thaãm di àöång hay caác àûúâng caáp treo (úã Cöngö) (möåt con àûúâng "àõa nguåc" àaä nöëi liïìn khu cöng nghiïåp Coppor Bel cuãa Zùmbia vúái ÊËn Àöå Dûúng bùçng möåt guöìng nûúác khöíng löì vúái 10. 000 voâng quay luên chuyïín haâng thaáng cuãa nhûäng chiïëc xe taãi nùång túái 20 têën. Nhûng hïå thöëng àûúâng sùæt (nhû tuyïën àûúâng sùæt múái xêy dûång Carajaás Saäo Lufs úã Braxin) vêîn laâ àûúâng dêy liïn kïët chuã yïëu caác moã vúái àaåi dûúng cuäng nhû caác nhaâ maáy cöng nghiïåp laâ cêìu nöëi khoaáng saãn vúái saãn phêím taåo ra. ƒ Khöng gian thûúng maåi Nhûäng biïën àöång vïì khoa hoåc kyä thuêåt, chu trònh taái xuêët caác chêët phïë thaãi trong cöng nghiïåp vaâ sûå can thiïåp àuáng àùæn cuãa Nhaâ nûúác àaä giuáp caác têåp àoaân luyïån kim lúán trïn thïë giúái thu höìi laåi àûúåc quyïìn lûåc cuãa hoå. Trong möåt thúâi gian daâi, ngaânh cöng nghiïåp luyïån kim bõ chi phöëi búãi caác têåp àoaân lúán