Giáo trình Y – Sinh học thể dục thể thao (Phần 2) - Nguyễn Đăng Chiêu

Nội dung text: Giáo trình Y – Sinh học thể dục thể thao (Phần 2) - Nguyễn Đăng Chiêu

1. CHƯƠNG III. TRÌNH ĐỘ TẬP LUYỆN, PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ TRÌNH ĐỘ TẬP LUYỆN VÀ HUẤN LUYỆN THỂ THAO. Trong quy trình đào tạo VĐV nhiều năm, việc đánh giá trình độ tập luyện (TĐTL) của VĐV các cấp theo độ tuổi, giới tính và môn thể thao chuyên sâu rất có ý nghĩa về mặt thực tiễn và lý luận, đặc biệt trong tuyển chọn và huấn luyện VĐV. I. Khái niệm: Trình độ tập luyện rất phức hợp gồm nhiều thành tố Y – sinh, tâm lý, kỹ chiến thuật, thể lực ngày càng được nâng cao nhờ ảnh hưởng trực tiếp lâu dài của lượng vận động tập luyện và thi đấu cũng như các liệu pháp hỗ trợ ngọai sinh khác. Khái niệm về quá trình biến đổi lâu dài của trình độ tập luyện luôn luôn gắn liền với phạm trù “phát triển “ và “thích nghi”. Hiệu quả huấn luyện thể thao là quá trình phản ứng biến đổi thích ứng tốt của các cơ quan, hệ thống cơ thể của VĐV tiến hành huấn luyện thể thao có hệ thống và khoa học. Hệ thống các bài tập, tập luyện tăng cường sức khỏe là quá trình liên tục tập luyện TDTT hằng ngày, còn đối với VĐV TDTT là hệ thống các bài tập chuyên sâu, tất nhiên là mục đích và nhiệm vụ có khác nhau nên trình độ cũng rất khác nhau, song cả hai đều dung các phương pháp kiểm tra sinh lý chức năng để đánh giá hiệu quả huấn luyện. Đối với người tập luyện tăng cường sức khỏe dựa vào năng lực tập luyện để đánh giá, còn đối với VĐV phải xác định trình độ huấn luyện, để định ra các kế họach huấn luyện khoa học hoặc các bài tập đặc hiệu. Đánh giá trình độ huấn luyện VĐV cần phải thông qua các chỉ tiêu nghiêm túc về chức năng sinh lý và các chỉ tiêu chuyên môn để đánh giá. Khi tiến hành thực nghiệm phải phân tích đối chiếu các chỉ tiêu biến đổi sinh lý ở hai trạng thái yên tĩnh và chịu lượng vận động. Trình độ tập luyện là một trạng thái động luôn luôn phát triển tuân 240
2. theo các quy luật phát triển thành tích thể thao tùy thuộc vào đặc điểm giới tính, độ tuổi và môn thể thao chuyên sâu. Đánh giá TĐTL của VĐV nói chung một mặt cần lưu ý đến các chỉ số chịu sự tác động của di truyền như: phản xạ vận động, test nhanh mạnh như bật xa tại chỗ hay có đà, chạy 30m, lực cơ tương đối, nhịp tim tối đa, lượng oxy hấp thụ tối đa tương đối với trọng lượng cơ thể, hô hấp tế bào, các chỉ số chuyển hóa yếm khí, mặt khác cần quan tâm đến một số các chỉ tiêu chịu ảnh hưởng của môi trường của giáo dục, huấn luyện nhiều như lực cơ tuyệt đối, tần số động tác Khi đánh giá TĐTL của VĐV cấp cao trong huấn luyện, chúng ta nhất định phải định lượng được những thành tố bên trong cơ thể, đó là các chỉ tiêu y – sinh gồm hình thái, sinh lý, sinh hóa, sinh cơ đồng thời xác định những thành tố biểu hiện bên ngòai gồm các chỉ số sư phạm về thể lực chung, thể lực chuyên môn, kỹ chiến thuật và những phẩm chất tâm lý của từng VĐV vào những thời điểm sung mãn nhất tức là trước khi thi đấu. II. Ñaëc ñieåm sinh lyù veà trình ñoä taäp luyeän. Khaùi nieäm trình ñoä luyeän taäp chuû yeáu noùi ñeán nhöõng bieán ñoåi thích nghi veà maët sinh hoïc (chöùc naêng vaø caáu truùc) dieãn ra trong cô theå VÑV döôùi taùc ñoäng cuûa taäp luyeän vaø bieåu hieän ôû naêng löïc vaän ñoäng cao hay thaáp. Huaán luyeän theå thao gaây ra haøng loaït bieán ñoåi veà traïng thaùi cô naêng cuûa caùc heä thoáng trong cô theå. Nhöõng bieán ñoåi naøy ñöôïc duøng laøm chæ tieâu sinh lyù veà trình ñoä luyeän taäp. Theo quan ñieåm V. L Karpman. 1986 thì oâng goïi ñoù laø möùc ñoä chuaån bò caùc chöùc naêng cô theå VÑV. Khi xác định trình độ huấn luyện cần phải chú ý các vấn đề sau đây: 2. 1. Đặc điểm cơ thể vận động viên: Đặc điểm cơ thể và khả năng sức bền của VĐV chạy cự ly trung bình giống nhau, song các chỉ tiêu phản ứng sinh lý lại khác nhau. Ví dụ: Lúc yên tĩnh nhịp tim chậm, đây là chỉ tiêu đặc trưng của VĐV chạy cự ly trung bình, song cũng có VĐV chạy cự ly này lại không có chỉ tiêu đặc trưng đó. Do vậy cần phải phân biệt rõ đặc điểm cơ thể VĐV và điễm đặc trưng của một số môn thể thao. 2. 2. Đặc điểm các môn thể thao: 241
3. Chức năng tim mạch của VĐV chạy cự ly trung bình thay đổi nhiều so với VĐV chạy cự ly ngắn, bởi vì khi VĐV hòan thành khối lượng vận động giống nhau, phản ứng chức năng cơ thể có khác nhau. Ví dụ: khi chạy 100m dung tích sống của VĐV chạy cự ly dài tăng không lớn lắm, nhưng hiệu suất sử dụng oxy cao hơn VĐV chạy cự ly ngắn. 2. 3. Đặc điểm số năm tập luyện: Tham gia tập luyện năm đầu, VĐV có trình độ huấn luyện nhất định, một vài chỉ tiêu sinh lý không phản ánh trình độ huấn luyện như các chỉ tiêu sự biến đổi tổ chức xương, xương to, chất lượng tăng . Đều phải trải qua 3 – 5 năm sau mới biểu hiện rõ. 2. 4. Đặc điểm “ Tính biến dị “ của chỉ tiêu sinh lý: Cơ thể VĐV có một số chỉ tiêu sinh lý được cải thiện tương ứng với trình độ huấn luyện thể thao. Ví dụ: Khối lượng tim, chu kỳ tim kéo dài hay rút ngắn . Khi trình độ huấn luyện được duy trì ở mức cao và khi dừng tập luyện, hoặc trình độ huấn luyện giảm thì các chỉ tiêu đó cũng giảm theo. 2. 5. Đặc điểm nhịp sinh học: Trạng thái chức năng của các hệ thống cơ quan cơ thể luôn chịu ảnh hưởng của môi trường và chúng dao động theo chu kỳ. Ví dụ: chúng chịu ảnh hưởng của mùa, thời tiết , như vậy chức năng cơ thể trong điều kiện thời gian khác nhau có sự thay đổi theo nhịp sinh học. Do vậy, muốn đánh giá trình độ huấn luyện, chúng ta phải suy xét đến các nhân tố tòan diện, không thể đi đến kết luận nóng vội trong thời điểm nào đó. Khi biện luận về hiệu quả huấn luyện phải phân tích tổng hợp tòan diện các chỉ tiêu sinh lý, về cấu trúc hình thái, về cấu tạo thời gian sinh học, phải xem xét thành tích thể thao và trình độ kỹ thuật . phải kết hợp các test y sinh học và các thử nghiệm sư phạm mới có thể đánh giá được tương đối chính xác trình độ huấn luyện của VĐV. III. Phương pháp đánh giá trình độ tập luyện: Để đánh giá trình độ tập luyện trong quá trình tuyển chọn và huấn luyện TDTT được đạt kết quả cao, các nhà khoa học thường sử dụng các phương pháp sau: • Phương pháp kiểm tra y – sinh. • Phương pháp kiểm tra tâm lý (xem phần kiểm tra, chương I) • Phương pháp kiểm tra sư phạm. (xem sách y học TDTT) 242
4. 3. 1. Phương pháp kiểm tra y – sinh. Áp dụng phương pháp kiểm tra y – sinh nhằm nghiên cứu về đặc điểm cấu tạo và chức năng các cơ quan của cơ thể có vai trò đặc biệt quan trọng đối với việc đánh giá trình độ thể lực có quan hệ chặt chẽ với sự phát triển các cơ quan và hệ cơ quan của cá thể. Để đánh giá chính xác mức độ phát triển về giải phẫu và chức năng các cơ quan của cơ thể VĐV cần phải tiến hành cả trạng thái nghỉ ngơi và vận động, đặc biệt là trạng thái vận động gắng sức tối đa. 3. 1. 1. Phương pháp kiểm tra y sinh ở trạng thái nghỉ: Đặc điểm giải phẫu và chức năng các cơ quan như hệ vận động, hô hấp, tim mạch, máu trong trạng thái nghỉ phản ánh trình độ luyện tập của VĐV. Các chỉ số và chỉ tiêu y sinh của trình độ luyện tập ở trạng thái nghỉ cần được kiểm tra bao gồm: - Các chỉ tiêu và các chỉ số về thể hình. Việc kiểm tra các chỉ tiêu thể hình (bằng phương pháp nhân trắc đã trình bày chương I) khi đánh giá trình độ tập luyện của VĐV, thường không có ý nghĩa lớn như khi tuyển chọn ban đầu. Tuy nhiên, đây cũng là việc cần thiết, nhất là đối với VĐV ở tuổi cơ thể còn đang phát triển. Với đối tượng này, các kết quả kiểm tra sẽ cho biết cơ thể của VĐV có phát triển có phát triển đúng quy luật chung hay không, có đúng với yêu cầu đặc thù của môn thể thao là môn chuyên sâu của VĐV hay không? Các kích thước liên quan đến tổ chức mềm (cơ bắp) có thể phản ánh tác động của huấn luyện khá nhạy bén. Rõ ràng không thể khẳng định công tác huấn luyện là tốt khi số chu vi các chi, hiệu số vòng ngực khi hít vào hết sức và thở ra hết sức, hiệu số vòng cánh tay khi co cứng và thả lỏng đều giảm - Các chỉ tiêu, chỉ số về giải phẫu và chức năng sinh lý. Đặc biệt là chức năng cung cấp và vận chuyển oxy của hệ hô hấp, tim mạch và máu (phương pháp, tiến hành và kiểm tra xem chương I). - Các chỉ số sinh hóa như: Men LDH; Nội tiết tố (Testosterone, Cortisol); Axid lactic; chuyển hóa năng lượng lúc nghỉ. (Xem chương I, phần xét nghiệm sinh hóa máu). 3. 1. 2. Phương pháp kiểm tra y – sinh ở trạng thái họat động định lượng: Họat động định lượng là một họat động tiêu chuẩn, chúng ta thường gọi là họat động chuẩn. Trong họat động chuẩn, tất cả các VĐV tham gia kiểm 243
5. tra đều thực hiện một bài tập có quy trình giống nhau (các test công năng tim, hô hấp . Trình bày ở các test kiểm tra y - học ở chương I). Khi thực hiện họat động định lượng, phản ứng của cơ thể thể hiện một phần trình độ tập luyện của VĐV đó. Ví dụ: Khi họat động định lượng, VĐV có trình độ tập luyện cao hơn thường có nhịp tim thấp hơn (chậm hơn) so với VĐV có TĐTL thấp hơn. Chức năng hô hấp, tim mạch của VĐV có trình độ cao thường thích nghi với họat động cơ bắp tốt hơn so với VĐV có trình độ thấp. Chính vì vậy mà việc xác định các chỉ số y – sinh ở trạng thái họat động định lượng là những thông tin có giá trị so sánh để đánh giá trình độ tập luyện VĐV. Các bài tập kiểm tra trong trạng thái họat động định lượng hay được áp dụng trong phòng thí nghiệm và trên hiện trường tập luyện hiện nay là: Bài tập đứng lên - ngồi xuống (công năng tim); Bước bục (step – test Harward); Test cooper; test PWC 170 .( phương pháp tiến hành và kiểm tra xem ở phần các test kiểm tra y – sinh chương I). 3. 1. 3. Phương pháp kiểm tra y – sinh ở họat động thể lực tối đa gắng sức: * Công tác chuẩn bị: - Địa điểm kiểm tra : Phòng kiểm tra thoáng mát. - Thiết bị: Xe đạp lực kế, đồng hồ bấm giây, máy phân tích khí, máy ghi điện tâm đồ, thiết bị và thuốc cấp cứu. - Đối tượng: VĐV không hút thuốc, uống rượu trước khi làm thực nghiệm, thời gian tiến hành thực nghiệm trên máy công năng lực kế phải cách xa trước bữa ăn là 2 giờ, bác sỹ kiểm tra sức khỏe trước khi thực nghiệm, hướng dẫn cho VĐV các thao tác và các bước kiểm tra, trang phục gọn nhẹ * Công tác chuẩn bị: - Giai đọan nghỉ:Hướng dẫn VĐV ngồi nghỉ trên xe đạp lực kế trong 2 phút. - Giai đọan thực hiện bài tập: VĐV đạp xe đồng thời nhìn lên đồng hồ tốc độ của xe phải luôn là 60 vòng/phút. Mỗi bậc công suất duy trì 2 phút và tăng bậc tùy theo lứa tuổi (như các bước tiến hành test PWC 170 trên xe đạp lực kế). Dưới 16 tuổi mỗi bậc công suất là 20W, trên 16 tuổi mỗi bậc công suất là 30W. Tăng công suất cho đến khi VĐV mệt mỏi hòan tòan mới dừng. - Giai đọan hồi phục: Cho VĐV nghỉ 2 phút rồi tháo các thiết bị gắn ở người và in kết quả trên màn hình Lấy máu để xác định hàm lượng Axid lactic 244
6. trong máu, đánh giá khả năng chịu đựng lượng vận động và hiệu quả tập luyện sức bền. Ñaëc ñieåm cuûa trình ñoä taäp luyeän trong traïng thaùi nghæ: Qua nghiên cứu chứng minh: Các chỉ tiêu sinh lý, hình thái các hệ thống, cơ quan cơ thể lúc VĐV yên tĩnh có liên quan đến trình độ huấn luyện. + Heä thaàn kinh trung öông và các giác quan: Sóng alpha trên điện não đồ của VĐV hiện rất rõ, tương đối lớn. tính linh họat của tế bào thần kinh tương đối cao. Giữa tần số kích thích và tần số dẫn truyền thần kinh xuất hiện hiện tượng nhịp đồng hóa. Quá trình họat động hệ thần kinh của các VĐV chạy ngắn có tính linh họat cao, tốc độ phản xạ nhanh, thời gian phản xạ ngắn, tín hiệu truyền đều từ cơ quan cảm giác nhanh, đối với VĐV chạy cự ly trung bình thì có đặc điểm là quá trình họat động thần kinh ổn định tương đối cao, cơ quan phân tích tiền đình ổn định, cảm giác vận động và cảm giác bản thể nâng cao, thị trường của cơ quan thị giác rộng. Ngöôøi ñöôïc huaán luyeän coù theå ñoàng hoaù nhanh nhòp kích thích vaø sao cheùp laïi taàn soá cao naøy. Noùi leân tính linh hoaït cuûa caùc teá baøo thaàn kinh, nhaát laø ñoái vôùi caùc hoaït ñoäng veà toác ñoä, tính linh hoaït cuûa caùc quaù trình thaàn kinh taêng leân bieåu hieän bôûi: - Thôøi kyø tieàm taøng cuûa phaûn öùng vaän ñoäng ngaén. - Söï phaân bieät chính xaùc. - Toác ñoä xöû lyù nhanh nhöõng xung ñoäng töø cô quan phaân tích chaïy leân. + Heä vaän ñoäng: Heä xöông khôùp, daây chaèng, cô ñeàu coù nhöõng bieán ñoåi veà caáu truùc vaø cô naêng, nhaát laø cho xöông – khôùp, daây chaèng chaéc vaø khoeû hôn. Caùc cô ñöôïc phì ñaïi, söï cung caáp maùu cho cô toát hôn vaø nhanh hôn. Sự tăng thể tích cơ chủ yếu là tăng các hợp chất tổng hợp protít và các axit, giảm sự phân giải. Các chỉ tiêu này được thay đổi nhiều trong huấn luyện sức mạnh, đặc biệt là các bài tập tĩnh lực có hiệu quả rõ rệt. Ta biết rằng, trọng lượng cơ của người bình thường chiếm 35 - 40% trọng lượng cơ thể, song đối với VĐV cử tạ, thể dục dụng cụ, tỷ trọng này phải đạt trên 50% tổng lượng các chất prôtít tăng theo quá trình huấn luyện hoặc giảm theo sự ngừng tập thể thao. Nếu số lượng các sợi cơ giảm thì hàm lượng mỡ tăng trong cơ và tăng tỷ lệ thành phần trong cơ tương (Helander). Sau 245
