Giáo trình Phân tâm học nhập môn

Nội dung text: Giáo trình Phân tâm học nhập môn

1. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 1 Muåc luåc Lúâi giúái thiïåu 3 Phêìn thûá nhêët 21 Phêìn 2 34 Phêìn 3 42 Phêìn 4 52 Phêìn 5 62 Phêìn 6 75 Phêìn 7 83 Phêìn 8 93 Phêìn 9 101 Phêìn 10 110 Phêìn 11 117 Phêìn 12 123 Phêìn 13 132 Phêìn 14 140 Phêìn 15 149 Phêìn 16 155 Phêìn 17 162 Phêìn 18 169 Phêìn 19 178
2. Sigmund Freud 2 Phêìn 20 184 Phêìn 21 190 Phêìn 22 196 Phêìn 23 203 Phêìn 24 210 Phêìn 25 218
3. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 3 Lúâi giúái thiïåu Sigmund Freud - Têm lyá gia cuãa coäi vö thûác Trong têët caã caác ngaânh khoa hoåc, ngûúâi ta thûúâng thûâa nhêån têm lyá hoåc laâ möåt mön khoa hoåc bñ hiïím vaâ töëi tùm nhêët, vaâ khoá coá thïí chûáng minh bùçng khoa hoåc hún bêët cûá böå mön naâo khaác. Baãn chêët cuãa nhûäng sûå vêåt úã àêy luön luön coá sûå hû hû thûåc thûåc vaâ sûå bêët ngúâ, vò nhaâ têm lyá hoåc phaãi nghiïn cûáu vïì möåt hiïån tûúång tûå nhiïn bñ mêåt nhêët, àoá laâ cuöåc söëng têm lyá cuãa con ngûúâi. Möåt lyá thuyïët hoáa hoåc hay vêåt lyá coá thïí àûúåc chûáng minh hay baác boã nhûäng phûúng phaáp kyä thuêåt trong phoâng thñ nghiïåm, nhûng àöëi vúái giaá trõ cuãa möåt lyá thuyïët têm lyá hoåc, rêët coá thïí khöng sao chûáng minh àûúåc möåt caách minh baåch, cho nïn nhiïìu cuöåc tranh luêån baäo taáp àaä nöíi lïn xung quanh Sigmund Freud vaâ khoa phên têm hoåc suöët saáu chuåc nùm roâng. Dêìu sao, coá thïí chûáng minh àûúåc hay khöng thò hoåc thuyïët cuãa Sigmund Freud cuäng àaä coá möåt aãnh hûúãng vö song àöëi vúái tû duy hiïån àaåi. Ngay Einstein cuäng khöng kñch thñch trñ tûúãng tûúång hay thêm nhêåp vaâo àúâi söëng cuãa ngûúâi àûúng thúâi bùçng Sigmund Freud. Nhúâ tòm toâi nghiïn cûáu nhûäng thûá chûa bao giúâ ai hiïíu biïët vïì trñ naäo con ngûúâi maâ Sigmund Freud àaä àûa ra àûúåc nhûäng yá tûúãng vaâ nhûäng tûâ ngûä maâ ngaây nay àaä chan hoâa vaâo cuöåc söëng
4. Sigmund Freud 4 thûúâng nhêåt cuãa chuáng ta. Thûåc vêåy, têët caã moåi lônh vûåc tri thûác cuãa con ngûúâi nhû vùn chûúng, nghïå thuêåt, tön giaáo, nhên chuãng hoåc, giaáo duåc, luêåt phaáp, xaä höåi hoåc, luêåt hoåc, sûã hoåc vaâ nhûäng mön hoåc vïì xaä höåi hay caá nhên khaác àïìu chõu aãnh hûúãng cuãa hoåc thuyïët Sigmund Freud. Tuy nhiïn, hoåc thuyïët naây laåi quaá khö khan vaâ ñt saáng suãa. Möåt nhaâ phï bònh khaá haâi hûúác àaä nhêån xeát rùçng: “Àöëi vúái ngûúâi àúâi thò do sûå phöí biïën hoåc thuyïët naây, Freud àaä nöíi bêåt lïn nhû möåt keã phaá bônh vô àaåi nhêët trong lõch sûã tû tûúãng nhên loaåi. Öng àaä biïën àöíi sûå giïîu cúåt vaâ nhûäng niïìm vui nheå nhaâng cuãa con ngûúâi thaânh nhûäng hiïån tûúång döìn neán, bñ hiïím vaâ sêìu thaãm, àaä tòm thêëy sûå hùçn thuâ trong nguöìn göëc yïëu thûúng, aác yá ngay trong loâng sûå êu yïëm, loaån luên trong tònh yïu thûúng giûäa cha meå vaâ con caái, töåi löîi trong thaái àöå àaåi lûúång vaâ traång thaái cuãa sûå cùm uêët bõ “döìn neán” cuãa moåi ngûúâi cha nhû laâ möåt thûá àûúåc lûu truyïìn cuãa nhên loaåi”. Tuy nhiïn nhúâ Freud maâ ngaây nay ngûúâi ta àaä coá nhûäng yá nghô rêët khaác nhau vïì chñnh mònh. Hoå chêëp nhêån caác khaái niïåm cuãa Freud nhû: aãnh hûúãng cuãa tiïìm thûác àöëi vúái yá thûác, nguöìn göëc tñnh duåc cuãa bïånh thêìn kinh, sûå hiïån hûäu vaâ têìm quan troång cuãa tñnh duåc treã thú, taác duång mùåc caãm Ú-àip" vaâo caác giêëc möång, tònh traång "döìn neán" Nhûäng khuyïët àiïím cuãa con ngûúâi nhû lúä lúâi, nhúá mùåt quïn tïn vaâ quïn lúâi hûáa àïìu mang möåt yá nghôa múái xeát theo quan àiïím cuãa Freud. Hiïån nay khoá maâ xaác àõnh àûúåc hïët nhûäng àõnh kiïën maâ Freud phaãi chöëng laåi àïí truyïìn baá hoåc thuyïët cuãa öng. Nhûäng àõnh kiïën naây coân cöë chêëp hún caã nhûäng àõnh kiïën maâ Copernicus vaâ Darwin àaä vêëp phaãi. Khi Freud chaâo àúâi úã Freiberg thuöåc miïìn Moravia, taác phêím Nguöìn göëc caác chuãng loaâi chûa xuêët hiïån. Nùm àoá laâ nùm 1985.
5. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 5 Cuäng nhû Karl Marx, töí tiïn Freud coá nhiïìu ngûúâi laâ phaáp sû àaåo Do Thaái. Öng àûúåc àûa túái thaânh Vienna thuã àö nûúác AÁo vaâo nùm lïn böën tuöíi vaâ àaä söëng gêìn suöët caã tuöíi trûúãng thaânh taåi àêy. Theo Ernest Jones, ngûúâi viïët tiïíu sûã chñnh cuãa Freud thò öng àaä àûúåc thûâa hûúãng cuãa cha öng laâ möåt nhaâ buön len, "tñnh hoaâi nghi sêu sùæc vïì nhûäng tai biïën bêët thûúâng cuãa cuöåc àúâi, thoái quen duâng giai thoaåi Do Thaái àïí chêm biïëm caác quan àiïím àaåo àûác, khöng tñn ngûúäng nhûäng vêën àïì tön giaáo". Baâ meå Freud söëng túái nùm 59 tuöíi, baãn tñnh nùng àöång vaâ nhanh nheån. Sigmund Freud laâ àûáa con cûng àêìu loâng cuãa baâ. Sau naây Freud àaä viïët "möåt ngûúâi àaä tûâng laâ con yïu àùåc biïåt cuãa möåt baâ meå thò suöët àúâi ngûúâi êëy coá caái caãm giaác laâ möåt keã ài chinh phuåc, vaâ chñnh caái loâng tin chiïën thùæng êëy luön àem laåi thaânh cöng thûåc sûå". Vaâo nhûäng nùm àêìu cuãa cuöåc àúâi, Freud rêët tin vaâo thuyïët cuãa Darwin vò öng thêëy rùçng "Nhûäng thuyïët êëy laâm cho ngûúâi ta coá thïí hy voång vaâo nhûäng bûúác tiïën phi thûúâng trong viïåc tòm hiïíu thïë giúái". Dûå àõnh seä trúã thaânh thêìy thuöëc, öng àaä theo hoåc trûúâng Àaåi hoåc Y khoa thaânh Vienna. Vaâ öng àaä àöî baác sô nùm 1881. Laâ möåt thêìy thuöëc treã tuöíi cuãa bïånh viïån àa khoa, chûäa trõ àuã moåi loaåi bïånh, öng tiïëp tuåc nghiïn cûáu mön thêìn kinh bïånh hoåc vaâ giaãi phêîu thêìn kinh. Ñt nùm sau, söë mïånh xoay chiïìu vaâ bêët thêìn laâm tïn tuöíi cuãa öng nöíi tiïëng khùæp thïë giúái. Möåt baån àöìng nghiïåp cuãa öng àaä ài Paris vaâ öng beân ài theo sang thaânh phöë naây. Taåi àêy, öng cuâng laâm viïåc vúái Jean Charcot, luác êëy àaä laâ möåt nhaâ bïånh lyá hoåc vaâ thêìn kinh hoåc ngûúâi Phaáp nöíi tiïëng. ÚÃ àêy, lêìn àêìu tiïn öng àûúåc tiïëp xuác vúái cöng trònh cuãa Charcot vïì bïånh loaån thêìn kinh vaâ caách duâng phûúng phaáp thöi miïn àïí àiïìu trõ bïånh naây. Freud àaä thoaã maän khi thêëy Charcot chûáng minh àûúåc "bïånh loaån thêìn kinh thêåt maâ vaâ loaån thêìn kinh giaã do duâng thöi miïn taåo ra. Nhûng khi trúã laåi thaânh Vienna, Freud khöng laâm thïë naâo àïí thuyïët phuåc àûúåc caác baác sô àöìng nghiïåp: hoå khöng tin laâ phûúng
6. Sigmund Freud 6 phaáp chûäa bïånh loaån thêìn kinh bùçng thöi miïn laåi coá cú súã khoa hoåc. Vaâ ngûúâi ta coân trûâng phaåt nhûäng yá nghô quaá taåo baåo cuãa öng bùçng caách àuöíi öng ra khoãi phoâng thñ nghiïåm giaãi phêîu thêìn kinh. Tûâ àêëy Freud taách khoãi möi trûúâng àaåi hoåc vaâ khöng coân tiïëp tuåc tham gia nhûäng buöíi hoåp cuãa giúái trñ thûác úã Vienne nûäa. Trong luác haânh nghïì baác sô tû, öng tiïëp tuåc duâng phûúng phaáp thöi miïn àïí thñ nghiïåm trong nhiïìu nùm nûäa, nhûng dêìn dêìn öng àaä boã phûúng phaáp àiïìu trõ naây chó vò ñt ngûúâi húåp vúái löëi chûäa bùçng thöi miïn vaâ cuäng vò àöi khi thöi miïn coá nhûäng hiïåu quaã khöng hay vúái nhên caách ngûúâi bïånh. Thay vaâo àoá, Freud bùæt àêìu phaát triïín möåt phûúng phaáp múái, öng àùåt tïn laâ "tûå do liïn tûúãng", vïì sau kyä thuêåt naây àaä trúã thaânh möåt tiïu chuêín thûåc haânh cuãa khoa hoåc phên têm hoåc. Freud hùèn laâ ngûúâi saáng lêåp ra mön thêìn kinh bïånh hoåc, àiïìu àoá khöng coân nghi ngúâ gò nûäa. Trûúác öng, caác nhaâ thêìn kinh bïånh hoåc chó quan têm àïën nhûäng triïåu chûáng cuãa bïånh têm thêìn phên liïåt (schizophrenia) vaâ chûáng têm thêìn suy giaãm (lêím cêím), cêìn phaãi giam laåi trong bïånh viïån. Ngay tûâ khi chûäa chûáng döìn neán vaâ chûáng thêìn kinh tûúng khùæc, Freud àaä ài túái kïët luêån laâ khöng phaãi chó riïng con bïånh maâ caã nhûäng ngûúâi laânh maånh bònh thûúâng cuäng mang trong mònh nhûäng xung khùæc têm thêìn tûúng tûå. Ài xa hún nûäa, bïånh têm thêìn khöng phaãi laâ bïånh theo nghôa thöng thûúâng àûúåc chêëp nhêån maâ laâ traång thaái têm lyá cuãa trñ naäo. Vêën àïì quan troång laâ laâm thïë naâo àïí àiïìu trõ nhûäng chûáng röëi loaån têm thêìn àang lan traân röång raäi êëy. Cùn cûá vaâo nhûäng quan saát, thñ nghiïåm vaâ kinh nghiïåm thûåc haânh khi àiïìu trõ cho nhiïìu ngûúâi bïånh úã Vienna, Freud àaä xêy dûång cú súã cho khoa phên têm hoåc vaâo khoaãng cuöëi thïë kyã 19. Freud laâ möåt trong nhûäng nhaâ khoa hoåc àaä saáng taác nhiïìu hún hïët trong thúâi àaåi chuáng ta. Sûå phong phuá vïì nhûäng àïì taâi múái
7. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 7 meã cuâng nhûäng phêìn àoáng goáp vïì têm lyá do ngoâi buát cuãa öng àem laåi khöng thïí thu goån trong bêët cûá möåt cuöën saách hay túâ baáo naâo. Theo öng, thò chùæc chùæn cuöën saách quan troång ra àúâi súám nhêët cuãa öng maâ cuäng àûúåc öng yïu thñch nhêët laâ cuöën Àoaán Möång xuêët baãn nùm 1900. Saách naây göìm hêìu hïët nhûäng quan saát cú baãn vaâ nhûäng suy luêån cuãa öng. Trong cuöën Nghiïn cûáu vïì chûáng loaån thêìn kinh xuêët baãn súám hún (tûác laâ vaâo nùm 1895), öng àaä böåc löå niïìm tin rùçng "yïëu töë chñnh trong sûå röëi loaån vïì tñnh duåc laâ sûå suy yïëu gêy ra caã bïånh têm thêìn (neuros) lêîn bïånh têm thêìn suy nhûúåc (psychoneuroses)". Àoá laâ nïìn taãng cuãa thuyïët phên têm. Vaâi nùm sau àoá, Freud hoaân chónh àûúåc lyá thuyïët cuãa öng vïì sûác àöëi khaáng, hiïån tûúång chuyïín biïën tñnh duåc tuöíi thú, möëi tûúng quan giûäa nhûäng kyá ûác bêët maän vaâ aão tûúãng, giûäa cú chïë tûå vïå (defense mechanism) vaâ sûå döìn neán. Möåt baãn toám lûúåc nhûäng luêån àïì chñnh seä cho ta thêëy àûúåc phêìn naâo tñnh phûác taåp cuãa thuyïët phên têm. Trûúác hïët, thêìn kinh bïånh hoåc vaâ phên têm hoåc khöng phaãi laâ hai tûâ àöìng nghôa. Phên têm hoåc coá thïí àûúåc coi nhû möåt ngaânh cuãa thêìn kinh bïånh hoåc vaâ chó aáp duång cho nhûäng trûúâng húåp khoá khùn nhêët laâ röëi loaån nhên caách. Cho nïn, phên têm hoåc coá thïí àûúåc àõnh nghôa nhû möåt phûúng phaáp duâng àïí trõ nhûäng bïånh röëi loaån têm lyá vaâ thêìn kinh. Theo möåt baãn tûúâng trònh múái àêy thò úã Myä chó coá 300 trïn 4.000 caác baác sô thêìn kinh àûúåc tñn nhiïåm laâ nhûäng nhaâ phên têm hoåc maâ thöi. Hoåa hoùçn lùæm Freud múái chuá yá túái viïåc àiïìu trõ caá nhên. Nhûäng trûúâng húåp caá nhên khöng bònh thûúâng chó àûúåc coi laâ nhûäng triïåu chûáng xaáo tröån vïì kinh tïë, xaä höåi vaâ vùn hoaá cuãa thïë giúái ngaây nay. Muåc àñch cuãa öng laâ trõ bïånh têån göëc.