7. khi huấn luyện, độ mỡ giảm xuống, nhưng tổng trọng lượng của cơ không thay đổi nhiều. Tỷ lệ % thể tích cơ nhanh của VĐV cử tạ tương đối nhiều và sợi cơ dạng IIa tăng lên khi tập các bài tập sức mạnh (Edstrom, Eklom 1972, Thorstensom 1976). Tập luyện sức bền, thể tích cơ nhỏ (Janson, Kaijser 1977, Nygaart 1977), nhưng các mao mạch xung quanh cơ tăng nhiều. Khi nghỉ ngơi yên tĩnh, không những cần quan sát sự thay đổi hình thái của VĐV mà còn phải nghiên cứu sâu sự thay đổi các chất trong cơ. Bởi vì sự thay đổi này có lieân quan đến các môn thể thao cụ thể như: • VĐV có đặc trưng tố chất bền thì nồng độ Mioglobin tăng đáng kể, dự trữ oxy tăng cao, thể tích ty lạp thể lớn, họat tính của men oxy hóa trong ty lạp thể cũng tăng. Nhiều tư liệu chứng minh: Sau nhiều năm tập luyện tố chất bền, hàm lượng glucogen tăng gấp đôi, hàm lượng axít béo cũng tăng so với trước tập luyện 83%, còn hàm lượng ATP – CP chỉ tăng 25 – 40%, nhưng các men họat tính của quá trình đường phân yếm khí thì giảm 20 – 25%. • Những VĐV có đặc trưng tố chất mạnh, họat tính men của ATP – CP không thay đổi và họat tính các men đường phân ưa khí cũng không thay đổi, họat tính các men hệ thống oxy hóa giảm 30%, thể tích của ty lạp thể (Mitochondrgium) cũng giảm, nồng độ ATP – CP và Glucogen tăng 18%, 22%, 66%. • Sau khi huấn luyện tốc độ, hiệu quả thay đổi cơ biểu hiện: sự phát triển năng lực yếm khí. Nhưng có một số tác giả còn chứng minh (Fox), ngòai sự nở cơ do hàm lượng ATP – CP tăng lên, còn có sự tăng họat tính các men của hệ thống Axít lactic. 246
8. Bảng 3. 1. Sự thay đổi chỉ tiêu sinh hóa sau khi huấn luyện tố chất mạnh, nhanh, bền (Theo Fox và Astrand). Hiệu quả huấn luyện Mạnh Nhanh Bền Nồng độ Mioglobin ? ? Tăng Hàm lượng Glucogen Tăng Tăng Tăng Men oxy hóa Giảm Tăng hoặc ổn định Tăng Hàm lượng ? ? Tăng Men ATP - CP Không đổi Tăng ? Men Glucogen Không đổi Tăng ở cơ chậm Tăng, giảm, ổn định Nồng độ Phân tử P Không đổi Ổn định Tăng Tổng dự trữ đường ? Tăng Tăng Thay đổi cơ FT tăng, ST ST không chuyển FT không chuyển giảm FT ST Nồng độ ty lạp thể Giảm ? Tăng thể tích + Heä trao ñoåi chaát vaø naêng löôïng: Cheá ñoä dinh döôõng cho VÑV ñaày ñuû, thì xaûy ra traïng thaùi caân baèng nitô. Döï tröõ glucid trong cô theå VÑV taêng leân, döï tröõ lipid ôû trong cô theå giaûm. + Chuyeån hoaù naêng löôïng: Trong taäp luyeän, chuyeån hoaù cô sôû taêng cao ñeå cung caáp naêng löôïng cho quaù trình vaän ñoäng, nhöng khi nghæ, chuyeån hoaù cô sôû giaûm vaø ôû möùc bình thöôøng. Khi cơ họat động tùy ý, xảy ra quá trình tổng hợp và phân giải nguồn năng lượng ATP. Để hợp thành ATP, cần phải có oxy đưa liên tục từ khí trời vào ty lạp thể của các sợi cơ. Do vậy, cơ chế vận chuyển oxy có liên quan đến các hệ thống do quá trình tập luyện xúc tiến cho cơ chế vận khí đó thực hiện. 247
9. + Hệ máu: Lúc nghỉ ngơi yên tĩnh, tỷ lệ % của hồng cầu và Hb tăng chút ít, do vậy dung lượng oxy của máu tăng lên (800ml). Astand cho rằng dung lượng oxy máu hoặc hàm lượng Hb có hệ số tương quan với VO2 max tương đối cao. VĐV sức bền có thể có sự thay đổi ở bạch cầu: Thường tăng Lympho, hàm lượng axit lactic giảm (8 – 11mg%), đường huyết tăng, kho dự trữ đường tăng so với người bình thường 10%, và nâng cao khả năng duy trì độ PH ổn định. Ngòai ra, có nhiều tài liệu chứng minh họat tính một số men trong máu tăng (Bacina). + Heä hoâ haáp: Tập luyện TDTT làm thay đổi hình thái và chức năng hệ hô hấp, đó là một trong những điều kiện quan trọng bảo đảm sự vận khí của cơ thể VĐV. Qua huấn luyện tần số hô hấp giảm từ 16 – 18 lần/ xuống còn 8 – 12 lần/phút, vòng ngực (hiệu số thở ra và hít vào hết sức) tăng từ 5 – 7cm đến 9 – 15cm, biên độ nâng cơ hòanh ở phía trái từ 4,1cm lên 6,7cm, bên phải từ 4,3cm đến 6,6cm, hô hấp sâu tăng đến 700 – 850 – 1.500ml. Taàn soá hoâ haáp giaûm, coù tính chaát chaäm vaø saâu, trung bình töø 10 – 16 laàn/phuùt. Dung tích soáng taêng cao, trung bình laø 4,5 – 6 lít (nam), nöõ laø 3,5 – 4,5 lít. Do vậy,thể tích hô hấp tăng hơn, năng lực khuyếch tán cũng nâng cao, lúc nghỉ ngơi, thong khí phổi của những người cùng lứa tuổi, giới tính, trọng lượng và chiều cao bất kỳ đều không phân biệt rõ, song cần xem xét sự hô hấp sâu. Chỉ tiêu: Thời gian nín thở dài – ngắn là một chỉ tiêu quan trọng đánh giá cường độ hô hấp trong tế bào và trung khu hô hấp đối với oxy và cacbonic. Những VĐV ưu tú khả năng nín thở tương đối dài và khống chế cơ hòanh ổn định. Qua đo đạt lượng oxy trong máu, khi VĐV hồi phục hô hấp thì tác dụng oxy kết hợp với máu hồi phục nhanh nhất. Theo tác giả Tavastrerna cho rằng: Do ảnh hưởng của tập luyện, tính hưng phấn của trung tâm hô hấp tăng lên khi Cacboníc trong máu tăng làm cho cơ bắp họat động tốt, tạo điều kiện thu nạp oxy. Tác giả Haldane cho rằng, khi hàm lượng cacbonic trong phế nang tăng 0,22%, sự trao đổi khí phổi tăng 100% Bảng 3. 2. Tỷ lệ thể tích CO2 khi nín thở của VĐV có trình độ huấn luyện 248
10. khác nhau (theo Tavastrena). Trình độ HL CO2 lúc yên CO2 khi nín Trung tâm hô hấp hưng tĩnh thở phấn khi CO2 tăng Trình độ huấn 6,76 8,01 19 luyện tốt Trình độ huấn 6,13 7,6 24 luyện chưa đủ + Heä tuaàn hoaøn: Những VĐV xuất sắc thường thấy mạch lúc yên tĩnh (mạch cơ sở) chậm. Theo tài liệu của Đại hội TDTT Montreal (1928), có 280 VĐV mạch đập cơ sở trung bình 50 lần/phút, thấp nhất là 30 lần/phút, trong đó VĐV trượt tuyết 28lần/phút (Hoogervert 1929). Nhưng chưa thấy VĐV chạy ngắn có hiện tượng này. Tất nhiên mạch chậm không làm giảm thấp lượng tâm thu ở mức bình thường, không những cung cấp năng lượng cho cơ tim họat động mà còn đảm bảo cho tế bào cơ thể sử dụng tốt hơn hàm lượng oxy. Người ta cho rằng, qua huấn luyện làm tăng cường Synapse (khớp thần kinh) của hệ thần kinh phó giao cảm, ức chế thần kinh lúc nghỉ ngơi. Nếu VĐV nghỉ tập trong một thời gian dài sẽ dẫn đến hệ thống tuyến thượng thận tiêu hao oxy mạnh và chiếm ưu thế làm mạch đập tăng cao. Huấn luyện thể thao còn tăng cường chức năng hệ tim mạch và thể tích tim, trọng lượng tim phát triển. Chụp X quang thấy sợi cơ tim VĐV to ra, đường kính tim rộng, nhất là VĐV ở cự ly dài, VĐV trượt tuyết có cơ tim to ra và chiếm 84%. Trong quá trình tập luyện, tâm thất phải và trái to ra, hoặc cả hai tâm thất đều to. Thể tích tim tăng chủ yếu do tăng độ dài và liên quan đến lượng tâm thu, đồng thời, các mao mạch cơ tim cũng phát triển. Khi đánh giá, phải phân biệt bệnh phì đại cơ tim và giãn taâm thất. Sau đây sẽ trình bày tỷ lệ thay đổi các chỉ tiêu tuần hòan của VĐV. Bảng 3. 3. So sánh sự thay đổi chỉ tiêu sinh lý tuần hòan vận động viên (Letunốp) . 249
11. Nhóm VĐV Số Không thay Tâm thất Tâm thất phải lượng đổi % trái to % – trái to % VĐV Trượt tuyết 83 16 30 54 VĐV đi bộ 81 34 46 20 VĐV trượt băng 23 35 46 19 VĐV vật 17 43 44 13 VĐV bơi thuyền 22 16 43 41 Số trung bình 226 26 40,9 31,1 Tim hoaït ñoäng tieát kieäm hôn vaø döï tröõ chöùc naêng cuûa tim taêng leân bôûi qua quaù trình huaán luyeän tim coù nhöõng bieán ñoåi veà caáu truùc vaø chöùc naêng sinh lyù nhö sau: - Phì ñaïi cô tim, chuû yeáu laø taâm thaát. - Taêng kích thöôùc vaø troïng löôïng cuûa tim. - Taêng theå tích buoàng tim. - Taàn soá nhòp tim giaûm. - Giaûm löïc cô tim. Taát caû nhöõng bieán ñoåi veà hình thaùi vaø chöùc naêng cuûa ngöôøi taäp luyeän ñeàu nhaèm laøm cho quaù trình sinh lyù xaûy ra tieát kieäm hôn ôû traïng thaùi nghæ vaø baûo ñaûm taêng cöôøng khaû naêng hoaït ñoäng cuûa cô theå trong vaän ñoäng. Ñaëc ñieåm cuûa trình ñoä taäp luyeän khi vaän ñoäng ñònh löôïng: Khi VĐV có trình độ huấn luyện khác nhau, khi tập với lượng vận động giống nhau, phản ứng chức năng của các hệ thống và cơ quan cũng không giống nhau. Những VĐV có trình độ huấn luyện có tính tiết kiệm cơ năng lúc yên tĩnh và các phản ứng chịu đựng khối lượng vận động định lượng thường thấp hơn VĐV chưa đủ trình độ tập luyện. Đây là các chỉ tiêu sinh lý đánh giá hiệu quả huấn luyện. Ngöôøi ta thöôøng duøng caùc thöû nghieäm cô naêng ñeå ñaùnh giaù trình ñoä taäp luyeän. Thöïc chaát laø nghieân cöùu moät soá chöùc naêng sinh lyù (tuaàn hoaøn, hoâ haáp ) tröôùc, trong vaø sau khi vaän ñoäng. Khoái löôïng vaän ñoäng cuûa caùc thöû nghieäm cô naêng ñöôïc xaùc ñònh 250
12. tröôùc veà thôøi gian vaø cöôøng ñoä vaän ñoäng. Khoái löôïng vaän ñoäng naøy thaáp hôn khaû naêng giôùi haïn cuûa con ngöôøi. Coù nhöõng thöû nghieäm trong phoøng thí nghieäm, hoaëc coù nhöõng thöû nghieäm taïi nôi ñang tieán haønh taäp luyeän ñaõ ñònh tröôùc veà khoái löôïng, cöôøng ñoä, thôøi gian Khi thöïc hieän löôïng vaän ñoäng ñònh löôïng, caùc phaûn öùng cuûa caùc cô quan, chöùc naêng cuûa cô theå VÑV khaùc haún so vôùi ngöôøi khoâng taäp luyeän nhö sau: Taát caû caùc chöùc naêng ñöôïc trieån khai nhanh hôn trong traïng thaùi baét ñaàu vaän ñoäng. Trong vaän ñoäng, hoaït ñoäng cuûa caùc heä thoáng chöùc naêng ñeàu ôû möùc thaáp hôn. Quaù trình hoài phuïc nhanh hôn. Để đánh giá chức năng họat động của cơ thể, người ta sử dụng phương pháp Letunốp cho chịu lượng vận động chuẩn (định lượng). Ngòai ra còn dung các phương pháp test Harward, PWC 170 công năng tim để thực nghiệm đánh giá với lượng vận động định lượng hoặc lượng vận động chuyên môn để sau khi chịu đựng lượng vận động, có sự thay đổi chức năng như sau: + Heä thaàn kinh trung öông: ÔÛ nhöõng ngöôøi ñöôïc huaán luyeän, höng phaán cuûa caùc trung taâm vaän ñoäng theå hieän ôû möùc thaáp hôn khi thöïc hieän löôïng vaän ñoäng ñònh löôïng neân caùc phaûn öùng cuûa cô theå cuõng yeáu hôn. Ñoái vôùi cuøng moät hoaït ñoäng, öùc cheá baûo veä nhöõng ngöôøi ñöôïc huaán luyeän xaûy ra chaäm hôn. Thôøi kyø hoài phuïc sau vaän ñoäng ñònh löôïng, ôû ngöôøi ñöôïc huaán luyeän, thôøi kyø tieàm taøng cuûa phaûn öùng vaän ñoäng ngaén hôn möùc khôûi ñieåm, khaû naêng phaân bieät toát hôn, hieän töôïng öùc cheá do caûm öùng keá tieáp giaûm. + Heä vaän ñoäng: Taát caû nhöõng ñaëc ñieåm cuûa ñieän theá hoaït ñoäng ôû cô cuûa ngöôøi ñöôïc huaán luyeän, söï phoái hôïp hoaït ñoäng cuûa caùc trung taâm thaàn kinh toát hôn vaø caùc quaù trình thaàn kinh taäp trung hôn ôû caùc vuøng vaän ñoäng cuûa naõo. Khaû naêng höng phaán vaø tính linh hoaït cô naêng cuûa cô ôû ngöôøi ñöôïc huaán luyeän khoâng thay ñoåi hoaëc taêng leân khi vaän ñoäng ñònh löôïng. + Tieâu hao naêng löôïng: Tieâu hao naêng löôïng thaáp hôn so vôùi ngöôøi khoâng taäp luyeän khi thöïc 251
13. hieän vaän ñoäng ñònh löôïng + Heä hoâ haáp: Söï thoâng khí phoåi vaø söï tieâu thuï oxy ôû ngöôøi ñöôïc huaán luyeän thaáp hôn khi thöïc hieän vaän ñoäng ñònh löôïng, nhö heä soá söû duïng oxy laïi cao hôn ngöôøi khoâng taäp luyeän. Nôï oxy giaûm. + Heä tuaàn hoaøn: Taàn soá tim thaáp hôn so vôùi ngöôøi khoâng taäp luyeän khi thöïc hieän vaän ñoäng ñònh löôïng. Sau vaän ñoäng, maïch hoài phuïc nhanh hôn so vôùi ngöôøi khoâng taäp luyeän. Löu löôïng phuùt tim ôû ngöôøi ñöôïc huaán luyeän taêng ít hôn khi vaän ñoäng ñònh löôïng. Bảng 3. 4. Sự biến đổi một số chỉ tiêu sinh lý của VĐV có trình độ huấn luyện khác nhau khi chịu đựng lượng vận động định lượng (theo Sestakpb và Remdolla) . Trình độ Mạch Huyết áp VO2max khi Lưu lượng Hệ số sử Hàm lượng huấn luyện (l/p) (mmHg) vận động tim (l/p) dụng oxy AL Trước, sau Trước và sau Trước, sau Trình độ 52 108 101/59 156/57 13 50 9,8 0,73 17 - 47 HL cao Trình độ 60 114 108/7 156/68 13 20 16 0,47 17 - 47 HL thấp Đặc điểm các chỉ tiêu đánh giá trình độ huấn luyện khi chịu đựng lượng vận động tối đa: Những VĐV có trình độ huấn luyện tốt, khi tiến hành huấn luyện với lượng vận động tối đa, có một số chỉ tiêu phản ứng cơ thể vượt qua các VĐV trình độ thấp. Trên thực tế, trình độ huấn luyện cao là kết quả cao của sự phối hợp nhiều chức năng phức tạp và rộng rãi, là kết quả của sự thống nhất và mối quan hệ giữa chức năng tim mạch và cơ quan vận động đạt đến cơ năng hòan thiện nhất. Ñeå ñaït ñöôïc khaû naêng hoaït ñoäng ñeán giôùi haïn cao nhaát trong taäp 252
14. luyeän theå thao caàn chuù yù tôùi moät soá yeáu toá quan troïng nhö sau: - Hoaøn thieän kyõ thuaät ñoäng taùc, nhaát laø caùc moân theå thao nhö theå duïc duïng cuï, nhaøo loän .phaûi döïa vaøo kyõ thuaät ñoäng taùc ñeå ñaùnh giaù thaønh tích theå thao. - Tieát kieäm caùc quaù trình sinh lyù vaø coù khaû naêng bieán ñoåi nhanh caùc chöùc naêng cuûa cô theå cho phuø hôïp vôùi yeâu caàu. Söï hoaøn thieän kyõ thuaät ñoäng taùc laøm cho hoaït ñoäng vaän ñoäng ñöôïc tieát kieäm hôn, naâng cao khaû naêng phoái hôïp caùc chöùc naêng cuûa cô theå. Vì theá maø caùc quaù trình sinh lyù xaûy ra trong cô theå cuõng tieát kieäm hôn Naêng löïc hoaït ñoäng coù oxy. Coù yù nghóa ñoái vôùi taát caû caùc moân theå thao. Thieáu oxy coù theå laøm giaûm khaû naêng vaän ñoäng ngay caû ñoái vôùi hoaït ñoäng trong thôøi gian ngaén. Nhöng hoaït ñoäng caøng keùo daøi thì vai troø cuûa naêng löïc vaän ñoäng coù oxy caøng taêng leân. Naêng löïc hoaït ñoäng coù oxy laø yeáu toá quan troïng nhaát ñaûm baûo khaû naêng hoaït ñoäng trong caùc moân cöôøng ñoä lôùn vaø trung bình. Naêng löïc hoaït ñoäng khoâng coù oxy. Laø khaû naêng cuûa cô theå hoaït ñoäng khi thieáu oxy, döïa vaøo caùc nguoàn naêng löôïng coù theå phaân giaûi khoâng coù oxy. Naêng löïc vaän ñoäng khoâng coù oxy cuûa cô theå phuï thuoäc vaøo: + Hoaït ñoäng cuûa caùc men xuùc taùc caùc phaûn öùng sinh hoaù khoâng coù oxy tham gia. + Döï tröõ vaät chaát chöùa naêng löôïng ñöôïc söû duïng ñeå toång hôïp laïi khoâng coù oxy, ATP. + Möùc ñoä thích öùng cuûa toå chöùc ñoái vôùi nhöõng bieán ñoåi cuûa moâi tröôøng beân trong. Vai troø cuûa töøng yeáu toá phuï thuoäc vaøo nhöõng ñaëc ñieåm caù nhaân cuûa VÑV vaø moân theå thao. + VO2max: VĐV có trình độ huấn luyện cao, khi tiến hành chịu đựng LVĐ có cường độ khác nhau thì lượng thông khí phổi và lượng tâm thu không ngừng đạt đến giá trị tối đa theo nhu cầu họat động. Thông khí phổi (nam) đạt 150 – 160 lít/phút. Vận động viên nữ đạt 90 – 130lít/phút, lượng tâm thu/phút đạt 30 – 35lít/phút. VO2max là chỉ tiêu quan trọng đánh giá tổng hợp chức năng tim mạch – hô hấp của cơ thể. Những VĐV ưu tú, VO2max tương đối đạt 83 – 85ml oxy/1kg trọng lượng (5 – 253
15. 6lít/phút). Vận động viên chạy ngắn hoặc người bình thường VO2max đạt 3 – 3,5lít/phút. Chính vì vậy, chức năng sinh lý VĐV ưu tú có lợi cho sự tuần hòan Axit lactic, cho nên những VĐV ưu tú thường có hàm lượng Axit lactic thấp hơn người không có trình độ huấn luyện trong cùng lượng vận động, độ pH cũng giảm nhiều. + Hiện tượng tiếng tim liên tục: Căn cứ vào kết quả nghiên cứu của các nhà sinh lý học, hiện nay hiện tượng tim của các VĐV ưu tú trong thời kỳ hồi phục xuất hiện tiếng tim liên tục 1 – 3 phút và điều này được kết luận như sau: • Tiếng tim liên tục là hiện tượng của những VĐV có trình độ huấn luyện tốt sau khi thực hiện họat động căng thẳng trong thời gian dài. • Tiếng tim liên tục không có gì liên quan đến sự giảm sút chức năng tim mạch đối với VĐV trượt tuyết và bơi thuyền khi được tập luyện tốt (Glamblab) • Tim mạch của VĐV có tiếng tim liên tục có năng lực co cơ cao và không liên quan gì đến trương huyết quản (Sestakop), đó là hiện tượng nên xem là sự họat động thể lực mãnh liệt. • Hiện tượng tiếng tim kéo dài trong trạng thái yên tĩnh và trong họat động thấp thì biểu hiện trạng thái bệnh lý của hệ tim mạch và động mạch mở quá rộng, dòng máu chuyển nhanh có quan hệ đến sự giảm đột ngột trương lực huyết mạch và nếu tái xuất hiện vận động thì lúc đó hiện tượng tiếng tim liên tục được xem là chỉ tiêu bệnh lý của hệ tim mạch CHƯƠNG IV. 254
16. SỰ THÍCH NGHI - LƯỢNG VẬN ĐỘNG, CÁC CHỈ SỐ VÀ CÁC PHƯƠNG PHÁP Y – SINH HỌC KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ LƯỢNG VẬN ĐỘNG. A. SỰ THÍCH NGHI - LƯỢNG VẬN ĐỘNG VÀ XÂY DỰNG CÁC CHỈ SỐ SINH LÝ – SINH HÓA ĐỂ ĐÁNH GIÁ LƯỢNG VẬN ĐỘNG. I. SỰ THÍCH NGHI: Ngay từ năm 1936, nhà khoa học Canada Gans Seley, thông qua những kết quả nghiên cứu cho rằng thông qua những kết quả nghiên cứu cho rằng những chấn động Srtess căng thẳng, kể cả lượng vận động tập luyện và thi đấu với thời gian tác động tương đối lâu dài sẽ gây nên những phản ứng định hình gồm 3 giai đọan: Giai đọan ban đầu cơ thể bị tác động nên lo lắng hồi hộp, giai đọan hai cơ thể dần dần chuyển sang giai đọan đề kháng, giai đọan ba nếu như stress tác động mạnh và vừa đủ thì cơ thể sẽ mệt mỏi và thích nghi với sự tác động, nếu tác động stress quá mạnh và quá lâu thì phản ứng của cơ thể chuyển sang giai đọan kiệt sức. Khi đề cập đến bản chất của “hội chứng thích nghi” G. Seley giải thích sự xuất hiện của giai đọan ba là do cạn kiệt nguồn năng lượng thích nghi. Cho đến lúc này, chưa rõ nguồn năng lượng thích ứng là gì, nhưng bản chất tự nhiên của giai đọan ba về “hội chứng thích nghi “ nói chung chứng tỏ nguồn lực thích nghi là có giới hạn. Trong những công trình sau đó, tuy chưa có những phương pháp xác định nguồn dự trữ năng lượng thích nghi một cách khách quan. G. Seley đề nghị phân thành 2 lọai năng lượng thích nghi: - Một lọai năng lượng thích nghi thể hiện bên ngòai, dễ nhận biết và phục hồi được. - Một lọai năng lượng thích nghi có chiều sâu, ẩn chứa dưới dạng dự trữ, để bồi hòan những nguồn năng lượng đã bị tiêu hao trong vận động tập luyện vào lúc nghỉ ngơi hoặc chuyển sang một họat động khác. Trong thực tiễn thi đấu thể thao có những trường hợp VĐV sau 2 – 3 tuần, đôi khi 2 – 3 tháng nghỉ ngơi đầy đủ do chấn thương hoặc ốm, khi tham gia thi đấu bỗng nhiên đạt thành tích bất ngờ. Theo quan điểm lý thuyết thích 255
17. nghi nêu trên có thể giải thích hiện tượng trên là nguồn dự trữ thích nghi có chiều sâu đến mức sau hàng tháng hoặc hơn vẫn phát huy tác dụng có hiệu quả. Ý tưởng của G. Seley tiếp tục được phát triển trong các công trình của các chuyên gia khác khi họ chia quá trình thích ứng thành 3 mức độ chức năng các nguồn dự trữ sinh học: - Dự trữ sinh học ở mức độ chức năng thứ nhất là khi chuyển từ trạng thái tĩnh sang trạng thái họat động bình thường với đặc điểm là các phản ứng đồng hóa (phản ứng tổng hợp) chiếm ưu thế. - Dự trữ sinh học ở mức độ chức năng thứ hai được biểu hiện bằng sự cân bằng giữa các phản ứng của cả hai quá trình đồng hóa và dị hóa (phản ứng phân hủy). - Dự trữ sinh học ở mức độ chức năng thứ ba, có thể khai thác được khi các tình huống căng thẳng đòi hỏi, tất nhiên phải trả bằng giá đắt và diễn ra dưới dạng phản ứng “stress cao độ”. Cần phải nhấn mạnh rằng thể thao hiện đại có mức độ cạnh tranh rất gay gắt, phải chịu đựng những căng thẳng về tâm lý và thể lực rất lớn trong hàng lọat các cuộc thi đấu quốc tế lớn luân phiên, lieân tục cả mùa giải từ 2 – 4 tháng. Những tình huống như vậy có thể để lại những hậu quả lâu dài, có thể gây ra những chấn thương nghiêm trọng do stress hoặc do mệt mỏi quá sức và mãn tính. Rất đáng quan tâm ý kiến của G. Seley khi ông cho rằng, sự cạn kiệt nguồn năng lượng thích nghi thường có thể hồi phục sau lượng vận động tập luyện trong thời gian ngắn, nhưng nếu cạn kiệt hòan tòan nguồn năng lượng thích nghi thì rất khó hồi phục. Điều này cho thấy, chứng tỏ không duy trì lâu dài trạng thái sung sức thể thao và nếu coi thường những quy luật thích nghi đã quá rõ ràng thì sẽ nảy sinh những hậu quả nghiêm trọng, không lường trước được. Những công trình nghiên cứu hiện nay xem xét những biến đổi diễn ra bên trong cơ thể đáp lại những tác động khác nhau (Stress) và quá trình thích nghi của cơ thể được phân thành 4 giai đọan. - Giai đọan cấp báo: Có đặc điểm là các chức phận của hệ thống cơ thể vượt quá mức tối đa, không tiết kiệm trong tiêu hao dự trữ của từng cơ quan, các phản ứng stress cũng nghiêm trọng và dễ gây chấn thương. 256
18. Trong giai đọan này chưa xuất hiện những đổi mới về chức phận và hình thái trong các hệ thống khác nhau của cơ thể. - Giai đọan quá độ: Giai đọan quá độ của quá trình thích ứng lâu dài có đặc điểm là quá trình đổi mới về hình thái và chức năng diễn ra tích cực, đặc biệt là sự phì đại vận động trong cơ bắp và các hệ thống khác, làm họat hóa bộ máy di truyền của cấu trúc tế bào, tổng hợp các thành tố trong cấu tạo (axid nucleotic, các albumin), tăng cường khả năng chức phận của các hệ thống cơ thể đang thích nghi. Hình thành các “dấu vết “ về mặt cấu trúc còn tản mạn. Thực chất giai đọan này có thể nói trình độ tập luyện đang phát triển. - Giai đọan ổn định: Trong giai đọan này những phản ứng cơ thể dần dần giảm đi đối với các yếu tố gây thích nghi. Những biến đổi về cấu trúc trong các hệ thống cơ thể khác nhau được phát triển ở mức độ nhất định, nhờ vậy nâng cao khả năng chức phận của các hệ thống đó và đảm bảo họat động tiết kiệm và ổn định. Giai đọan này hòan thiện quá trình hình thành các dấu vết về mặt cấu trúc một cách hệ thống, những biến đổi về hình thái, chức phận trong cơ diễn ra theo quy luật từ từ bước một. - Giai đọan trạng thái trơ lỳ của hệ thống cơ thể đối với quá trình thích nghi, tuy không nhất thiết xuất hiện, nhưng có thể làm rối lọan quy luật trong tập luyện thể thao khi sử dụng lượng vận động hoặc trong thi đấu có các tình huống gây cấn – stress. Dưới góc độ miễn dịch học R. S. Suzdalnixki và V. A. Lêvando cũng chia quá trình thích nghi miễn dịch thành 4 giai đọan: - Giai đọan động viên: Huy động các nguồn dự trữ của hệ miễn dịch trong cơ thể để đáp lại lượng vận động tập luyện với cường độ thấp (nhịp tim 160 lần/phút) - Giai đọan hồi phục: Khi tăng cường độ và khối lượng của lượng vận động tập luyện, hàng rào phòng vệ sinh lý của cơ thể thực tế vẫn được duy trì như giai đọan trước. - Giai đọan suy giảm hồi phục: Thường quan sát thấy trong thời kỳ thi đấu với lượng vận động cường độ cao có hiện tượng giảm sút miễn dịch khá rõ. Sau khi thi đấu xuất hiện như là yếu tố stress, hiện tượng tê liệt về chức phận của hệ thống miễn dịch. 257
19. - Giai đọan 4: Sau khi sử dụng lượng vận động tập luyện giảm đi đáng kể, quan sát thấy các chỉ số về trạng thái miễn dịch và hormone được hồi phục dần dần. Quá trình thích ứng không phải là để lại những dấu vết giản đơn khi biến đổi cấu trúc trong các hệ thống chức năng nào đó của cơ thể. Thực tế chứng tỏ rằng sự biến đổi trong quá trình thích ứng đều có mối quan hệ tương hỗ giữa các hệ thống, có sự phân bố lại nguồn dự trữ của cơ thể diễn ra trong từng giai đọan mới của quá trình thích ứng lâu dài để hình thành trạng thái sung sức thể thao nhờ lượng vận động tập luyện và thi đấu hợp lý trong mỗi chu kỳ huấn luyện dài hạn. F. D. Meerson cho rằng khả năng thích nghi của cơ thể không phải là vô hạn, mỗi một tiền đề quan trọng để mở rộng những phản ứng thích nghi đều là kết quả của sự thủ tiêu một phần hoặc tòan phần của quá trình thích nghi đã được hình thành trước, nghĩa là cần thiết có giai đọan suy thóai (khử) thích ứng. Hòan tòan đúng và có lý vì trong quá trình phát triển chủng lọai của con người cũng là quá trình thích nghi lâu dài, cái gì không đáp ứng được trong bối cảnh mới đều bị lọai bỏ và thay thế bằng cái mới, phù hợp hơn. Từ nhöõng nghiên cứu đã trình bày trên, sự biến động của trình độ luyện tập theo thời gian, không diễn ra theo một lộ trình tuyến tính, ngay cả khi nâng lượng vận động tập luyện một cách có hệ thống, mà diễn biến có tính chất giai đọan và thang bậc khác nhau. Bởi vậy cho nên, trong lý luận cũng như trong thực tiễn phải có những thông tin đầy đủ kịp thời về những quá trình biến động diễn ra trong quá trình tập luyện lâu dài của các biến đổi về chức năng hình thái và sinh hóa trong các cơ quan và hệ thống khác nhau ở trong cơ thể. II. KHAÙI NIEÄM LÖÔÏNG VAÄN ÑOÄNG. Trong HLTT hieän ñaïi, vieäc ñaùnh giaù LVÑ theå löïc trong HL laø khoâng theå thieáu ñöôïc trong quy trình coâng ngheä ñaøo taïo taøi naêng TT. Bôûi leõ, neáu xaùc ñònh ñöôïc aûnh höôûng cuûa LVÑ sö phaïm ñaõ gaây ra trong cô theå VÑV, töùc laø LVÑ sinh lyù thì khoâng theå saép xeáp LVÑ sö phaïm moät caùch hôïp lyù, khoâng theå ñaùnh giaù hieäu quaû HL, döï baùo taêng tröôûng trình ñoä taäp luyeän vaø traïng thaùi sung söùc theå thao. Vaäy theá naøo laø LVÑ ?. Veà khaùi nieäm naøy, nhieàu taùc giaû veà laõnh vöïc sö phaïm TT, sinh lyù TT ñaõ trình baøy khaùi nieäm LVÑ trong caùc saùch giaùo khoa nhö: Lyù luaän giaùo duïc theå chaát, sinh lyù 258