8. Sigmund Freud 8 Nhiïìu nhaâ phï bònh àaä àöìng yá laâ thaânh tûåu maâ Freud àaä àaåt àûúåc dûåa chuã yïëu trïn cöng trònh phaát giaác vaâ khaão saát vïì lônh vûåc vö thûác cuãa con ngûúâi. So saánh têm linh con ngûúâi vúái möåt taãng bùng, maâ túái taám chñn phêìn mûúâi taãng bùng naây chòm dûúái nûúác biïín, Freud cho rùçng phêìn chñnh têm lyá con ngûúâi cuäng àûúåc êín giêëu trong coäi vö thûác. Bïn dûúái lúáp voã ngoaâi, vò nhûäng lyá do naâo àoá, nhûäng caãm giaác vaâ nhûäng muåc àñch maâ möåt caá nhên àaä khöng nhûäng giêëu kñn ngûúâi khaác maâ coân tûå giêëu ngay chñnh baãn thên mònh nûäa. Trong têm lyá hoåc cuãa Freud, coäi vö thûác laâ töëi thûúång vaâ moåi hoaåt àöång yá thûác chó coá möåt võ trñ phuå thuöåc. Nïëu hiïíu àûúåc caái thêìm kñn bñ mêåt sêu xa cuãa coäi vö thûác ùæt chuáng ta hiïíu àûúåc baãn chêët nöåi têm cuãa con ngûúâi. Freud tuyïn böë laâ chuáng ta thûúâng suy nghô möåt caách vö thûác vaâ chó thónh thoaãng suy tû cuãa chuáng ta múái coá tñnh chêët yá thûác. Têm linh vö thûác chñnh laâ nguöìn göëc gêy bïånh têm thêìn, vò bïånh nhên thûúâng cöë gùæng gaåt ra ngoaâi coäi yá thûác moåi kyá ûác khoá chõu, moåi ûúác voång bõ "döìn neán" vö hiïåu, nhûng kïët quaã laâ anh ta tñch tuå ngaây caâng nhiïìu kyá ûác, nhûäng ûúác voång, àïí döìn thaânh bïånh. Freud phên loaåi moåi hoaåt àöång tinh thêìn cuãa möîi nhên con ngûúâi àûúåc thïí hiïån thaânh ba cêëp àöå àûúåc öng goåi laâ Tûå Ngaä, (Id. Soi); Baãn Ngaä (ego moi) vaâ Siïu Ngaä (superego Surmoi). Quan troång söë möåt laâ caái Id, Freud baão: Phaåm vi cuãa Id laâ phêìn nhên caách töëi tùm vaâ khöng thïí ài àïën àûúåc cuãa chuáng ta. Baãn thên ta chó biïët chuát ñt vïì caái Id qua nghiïn cûáu caác giêëc möång vaâ qua sûå biïíu hiïån caác triïåu chûáng bïn ngoaâi cuãa bïånh têm thêìn, Id laâ núi truá nguå caác baãn nùng nguyïn thuyã vaâ caác xuác caãm ài ngûúåc lïn túái caái quaá khûá xa xûa khi maâ con ngûúâi coân laâ möåt con thuá, Id coá tñnh chêët thuá vêåy vaâ baãn chêët cuãa noá laâ thuöåc vïì duåc tñnh (sexual in nature), noá vöën vö thûác. Freud viïët tiïëp: Caái Id bao göìm têët caã nhûäng gò do di truyïìn, coá ngay tûâ luác sinh ra àûúåc kïët tuå laåi trong
9. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 9 sûå cêëu thaânh. Id muâ quaáng vaâ àöåc aác. Muåc àñch àöåc nhêët cuãa noá laâ thoaã maän caác ham muöën baãn nùng vaâ caác khoaái caãm, khöng cêìn biïët àïën caác hêåu quaã. Noái theo Thomas Mann thò: "Noá khöng biïët gò àïën giaá trõ, thiïån hay aác, vaâ caã àaåo àûác nûäa". Àûáa beá sú sinh laâ Id àûúåc nhên caách hoáa. Dêìn dêìn caái Id phaát triïín lïn thaânh caái Ego (baãn ngaä Moi). Khi àûáa beá lúán lïn. Thay vò àûúåc hoaân toaân dêîn dùæt bùçng nguyïn lyá khoaái laåc, caái Ego bõ chi phöëi búãi nguyïn lyá “thñch ûáng vúái thûåc taåi”. Ego biïët àûúåc thïë giúái xung quanh, nhêån ra rùçng phaãi kòm haäm nhûäng khuynh hûúáng phaåm phaáp cuãa caái Id àïí ngùn ngûâa moåi xung àöåt vúái luêåt lïå cuãa xaä höåi. Nhû Freud viïët, caái Ego laâ “viïn troång taâi giûäa nhûäng àoâi hoãi baåt maång cuãa caái Id vaâ sûå kiïím soaát cuãa thïë giúái bïn ngoaâi”. Vò vêåy Ego thûåc sûå haânh àöång nhû möåt nhên viïn kiïím duyïåt, cùæt xeán, sûãa àöíi nhûäng thuác giuåc cuãa caái Id laâm cho nhûäng thuác giuåc naây phuâ húåp vúái tònh hònh thûåc tïë, biïët rùçng viïåc traánh khoãi bõ xaä höåi trûâng phaåt vaâ caã àïí tûå baão toaân hay laâ ngay caã àïën sûå baão töìn, àïìu phaãi tuây thuöåc vaâo nhûäng “döìn neán”. Tuy nhiïn cuöåc àêëu tranh giûäa caái Ego vaâ Id coá thïí gêy ra nhûäng bïånh têm thêìn, aãnh hûúãng nghiïm troång túái nhên caách caá nhên. Sau hïët, coân möåt thûá yïëu töë thûá ba trong quaá trònh sinh hoaåt tinh thêìn goåi laâ Superego (Siïu ngaä). Siïu ngaä naây coá thïí àûúåc àõnh nghôa möåt caách àaåi khaái laâ “lûúng têm”. Hoåc troâ chñnh cuãa Freud úã Hoa Kyâ laâ A.A Brill àaä viïët: “Caái Superego laâ sûå phaát triïín tinh thêìn cao hún caã maâ con ngûúâi coá thïí àaåt túái àûúåc vaâ bao göìm lêîn löån moåi sûå cêëm àoaán, moåi quy tùæc cû xûã do cha meå taåo ra núi àûáa treã. Tri giaác lûúng têm hoaân toaân tuây thuöåc vaâo sûå phaát triïín cuãa caái Superego. Cuäng nhû caái Id, caái Superego cuäng nùçm trong vö thûác vaâ caã hai cuâng luön úã thïë tûúng tranh, trong khi caái Ego luön hoaåt àöång
10. Sigmund Freud 10 úã giûäa nhû möåt troång taâi. Lyá tûúãng àaåo àûác vaâ quy tùæc cû xûã àïìu nùçm trong Superego. Khi ba caái Id vaâ Superego tûúng àöëi hoâa húåp thò caá nhên luác êëy úã traång thaái àiïìu hoâa vaâ haånh phuác. Nïëu caái Ego àïí cho caái Id vi phaåm caác luêåt lïå, caái Superego seä gêy ra lo lùæng, caãm giaác coá töåi vaâ moåi biïíu löå cuãa lûúng têm. Lyá thuyïët tñnh duåc hay coân goåi laâ nhuåc duåc (Libido) laâ möåt khaái niïåm khaác àûúåc gheáp chung vúái Id vaâ do Freud taåo ra. Öng daåy rùçng têët caã nhûäng xuác caãm cuãa Id àïìu laâ hònh thûác thïí hiïån cuãa “nùng lûúång tñnh duåc” (sexual). Thuyïët tñnh duåc àaä tûâng àûúåc goåi laâ “caái loäi cuãa phên têm hoåc”. Moåi saáng taåo vùn hoáa cuãa con ngûúâi: nghïå thuêåt, luêåt phaáp, tön giaáo, vên vên àïìu àûúåc coi laâ sûå phaát triïín cuãa tñnh duåc. Khi noái “nùng lûåc cuãa tñnh duåc” (sexual energy), thò úã àêy chûä “tñnh” (sexual) àûúåc duâng theo nghôa röång. ÚÃ àûáa treã baãn nùng tñnh duåc böåc löå qua nhûäng haânh àöång nhû muát tay, buá sûäa chai vaâ baâi tiïët. Nhûäng nùm sau àoá nùng lûúång tñnh duåc coá thïí àûúåc truyïìn cho ngûúâi khaác qua hön nhên, mang hònh thûác möåt hû hoãng thuöåc vïì “tñnh” hay àûúåc thïí hiïån qua hoaåt àöång saáng taåo nghïå thuêåt, vùn chûúng hay êm nhaåc - àoá laâ phûúng phaáp àûúåc goåi laâ “dõch chuyïín”. Theo Freud thò baãn nùng tñnh duåc (sex instinct) laâ nguöìn göëc cuãa moåi cöng trònh saáng taåo vô àaåi nhêët. Thêåt vêåy, Freud àaä tuyïn böë: “Caác bïnh têm thêìn, khöng chûâa möåt bïånh naâo, àïìu laâ nhûäng röëi loaån cuãa àúâi söëng sinh lyá”. Nïëu luêån thïm, khöng thïí cho rùçng bïånh têm thêìn laâ do nhûäng cuöåc hön nhên thêët baåi hay nhûäng möëi tònh lúä laâng gêy ra; traái laåi coá thïí tòm thêëy dêëu vïët têët caã nhûäng bïånh naây úã thúâi kyâ êëu thú vúái caác mùåc caãm tñnh duåc. Freud àaä aáp duång lyá thuyïët cuãa öng sang lônh vûåc nhên chuãng hoåc trong taác phêím Vêåt töí vaâ cêëm kyå. Öng tin rùçng ngay tön giaáo cuäng chó laâ biïíu hiïån cuãa mùåc caãm tñnh duåc. Sau khi phên tñch kyä lûúäng tûâng chi tiïët haâng trùm trûúâng húåp bïånh nhên àïën chûäa bïånh, Freud àaä nêng baãn nùng tñnh duåc vaâ theâm khaát nhuåc duåc lïn thaânh yïëu töë àêìu tiïn vaâ maånh meä nhêët
11. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 11 trong viïåc taåo thaânh nhên caách con ngûúâi, àöìng thúâi laâ nguyïn nhên sêu xa cuãa moåi bïånh têm thêìn. Àoá laâ möåt phaán àoaán maâ möåt söë caác nhaâ phên têm hoåc nöíi tiïëng khaác àaä baác boã nhû seä noái sau àêy. Vò xaä höåi buöåc möîi con ngûúâi phaãi kiïìm chïë nhiïìu ham muöën, theo caách noái cuãa Freud thò möîi caá nhên àaä vö tònh tñch trûä nhiïìu “döìn neán”. Bònh thûúâng thò y á thûác con ngûúâi vêîn thaânh cöng trong viïåc ngùn trúã, khöng cho “nhûäng sûác maånh vö thûác àen töëi” bõ döìn neán kia xuêët hiïån. Nhûng sûå kiïím soaát êëy coá thïí laâm cho nhûäng con bïånh têm thêìn traãi qua nhûäng giai àoaån xuác caãm bõ röëi loaån sêu xa. Freud cho cöng viïåc chûäa bïånh cuãa nhaâ phên têm hoåc laâ “laâm böåc löå vaâ thay thïë nhûäng döìn neán bùçng nhûäng haânh àöång phaán àoaán coá thïí àûa àïën, hoùåc sûå chêëp nhêån hoùåc sûå loaåi boã nhûäng gò àaä bõ khûúác tûâ tûâ trûúác”. Vò baãn chêët cuãa sûå döìn neán laâ gêy ra sûå àau khöí, nïn ngûúâi bïånh thûúâng cöë tòm caách ngùn khöng cho nhûäng döìn neán êëy böåc löå ra ngoaâi. Sûå cöë gùæng che àêåy êëy Freud goåi laâ “sûác àöëi khaáng”. Nhiïåm vuå cuãa thêìy thuöëc laâ loaåi boã sûác àöëi khaáng naây, àïí ngûúâi bïånh böåc löå ra caái “döìn neán” kia. Kyä thuêåt do Freud phaát minh ra àïí giaãi toãa vúái moåi “döìn neán” vaâ loaåi boã moåi àöëi khaáng laâ phûúng phaáp “gúåi tûå do liïn tûúãng”: Nhûäng lúâi noái thao thao bêët tuyïåt coá yá thûác cuãa ngûúâi bïånh khi nùçm trïn caái giûúâng cuãa nhaâ phên têm hoåc trong caãnh àeân saáng múâ múâ, nhaâ phên têm hoåc kñch thñch, khïu gúåi àïí ngûúâi bïånh khöng nghô möåt caách coá yá thûác vïì bêët cûá chiïìu hûúáng naâo, Freud cho rùçng phûúng phaáp “kñch thñch tûå do liïn tûúãng” laâ phûúng phaáp duy nhêët hûäu hiïåu àïí chûäa bïånh têm thêìn. Öng cuäng chuã trûúng laâ phûúng phaáp êëy “hoaân thaânh àûúåc àiïìu maâ ngûúâi ta tröng àúåi, nghôa laâ àûa nhûäng mong muöën bõ sûác àöëi khaáng döìn neán tûâ xûa ta lônh vûåc yá thûác”.