20. TDTT giaûng daïy trong caùc tröôøng ñaïi hoïc TDTT, caùc chuyeân ñeà HLTT ôû caùc taïp chí chuyeân ngaønh TDTT trong vaø ngoaøi nöôùc. Theo D. Harre: Naêng löïc theå thao ñöôïc phaùt trieån tröôùc heát nhôø caùc LVÑ taäp luyeän vaø LVÑ thi ñaáu. Nhöõng quan ñieåm veà LVÑ taäp luyeän döïa treân cô sôû lyù luaän Maùc – xít cho raèng con ngöôøi ñöôïc phaùt trieån chuû yeáu thoâng qua vieäc giaûi quyeát thaéng lôïi caùc yeâu caàu cuûa moâi tröôøng. Huaán luyeän TT taïo neân caùc yeâu caàu, caùc ñieàu kieän vaø VÑV phaûi ñaáu tranh vôùi chuùng. Caùc LVÑ taäp luyeän coù theå hieåu laø caùc taùc ñoäng sö phaïm döïa treân caùc muïc ñích, nhieäm vuï ñaët ra. Noù quyeát ñònh nhòp ñoä phaùt trieån vaø phöông höôùng phaùt trieån naêng löïc theå thao thoâng qua caùc noäi dung vaø caáu truùc yeâu caàu cuûa noù. Caùc noäi dung vaø caáu truùc yeâu caàu cuûa LVÑ bò phaù vôõ do caùc ñieàu kieän beân trong cuûa VÑV. Yeâu caàu cuûa LVÑ seõ coù hieäu quaû phaùt trieån neáu noù giaûi quyeát ñöôïc caùc maâu thuaån beân trong. Giaûi quyeát caùc maâu thuaån naøy moät caùch tích cöïc vaø chuû ñoäng seõ ñieàu khieån ñöôïc toái öu caùc heä thoáng chöùc naêng taâm lyù vaø sinh lyù. Soá löôïng vaø chaát löôïng cuûa LVÑ ñöôïc phaûn aûùnh qua caùc chæ tieâu sinh hoïc vaø sinh lyù cuûa LVÑ beân trong. Khaùi nieäm LVÑ taäp luyeän goàm ba boä phaän lieân quan vôùi nhau moät caùch chaët cheõ caùc yeâu caàu cuûa LVÑ döïa theo muïc ñích vaø nhieäm vuï ñaët ra, quaù trình thöïc hieän caùc yeâu caàu cuûa LVÑ vaø LVÑ beân trong . Vieäc thöïc hieän LVÑ seõ gaây ra phaûn öùng nhaát ñònh trong caùc heä thoáng chöùc naêng sinh lyù vaø taâm lyù (LVÑ beân trong). Caùc phaûn öùng naøy theå hieän qua nhöõng bieán ñoåi veà sinh lyù vaø sinh hoùa cuõng nhö caùc yeáu toá taâm lyù vaø ñöôïc goïi laø löôïng vaän ñoäng beân trong . Theo Nguyeãn Toaùn, Phaïm Danh Toán (2000) : “LVÑ trong caùc baøi taäp theå löïc laø möùc ñoä taùc ñoäng cuûa chuùng tôùi cô theå ngöôøi taäp. Noùi caùch khaùc, thuaät ngöõ löôïng vaän ñoäng ñöôïc duøng ñeå chæ söï ñònh löôïng taùc ñoäng cuûa baøi taäp theå löïc”. LVÑ daãn tôùi nhöõng bieán ñoåi chöùc naêng trong cô theå vaø daãn ñeán meät moûi. Söï tieâu hao naêng löôïng trong vaän ñoäng cuõng nhö meät moûi noùi chung chính laø cô sôû taïo neân söï thích öùng nhaèm hoaøn thieän cô theå baèng vaän ñoäng. Meät moûi sau vaän ñoäng khoâng maát ñi hoaøn toaøn maø ñeå laïi nhöõng “daáu veát”. Quaù trình tích luyõ nhöõng “daáu veát” seõ daãn ñeán söï thích nghi laøm phaùt trieån trình ñoä taäp luyeän. Nhö vaäy, LVÑ daãn tôùi meät moûi vaø tieáp ñoù laø hoài phuïc vaø thích nghi. Theo Nguyeãn Ngoïc Cöø (2002): “LVÑ sö phaïm cuûa baøi taäp (bao goàm 259
21. caùc thaønh phaàn chính laø cường độ, khối lượng, maät ñoä) ngaøy moät taêng cao daàn seõ khoâng ngöøng ñöa VÑV vaøo traïng thaùi stress, gaây ra nhöõng bieán ñoåi ñaùp öùng töùc thôøi vaø thích nghi (Adaptation) laâu daøi dieãn ra beân trong cô theå VÑV veà caùc maët giaûi phaãu, hình thaùi, sinh lyù vaø sinh hoùa ñeå hình thaønh trình ñoä taäp luyeän”. Theo chuyeân gia Trung Quoác Dieân Phong (1999) : “LVÑ laø nhöõng yeáu toá nhaèm kích thích ñoái vôùi cô theå cuûa VÑV khi tieán haønh caùc baøi taäp theå löïc trong quaù trình HL theå thao”. Döôùi söï kích thích cuûa LVÑ taäp luyeän, cô theå cuûa VÑV traûi qua quaù trình meät moûi - hoài phuïc - naâng cao môùi, laøm cho thaønh tích theå thao khoâng ngöøng ñöôïc naâng cao vaø ñoät phaù. Leâ Böûu, Döông Nghieäp Chí, Nguyeãn Hieäp (1983). “Caùc baøi taäp theå chaát trong hoaït ñoäng theå thao (caùc baøi taäp thi ñaáu, caùc baøi taäp HL, caùc baøi taäp ñöôïc söû duïng laøm test) taùc ñoäng leân cô theå VÑV, nhaát thieát keøm theo ñaëc tính soá löôïng vaø chaát löôïng ñeå ñaït hieäu quaû cao. Nhöõng ñaëc tính soá löôïng vaø chaát löôïng aáy ñöôïc goïi laø löôïng vaän ñoäng”. Huaán luyeän laø quaù trình kích thích cô theå VÑV chuû yeáu baèng caùc LVÑ taäp luyeän coù heä thoáng. Heä quaû cuûa quaù trình kích thích ñoù seõ taïo neân söï bieán ñoåi thích öùng trong cô theå. LVÑ lôùn, kích thích saâu, maïnh meõ goùp phaàn naâng cao trong quaù trình caûi taïo, thích öùng treân. Do ñoù, xu theá HLTT hieän nay vaãn laø khoâng ngöøng naâng cao LVÑ moät caùch hôïp lyù. Söï thích öùng veà sinh lyù vaø taâm lyù luoân ñöôïc coi laø moät quaù trình thoáng nhaát. Caùc LVÑ taäp luyeän gaây ra nhöõng bieán ñoåi veà hình thaùi, chöùc naêng, sinh hoùa trong toå chöùc vaø goùp phaàn hình thaønh caùc phaåm chaát taâm lyù caàn thieát ñeå VÑV luoân coù theå phaùt huy cao ñoä naêng löïc döï tröõ cuûa mình. Giöõa LVÑ, thích öùng vaø söï phaùt trieån thaønh tích toàn taïi nhöõng quan heä coù tính quy luaät . D. Harre vieát: “ Thích öùng laø söï bieán ñoåi cuûa caùc heä thoáng chöùc naêng taâm lyù vaø sinh lyù leân moät trình ñoä cao hôn vaø söï thích nghi vôùi caùc ñieàu kieän chuyeân moân beân ngoaøi”. LVÑ hôïp lyù tröôùc heát phaûi laø LVÑ maø caùc yeáu toá caáu thaønh cuûa noù nhö cöôøng ñoä, maät ñoä vaø khoái löôïng, ñöôïc löïa choïn vaø saép xeáp sao cho phuø hôïp vôùi muïc ñích, yeâu caàu vaø nhieäm vuï cuûa buoåi taäp ñaõ quy ñònh roõ trong töøng ngaøy cuûa keá hoaïch HL trong tuaàn. LVÑ cuûa buoåi taäp phaûi ñuû lôùn ñeå gaây ra ñöôïc bieán ñoåi saâu saéc veà sinh lyù, sinh hoùa noäi moâi, chuyeån hoùa naêng löôïng Nhöõng bieán ñoåi saâu saéc neâu treân gaây ra söï giaûm suùt caùc chöùc 260
22. naêng vaø söï meät moûi saâu cuûa cô theå, nhöng seõ ñöôïc hoài phuïc sau moät quaù trình nghæ ngôi phuø hôïp . Haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu khoa hoïc TDTT ñeàu khaúng ñònh taäp luyeän vôùi LVÑ lôùn laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng ñeå naâng cao thaønh tích TT. Song löïa choïn LVÑ nhö theá naøo cho thích hôïp vôùi söùc khoûe vaø trình ñoä taäp luyeän cuûa VÑV ñeå ñaït keát quaû toái öu laø laø moät vaán ñeà caàn phaûi nghieân cöùu saâu. Bôûi leõ LVÑ quaù lôùn, chöa phuø hôïp vôùi söï chuaån bò cô theå cuûa VÑV seõ daãn ñeán hieän töôïng taäp luyeän quaù söùc vaø khoâng naâng cao thaønh tích theå thao. A. N. Voâroâbiev, 1974 ñaõ coù nhaän xeùt “Ñaùng tieác trong thöïc teá chuùng ta ñònh löôïng vaän ñoäng cho VÑV laïi khoâng döïa treân cô sôû lyù luaän chính xaùc. Nhieàu tröôøng hôïp, quaù trình HL ñöôïc xaây döïng döïa theo kinh nghieäm vaø uy tín caù nhaân, khoâng qua thí nghieäm vaø khoâng ñöôïc thöïc nghieäm xaùc nhaän” . Theo Trònh Huøng Thanh (1999) : “LVÑ nhö theá naøo laø thích hôïp, hieän nay vaãn chöa coù moâ hình chæ tieâu haèng ñònh. Traïng thaùi vaän ñoäng thay ñoåi raát phong phuù, traïng thaùi chöùc naêng giöõa caùc caù theå cuõng khaùc nhau, vì vaäy naêng löïc chòu ñöïng LVÑ cuõng khaùc nhau. Ñaùnh giaù LVÑ thích hôïp laø söï thöïc nghieäm töøng böôùc coù tính khoa hoïc, nhieàu chæ tieâu, nhieàu con ñöôøng vaø phaûi toång hôïp phaân tích ñaùnh giaù.” . Theo Nguyeãn Ngoïc Cöø (1999): “Chính baèng caùch löôïng hoùa nhöõng bieán ñoåi cuûa caùc chæ tieâu y - sinh hoïc dieãn ra beân trong cô theå VÑV sau khi thöïc hieän nhöõng LVÑ sö phaïm döï kieán cho buoåi taäp, maø ngöôøi ta coù theå ñaùnh giaù ñöôïc tính hôïp lyù hay baát hôïp lyù cuûa LVÑ ñoù sau khi ñaõ thöïc hieän noù.” . Phaân tích caùc khaùi nieäm LVÑ vaø thích nghi LVÑ cuûa caùc nhaø khoa hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc, theo Nguyeãn Ñaêng Chieâu (2004) ñaõ ñöa ra LVÑ trong taäp luyeän nhö sau: “Löôïng vaän ñoäng laø nhöõng kích thích thoâng qua caùc phöông phaùp vaän duïng caùc baøi taäp theå löïc trong quaù trình huaán luyeän vaø thi ñaáu laøm bieán ñoåi caùc chöùc naêng sinh lyù vaø yeáu toá taâm lyù cuûa moãi cô theå ngöôøi taäp” Qua thöïc tieãn nghieân cöùu vaø ñaùnh giaù LVÑ trong HLTT, nhieàu taùc giaû chia LVÑ ra hai loaïi: LVÑ beân ngoaøi, coøn goïi laø LVÑ theå löïc (hay goïi laø LVÑ sö phaïm), LVÑ beân trong coøn goïi laø LVÑ sinh lyù. Khi thöïc hieän moät LVÑ, cô theå VÑV seõ gaây ra nhöõng phaûn öùng nhaát ñònh trong caùc heä thoáng chöùc naêng theå hieän qua caùc chæ soá sinh lyù, sinh hoùa vaø caùc yeáu toá taâm lyù 261
23. goïi laø LVÑ beân trong. Quaù trình thích nghi khoâng nhöõng cho pheùp VÑV ñaït ñöôïc keát quaû TT cao, maø coøn môû roäng khaû naêng chòu LVÑ theå löïc, sinh lyù vaø taâm lyù. Hieäu quaû HL seõ bò giaûm khi khoâng lieân tuïc naâng cao yeâu caàu trong quaù trình HL. Vì vaäy, naâng cao LVÑ moät caùch coù heä thoáng laø yeâu caàu baét buoäc trong HLTT. III CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA LVÑ. Caùc phöông phaùp y - sinh hoïc kieåm tra ñaùnh giaù hieäu quaû cuûa coâng taùc HLTT thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå phaân tích keát quaû taäp luyeän cuûa VÑV sau moät quaù trình HL daøi haïn. Phöông phaùp luaän vaø quan ñieåm nhö vaäy laø ñuùng ñaén bôûi leõ naêng löïc vaän ñoäng, trình ñoä taäp luyeän vaø thaønh tích TT nhaát thieát phaûi thoâng qua quaù trình taäp luyeän theo moät chöông trình, keá hoaïch vaø noäi dung HL laâu daøi, tuaân theo nhöõng quy luaät, nhöõng nguyeân taéc khoa hoïc môùi coù theå naâng daàn leân ñöôïc. Tuy nhieân, keát quaû HL daøi haïn laïi saûn sinh ra töø söï tích luyõ veà löôïng cuûa nhöõng hieäu quaû do caùc baøi taäp haøng ngaøy taïo ra maø chuyeån bieán thaønh chaát. Bôûi vaäy, neáu khoâng ñònh kyø kieåm tra ñaùnh giaù chaát löôïng cuûa caùc baøi taäp, buoåi taäp thoâng qua LVÑ nhaèm ñieàu chænh vaø taùi ñieàu chænh keá hoaïch vaø noäi dung HL seõ khoù coù theå ñaït ñöôïc hieäu quaû cuûa coâng taùc HL. Neáu chuùng ta chæ döïa vaøo caùc phöông phaùp ñaùnh giaù trình ñoä taäp luyeän vaø kieåm tra thaønh tích chuyeân moân sau nhöõng chu kyø HL daøi ngaøy ñeå xem xeùt hieäu quaû HL thì seõ khoâng coøn yù nghóa kòp thôøi phaùt hieän vaø ñieàu chænh nhöõng baát hôïp lyù trong caùc buoåi taäp haèng ngaøy nhằm khoa học hóa quá trình huấn luyện. Vieäc xaây döïng caùc chæ tieâu vaø böôùc ñaàu hình thaønh caùc tieâu chuaån veà maët sinh lyù, sinh hoùa ñeå theo doõi söï bieán ñoåi cô theå VÑV trong quaù trình tieáp thu caùc LVÑ (khoâng ngöøng naâng cao) vaø tìm hieåu caùch ñaùnh giaù söï thích nghi vôùi LVÑ seõ giuùp cho HLV coù cô sôû khoa hoïc ñeå ñieàu chænh LVÑ moät caùch hôïp lyù. Ñaùnh giaù LVÑ theå löïc trong taäp luyeän vaø thi ñaáu cuûa VÑV trong caùc moân theå thao ñaõ ñöôïc nhieàu nhaø khoa hoïc nöôùc ngoaøi quan taâm nghieân cöùu nhö: A. N. Krestovnikov, 1951; M. IaGorkin, 1954, 1973; I. V. Vrjesnevski, 1960, 1972; O. V. Kacharovskaia, 1954, 1973; Claude Bouchard et Col., 1975; An tonio Dal Monteù, 1975; V. P. Philin, 1979; Bulgacova N. G, 1983; Voâroânxoâp A. R, Rañögina Y. U, 1987; Karpman V. 262
24. I, 1968, 1974, 1980, 1982; L. P. Mat – ve – ep, 1965, 1976, 1992; V. N. Pla - moâ - noâp, 1987, 1990; V. M. Daxio - rô - xki, 1970; N. I. Voân - coâp, 1975; N. M. Lutriloâp, U. M Arestov, 1976. Keát quaû nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû treân ñaõ tìm ra nhöõng quy luaät thích nghi cuûa töøng yeáu toá theå löïc tröôùc taùc ñoäng cuûa LVÑ, ñöa ra nhöõng chæ soá, tieâu chuaån veà sinh lyù ñeå theo doõi bieán ñoåi cô theå VÑV. Song, nhöõng chæ soá, tieâu chuaån ñöôïc nghieân cöùu treân ñoái töôïng VÑV nöôùc ngoaøi, khoâng theå aùp duïng maùy moùc vaøo ñieàu kieän thöïc tieãn ñoái vôùi VÑV Vieät Nam . ÔÛ trong nöôùc, vieäc nghieân cöùu LVÑ cuûa VÑV caùc moân TT ñaõ ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc TDTT quan taâm nghieân cöùu. Caùc coâng trình nghieân cöùu xaây döïng heä thoáng lyù luaän vaø öùng duïng thöïc tieãn cuûa quaù trình HL trong vieäc tuyeån choïn, döï baùo tieàm naêng phaùt trieån cuûa VÑV, caùc moâ hình VÑV caùc caáp ôû caùc moân TT khaùc nhau ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp cuûa caùc taùc giaû: Nguyeãn Toaùn; Trònh Huøng Thanh - Leâ Nguyeät Nga; Leâ Böõu - Nguyeãn Theá Truyeàn . Caùc coâng trình nghieân cöùu y - sinh hoïc kieåm tra vaø ñaùnh giaù LVÑ baøi taäp ôû caùc moân TT khaùc nhau, tieâu bieåu laø nhöõng coâng trình cuûa Ñaøo Duy Thö ; Leâ Quyù Phöôïng; Nguyeãn Ngoïc Cöø - Nguyeãn Kim Minh; Nguyeãn Ngoïc Cöø - Döông Nghieäp Chí; Döông nghieäp Chí - Nguyeãn Danh Thaùi; Trònh Huøng Thanh, Nguyeãn Ñaêng Chieâu IV. CAÙC THAØNH PHAÀN CUÛA LÖÔÏNG VAÄN ÑOÄNG. D. Harre: “Caùc yeáu toá cuûa LVÑ laø moät taäp hôïp nhöõng ñôn vò aûnh höôûng maø vôùi söï giuùp ñôõ cuûa noù coù theå ñieàu khieån caùc yeâu caàu cuûa LVÑ moät caùch khaùch quan döïa theo yeâu caàu cuûa moân theå thao, cuûa giai ñoaïn ñaøo taïo vaø trình ñoä ñaøo taïo cuûa VÑV” . LVÑ bao goàm hai yeáu toá cô baûn laø khoái löôïng vaän ñoäng vaø cöôøng ñoä vaän ñoäng, ñoù laø hai maët cuûa moät quaù trình thoáng nhaát. Moät KLVÑ nhaát ñònh bao giôø cuõng coù CÑVÑ phuø hôïp (duø naëng nheï hay vöøa) vaø ngöôïc laïi. Nhö vaäy hai maët ñoù lieân keát, döïa vaø boå sung cho nhau trong quaù trình taäp luyeän vaø naâng cao thaønh tích TT. Tuy khi thöïc hieän nhieäm vuï HL coù theå duøng nhieàu phöông phaùp vaø phöông tieän khaùc nhau, nhöng chuùng ñeàu coù caùc thaønh phaàn caáu thaønh LVÑ gioáng nhau, tính chaát vaø khoái löôïng LVÑ chính laø do ñaëc ñieåm cuûa caùc thaønh phaàn caáu thaønh cuûa caùc phöông phaùp vaø phöông tieän HL vaø tuaàn töï keát hôïp cuûa chuùng quyeát ñònh neân. Caùc thaønh phaàn caáu thaønh naøy bao 263