12. Sigmund Freud 12 Brill àaä mö taã caách Freud chûäa bïånh nhû sau: “Öng thuyïët phuåc con bïånh gaåt moåi suy nghô coá yá thûác, tûå buöng thaã mònh vaâo möåt traång thaái têåp trung bònh thaãn, tûå phoá mùåc theo nhûäng caãm xuác vaâ suy nghô naãy sinh, röìi thuêåt laåi têët caã nhûäng àiïìu àoá cho öng biïët. Nhúâ phûúng phaáp êëy, öng àûa dêìn bïånh nhên túái traång thaái “tûå do liïn tûúãng”; vaâ nhúâ nghe ngûúâi bïånh tûå do liïn tûúãng, maâ thêìy thuöëc coá thïí tòm ra àûúåc nguöìn göëc sêu xa cuãa caác triïåu chûáng”. Sûå viïåc àaä quïn röìi nay laåi àûúåc ngûúâi bïånh keáo ra khoãi coäi vö thûác, coá khi phaãi sau haâng thaáng trúâi àiïìu trõ bùçng phûúng phaáp phên têm. Nguöìn göëc thûúâng laâ möåt sûå viïåc naâo ào á àau àúán, khoá chõu, àaáng súå hay noái caách khaác àaáng gheát, tûâ trong quaá khûá cuãa bïånh nhên. Àoá chñnh laâ nhûäng “kyã niïåm” maâ ngûúâi bïånh hoaân toaân khöng muöën nhúá laåi möåt caách coá yá thûác. Trong quaá trònh tûå do liïn tûúãng, nhûäng höìi tûúãng löng böng êëy khöng traánh khoãi taåo ra möåt múá löån xöån, röëi rùæm nhûäng sûå kiïån lúâ múâ khöng roä, vaâ tûúãng nhû vö ñch. Vò vêåy, ngûúâi thêìy thuöëc nhû nhiïìu nhaâ phï bònh cho biïët, gêìn nhû coá vö vaân caách giaãi thñch nhûäng dû ä kiïån êëy. Vò thïë nhaâ phên têm hoåc phaãi hïët sûác saáng suöët vaâ coá taâi kheáo leáo. Trong khi chûäa bïånh bùçng phûúng phaáp phên têm, Freud phaát hiïån ra caái maâ öng goåi laâ “möåt yïëu töë quan troång khoá thïí naâo lûúâng àûúåc”, möåt giêy liïn laåc tònh caãm nöìng nhiïåt giûäa con bïånh vaâ nhaâ phên têm hoåc. Caái àoá goåi laâ “chuyïín dõch”. “Bïånh nhên khöng thoãa maän nïëu chó coi nhaâ phên têm hoåc nhû laâ ngûúâi giuáp àúä vaâ cöë vêën cho hoå Ngûúåc laåi con bïånh laåi nhòn thêëy qua nhaâ phên têm hoåc möåt hònh aãnh quan troång trong thúâi thú êëu hay quaá khûá cuãa hoå hiïån laåi. Vaâ vò thïë maâ hoå sùén saâng böåc löå moåi tònh caãm vaâ phaãn ûáng maâ chùæc chùæn laâ àaä àûúåc daânh cho hònh aãnh êëy “dõch chuyïín” sang phña nhaâ phên têm hoåc”.
13. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 13 Sûå dõch chuyïín “coá thïí thay àöíi giûäa hai thaái cûåc, tûâ möåt tònh yïu hoaân toaân xaác thõt vaâ cuöìng nhiïåt túái möåt thaái àöå nghi ngúâ chua chaát vaâ oaán húân khöng kòm chïë àûúåc.” Trong tònh traång êëy, nhaâ phên têm hoåc “nhû àûúåc àùåt vaâo àõa võ cuãa cha meå ngûúâi bïånh”. Freud coi sûå kiïån dõch chuyïín nhû “cöng cuå töët hún hïët àïí chûäa bïånh theo phûúng phaáp phên têm” nhûng öng cuäng cho biïët “tuy nhiïn viïåc sûã duång phûúng phaáp naây laâ phêìn khoá khùn vaâ quan troång hún hïët trong kyä thuêåt phên têm”. Freud xaác nhêån laâ viïåc naây “àûúåc thûåc hiïån bùçng caách thuyïët phuåc con bïånh laâ hoå àang söëng laåi nhûäng möëi liïn hïå tònh caãm phaát sinh tûâ thúâi êëu thú”. Möåt phûúng phaáp hûäu hiïåu khaác àïí nghiïn cûáu nhûäng xung àöåt vaâ caãm xuác nöåi têm àûúåc Freud khai triïín thïm laâ phên tñch nhûäng giêëc möång. Trong lônh vûåc naây, Freud cuäng laåi laâ möåt nhaâ tiïn phong. Trûúác öng, ngûúâi ta coi giêëc möång laâ vö nghôa hoùåc khöng coá muåc tiïu. Taác phêím Àoaán möång cuãa öng laâ cöng trònh khoa hoåc àêìu tiïn nghiïn cûáu vïì hiïån tûúång nùçm möång. Ba mûúi möët nùm sau khi taác phêím naây àûúåc êën haânh, Freud nhêån ra rùçng: “Theo nhêån xeát cuãa töi ngaây nay thò taác phêím naây chûáa àûång têët caã nhûäng phaát kiïën giaá trõ nhêët maâ töi àaä may mùæn tòm ra”. Theo Freud thò “chuáng ta àaä coá lyá khi cho rùçng giêëc möång laâ sûå biïën daång cuãa möåt ûúác voång khi bõ döìn neán”. Möîi möåt giêëc möång àïìu biïíu hiïån möåt bi kõch trong thïë giúái nöåi têm cuãa con ngûúâi. Freud xaác nhêån rùçng: “Giêëc möång bao giúâ cuäng laâ saãn phêím cuãa möåt cuöåc tranh chêëp” vaâ “möång baão vïå cho giêëc nguã”. Nhiïåm vuå cuãa giêëc möång laâ trúå giuáp chûá khöng phaãi laâ phaá röëi giêëc nguã. Giêëc möång laâm tan ài caãm giaác cùng thùèng do nhûäng ûúác mong khöng àaåt àûúåc gêy ra.