25. goàm cöôøng ñoä, thôøi gian hoaøn thaønh, phöông thöùc khoaûng caùch nghæ giöõa quaõng vaø thôøi gian ngaén – daøi giöõa caùc baøi taäp laäp laïi, toång löôïng cuûa baøi taäp ñôn leû caáu taïo neân toå nhoùm baøi taäp, giaùo aùn moät chu kyø nhoû . Baát kyø moät nhaân toá caáu thaønh naøo cuõng aûnh höôûng ñeán khoái löôïng vaø saûn sinh LVÑ, coù luùc, ñeàu laøm thay ñoåi ñaëc ñieåm cuûa moät ñeán hai nhaân toá taïo thaønh, chuùng laøm thay ñoåi tính chaát LVÑ taäp luyeän moät caùch cô baûn. 4. 1. Khoái löôïng cuûa LVÑ: KLVÑ theå hieän veà maët soá löôïng caùc yeâu caàu cuûa LVÑ, KL ñöôïc xaùc ñònh baèng CÑ baøi taäp, thôøi gian thöïc hieän cuûa baøi taäp, soá buoåi taäp, soá tuaàn taäp luyeän vaø thi ñaáu. KLVÑ laø moät trong nhöõng yeáu toá cô baûn cuûa LVÑ. Noù phaûi ñöôïc naâng leân töø naêm naøy sang naêm khaùc trong quaù trình phaùt trieån naêng löïc TT töø VÑV môùi taäp luyeän ñeán caùc VÑV coù trình ñoä cao. Nhö vaäy noù ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc naâng cao moät caùch heä thoáng khaû naêng chòu ñöïng LVÑ. KLVÑ quyeát ñònh möùc ñoä aûnh höôûng cuûa caùc yeâu caàu cuûa LVÑ trong caùc giaùo aùn nhaèm phaùt trieån caùc toá chaát theå löïc. Trong HL kyõ – chieán thuaät, KLVÑ taùc ñoäng vaøo vieäc phaùt trieån thaønh tích trong söï thoáng nhaát vôùi chaát löôïng thöïc hieän baøi taäp. Khoái löôïng vaän ñoäng trong moät giaùo aùn taäp luyeän: Moät LVÑ vôùi moät CÑ nhaát ñònh chæ thu ñöôïc hieäu quaû ñaày ñuû neáu noù ñaït ñöôïc moät KL phuø hôïp. KLVÑ phaûi ñöôïc ñieàu chænh sao cho coù theå duy trì ñöôïc LVÑ coù hieäu quaû trong giaùo aùn HL. Bôûi vaäy caùc LVÑ coù CÑ thaáp veà cô baûn phaûi lôùn hôn caùc LVÑ coù CÑ cao. Moät KLVÑ coù hieäu quaû trong giaùo aùn HL ñaït ñöôïc khi caùc yeáu toá meät moûi xuaát hieän vaø söï meät moûi cuõng coøn duy trì trong moät thôøi gian nhaát ñònh khi keát thuùc buoåi taäp. Möùc ñoä LVÑ cuûa VÑV trong moät giaùo aùn HL caàn phaûi saép xeâùp thoáng nhaát vôùi soá löôïng buoåi taäp. Söï hoài phuïc sau moät giaùo aùn HL coù cuøng moät CÑ vaø maät ñoä seõ coøn keùo daøi neáu KLVÑ caøng lôùn. Nhö vaäy KL VÑ trong moät giaùo aùn HL ñöôïc xaùc ñònh döïa theo nhòp ñoä hoài phuïc caù bieät vaø khoaûng thôøi gian caàn thieát ñeå nghæ ngôi. Ñieàu naøy caàn ñöôïc chuù yù ñoái vôùi vieäc taäp luyeän haèng ngaøy cuûa caùc VÑV treû. ÔÛ caùc VÑV coù trình ñoä luyeän taäp toát vieäc duy trì meät moûi trong moät thôøi gian nhaát ñònh keát hôïp vôùi moät söï hoài phuïc hoaøn toaøn ñaày ñuû seõ coù theå thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån söùc beàn vaø khaû naêng chòu ñöïng LVÑ. 4. 2. Cöôøng ñoä cuûa löôïng vaän ñoäng. CÑ cuûa LVÑ veà cô baûn ñöôïc xaùc ñònh thoâng qua ñoä lôùn cuûa töøng kích 264
26. thích hoaëc thoâng qua coâng saûn ra khi thöïc hieän moät loaït baøi taäp treân moät ñôn vò thôøi gian. Ngoaøi ra vieäc xaùc ñònh ñaëc ñieåm cuûa khaùi nieäm CÑVÑ raát phöùc taïp. Bôûi vaäy caùc ñôn vò ño CÑ cuûa LVÑ cuõng raát khaùc nhau. Caàn phaân bieät CÑVÑ vaø maät ñoä cuûa LVÑ. Cöôøng ñoä vaän ñoäng: CÑVÑ lieân quan ñeán baøi taäp. Trong ña soá caùc moân TT coù theå thöïc hieän vôùi möùc ñoä duøng söùc, taàn soá ñoäng taùc, troïng löôïng vaø vôùi caùc toác ñoä khaùc nhau. Ñôn vò duøng ñeå ño CÑVÑ laø: meùt/giaây; taàn soá ñoäng taùc; m; kg; mkg; mkg/ giaây Ngöôøi ta thöôøng laáy caùc chæ soá cuûa LVÑ beân trong ñeå xaùc ñònh CÑ. Ñoä lôùn cuûa CÑ quyeát ñònh phöông höôùng aûnh höôûng cuûa taäp luyeän. Maät ñoä cuûa LVÑ: Maät ñoä cuûa LVÑ laø tyû leä thôøi gian giöõa caùc GÑ vaän ñoäng vaø nghæ ngôi trong moät giaùo aùn HL. Maät ñoä vaän ñoäng ñöôïc keá hoaïch hoùa vaø ñöôïc hieåu laø soá laàn laëp laïi ñoäng taùc trong moät ñôn vò thôøi gian. Thoâng qua maät ñoä vaän ñoäng, LVÑ vaø nghæ ngôi trong giaùo aùn HL ñöôïc xaùc ñònh chaët cheõ. Maät ñoä vaän ñoäng toái öu moät maët ñaûm baûo cho vieäc thöïc hieän KLVÑ lôùn cuõng nhö hieäu quaû cuûa LVÑ, maët khaùc traùnh hieän töôïng meät moûi quaù sôùm cuûa VÑV. Chæ tieâu cô baûn ñeå xaùc ñònh maät ñoä vaän ñoäng laø khaû naêng duy trì caùc thoâng soá vaän ñoäng ñaët ra tröôùc caùc baøi taäp vaø caùc yeâu caàu veà CÑVÑ. Bôûi vaäy phaûi xaùc ñònh maät ñoä vaän ñoäng trong söï thoáng nhaát vôùi taát caû caùc yeáu toá khaùc cuûa LVÑ. Cöôøng ñoä baøi taäp: Cöôøng ñoä baøi taäp laø möùc ñoä caêng thaúng cuûa söï hoaït ñoäng heä thoáng caùc chöùc naêng khi cô theå hoaøn thaønh baøi taäp coù hieäu quaû, naêng löïc tieâu hao khi hoaøn thaønh baøi taäp trong ñôn vò thôøi gian laø chæ tieâu toång hôïp phaûn aùnh CÑ taäp luyeän. CÑ baøi taäp quyeát ñònh tính chaát cung caáp naêng löôïng, caùc heä thoáng cô quan tham gia hoaït ñoäng vaø hình thaønh caáu taïo tính nhòp ñieäu ñoäng taùc. Thay ñoåi CÑ baøi taäp, coù theå thay ñoåi phöông thöùc trao ñoåi naêng löôïng vaø möùc ñoä hoaït ñoäng chöùc naêng cuûa cô quan, heä thoáng cô theå vaø coù theå aûnh höôûng tích cöïc ñeán soá laàn thöïc hieän kyõ thuaät cô baûn. Khi baøi taäp coù CÑ thaáp caùc nhoùm cô tham gia hoaït ñoäng khoâng nhieàu, luùc naøy söùc beàn cuûa caùc heä thoáng ngoaïi vi taêng tröôûng ôû möùc ñoä khaùc nhau. Nhöng baøi taäp coù CÑ cao haàu heát caùc sôïi cô cuûa caùc nhoùm cô ñeàu tham gia, thôøi gian hoaït ñoäng khoâng daøi. CÑ baøi taäp coøn phuï thuoäc vaøo daïng loaïi hình caùc sôïi tô cô. Khi taäp luyeän 90% cöôøng ñoä vaø 90% VO2max thì cô nhanh tham gia, neáu CÑVÑ khoâng vöôït quaù ngöôõng yeám khí, 60%- 265
27. 70% VO2max thì caùc sôïi cô chaäm tham gia. 4. 3. Thôøi gian taäp luyeän . Ngoaøi CÑ baøi taäp, phöông höôùng taùc duïng cuûa LVÑ phaàn lôùn coøn phuï thuoäc vaøo thôøi gian hoaït ñoäng cuûa ñôn vò baøi taäp. Naêng löïc yeám khí khoâng coù acid lactic naâng cao do döï tröõ phosphogen, ñeå naâng cao khaû naêng naøy phaûi duøng thôøi gian ngaén (5 -10 giaây) vaø CÑ toái ña. Neáu thôøi gian hoaït ñoäng töø 60 – 90 giaây thì naâng cao hieäu quaû quaù trình ñöôøng phaân, haøm löôïng acid lactic trong maùu môùi ñaït giaù trò toái ña phaûi qua 40 - 45 giaây. Khi hoaït ñoäng vuøng CÑ toái ña baûn chaát taêng haøm löôïng acid lactic phuï thuoäc vaøo thôøi gian hoaït ñoäng. Giaù trò acid lactic toái ña xuaát hieän trong khoaûng thôøi gian 1,5 - 5 phuùt, qua thôøi gian naøy, gia taêng thôøi gian taäp luyeän thì söï tích luyõ acid lactic trong maùu giaûm xuoáng, ví duï ôû moân chaïy cöï ly daøi haøm löôïng AL trong maùu khoaûng 4 - 6 mmol/lít. Do vaäy muoán naâng cao khaû naêng trao ñoåi naêng löôïng yeám khí phaûi choïn thôøi gian thích hôïp. Saép xeáp thôøi gian taäp luyeän caàn phaûi nghó ñeán CÑ caùc baøi taäp, caùc baøi taäp naøy khoâng nhöõng laøm thay ñoåi ñeán söï hoaït ñoäng caùc cô quan, chöùc naêng cô theå maø coøn laøm thay ñoåi chaát löôïng hoaït ñoäng cuûa chuùng. Ñeå ñaït hieäu quaû HL, ñieàu quan troïng khoâng chæ choïn caùc baøi taäp coù thôøi gian duy trì daøi maø phaûi choïn taàn suaát vaän duïng cuûa baøi taäp ñoù . 4. 4. Thôøi gian nghæ giöõa quaõng (giöõa baøi taäp) . Thôøi gian nghæ giöõa quaõng cuõng nhö CÑ baøi taäp ñeàu laø nhöõng nhaân toá quyeát ñònh phöông höôùng taùc duïng chuû yeáu cuûa baøi taäp. Moät laàn baøi taäp caàn saép xeáp laàn taäp tröôùc tieán haønh ñaït ñöôïc giai ñoaïn hoài phuïc vöôït möùc luoân luoân laø phöông thöùc saép xeáp thôøi gian nghæ giöõa quaõng giöõa baøi taäp. Quy ñònh thôøi gian nghæ giöõa quaõng cuûa baøi taäp nhaèm phaùt trieån coù tính muïc ñích roõ raøng loaïi khaû naêng naøo ñoù cuûa VÑV. Sau taäp luyeän quaù trình hoài phuïc cuõng khoâng nhanh nhö nhau, söï hoài phuïc chöùc naêng cô theå ôû giai ñoaïn baét ñaàu cuûa quaù trình hoài phuïc raát nhanh, vaø cuõng sau ñoù möùc ñoä hoài phuïc caøng tieáp caän vôùi möùc chöùc naêng ban ñaàu thì cuõng chaäm laïi, 1/3 thôøi gian tröôùc hoài phuïc chöùc naêng ñaït 60-70%, 1/3 thôøi gian sau ñoù hoài phuïc ñaït 25-30%, 1/3 thôøi gian sau cuøng hoài phuïc 5 - 10%. Do vaäy 1/3 thôøi gian tröôùc cuûa thôøi kyø hoài phuïc taäp laäp laïi coù taùc duïng ñoái vôùi cô theå, coøn 1/3 thôøi gian cuûa hai thôøi kyø sau hoaøn toaøn khoâng gioáng nhau, quaù trình hoài phuïc coù tính thôøi gian khaùc bieät, nghiõa laø thôøi gian hoài phuïc khaû naêng chöùc phaän cô theå khoâng gioáng nhau, chuùng khoâng phaûi ñoàng thôøi hoài phuïc ñaït 266
28. ñeán chöùc naêng ban ñaàu. Thôøi gian nghæ giöõa quaõng chia 3 loaïi: - Loaïi 1: Thôøi gian nghæ giöõa quaõng ñaày ñuû. - Loaïi 2: Thôøi gian nghæ giöõa quaõng khoâng ñaày ñuû - Loaïi 3: Thôøi gian nghæ giöõa quaõng ngaén. Coù luùc coøn duøng thôøi gian nghæ giöõa quaõng keùo daøi gaáp 1,5 - 2 laàn ñeå cô theå coù thôøi gian hoài phuïc hoaøn toaøn. Do löôïng baøi taäp trong HL thi ñaáu hieän ñaïi raát lôùn, khoâng cho pheùp thôøi gian nghæ giöõa quaõng chieám tyû leä quaù nhieàu, cho neân loaïi thôøi gian nghæ giöõa quaõng keùo daøi hieän nay söû duïng raát ít, chæ söû duïng trong giai ñoaïn HL naøo ñoù thoâi. Thay ñoåi thôøi gian nghæ giöõa quaõng khoâng chæ laøm thay ñoåi aûnh höôûng cuûa baøi taäp ñoái vôùi cô theå maø coøn trong cuøng loaïi baøi taäp cuõng taïo neân hieäu quaû khaùc nhau. Khi taäp luyeän naâng cao khaû naêng trao ñoåi naêng löôïng yeám khí khoâng coù acid lactic thôøi gian nghæ giöõa quaõng töông ñoái daøi (2 – 3 phuùt) coù theå baûo ñaûm söï hoài phuïc cuûa ATP vaø CP vaø khi hoaøn thaønh moãi baøi taäp khoâng neân ñeå cho quaù trình ñöôøng phaân tham gia hoaït ñoäng quaù nhieàu. Ñeå naâng cao khaû naêng ñöôøng phaân, khoaûng caùch nghæ giöõa quaõng khoâng neân keùo daøi ñeán khi söï saûn sinh acid lactic giaûm suùt (Komi,1987). Khi söû duïng phöông phaùp HL giaùn caùch söï tích luyõ acid lactic cao hôn nhieàu so vôùi phöông phaùp HL lieân tuïc, vaø ñaëc ñieåm söû duïng thôøi gian taäp luyeän saûn sinh acid lactic laøm cho acid lactic daàn daàn taêng töø baøi taäp naøy sang baøi taäp khaùc ñeán khi cô theå chòu ñöïng cöïc haïn, do vaäy cuøng vôùi söï taêng soá laàn taäp luyeän laäp laïi seõ taêng khaû naêng ñöôøng phaân . Khi HL baøi taäp giaùn caùch ñeå phaùt trieån trao ñoåi naêng löôïng öa khí thöôøng chæ caên cöù vaøo maïch ñeå xaùc ñònh khoaûng caùch nghæ. Bôûi vì hoaït ñoäng trao ñoåi naêng löôïng öa khí laøm thay ñoåi chöùc naêng tuaàn hoaøn hoâ haáp (Jimkin,1967) töø ñoù naâng cao coâng naêng tim. Noùi chung, muoán naâng cao khaû naêng öa khí ngöôøi ta thöôøng duøng phöông phaùp HL laäp laïi, maïch ñaäp hoài phuïc 120 laàn/ phuùt khi baét ñaàu taäp luyeän laàn tieáp theo . 4. 5. Phöông thöùc nghæ giöõa quaõng . Phöông thöùc nghæ trong thôøi gian nghæ giöõa quaõng coù aûnh höôûng ñeán höôùng taùc ñoäng cuûa LVÑ taäp luyeän. Phöông thöùc nghæ bao goàm: nghæ tích cöïc vaø nghæ tieâu cöïc. Söû duïng phöông thöùc nghæ naøo caàn phaûi caên cöù vaøo muïc ñích taäp luyeän vaø moái quan heä vôùi caùc yeáu toá khaùc cuûa LVÑ nhö : CÑ taäp luyeän, thôøi gian taäp vaø möùc ñoä, tính chaát meät moûi sau taäp luyeän. Baøi taäp sau caàn phaûi caên cöù vaøo caùc tính chaát vaø phöông thöùc cuûa LVÑ. 267
29. Khi nghæ tích cöïc VÑV coù theå taäp caùc baøi taäp boå trôï coù CÑ thaáp. Khi nghæ tieâu cöïc VÑV khoâng ñeå cô theå ôû vaøo traïng thaùi yeân tónh. Noùi chung khi phaùt trieån naêng löïc toác ñoä cuûa söï trao ñoåi naêng löôïng yeám khí khoâng coù acid lactic, sau khi hoaøn thaønh baøi taäp tröôùc, baøi taäp tieáp sau naêng löôïng ñaày ñuû, traïng thaùi höng phaán thaàn kinh cao môùi coù theå ñaït hieäu quaû toát. Ñeå duy trì baøi taäp tröôùc saûn sinh tính höng phaán thì naêng löôïng phaûi hoài phuïc töông ñoái. Do ñoù phaûi söû duïng nghæ tích cöïc, thôøi gian nghæ vaøo traïng thaùi thích hôïp, naêng löôïng phaûi hoài phuïc vaø traïng thaùi höng phaán cao. Khi phaùt trieån naêng löïc ñöôøng phaân, ñeå tieâu tröø acid lactic baøi taäp tröôùc vaø söï tích luyõ cao cuûa cô theå phöông thöùc nghæ tieâu cöïc, nghæ giöõa quaõng cuûa hai nhoùm baøi taäp thì duøng phöông phaùp nghæ tích cöïc ñeå tieâu tröø acid lactic . V. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA LVÑ ÑOÁI VÔÙI CÔ THEÅ VÑV. 5. 1. AÛnh höôûng LVÑ khaùc nhau laøm thay ñoåi caáu truùc sôïi cô. Quan saùt treân cô theå VÑV caáp cao, caùc nhoùm cô chính chòu taùc ñoäng LVÑ taäp luyeän thì tyû leä caùc daïng sôïi cô nhanh (FT%) cuûa VÑV chaïy ngaén raát cao, caùc VÑV moân chaïy cöï ly daøi, tröôït tuyeát thì tyû leä cô chaäm (ST%) chieám öu theá, coøn caùc moân neùm - ñaåy, chaïy cöï ly trung bình thì tyû leä sôïi cô nhanh FT% vaø chaäm ST% laïi töông ñoái baèng nhau. Nhieàu taùc giaû cho raèng: Giöõa soá löôïng thaønh phaàn sôïi cô nhanh vaø chaäm cuûa VÑV chaïy cöï ly ngaén vaø cöï ly daøi coù töông quan chaët cheõ vôùi thaønh tích TT. Nhöõng VÑV xuaát saéc khoâng chæ ñôn thuaàn xem xeùt tyû leä % cuûa ST vaø FT, maø caàn xem xeùt tyû leä % caùc daïng sôïi cô chieám öu theá, ví duï VÑV chaïy cöï ly daøi xuaát saéc, thaáy raèng tyû leä % FT cuûa cô tam ñaàu caúng chaân chieám 9%, coøn ST laø 91%. Khaû naêng toác ñoä vaø khaû naêng chòu ñöïng LVÑ cuûa VÑV coù lieân quan chaët cheõ vôùi tyû leä % caùc daïng sôïi cô nhanh. Caáu taïo toå chöùc cô baép haàu heát phuï thuoäc vaøo trình ñoä ñaúng caáp VÑV. Tyû leä % sôïi cô FT cuûa VÑV cöû taï ôû ñaúng caáp khaùc nhau coù khaùc nhau. Ví duï: VÑV cöû taï ñaúng caáp thaáp thì FT% vaøo khoaûng 45 -55%, coøn VÑV coù ñaúng caáp quoác teá FT% laø 60-70%. Hai loaïi sôïi cô FT vaø ST cuõng thay ñoåi trong quaù trình HL. Caùc soá löôïng cô FT huaán luyeän tích luyõ tính “boät phaù” ñöôïc taêng leân, ñoàng thôøi khaû naêng ñöôøng phaân ñöôïc naâng cao, trong HL baøi taäp söùc beàn thì khaû naêng men oxy hoùa cuûa caùc sôïi cô ST laïi taêng 2 - 4 laàn. Caùc soá löôïng mao maïch bao xung quanh sôïi cô chaäm taêng leân 4 laàn vaø soá löôïng mao maïch bao quanh sôïi cô nhanh taêng leân 3 laàn . 268
30. 5. 2. Aûnh höôûng cuûa LVÑ ñoái vôùi heä thoáng naêng löôïng öa khí . Khi luyeän taäp vuøng CÑ döôùi toái ña vaø coù khaû naêng duy trì trong thôøi gian daøi, VÑV taêng khaû naêng hoâ haáp ngoaøi vaø khaû naêng höng phaán cao ôû trung taâm hoâ haáp. Ví duï: Dung tích soáng cuûa ngöôøi khoâng HL thì trò soá dung tích soáng vaøo khoaûng 3 - 3,5 lít, vaø thoâng khí phoåi toái ña vaøo khoaûng 80 - 100 lít, taàn soá hoâ haáp khoaûng 10 - 12 laàn /phuùt, taàn soá hoâ haáp toái ña 40 - 60 laàn, toác ñoä hít vaøo khoaûng 0,6 - 0,7 lít/phuùt, hoâ haáp saâu toái ña ñaït 2 - 2,5 lít. Ñoái vôùi VÑV caáp cao yeâu caàu khaû naêng heä trao ñoåi naêng löôïng öa khí cao. Dung tích soáng ñaït toái ña töø 7 - 8lít oxy, thoâng khí phoåi toái ña ñaït 180 – 200 lít, luùc yeân tónh taàn soá hoâ haáp ñaït 5 - 8 chu kyø, toác ñoä hít vaøo cöïc ñaïi laø 1,5 - 1,8lít, ñoä saâu hoâ haáp 3,4 - 3,5lít . ÔÛ nam giôùí (20 - 23 tuoåi) tham gia taäp luyeän dung tích soáng (3.300 ± 200ml); VO2max töông ñoái cuûa nam coù taäp luyeän khoaûng 40 - 50 ml/phuùt/kg. Nhöõng VÑV nam xuaát saéc VO2max tuyeät ñoái 6 - 7 lít/phuùt; VO2max töông ñoái 85 - 92 ml/phuùt/kg. Khaû naêng hoaït ñoäng öa khí coøn phuï thuoäc ñaëc ñieåm moân TT. Nhöõng VÑV söùc beàn khaû naêng naøy cao hôn, moân theå duïc duïng cuï khaû naêng naøy thaáp hôn. Ñaëc ñieåm heä thoáng trao ñoåi naêng löôïng öa khí coù quan heä vôùi hoaït ñoäng thi ñaáu cuûa moät soá moân TT cuï theå. Ñoái vôùi moân ñua thuyeàn, bôi loäi, xe ñaïp khoâng caàn vai troø cuûa troïng löôïng cô theå ñeå tranh chaáp ñoái khaùng luùc thi ñaáu. Cho neân troïng löôïng VÑV xuaát saéc chæ dao ñoäng khoaûng 90 - 100kg, VÑV xe ñaïp vaøo khoaûng 70 - 75kg, VÑV cöï ly daøi vaøo khoaûng 72 - 78kg, VÑV maratoâng khoaûng 50 - 60kg. Nhöng nhu caàu VO2max raát cao so vôùi caùc VÑV khaùc. VÑV ñua thuyeàn VO2max töông ñoái: 64 - 70ml/phuùt/kg, VO2max tuyeät ñoái 6 - 7lít/phuùt.VÑV maratoâng, VO2max töông ñoái : 80 - 90ml/phuùt/kg. Caùc nhaø nghieân cöùu phaùt hieän trong cuøng loaïi chaïy (18km/giôø), VÑV coù troïng löôïng 60kg, nhu caàu oxy laø 3,7lít; troïng löôïng 70kg, oxy laø 4,3 lít, troïng löôïng 80kg nhu caàu oxy laø 4,6lít. Nhö vaäy trong ñieàu kieän naêng löïc öa khí VO2max tuyeät ñoái baèng nhau thì vai troø troïng löôïng cô theå chieám öu theá . Ñoái vôùi VÑV ôû tuoåi 15 - 20, coù thaønh tích TT cao, thì VO2max tuyeät ñoái vaø VO2max töông ñoái cao. Qua caùc coâng trình nghieân cöùu, VÑV bôi loäi caáp cao Thuïy Só VO2max tuyeät ñoái laø 5,16lít/phuùt (4,46 - 5,81lít/phuùt), coù 12 VÑV ñaúng caáp khaùc nhau VO2max tuyeät ñoái trung bình laø 5,05lít/phuùt. Naêm 1983 - 1984 VÑV Lieân Xoâ cuõng coù chæ tieâu VO2max töông töï. Qua thöïc tieãn chöùng minh : duøng CÑ hoaït ñoäng öa khí naâng cao ñöôïc khaû naêng 269
31. thích öùng cuûa heä thoáng trao ñoåi naêng löôïng öa khí. Nhöõng VÑV coù dung löôïng heä thoáng öa khí thì naêng löïc thích öùng LVÑ toát. Ngöôøi ít taäp luyeän khi hoaït ñoäng cöôøng ñoä VO2max = 70% (70%VO2max) thì thôøi gian hoaït ñoäng keùo daøi 30phuùt (3,2lít/phuùt), VÑV coù toá chaát beàn cao, khi hoaït ñoäng 70% VO2max thì duy trì hoaït ñoäng trong 2 giôø, VÑV cöï li daøi, hoaït ñoäng cöôøng ñoä 70% VO2max thì thôøi gian duy trì hoaït ñoäng 3 - 4 giôø. Nhöõng VÑV theá giôùi trình ñoä cao khaû naêng öa khí söû duïng 100% VO2max hoaït ñoäng duy trì trong 10 phuùt, duøng 95% VO2max coù theå duy trì hoaït ñoäng vöôït treân 60 phuùt, neáu duøng cöôøng ñoä 80% VO2max thì coù theå duy trì hoaït ñoäng trong 2 giôø. Qua nghieân cöùu chöùng minh raèng, neáu duøng cöôøng ñoä 90 - 95% VO2max thì haøm löôïng AL khoâng taêng theo thôøi gian hoaït ñoäng. Khi tieán haønh taäp caùc baøi taäp chuyeân saâu vôùi cöôøng ñoä öa - yeám khí (moät ngaøy 2 giôø), taäp trong 6 - 8 tuaàn thì naâng cao dung löôïng cuûa heä thoáng trao ñoåi öa khí, VÑV caáp cao naâng cao nhieàu tieàm naêng cô theå, sau ñoù naâng cao VO2max trong 2 - 3 thaùng ñaàu naâng cao 15 - 30%, khi HL töø 9 - 24 thaùng naâng cao 40 - 50% vaø HL nhieàu naêm chaêng nöõa thì VO2max cuõng khoâng vöôït tæ leä % ñoù , nhöng do taùc duïng HL, hoaït tính men öa khí naâng cao raát nhanh. Döôùi taùc ñoäng HL coù heä thoáng, caùc nhaân toá caáu thaønh heä thoáng öa khí ñöôïc caûi thieän. Khi duøng CÑ treân ngöôõng yeám khí thì khaû naêng öa khí cuûa VÑV taêng , theo nhieàu taùc giaû taäp luyeän cöôøng ñoä coù ngöôõng yeám khí: AL trong maùu = 3 - 4mmol/L ñoái vôùi ngöôøi bình thöôøng coù maïch ñaäp 150 laàn/phutù, VÑV maïch ñaäp ñaït 160-175 laàn/phuùt, VÑV xuaát saéc, maïch ñaäp 180 laàn/phuùt . 5. 3. Aûnh höôûng LVÑ ñoái vôùi heä thoáng naêng löôïng yeám khí. Coâng suaát yeám khí phuï thuoäc vaøo cô cheá photphogen vaø toác ñoä hoaït ñoäng cuûa chuùng. Nhöõng VÑV ñaëc tröng söùc maïnh - toác ñoä hoaït ñoäng ôû cöôøng ñoä yeám khí khoâng axit lactic, nhu caàu oxi ñaït 200 - 250 ml/phuùt/kg, döôùi aûnh höôûng HL cöôøng ñoä yeám khí khoâng axit lactic, haøm löôïng CP trong cô taêng nhieàu vaø coù lieân quan ñeán söï taêng theå tích ti laïp theå,ï taêng hoaït tính men. Men quyeát ñònh söï phaân giaûi vaø hôïp thaønh CP , trong ñoù coù men hoaït ñoäng yeám khí laø: photphofrutokinaza, photphofelaza, isomeraza .v.v Nhu caàu phaùt huy cöôøng ñoä toái ña cuûa quaù trình yeám khí khoâng axit lactic caàn thôøi gian 0,5 - 0,7giaây sau khi baét ñaàu hoaït ñoäng. ÔÛ ngöôøi bình thöôøng, quaù trình naøy duy trì 7 - 15 giaây,VÑV caáp cao trong thôøi gian thi 270
32. ñaáu duy trì 20 - 25 giaây vaø coù theå ñaït 25 - 30 giaây. Do aûnh höôûng LVÑ, cô chaát cuûa quaù trình trao ñoåi naêng löôïng yeám khí taêng nhieàu, vì söû duïng naêng löôïng chuyeån hoaù CP, ngöôøi bình thöôøng, dung löôïng cô chaát laø 1,5 - 2 lít oâxy, khi taäp baøi taäp söùc maïnh toác ñoä dung löôïng cuûa quaù trình yeám khí khoâng AL taêng 1,5 - 2 laàn. Khi nghieân cöùu veà naêng löôïng ñöôøng phaân yeám khí nhieàu taùc giaû chöùng minh raèng : Ngöôøi bình thöôøng khi taäp luyeän söùc maïnh toác ñoä, AL maùu coù theå ñaït 13mmol/lít , VÑV caáp cao haøm löôïng AL/maùu coù theå ñaït ñeán 20 - 30mmol/lít. Caùc taùc giaû ngöôøi Myõ Lohman and Fiske cho raèng : Khaû naêng thích öùng cuûa quaù trình taäp luyeän caùc baøi taäp yeám khí khoâng AL chuû yeáu laø söï thay ñoåi thaønh phaàn cô nhanh, bieåu hieän söï taêng tröôûng khaû naêng ñöôøng phaân . Qua nghieân cöùu chöùng minh raèng : Khi taäp luyeän CÑ cao töø 1- 7 phuùt thì haøm löôïng AL/maùu ñaït toái ña. Neáu thôøi gian hoaït ñoäng keùo daøi thì haøm löôïng axit lactic - maùu giaûm xuoáng, bôûi vì CÑ toái ña cuûa quaù trình hoaït ñoäng yeám khí chæ taêng nhanh ñeán toái ña ñaït khoaûng töø 15 - 45 giaây sau khi baét ñaàu hoaït ñoäng. CÑ toái ña xuaát hieän ñoái vôùi trình ñoä HL khaùc nhau coù söï khaùc nhau (Asmusson, Saltind). Ví duï: Ñoái vôùi ngöôøi bình thöôøng, CÑ toái ña xuaát hieän khoaûng 2 phuùt, ñoái vôùi VÑV caáp cao xuaát hieän trong thi ñaáu 2 - 5 phuùt, coøn ñoái vôùi VÑV xuaát saéc laø 3 - 4 phuùt. Nhaèm naâng cao dung löôïng cuûa quaù trình trao ñoåi naêng löôïng yeám khí thì thôøi gian taäp luyeän 2 - 4 phuùt coù hieäu quaû toát nhaát (Ai- Vó Daân – TQ, 1996). Phöông phaùp toái öu naâng cao khaû naêng yeám khí phaûi chuù yù ñaëc ñieåm tích luõy axit lactic khoaûng caùch nghæ giöõa quaõng khi taäp caùc nhoùm baøi taäp coù CÑ toái ña. Ví duï: Khi taäp luyeän CÑ toái ña 1 phuùt, nghæ giöõa quaõng 4 phuùt AL trong maùu taêng daàn daàn . VI.CƠ SỞ LÝ LUẬN XÂY DỰNG CÁC CHỈ TIÊU SINH LÝ – SINH HÓA ĐÁNH GIÁ LƯỢNG VẬN ĐỘNG. Thöïc hieän LVÑ seõ gaây ra nhöõng phaûn öùng nhaát ñònh caùc chöùc naêng heä thoáng sinh lyù. LVÑ beân trong ñöôïc ñaùnh giaù töông ñoái cuï theå qua caùc chæ soá sinh hoïc. Chaát löôïng vaø soá löôïng cuûa LVÑ beân trong döïa theo caùc chæ soá chöùc naêng chuaån vaø thôøi gian caàn thieát ñeå hoài phuïc veà traïng thaùi bình thöôøng. Caùc chæ soá ñoù seõ cho bieát caùc heä thoáng chöùc naêng sinh lyù naøo bò meät moûi vaø caàn phaûi tính ñeán caùc aûnh höôûng taäp luyeän naøo. Vì vaäy caùc chæ soá sinh hoïc laø phöông tieän hoã trôï nhaèm ñieàu chænh caùc yeâu caàu cuûa LVÑ. Chuùng coøn xaùc ñònh giôùi haïn cuûa caùc vuøng cöôøng ñoä 271
33. Vieäc saép xeáp LVÑ cho caùc buoåi taäp haèng ngaøy sao cho hôïp lyù laø ñieàu kieän tieân quyeát, laø tieàn ñeà cô baûn ñeå coù hieäu quaû HL cao. Tuy vaäy, cho tôùi nay, chöa coù moät moâ hình chuaån, ñuû ñoä tin caäy, coù söùc thuyeát phuïc laøm cho HLV löïa choïn vaø boá trí noäi dung buoåi taäp, bôûi vì giöõa nhöõng ñaëc ñieåm veà caáu truùc vaø chöùc naêng cô theå cuûa caùc VÑV coù söï khaùc bieät raát lôùn. Vì vaäy “ khoâng coù khaùi nieäm LVÑ hôïp lyù chung cho taát caû caùc VÑV cuøng tham gia moät buoåi taäp”, chính töø nguyeân nhaân naøy ñaõ daãn ñeán söï hình thaønh nguyeân taéc ñoái xöû caù bieät trong saép xeáp LVÑ hôïp lyù. Söï saép xeáp LVÑ hôïp lyù cuûa baøi taäp sao cho phuø hôïp vôùi nhöõng ñaëc ñieåm cuûa quaù trình tröôûng thaønh, phaùt duïc vaø söï hình thaønh naêng löïc vaän ñoäng cuûa löùa tuoåi, phuø hôïp vôùi quy luaät veà di truyeàn naêng löïc vaän ñoäng . 6. 1. Cô sôû ñaùnh giaù LVÑ cuûa caùc baøi taäp, buoåi taäp VÑV: 6. 1. 1 Ñaùnh giaù theo ñaëc tính chuyeân moân cuûa LVÑ : Ñaëc tính chuyeân moân laø möùc ñoä phuø hôïp cuûa baøi taäp HL vôùi baøi taäp thi ñaáu. Soá löôïng tính theo thôøi gian thöïc hieän caùc baøi taäp HL chuyeân moân vaø caùc baøi taäp thi ñaáu (soá giôø) treân toång soá thôøi gian HL (toång soá giôø huaán luyeän) laø tyû leä HL chuyeân moân (tính phaàn traêm). Ñaây laø tyû leä raát quan troïng trong HLTT. Trong 1 naêm HL thì tyû leä HL chuyeân moân ôû thôøi kyø chuaån bò thaáp hôn ôû thôøi kyø thi ñaáu (khoaûng 20 – 40% tuyø trình ñoä HL). 6. 1. 2. Ñaùnh giaù theo ñaëc tính phöông höôùng cuûa LVÑ . Xeùt theo tính phöông höôùng cuûa LVÑ laø xaùc ñònh taùc ñoäng cuûa baøi taäp HL theo höôùng phaùt trieån moät toá chaát theå löïc naøo ñoù (phaùt trieån söùc maïnh toác ñoä yeám khí phi lactat hay söùc beàn toác ñoä yeám khí gluco phaân ) Caên cöù vaøo nhöõng nhaân toá sau ñaây cuûa LVÑ ôû caùc baøi taäp phaùt trieån toá chaát theå löïc (chung, chuyeân moân) ñeå xaùc ñònh phöông höôùng cuûa LVÑ: - Söï keùo daøi thôøi gian thöïc hieän baøi taäp. - Cöôøng ñoä baøi taäp. - Söï keùo daøi thôøi gian nghæ giöõa caùc baøi taäp. - Tính chaát nghæ. - Soá laàn laëp laïi baøi taäp. - Söï phoái hôïp phöùc taïp khi thöïc hieän baøi taäp. - Soá löôïng VÑV tham gia baøi taäp. - Kích thöôùc saân baõi khi thöïc hieän baøi taäp. 6. 1. 3. Ñaùnh giaù theo söï phoái hôïp phöùc taïp cuûa LVÑ . Söï phoái hôïp phöùc taïp cuûa LVÑ laø saép xeáp caùc baøi taäp HL theo nhoùm, 272
34. phuï thuoäc vaøo möùc ñoä phoái hôïp phöùc taïp cuûa chuùng. Möùc ñoä phoái hôïp phöùc taïp cuûa baøi taäp aûnh höôûng lôùn ñeán hieäu quaû HL. Döïa vaøo trình ñoä, ñaëc ñieåm VÑV vaø nhieäm vuï HL töøng giai ñoaïn, töøng naêm, choïn nhöõng baøi taäp coù möùc ñoä phoái hôïp phöùc taïp. ÔÛ VÑV boùng ñaù, taêng möùc ñoä phoái hôïp phöùc taïp cuûa baøi taäp HL coù taùc duïng toát ñoái vôùi caùc toá chaát theå löïc, kyõ thuaät, chieán thuaät vaø gaây phaûn öùng sinh lyù maïnh ñoái vôùi cô theå VÑV. 6. 1. 4. Ñaùnh giaù theo giaù trò cuûa LVÑ . Theo M. A. GoâÑic (1980) , giaù trò cuûa LVÑ laø möùc ñoä taùc ñoäng cuûa baøi taäp leân cô theå VÑV, ñöôïc xaùc ñònh bôûi LVÑ theå löïc, LVÑ sinh lyù vaø söï hoãn hôïp bieåu hieän beân ngoaøi vôùi beân trong . * Khoái löôïng: Soá giôø, soá buoåi taäp, soá tuaàn taäp luyeän vaø thi ñaáu. Khoái löôïng cuûa LVÑ sinh lyù theo doõi qua toång tieâu hao naêng löôïng buoåi taäp, söï giaûm suùt troïng löôïng sau buoåi taäp, toång soá maïch ñaäp ngaøy ñeâm. Kieåm tra khoái löôïng thöïc hieän Kieåm tra KL taäp luyeän laø moät trong nhöõng vaán ñeà coù yù nghó thöïc tieãn trong HL. HLV luoân bieát VÑV ñang thöïc hieän baøi taäp ôû möùc KL naøo vaø söï taùc ñoäng trôû laïi cuûa noù ñeán cô theå VÑV. Trong thöïc teá, hieäu quaû kieåm tra KL luyeän taäp coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán chaát löôïng quaù trình HL. Kieåm tra, phaân tích KL luyeän taäp caàn döïa treân caùc ñaëc tính sau: + Tính chuyeân moân hoùa: Laø söï töông ñoàng trong vieäc söû duïng caùc baøi taäp luyeän taäp cuõng nhö thi ñaáu trong ñoù coù hai daïng baøi taäp: Baøi taäp chuyeân moân vaø baøi taäp boå trôï söû duïng baøi taäp cuûa caùc moân TT khaùc. + Ñaëc tính ñònh höôùng cuûa KL: Theå hieän söï taùc ñoäng cuûa KL vôùi muïc tieâu phaùt trieån moät toá chaát vaän ñoäng naøo ñoù cho VÑV lieân quan ñeán chöùc naêng hoaït ñoäng cuûa cô theå. Baøi taäp ñöôïc chia laøm 4 nhoùm baøi taäp nhö sau: Öa khí; yeám khí phi lactat ; yeám khí laùctaùt vaø öa - yeám khí. + Khoái löôïng cuûa LVÑ chia theo möùc ñoä: Lôùn; trung bình vaø nhoû. + Ñoä khoù cuûa KL baøi taäp: Phöùc taïp vaø ñôn giaûn. Ñaùnh giaù khoái löôïng luyeän taäp . Caùc chuyeân gia ñaùnh giaù KL luyeän taäp theo caùc phöông phaùp khaùc nhau, nhöng phoå bieán laø döïa treân caùc chæ soá veà thôøi gian vaø CÑ thöïc hieän trong buoåi taäp. Kieåm tra luyeän taäp döïa vaøo soá buoåi taäp, soá ngaøy taäp ôû moãi giai ñoaïn cuï theå vaø soá giôø taäp trong töøng buoåi. Sau ñoù seõ tính ra ñöôïc toång KL maø VÑV ñaõ thöïc hieän trong quaù trình luyeän taäp. Ñaùnh giaù khoái löôïng taäp luyeän treân cô sôû sinh lyù : Baát cöù moät KL taäp 273