14. Sigmund Freud 14 Theo quan àiïím cuãa Freud thò giêëc möång thuöåc phaåm vi chi phöëi cuãa vö thûác, cuãa Id vaâ möång rêët quan troång àöëi vúái nhaâ phên têm hoåc vò nhúâ noá maâ phên têm hoåc ài àûúåc vaâo coäi vö thûác cuãa con bïånh. Trong coäi vö thûác coá têët caã nhûäng ûúác voång àêìu tiïn vaâ nhûäng ham muöën thuöåc caãm xuác àaä bõ hai caái Ego vaâ Superego gaåt ra khoãi yá thûác. Nhûäng ham muöën thuá tñnh luön luön nùçm ngay bïn dûúái caái voã ngoaâi yá thûác, vaâ tûå thuác àêíy tiïën vaâo thïë giúái möång mõ. Tuy nhiïn, ngay trong giêëc möång, Ego vaâ Superego vêîn coá mùåt àïí canh chûâng, kiïím duyïåt. Vò leä àoá, yá nghôa cuãa giêëc möång khöng luön roä raâng, nhûäng yá nghôa naây àûúåc biïíu löå bùçng nhûäng hiïån tûúång vaâ thêìy thuöëc cêìn biïíu löå chuáng möåt caách laäo luyïån. Vò mang tñnh kñ hiïåu cho nïn yá nghôa cuãa giêëc möång ta khöng thïí hiïíu àûúåc theo nghôa àen, ngoaåi trûâ nhûäng giêëc möång àún giaãn cuãa treã thú. Trong taác phêím Àoaán möång coá nhiïìu vñ duå àûúåc Freud duâng phûúng phaáp phên têm phên tñch. Àoåc nhêìm, noái lúä lúâi vaâ nhûäng biïíu hiïån àaäng trñ lùåt vùåt khaác àïìu laâ nhûäng dêëu hiïåu cho biïët hoaåt àöång ngêìm cuãa vö thûác. Freud viïët: “Àaä biïët duâng pheáp àoaán möång àïí ài vaâo coäi vö thûác thò phên têm hoåc cuäng sûã duång nhûäng lêìm lúä cuãa con ngûúâi nhùçm muåc àñch àoá. Nhûäng lêìm lúä êëy nhaâ phên têm hoåc goåi laâ triïåu chûáng hoaåt àöång”. Vêën àïì naây coân àûúåc Freud nghiïn cûáu vaâo nùm 1904 trong cuöën Têm thêìn bïånh lyá hoåc cuãa àúâi söëng thûúâng ngaây (The psychopathology of everyday life). Trong taác phêím naây, öng vêîn chuã trûúng “nhûäng hiïån tûúång àoá khöng phaãi ngêîu nhiïn chuáng coá möåt yá nghôa vaâ yá nghôa àoá coá thïí diïîn giaãi ra àûúåc. Vaâ ngûúâi ta coá lyá khi tûâ nhûäng hiïån tûúång àoá suy ra sûå hiïån hûäu cuãa nhûäng xuác àöång vaâ mong muöën bõ döìn neán, ngùn cêëm”. Quïn tïn ai coá thïí coá nghôa laâ mònh khöng ûa gò ngûúâi mang tïn êëy. Möåt ngûúâi lúä têìu vò nhêìm lêîn baãng têìu chaåy, coá thïí coá nghôa laâ ngûúâi êëy khöng muöën ài chuyïën têìu êëy. Möåt ngûúâi chöìng àaánh mêët hay quïn chòa khoáa nhaâ coá thïí vò ngûúâi êëy caãm thêëy àaä phaãi söëng khöí súã trong gia àònh vaâ khöng muöën vïì nhaâ. Nghiïn cûáu nhûäng lêìm lêîn nhû
15. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 15 vêåy coá thïí àûa nhaâ phên têm hoåc ài vaâo coäi vö thûác àêìy röëi rùæm cuãa con ngûúâi. Ngûúâi ta coân tûå giaãi thoaát àûúåc nhûäng gò bõ döìn neán nhúâ biïët giïîu cúåt. Giïîu cúåt àaä àûúåc Freud mïånh danh laâ “caái nùæp xaã húi töëi tên vaâ an toaân nhêët maâ con ngûúâi àaä dêìn taåo ra àûúåc” vò chñnh nhúâ giïîu cúåt maâ chuáng ta taåm thúâi thoaát ra khoãi nhûäng döìn neán maâ caái xaä höåi lïî giaáo naây àoâi hoãi chuáng ta phaãi che giêëu ài. Coá thïí vò nhûäng phaãn ûáng chung quanh hoùåc vò caâng ngaây caâng bêët maän hay bi quan, khi vïì giaâ Freud toã ra lo lùæng vïì caái chïët (baãn nùng ài àïën caái chïët). Coá lêìn öng quan niïåm “baãn nùng chïët” naây quan troång ngang vúái baãn nùng tñnh duåc. Freud cho rùçng coá möåt “baãn nùng ài àïën caái chïët” thuác àêíy têët caã nhûäng thûá àang söëng trúã vïì traång thaái vö cú (khöng söëng). Baãn nùng naây cuäng laâm biïën daång moåi vêåt. Theo quan àiïím êëy con ngûúâi luön luön bõ xêu xeá giûäa nhu cêìu tûác baãn nùng sinh lyá vaâ möåt sûác maånh àöëi khaáng, sûå thöi thuác cuãa huãy diïåt, hay laâ baãn nùng tûã vong. Leä dô nhiïn thò cuöëi cuâng baãn nùng tûã vong àaä chiïën thùæng. Baãn nùng naây gêy ra chiïën tranh vaâ nhûäng thuá àï heân àöìi baåi nhû gêy töín haåi cho doâng giöëng vaâ giai cêëp, gêy ra niïìm thñch thuá haå àùèng khi xem nhûäng vuå xûã töåi phaåm, àêëu boâ rûâng, vaâ xûã lùng trò tuâng xeão. Toám laåi, nhûäng àiïìu vûâa noái trïn laâ nhûäng khña caånh cuãa hoåc thuyïët Freud. Caác nhaâ phên têm hoåc ngaây nay cuäng chia ra laâm hai hay hún nûäa, phe phaái chöëng àöëi nhau, möåt phe chöëng laåi vaâ möåt phe huâa theo Freud. Alfried Adler, möåt trong nhûäng hoåc troâ ài theo Freud ngay tûâ àêìu àaä taách ra khoãi nhoám Freud vò öng tin rùçng Freud àaä quaá quan troång hoáa baãn nùng tñnh duåc. Vaâ àêy laâ hoåc thuyïët cuãa Adler àöëi laåi Freud. Theo Adler thò niïìm mong muöën toã ra mònh hún àöìng loaåi laâ àöång lûåc chñnh löëi cû xûã cuãa con ngûúâi. Öng àaä múã röång yá tûúãng vïì “mùåc caãm tûå ti”. Mùåc caãm naây thuác giuåc möîi caá nhên con ngûúâi cöë gùæng coá möåt hoaåt àöång àïí