35. luyeän naøo cuõng coù nhöõng taùc duïng nhaát ñònh ñeán cô theå, aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán hoaït ñoäng caùc cô quan chöùc naêng nhö heä tuaàn hoaøn, hoâ haáp, baøi tieát Ñaëc tính sinh lyù KL luyeän taäp bieåu hieän baèng naêng löôïng sinh ra chi phí cho hoaït ñoäng, ñôn vò laø kcal/phuùt. Baûng tính tieâu hao naêng löôïng theo taàn soá maïch ôû baûng 4. 1 . Baûng 4. 1 : Tính tieâu hao naêng löôïng theo taàn soá maïch. ( Theo Brouha, 1960) Taàn soá maïch Haáp thuï oxy Naêng löôïng chi phí (kcal/phuùt) (laàn/phuùt) (lít/phuùt) 60 – 100 0,5 – 1,0 1,5 – 5,0 100 – 125 1,0 – 1,5 5,0 – 7,5 125 – 150 1,5 – 2,0 7,5 – 10,0 150 – 175 2,0 – 2,5 10,0 – 12,5 Phaûn öùng “traû lôøi” cuûa cô theå khi taùc duïng moät LVÑ chính laø söï thay ñoåi cuûa maïch ñaäp cô theå. Trong traän ñaáu maïch ñaäp cuûa VÑV thay ñoåi töø 130 - 200 laàn/phuùt, coù khi leân ñeán 230 laàn/phuùt. Trung bình 178 - 181 laàn/phuùt (theo N. M Lutviloáp, U. M. Arestov 1976) . Vieäc ghi laïi maïch ñaäp trong suoát traän ñaáu hay buoåi taäp cho pheùp phaân loaïi KL luyeän taäp cuûa VÑV. KL taäp luyeän ñöôïc ñaùnh giaù baèng tích giöõa chæ soá maïch ñaäp vôùi thôøi gian thöïc hieän baøi taäp . (Trình baøy ôû baûng 4. 2.) Baûng 4. 2: Ñaùnh giaù khoái löôïng döïa treân chæ soá maïch ñaäp cuûa caàu thuû (theo N. M Lutviloáp, U. M. Arestov 1976) Ñaëc tính khoái löôïng Toång soá maïch ñaäp (laàn) Khoái löôïng taäp luyeän Yeám khí (Anaerobic) 12. 000 Lôùn 9. 000 Trung bình 274
36. 6. 000 Nhoû Öa - Yeám khí 15. 000 Lôùn (Hoãn hôïp) 12. 000 Trung bình 7. 000 Nhoû Öa khí 22. 500 Lôùn (Aerobic) 15. 000 Trung bình 12. 000 Nhoû * Cöôøng ñoä: - Tính tyû leä phaàn traêm (%) soá giôø HL chuyeân moân ôû khoaûng 10 - 20 baøi taäp chính veà kyõ thuaät vaø chieán thuaät so vôùi toång soá giôø øHL. VII. XÁC ĐỊNH HỆ THỐNG CÁC CHỈ TIÊU ĐÁNH GIÁ LƯỢNG VẬN ĐỘNG CỦA CÁC VĐV. Vieäc naâng cao LVÑ haøng loaït caùc yeáu toá khoâng bình thöôøng seõ xuaát hieän “stressor” gaây neân traïng thaùi “Stress” ñoái vôùi cô theå VÑV . Caùc saûn phaåm cuûa quaù trình trao ñoåi chaát nhö ureâ huyeát, creâatinin tích tuï trong maùu laø nhöõng kích thích maïnh, quaù söùc chòu ñöïng cuûa cô theå. Chính nhöõng kích thích naøy ñaåy cô theå vaøo traïng thaùi “stress”, chuùng coù theå taïo söï thích nghi môùi, cuõng coù theå daãn ñeán söï suy suïp neáu chuùng ta khoâng caên cöù vaøo möùc ñoä bieán ñoåi sinh lyù, sinh hoùa vaø phaûn öùng thaàn kinh trung öông ñeå saép xeáp LVÑ hôïp lyù. Việc sắp xếp Lượng vận động hợp lý cho các buổi tập luyện hằng ngày là điều kiện tiên quyết và laø hiệu quả của công tác huấn luyện. Để xác định được lượng vận động hợp lý cho từng vận động viên, các nhà y – sinh học phải hình thành nguyên tắc đối xử cá biệt trong sắp xếp lượng vận động của bài tập. Mặt khác, ngay trong một cá thể VĐV, trạng thái chức năng của các cơ quan, các tổ chức của VĐV đều khác nhau nên khả năng chịu đựng LVĐ giữa các cá thể và ngay trong một cá thể cũng biến đổi vô cùng, khiến cho cả những HLV có trình độ chuyên môn cũng chỉ ra được phương án dự kiến về LVĐ hợp lý, dẫn đến việc hiệu quả huấn luyện thấp. Không ít những thế hệ VĐV năng khiếu do không tiếp cận với phương pháp huấn luyện một cách khoa học, trong đó phải tính đến sự sắp xếp LVĐ hợp lý của bài tập sao cho phù hợp với những đặc điểm của quaù trình trưởng thành, phát dục và sự hình 275
37. thành năng lực vận động của lứa tuổi, phù hợp với những quy luật về di truyền năng lực vận động . Nên đã hoặc không vươn tới hoặc bỏ lỡ cơ hội phát triển taøi năng. Những điều phân tích trên, cho thấy sắp xếp LVĐ hợp lý cho một buổi tập là công việc hết sức nghiêm túc, đòi hỏi người HLV phải tính tóan, cân nhắc kỹ lưỡng trên cơ sở có nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của việc sắp xếp LVĐ hợp lý, có kinh nghiệm nghề nghiệp, tri thức khoa học chuyên ngành và trách nhiệm cao mới có thể thực hiện có kết quả. Nếu việc sắp xếp LVĐ hợp lý cho một buổi tập là công việc chỉ có thể gọi là dự kiến hợp lý vì những lý do đã nêu trên, thì việc đánh giá ảnh hưởng của LVĐ đó gây ra những biến đổi về mặt y – sinh học sâu sắc đến mức nào trong cơ thể VĐV, tuy là công việc khá phức tạp nhưng lại có thể lượng hóa được một cách chính xaùc. Để nhận biết LVĐ có hợp lý hay không đối với mỗi VĐV, chúng ta phải tiếp cận nhiều hướng, sử dụng nhiều chỉ tiêu vaø ứng dụng nhiều lãnh vực khoa học, tiến hành đo lường đồng bộ, phân tích tổng hợp các số liệu một cách khoa học mới có được độ tin cậy cần thiết. Có thể nêu ra đây một số nguyên tắc làm tiêu chí để nhận biết LVĐ đã thực hiện coù hợp lý hay không? - Lượng vận động được đánh giá là hợp lý trước hết phải là LVĐ mà các yếu tố cấu thành của nó như cường độ, mật độ và khối lượng, những yếu tố đó phải được lựa chọn và sắp xếp hợp lý sao cho phù hợp với mục đích yêu cầu và nhiệm vụ của buổi tập đã quy định rõ trong từng ngày của kế họach huấn luyện trong tuần. Ví dụ: Buổi tập hôm ñoù nhằm phát triển, củng cố hoặc nâng cao yếu tố nào của năng lực vận động và trình độ tập luyện, bao gồm kỹ thuật, ý thức và năng lực chiến thuật, các tố chất thể lực hay năng lực vận động ưa khí hay yếm khí. Có như thế thì việc kiểm tra đánh giá tính hợp lý của LVĐ đã thực hiện mới có cơ sở để định hướng lựa chọn nội dung và phương pháp kiểm tra thích hợp. - Không kể những bài tập mang tính điều chỉnh hoặc những buổi tập của thời kỳ điều chỉnh trong chu kỳ huấn luyện năm, trong thời kỳ huấn luyện cơ bản và thời kỳ thi đấu, LVĐ của buổi tập phải đủ lớn để gây ra được sự biến đổi sâu sắc về các chỉ tiêu sinh lý, sinh hóa nội moâi, chuyển hóa năng lượng, chức năng thần kinh giác quan và các quá trình tâm lý .Nếu không như vậy thì không có cách gì để đo 276
38. lường vaø đánh giá. - Những biến đổi sâu sắc của các chỉ tiêu thuộc lãnh vực y – sinh học nêu trên sẽ và cần thiết phải gây ra sự giảm sút các chức năng và sự mệt mỏi sâu của cơ thể, nhưng phải tự hồi phục được sau một đêm hoặc tối ña không quá 3 ngày đêm nghỉ ngơi. Nếu không sẽ rơi vào trạng thái tập luyện quá sức, không tạo thành sự hồi phục vượt mức vaø những biến đổi thích nghi về hình thái cấu trúc và chức năng mọi mặt của cơ thể làm cơ sở cho sự hình thành năng lực vận động và trình độ luyện tập mới. Ba tiêu chí trên để nhận biết tính hợp lý của lượng vận động đã thực hiện trong các buổi tập cần được coi là những nguyên tắc cơ bản, cần phải quán triệt trong quá trình lựa chọn nội dung và phương pháp nhằm thường xuyên hoặc định kỳ kiểm tra đánh giá LVĐ của các bài tập, buổi tập. Lượng vận động hợp lý: Lượng vận động hợp lý còn gọi là lượng vận động thích nghi, đó là lượng vận động của bài tập phù hợp với 3 tiêu chí trên, theo nghĩa đó, LVĐ của các bài tập mang tính chất điều chỉnh hoặc của các buổi tập trong thời kỳ điều chỉnh sẽ không thuộc phạm vi cần khảo sát, đánh giá. Vì vậy, đánh giá LVĐ sẽ được hiểu là đánh giá mức độ hoặc tính hợp lý, hay còn có thể nói là đánh giá khả năng tạo ra những biến đổi thích nghi mới trong cơ thể mà LVĐ đó tạo ra. Chúng ta có thể nhận biết sớm bằng trực quan một LVĐ có mức độ lớn hay nhỏ thoâng qua xem xét sự bố trí các yếu tố cấu thành của nó trong buổi tập, đó là cường độ, mật độ và khối lượng được ghi trong giáo án, kết hợp với quan sát sư phạm về những biểu hiện của VĐV sau buổi tập. Thế nhưng, muốn xác định tính hợp lý của LVĐ đã thực hiện có phù hợp với khả năng chịu đựng của một VĐV nào đó và có thể tạo ra khả năng thích nghi mới hay không thì chỉ ít cũng phải đo lường hang lọat các chỉ tiêu ngay sau LVĐ, hơn nữa phải chờ đến sáng sớm ngày hôm sau đo lại các chỉ tiêu để phân tích và xem xét mức độ hồi phục của caùc chỉ tiêu đó mới có thể nhận biết ñược. Các chỉ tiêu y – sinh học được lựa chọn kiểm tra đánh giá lượng vận động của bài tập được coi là đặc trưng khi nó được thõa mãn 2 điều kiện sau: - Các chỉ tiêu sinh lý, sinh hóa phải phản ánh đúng bản chất của quá trình sinh học diễn ra trong cơ thể VĐV. Ví dụ: Muốn đánh giá tính linh họat cơ năng của một tổ chức, như hệ thần kinh chẳng hạn, chỉ 277
39. tiêu được phải chọn phản ánh được khả năng đồng hóa nhịp của tổ chức đó đối với tần số kích thích cao hay thấp, hoặc để đánh giá năng lực ưa khí của VĐV thì chỉ tiêu cần chọn phải cho thấy lượng oxy mà cơ thể có thể hấp thu được trong thời gian một phút là bao nhiêu?, đó là chỉ tieâu VO2max - Các chỉ tiêu được chọn phải có độ nhạy cảm cao. Đó là khả năng phản ánh mức ñoä biến động về lượng của quá trình sinh học diễn ra khi có tác động của ngọai cảnh như LVĐ. Heä thoáng các chæ soá và các chỉ tiên ñöôïc löïa choïn phaûi ñaûm baûo moät soá yeâu caàu sau: - Heä thoáng chæ soá phaûi coù tính ñaëc tröng cao. - Moãi chöùc naêng cuûa toå chöùc phaûi söû duïng töø 2 - 3 chæ soá trôû leân. - Phaûi ño löôøng, khaûo saùt ñoàng boä caùc chöùc naêng cuûa cô theå - Caùc chæ soá ñaõ löïa choïn phaûi coù tính khaû thi, ñoä tin caäy. Treân cô sôû phaân tích treân, chuùng toâi coù theå xaùc ñònh caùc chæ soá y - sinh ñeå ñaùnh giaù LVÑ sinh lyù cuûa VÑV thaønh hai nhoùm sau ñaây: * Nhoùm thöù nhaát: Nhóm này gồm các chỉ tiêu sinh lý đơn giản, dễ thực hiện, được dung thường xuyên theo dõi đánh giá LVĐ caùc buổi tập trong tuần, các chỉ tiêu có thể phổ biến rộng rãi để cả VĐV cũng có thể biết cách tự kiểm tra và đánh giá ảnh hưởng của LVĐ đối với bản thaân mình. Goàm caùc chæ soá sau: - Nhòp tim (goàm maïch cô sôû, yeân tónh, tröôùc vaø sau vaän ñoäng) - Huyeát aùp (Huyeát aùp yeân tónh, tröôùc vaø sau vaän ñoäng) - Dung tích soáng . * Nhoùm thöù hai: Là nhóm chỉ tiêu tương đối khó thực hiện đối với VĐV và HLV vì nó đòi hỏi thiết bị ño lường phức tạp và trình độ đào tạo chuyên môn cao, tuy vậy các HLV phải biết phân tích số liệu và kết hợp với cán bộ y học TDTT thống nhất đánh giá kết quả kiểm tra để điều chỉnh kế họach huấn luyện, nhóm này bao goàm caùc chæ soá sau: - Caùc chæ soá sinh hoùa huyeát hoïc: RBC; WBC; PLT; HGB; MCV, testosteron, axit lactit trong maùu, ureâ huyeát, creâatinin huyeát, chỉ số A/G trong máu - Caùc chæ soá sinh hoùa trong nöôùc tieåu: Proteâin, ureâ vaø creâatinin nieäu. Caùc chæ soá sinh hoùa trong maùu vaø trong nöôùc tieåu treân ñeàu raát nhaïy caûm, töùc thôøi, coù giaù trò thoâng tin raát cao vaø ñaùng tin caäy. Ngoaøi caùc chæ 278
40. soá y sinh keå treân ñeå ñaùnh giaù LVÑ cho caùc VÑV , chuùng ta có thể söû duïng moät soâù chæ soá veà hình thaùi nhö: Chieàu cao, caân naëng vaø chæ soá Quetelet vì caùc chæ soá naøy laø cô sôû tích luyõ cho cô theå VÑV khi coù LVÑ taùc ñoäng VIII. Mối quan hệ giữa các chỉ số sinh lý – sinh hóa với lượng vận động và ứng dụng các chỉ số trong đánh giá LVĐ: 8. 1. Các chỉ số sinh lý và lượng vận động: (Xem phần các chỉ số sinh lý trong đánh giá và kiểm tra ở chương I). Ứng dụng tần số nhịp tim và cách đánh giá: * Nhịp tim cơ sở: Là nhịp tim đo vào sáng sớm, người được đo chưa bước xuống giường. Nó phản ánh mức độ trao đổi chất cơ sở của cơ thể. Đối với mỗi cá thể, nhịp tim cơ sở thường giữ ở mức ổn định. Tùy theo năm tháng tập luyện tăng dần và trình ñộ luyện tập ngày càng phát triển mà mạch đập cơ sở sẽ giảm chậm lại. Ở những VĐV tham gia tập luyện các môn thể thao thuộc vùng cường độ trung bình (cự ly dài) thường thấy lưu lượng tâm thu ngày một lớn và nhịp tim cơ sở ngày một chậm. Lưu lượng tâm thu càng lớn thì nhịp tim cơ sở càng chậm, thậm chí có thể xuống còn 30 lần/phút và điều này được coi là dấu hiệu của sự phát triển đến đỉnh cao của trình độ tập luyện trong các môn sức bền. Mạch cơ sở của VĐV bất kỳ môn thể thao nào đột nhiên tăng nhanh hoặc giảm chậm đều phản ánh sự mất bình thường trong trao đổi chất cơ sở nói riêng và cũng là dấu hiệu của sự rối lọan trong quá trình trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng nói chung. Nguyên nhân tất yếu không ngòai việc sắp xếp LVĐ của ngày hôm trước không hợp lý, vượt quá khả năng chịu đựng của cơ thể VĐV, gây nên những biến đổi mất cân bằng của hệ thần kinh trung ương, hệ thần kinh thể dịch điều tiết quá trình trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng như đã phân tích trên, chưa thể hồi phục sau một ñeâm nghỉ ngơi và sẽ tích lũy thành sự mệt mỏi quá sức nếu tiếp tục nâng LVĐ trong tình trạng như vậy. Theo ý kiến của các chuyên gia thì mạch đập cơ sở chưa vượt quá mức ổn định hằng ngày từ 3 – 4 lần/phút, có thể coi LVĐ ngày hôm trước là hợp lý hay còn gọi là LVĐ thích nghi. Mạch đập cơ sở tăng từ 5 – 10 lần/phút là dấu hiệu chưa thích nghi với LVĐ trong giai đọan đầu của chu kỳ huấn luyện mới, có thể giữ nguyên LVĐ hoặc có thể điều chỉnh chút ít, tiếp tục duy trì tập luyện tạo sự thích nghi mới. 279
41. Trong bất kỳ giai đọan huấn luyện nào, nếu thấy mạch cơ sở vượt quá 10 lần/phút thì chắc chắn đó là dấu hiệu LVĐ quá lớn, vượt quá khả năng chịu đựng của cơ thể VĐV, đã có sự tích lũy của mệt mỏi quá sức, cần kết hợp với các kiểm tra sinh hóa để quyết định giải pháp chủ động điều chỉnh LVĐ hợp lý., nếu không sẽ gây trạng thái tập luyện quá sức, rất khó hồi phục và bệnh lý. * Nhịp tim yên tĩnh: Là mạch đập trước vận động (mạch yên tĩnh), người được ño phải ngồi nghỉ ngơi 10 phút trước khi lấy mạch. Mạch trước vận động của người tập luyện thể thao thường thấp hơn người không tập luyện, người có trình độ tập luyện tốt sẽ thấp hơn người chưa có trình độ tập luyện. Mạch yên tĩnh này thường dùng để đối chiếu với mạch sau vận động. Mức độ biến đổi của nhịp tim một VĐV lúc yên tĩnh và sau một nội dung hoặc sau buổi tập là căn cứ có giá trị để đánh giá LVĐ đã sắp xếp có hợp lý hay chưa? Trong quá trình hồi phục của nhịp tim sau vận động, tốc độ hồi phục nhanh hay chậm, mức độ nhiều hay ít và tính chất đều đặn hay rối lọan, bất thường đều là những dấu hiệu đặc trưng cần phân tích tỷ mỷ để nhận biết LVĐ thích nghi của bài tập và khả năng thích nghi với LVĐ của VĐV. * Nhịp tim trong vận động: Mạch tim trong vận động được xác định và được đo bằng thiết bị ghi điện tim từ xa hoặc máy ghi điện tim 1 kênh có đủ độ tin cậy. Nhịp tim trong vận động có quan hệ mật thiết với cường độ và khối lượng vận động của bài tập, thường duøng để theo dõi tính chất của LVĐ có phù hợp với mục đích yêu cầu của bài tập đề ra hay không, theo những tiêu chẩn sau đây: - Lượng vận động của các bài tập phát triển sức bền chung cần giữ cho nhịp tim biến động trong phạm vi từ 170 lần/phút trở xuống và thường chiếm tỷ trọng 75 – 80% tổng khối lượng bài tập, thậm chí có thể lớn hơn. - Các bài tập phát triển năng lực ưa khí tối đa (trong các cự ly thuộc vùng cường độ lớn và cường độ trung bình) cần được thực hiện với LVĐ vượt trên miền trao đổi chất ưa khí, tiếp cận hoặc lấn sang miền yếm khí, tương ứng nhịp tim từ 175 – 185 lần/phút, thậm chí có thể cao hơn, sẽ cho hiệu quả huấn luyện cao. Ngày nay, người ta duøng khái niệm ngưỡng yếm khí để chỉ ranh giới giữa hai miền ưa khí và yếm khí. Những LVĐ thấp hơn hoặc cao 280
42. hơn tiêu chuẩn nhịp tim nêu trên đều không có hiệu quả phát triển năng lực ưa khí tối đa. - Các bài tập phát triển năng lực yếm khí tối đa (trong các cự ly thuộc vùng cường độ cực hạn và cận cực hạn) đòi hỏi LVĐ phải có cường độ tiếp cận nhịp tim tối đa, và vì cường độ bài tập lớn như vậy, không thể không kết hợp với LVĐ ưa khí, giảm mật độ vận động và tăng thời gian nghỉ giữa quãng để kịp thời điều chỉnh LVĐ cho hợp lý. Nhịp tim trong vận động lúc này cần được theo dõi chặt chẽ và việc ứng dụng nó một cách đúng đằn sẽ ngăn ngừa được tình trạng manh động trong việc nâng cao LVĐ tùy tiện. Muốn ứng dụng đúng đắn nhịp tim trong vận động đối với các bài tập phát triển năng lực yếm khí tối đa, trước hết chúng ta phải ước tính được nhịp tim tối đa của VĐV để áp dụng cường độ vận động tiếp cận nhịp tim tối đa. Theo lý thuyết của di truyền học về năng lực vận động, thì nhịp tim tối đa của người có độ di truyền rất cao, khỏang 86% và giảm dần theo lứa tuổi cùng với sự suy giảm dần khả năng họat động của tim. Các nhà khoa học đã đưa ra cách ước tính nhịp tim tối đa của người bằng cách lấy nhịp tim sinh học trừ đi tuổi đời thì sẽ được nhịp tim sinh lý. Nhịp tim sinh học của người là 220 lần/phút – tuổi = nhịp tim tối đa. Ứng dụng huyết aùp và cách đánh giá: * Huyết áp cơ sở: Huyết áp đo vào buổi sang mới tỉnh dậy, chưa bước xuống giường, tương ứng với mạch cơ sở gọi là huyết áp cơ sở. Huyết áp này của các VĐV thường ổn định vào các buổi sáng sớm trong ngày, khỏang từ 60 - 70mmHg (HA tối thiểu), 120 – 130mmHg (HA tối đa). Nếu huyết áp tối thiểu ( HA tâm trương) vượt quá 80mmHg và huyết áp tối đa (HA tâm thu) vượt quá 130mmHg thì phải chú ý theo dõi. Vào các buổi sáng sớm khi đo huyết áp cơ sở. nếu thấy huyết áp tâm thu tăng hoặc giảm trong phạm vi 10mmHg thì có thể coi đó là dấu hiệu cơ thể VĐV đang biến đổi thích nghi với LVĐ hợp lý của ngày tập trước đó. Huyết áp tâm thu đo vào các buổi sáng sớm tăng lên nhưng chưa vượt quá 20% là biểu hiện của LVĐ ngày hôm trước quá lớn so với khả năng chịu đựng của cơ thể VĐV, cần điều chỉnh LVĐ và duy trì tập luyện để thích nghi, không neân nghỉ ngơi. Nếu huyết áp tâm thu vượt quá 20% so với huyết áp cơ sở và kéo sang ngày thứ hai là biểu hiện của sự mệt mỏi quá sức, các chức năng cơ thể suy 281
43. giảm, cần cho VĐV nghỉ ngơi tích cực và có giải pháp hỗ trợ quá trình hồi phục. * Huyết áp trong vận động: Là huyết áp đo sau vận động của bài tập hay buổi tập. Huyết áp trong vận động biến đổi theo cường độ tập luyện, cường độ càng cao, huyết áp tâm thu có thể lên đến 190mmHg hoặc cao hơn, huyết áp tâm trương thường ít biến đổi hoặc chỉ lên xuống chút ít. Khi xuất hiện các hiện tượng sau đây cần đánh giá là phản ứng bất lợi của sự suy giảm các chức năng trong cơ thể VĐV ở mức nghiêm trọng. - Hiệu số huyết áp: Mức chênh lệch giữa huyết áp tối đa và tối thiểu gần nhau, gọi là kẹp huyết áp “ hệ số kẹp”. Dấu hiệu suy giảm chức năng vận động và tuần hòan, không có khả năng thích nghi LVĐ bài tập. - Xuất hiện phản ứng tăng huyết áp tâm thu tương ứng với cường độ vận động: Cường độ vận động nhẹ, huyết áp tăng nhiều, cường độ vận động cao, huyết áp tăng ít, thường gọi là “phản ứng bậc thang”. - Huyết áp tâm trương được ghi nhận ở mức áp lực tại đó âm thanh trong ống nghe mất hẳn: Nếu huyết áp đã xuống tới số “0 “mà âm thanh vẫn tiếp tục nghe thấy trong ống nghe thì hiện tượng này được gọi là hiện tượng “âm tim liên tục” hoặc “âm thanh không đứt”. Âm tim liên tục là biểu hiện của sự tiến triển bệnh lý của tim do bẩm sinh, có liên quan đến tính “tiên thiên bất túc” về cấu trúc của van động mạch chủ, trương lực mạch máu ngọai vi kém, mạch dãn rộng làm tăng tuần hòan máu trong các động mạch và sự giảm trương lực thành mạch đột ngột do suy giảm chức năng giao cảm - Huyết áp tâm thu không tăng tương ứng với cường độ vận động hoặc suy giảm đột ngột: Mức độ giảm đột ngột từ 20mmHg trở nên. Tất cả các hiện tượng nêu trên, HLV cần phải cho VĐV nghỉ tập ngay, tiến hành kiểm tra y học một cách tòan diện. 8. 2. Các chỉ số huyết học và lượng vận động: (Xem phần các chỉ số sinh hóa máu trong đánh giá và kiểm tra ở chương I) Xeùt nghieäm huyeát hoïc. Ñeå ñaùnh giaù khaû naêng vaän ñoäng, khaû naêng thích nghi vaø chòu ñöïng LVÑ sau giai ñoaïn taäp luyeän cuûa caùc vaän ñoäng vieân, caùc chæ soá ñöôïc kieåm tra, xeùt nghieäm huyeát hoïc laø: RBC, WBC, PLT, MCV. Nhöõng yeâu caàu cho VÑV: Laáy maùu tieán haønh vaøo buoåi saùng sôùm, 282
44. tröôùc ñoù VÑV khoâng hoaït ñoäng theå löïc vaø nhòn aên saùng. Maùu laáy töø tónh maïch, töø 3 – 5ml . - RBC : RBC yeân tónh ôû nam (4, 5 - 5, 4) . 10. 12/lít, ôû nữ giaù trò trung bình thaáp hôn chæ tieâu naøy. RBC phuï thuoäc vaøo cheá ñoä dinh döôõng, cheá ñoä taäp luyeän vaø ñieàu kieän ñòa lyù. Trong y hoïc theå thao, RBC ñöôïc xem nhö chæ soá phaûn aùnh möùc ñoä chuaån bò theå löïc cuûa VÑV vaø söï taùc ñoäng cuûa LVÑ taäp luyeän vaø thi ñaáu. Trong vaän ñoäng, RBC coù theå taêng leân 10% do maùu döï tröõ ñöôïc huy ñoäng vaø söï “coâ ñaëc” cuûa maùu do maát nöôùc. Söï taêng hoàng caàu trong vaø sau vaän ñoäng veà baûn chaát laø taêng giaû, phuï thuoäc vaøo löôïng nöôùc bò maát trong taäp luyeän vaø thi ñaáu. ÔÛ caùc hoaït ñoäng keùo daøi, beân caïnh söï phaù huyû hoàng caàu keøm theo chöùng thieáu hoàng caàu trong vaän ñoäng. VÑV hoaït ñoäng vôùi coâng suaát cao, thôøi gian hoaït ñoäng töø 1 ñeán 40 phuùt coù toác ñoä tuaàn hoaøn doøng maùu cao. Caùc teá baøo hoàng caàu giaø raát nhaïy beùn vôùi söï thay ñoåi thaønh phaàn maùu vaø deã bò phaù vôõ do va chaïm daãn ñeán hieän töôïng thieáu maùu, giaûm quaù trình vaän chuyeån oxy cho toå chöùc teá baøo. - WBC (baïch caàu) : Soá löôïng baïch caàu laø (6, 2 – 7 ). 10.9/lít. Khi vaän ñoäng cô baép, baïch caàu trong maùu taêng leân khoâng nhöõng veà theå tích maø coøn thay ñoåi caû tyû leä % coâng thöùc baïch caàu. Söï thay ñoåi baïch caàu trong hoaït ñoäng khoâng chæ phuï thuoäc vaøo coâng suaát, thôøi gian hoaït ñoäng maø coøn phuï thuoäc vaøo löùa tuoåi, giôùi tính, trình ñoä luyeän taäp. Soá löôïng baïch caàu taêng trong vaän ñoäng giuùp cô theå choáng laïi hieän töôïng stress, do caùc kích thích quaù möùc cuûa vaän ñoäng gaây cho cô theå VÑV. Nhö vaäy trong moïi tröôøng hôïp baïch caàu ñöôïc coi nhö laø raøo chaén baûo veä cô theå khi coù kích thích quaù möùc töø beân ngoaøi vaøo trong cô theå. - PLT (tieåu caàu) : PLT coù chæ soá trung bình ngöôøi Vieät Nam laø: 200 – 300.10.9/l . - MCV : Laø chæ soá ñaùnh giaù caáu truùc teá baøo hoàng caàu, khi MCV giaûm hay taêng quaù giôùi haïn ñeàu coù aûnh höôûng ñeán naêng löïc vaän chuyeån vaø trao ñoåi khí cuûa hoàng caàu, ñoàng thôøi MCV taêng cao seõ laøm taêng ñoä nhôùt cuûa maùu, taêng löïc caûn ngoaïi bieân, töø ñoù seõ aûnh höôûng ñeán khaû naêng hoaït ñoäng theå löïc chung cuûa cô theå. Giaù trò MCV laø 80 - 95fL . 8. 3. Hemoglobine và lượng vận động: 283
45. Hemoglobin (HGB hoaëc Hb) : Chöùc naêng chuû yeáu cuûa Hb laø vaän chuyeån oxy. Trong y hoïc theå thao, HGB laø yeáu toá quan troïng phaûn aùnh trình ñoä chuaån bò theå löïc, laø tieâu chí ñeå ñaùnh giaù khaû naêng chòu ñöïng LVÑ vaø möùc ñoä thieáu maùu cuûa VÑV. Trong vaän ñoäng haøm löôïng HGB khoâng thay ñoåi lôùn. HGB ôû ngöôøi bình thöôøng laø 12, 0 – 15, 0g/dL ñoái vôùi nam, nöõ 12 – 14g/dL . Keát quaû nghieân cöùu treân VÑV cuûa nhieàu taùc giaû cho thaáy haøm löôïng HGB cao hôn ngöôøi bình thöôøng, ôû nam khoaûng 120 - 160g/lít. Caàn löu yù, khoâng phaûi HGB cuûa VÑV caøng cao laø toát, nguyeân nhaân laø khi HGB trong hoàng caàu quaù cao 16,0g/dL seõ laøm taêng aùp löïc beân trong maøng teá baøo hoàng caàu, khieán cho söï keát hôïp giöõa HGB vôùi O2 vaø CO2 trôû neân khoù khaên, seõ laøm giaûm naêng löïc vaän chuyeån O2 vaø CO2 cuûa maùu. Söï taêng noäi aùp teá baøo hoàng caàu laøm cho kích thöôùc trung bình cuûa noù taêng leân, töø ñoù laøm taêng ñoä nhôùt cuûa maùu gaây trôû ngaïi cho tuaàn hoaøn maùu trong cô theå, nhaát laø khi vaän ñoäng vôùi cöôøng ñoä cao. Söï vaän chuyeån oxy cuûa maùu trong hoaït ñoäng TT ñaït hieäu quaû toái öu khi aùp löïc beân trong maøng teá baøo hoàng caàu laø 50 - 60%, töông öùng vôùi giaù trò HGB laø 15,5 – 16,0g/dL ñaây laø trò soá lyù töôûng cuûa HGB . Aûnh höôûng cuûa giaûm HGB trong maùu VÑV ñöôïc Fredrik Celsing vaø Bjon Ekblom chöùng minh trong nghieân cöùu laø khi haøm löôïng HGB giaûm suùt seõ laøm giaûm VO 2max, giaûm toác ñoä ngöôõng acid lactic. Hieän töôïng thieáu maùu trong TT thöôøng gaëp laø thieáu Hb, vì vaäy thieáu Hb coøn goïi laø thieáu maùu nhöôïc saéc. Thieáu maùu nhöôïc saéc trong TT coù xaùc suaát khaù cao ôû thôøi kyø taäp luyeän naëng. Nguyeân nhaân do CÑ hoaït ñoäng theå löïc cao, tuoåi thoï cuûa hoàng caàu giaûm, trung bình töø 120 ngaøy xuoáng 80 – 90 ngaøy hoaëc ngaén hôn. Tuoåi thoï hoàng caàu giaûm do cöôøng ñoä trao ñoåi khí (O2, CO2) taêng cao trong taäp luyeän, hoàng caàu laõo hoùa vaø tan vôõ, maët khaùc toác ñoä maùu vaän chuyeån trong maïch taêng nhanh gaây neân coï saùt maø toån thöông. Khi taäp luyeän vôùi CÑ caêng thaúng, quaù trình trao ñoåi chaát vaø chuyeån hoùa naêng löôïng dieãn ra maõnh lieät, saûn sinh caùc saûn phaåm trung gian: ureâ, acid lactic vaø caùc goác töï do nhö goác amin (-NH2) laø nhöõng hôïp chaát deã gaây ñoäc cho cô theå. Caùc chaát naøy chuyeån vaøo maùu seõ gaây neân taùc duïng thuùc ñaåy nhanh söï tan vôõ hoàng caàu. Quaù trình toång hôïp huyeát saéc toá trong cô theå VÑV ñoøi hoûi phaûi coù cheá ñoä dinh döôõng hôïp lyù, töông thích vôùi tieâu hao naêng löôïng trong taäp luyeän vaø coøn ñeå cung caáp nguyeân lieäu 284