16. Sigmund Freud 16 ngûúâi khaác thûâa nhêån mònh. Möåt nhaâ ly khai nöíi danh khaác laâ Karl Jung úã Zurich cuäng àaä cöë gùæng laâm giaãm búát têìm quan troång cuãa vai troâ tñnh duåc (sex). Jung chia nhên loaåi ra laâm hai loaåi têm lyá: loaåi hûúáng ngoaåi vaâ loaåi hûúáng nöåi, mùåc duâ öng vêîn thûâa nhêån rùçng möîi caá nhên àïìu laâ möåt höîn húåp cuãa hai loaåi têm lyá àoá. Khaác vúái Freud, Jung nhêën maånh vaâo yïëu töë di truyïìn trong sûå phaát triïín nhên caách. Noái chung nhûäng ngûúâi phï phaán Freud àaä taách rúâi khoãi Freud vò nhûäng bêët àöìng nhû: Freud quaá nhêën maånh vaâo yá nghôa khúãi àêìu cuãa bïånh têm thêìn thú êëu, Freud tin rùçng chñnh nhûäng baãn nùng dûä döåi, töëi sú àaä giaám saát con ngûúâi. Cuäng coá möåt söë ngûúâi àaä khöng àöìng yá vúái Freud tin rùçng “tûå do liïn tûúãng” laâ möåt kyä thuêåt khöng thïí sai lêìm trong viïåc thaám hiïím coäi vö thûác cuãa con ngûúâi. Hoå àùåc biïåt nïu ra nhûäng khoá khùn trong viïåc giaãi thñch nhûäng dûä kiïån do phûúng phaáp êëy àem laåi. Tuy nhiïn, möåt nhaâ têm thêìn hoåc, àaä nhêån xeát laåi: “Nhûäng biïën àöíi vaâ phaát triïín trong saáu chuåc nùm qua àaä khöng hïì laâm giaãm giaá trõ tinh thêìn hay aãnh hûúãng cuãa Freud. Öng àaä phaát hiïån ra coäi vö thûác. Öng àaä cho biïët vö thûác êëy giuáp taåo thaânh caái “töi” nhû thïë naâo vaâ ta phaãi laâm thïë naâo àïí àaåt túái noá. Caác nhaâ phên têm hoåc sau àoá àaä thay àöíi nöåi dung nhiïìu yá tûúãng vaâ khaái niïåm cuãa Freud dûúái aánh saáng cuãa nhûäng kinh nghiïåm sêu xa hún. Quyá àöåc giaã coá thïí baão rùçng caác nhaâ phên têm hoåc naây àaä viïët àûúåc möåt cuöën Tên ûúác vïì têm thêìn bïånh hoåc, coân Freud thò viïët cuöën Cûåu ûúác. Taác phêím cuãa Freud seä vêîn laâ taác phêím nïìn moáng”. Àa söë thaái àöå hiïån nay cuãa chuáng ta àöëi vúái bïånh àiïn àïìu do Freud maâ coá. Hiïån nay coá khuynh hûúáng cho rùçng “Bïånh nhên têm thêìn àïìu giöëng y nhû chuáng ta, chó khaác laâ hoå àaä giöëng nhiïìu
17. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 17 hún maâ thöi”. Alexander Reid Martin nhêën maånh: “Duâ thûâa nhêån hay chöëi boã hoåc thuyïët Freud thò hiïån nay têët caã nhûäng bïånh viïån têm thêìn àïìu sûã duång nhûäng yïëu töë vaâ nhûäng nguyïn lyá cú baãn trong khoa têm lyá hoåc cuãa Freud. Caái maâ trûúác àêy àûúåc coi nhû möåt thïë giúái bñ hiïím, cêëm ngùn, kyâ cuåc, khöng àêu vaâo àêu, vö nghôa thò qua Freud, àaä trúã thaânh saáng suãa àêìy yá nghôa, khöng nhûäng àûúåc y hoåc maâ coân àûúåc têët caã caác khoa hoåc xaä höåi thûâa nhêån vaâ chuá yá túái”. AÃnh hûúãng cuãa hoåc thuyïët Freud àöëi vúái vùn hoåc vaâ nghïå thuêåt cuäng àaáng chuá yá khöng keám. Trong tiïíu thuyïët, thú, kõch vaâ caác hònh thûác vùn chûúng khaác, nhûäng yá tûúãng chñnh cuãa Freud àaä àûúåc phaát triïín trong ñt nùm gêìn àêy. Bernard Dana Evans Voto àaä miïu taã quan niïåm laâ “chûa coá möåt nhaâ khoa hoåc naâo khaác coá möåt aãnh hûúãng maånh meä vaâ röång raäi àïën vùn hoåc nhû Freud”. AÃnh hûúãng cuãa Freud trong höåi hoåa, àiïu khùæc vaâ thïë giúái nghïå thuêåt noái chung cuäng sêu xa khöng keám. Toám tùæt laåi, àaánh giaá sûå àoáng goáp phûác taåp cuãa thiïn taâi Freud laâ viïåc vö cuâng khoá khùn vò phaåm vi öng quan têm quaá röång vaâ vò tñnh chêët mêu thuêîn trong nhûäng khaám phaá cuãa öng. Möåt nhaâ vùn Anh, Robert Hamilton àaä cöë gùæng laâm cöng viïåc êëy, öng àaánh giaá nhû sau: “Freud àaä veä baãn àöì khoa hoåc têm lyá hoåc. Öng laâ möåt nhaâ tiïn phong vô àaåi vaâ phêìn lúán nhûäng thaânh cöng cuãa öng laâ nhúâ úã caái múái laå cuâng buát phaáp cuãa öng. Mùåc duâ phûúng phaáp naây coá mùåt àaáng hoaâi nghi, nhûng chûa bao giúâ coá möåt phûúng phaáp naâo lyá thuá hún vaâ múái laå hún, ngay caã vïì mùåt buát phaáp nïëu khöng kïí loaåi thuêìn tuáy vùn chûúng, cuäng chûa bao giú â coá möåt buát phaáp naâo quyïën ruä hún cuãa Freud. Öng àaä buöåc thïë giúái phaãi suy tû theo kiïíu têm lyá hoåc, àoá laâ möåt nhu cêìu cöët yïëu cuãa thúâi àaåi chuáng ta. Öng cuäng àaä buöåc con ngûúâi phaãi tûå àùåt cho mònh nhûäng cêu hoãi
18. Sigmund Freud 18 liïn quan àïën haånh phuác cuãa loaâi ngûúâi. Àaánh àöí luêån thuyïët têm lyá khö khan, cêìu kyâ cuãa thïë kyã mûúâi chñn, Freud àaä àûa ra phaãn luêån “phên têm” chûáa àêìy röëi ren”. Möåt nhaâ têm thêìn hoåc Hoa kyâ nöíi tiïëng laâ Frederic Wertham àaä àûáng trïn möåt quan àiïím khaác àïí nhêån àõnh vïì trûúâng húåp cuãa Freud nhû sau: “Phaãi thûâa nhêån rùçng ngoaâi möåt söë lúán sûå kiïån bïånh lyá cuãa caác bïånh nhên maâ öng quan saát àûúåc, Freud àaä àem laåi ba thay àöíi cú baãn trïn con àûúâng nghiïn cûáu vïì nhên caách vaâ têm thêìn bïånh lyá. Àiïìu thûá nhêët laâ ñt ra öng àaä noái vïì nhûäng phûúng phaáp têm lyá vaâ àaä suy tûâ nhûäng phûúng phaáp êëy vúái caách lyá luêån cuãa khoa hoåc tûå nhiïn. Àiïìu àoá chó thûåc hiïån àûúåc khi maâ Freud àûa ra khaái niïåm thûåc tïë vïì coäi vö thûác vaâ nhûäng phûúng phaáp thûåc tiïîn àïí khaão saát noá. Àiïìu thûá hai laâ Freud àaä tòm ra möåt khña caånh múái cho mön têm thêìn bïånh lyá hoåc. Àoá laâ tuöíi thú. Trûúác Freud, khoa têm thêìn bïånh hoåc àaä chûäa trõ theo caách coi möîi bïånh nhên nhû möåt Adam, con ngûúâi chûa bao giúâ söëng qua tuöíi thú. Àiïìu thûá ba, öng àaä múã àêìu sûå hiïíu biïët vïì sûå di truyïìn cuãa tñnh duåc. Phaát hiïån thûåc sûå cuãa öng úã àêy laâ baãn nùng tñnh duåc úã daång tiïìm êín nhiïìu hún laâ treã con coá àúâi söëng tñnh duåc”. Möåt sûå àaánh giaá tûúng tûå àaä àûúåc A.G.Tansley diïîn taã trong baâi kyã niïåm Freud viïët cho Höåi Khoa hoåc Hoaâng gia Luên àön: “Tñnh caách maång trong nhûäng kïët luêån cuãa Freud seä trúã thaânh dï î hiïíu nïëu chuáng ta nhúá laåi rùçng öng àaä thaám hiïím möåt lônh vûåc hoaân toaân chûa ai thaám hiïím, lônh vûåc cuãa trñ naäo con ngûúâi maâ trûúác öng chûa ai bûúác vaâo. Nhûäng hiïån tûúång roä rïåt cuãa lônh vûåc trñ naäo naây, vöën bõ coi laâ khöng thïí giaãi thñch àûåúc hay bõ coi nhû laâ nhûäng thaác loaån thêìn kinh, hoùåc bõ boã qua vò nhûäng hiïån tûúång naây thuöåc vïì nhûäng cêëm kyå nghiïm khùæc nhêët cuãa con
19. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 19 ngûúâi. Sûå töìn taåi cuãa lônh vûåc naây trûúác kia khöng àûúåc thûâa nhêån. Freud buöåc loâng phaãi khùèng àõnh coäi vö thûác cuãa trñ naäo laâ coá thûåc àïí röìi cöë gùæng thaám hiïím, khaám phaá miïìn àêët àoá ”. Sau àoá, Winfred Overholser àaä nhêån àõnh: “Coá nhiïìu lyá do àïí noái rùçng tûâ möåt nùm nay Freud àûúåc àùåt ngang haâng vúái Copernicus vaâ Newton vaâ laâ möåt trong nhûäng vô nhên àaä múã ra nhûäng chên trúâi múái cho tû tûúãng con ngûúâi. Möåt àiïìu chùæc chùæn laâ úã thúâi àaåi chuáng ta chûa ai laåi àem nhiïìu aánh saáng doåi vaâo sûå hoaåt àöång trñ naäo cuãa con ngûúâi nhiïìu bùçng Freud”. Nhûäng thaáng cuöëi cuâng trong cuöåc àúâi daâi dùçng dùåc cuãa Freud àaä diïîn ra trong tònh traång lûu àaây. Sau khi Àûác quöëc xaä chiïëm àoáng nûúác aáo, öng buöåc phaãi rúâi Vienna vaâo nùm 1938. Nûúác Anh chêëp nhêån öng cû nguå, nhûng chûa àûúåc möåt nùm sau thò öng àaä mêët vò bïånh ung thû miïång, vaâo khoaãng thaáng chñn nùm 1939. Theo Jostein Gaarder (Nhûäng luêån thuyïët nöíi tiïëng thïë giúái - NXB Grasset - Paris) Baãn dõch sau àêy cuãa Nguyïîn Xuên Hiïën, Nhaâ xuêët baãn àaåi hoåc quöëc gia Haâ Nöåi, nùm 2002.
20. Sigmund Freud 20 Chùæc hùèn caác baån seä khöng phêåt loâng khi töi bùæt àêìu bùçng caách coi ngay caác baån laâ nhûäng ngûúâi mùæc bïånh thêìn kinh. Töi khöng khuyïn caác baån trúã laåi giaãng àûúâng naây möåt lêìn nûäa. Töi seä phaãi laâm cho caác baån quen vúái nhûäng àiïìu coân khiïëm khuyïët trong viïåc giaãng daåy mön phên têm hoåc, vúái nhûäng khoá khùn seä gùåp nïëu muöën coá möåt yá niïåm caác nhên vïì mön hoåc àoá.
21. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 21 Phêìn thûá nhêët NHÛÄNG HAÂNH VI SAI LAÅC 1. Nhêåp àïì Khöng biïët bao nhiïu ngûúâi trong caác baån àaä àoåc saách hay nghe noái àïën mön phên têm hoåc. Nhûng vò àêìu àïì cuãa nhûäng baâi hoåc naây laâ “Nhêåp mön phên têm hoåc” nïn töi bõ boá buöåc phaãi cho rùçng caác baån chûa hï ì biïët gò vïì vêën àïì àoá vaâ cêìn àûúåc hûúáng dêîn trong nhûäng bûúác ài chêåp chûäng luác àêìu. Nhûng chùæc chùæn baån cuäng biïët mön phên têm hoåc laâ möåt phûúng phaáp y hoåc chûäa trõ nhûäng bïånh thêìn kinh. Nhûng töi muöën chûáng toã bùçng möåt thñ duå laâ úã àêy sûå viïåc khöng nhûäng khöng xaãy ra nhû úã caác ngaânh khaác trong y hoåc maâ coân xaãy ra theo möåt àûúâng löëi khaác hùèn. Thöng thûúâng möîi khi àem möåt phûúng phaáp múái trõ cho ngûúâi bïånh, chuáng ta haäy cöë gùæng giêëu khöng cho ngûúâi bïnh biïët nhûäng bêët tiïån cuãa phûúng phaáp àoá vaâ thuyïët phuåc laâ chuáng ta coá nhiïìu may mùæn àïí thaânh cöng. Nhûng khi àem phûúng phaáp phên têm hoåc ra àiïìu trõ, chuáng ta phaãi laâm khaác hùèn. Chuáng ta phaãi cho ngûúâi bïånh biïët nhûäng nöîi khoá khùn,
22. Sigmund Freud 22 thúâi gian chûäa chaåy lêu daâi, vaâ nhûäng sûå cöë gùæng vaâ hi sinh maâ chuáng ta àoâi hoãi úã hoå; vïì kïët quaã cuöëi cuâng maâ chuáng ta khöng thïí naâo hûáa trûúác vúái hoå laâ phûúng phaáp coá kiïën hiïåu hay khöng möåt phêìn lúán nhúâ vaâo thaái àöå, sûå thöng minh, sûå vêng lúâi vaâ loâng kiïn nhêîn cuãa ngûúâi bïånh. Têët nhiïn chuáng ta coá nhiïìu lyá do àïí giaãi thñch thaái àöå bêët thûúâng àoá maâ sau naây caác baån seä hiïíu hïët têìm quan troång cuãa noá. Chùæc hùèn caác baån seä khöng phêåt loâng vúái töi khi töi bùæt àêìu bùçng caách coi ngay caác baån laâ nhûäng ngûúâi mùæc bïånh thêìn kinh. Töi khöng khuyïn caác baån trúã laåi giaãng àûúâng naây möåt lêìn thûá hai nûäa. Töi seä phaãi laâm cho caác baån quen vúái nhûäng àiïìu coân khiïëm khuyïët trong viïåc giaãng daåy mön phên têm hoåc, vúái nhûäng khoá khùn seä gùåp nïëu muöën coá möåt yá niïåm caác nhên vïì mön hoåc àoá. Têët caã nhûäng àiïìu baån àaä hoåc àûúåc tûâ trûúác, têët caã nhûäng thoái quen suy nghô cuãa baån seä laâm cho baån trúã thaânh ngûúâi thuâ àõch mön phên têm hoåc. Baån seä biïët laâ baån phaãi laâm gò àïí vûúåt qua yá tûúãng chöëng àöëi tûå nhiïn àoá. Têët nhiïn töi khöng thïí noái trûúác rùçng baån seä biïët nhûäng gò vïì mön phên têm hoåc khi tham dûå vaâo nhûäng buöíi diïîn giaãng naây, nhûng coá àiïìu chùæc chùæn laâ viïåc àïën àïí hoåc hoãi khöng thöi chûa àuã àïí caác baån coá thïí khaão cûáu hay àiïìu trõ theo phûúng phaáp phên têm. Nïëu trong caác baån coá ngûúâi naâo khöng muöën dûâng laåi úã nhûäng bûúác àêìu maâ muöën ài xa hún nûäa, töi seä khuyïn hoå khöng nïn laâm thïë. Búãi vò, trong tònh traång hiïån thúâi, ngûúâi naâo choån mön phên têm hoåc laâm sûå nghiïåp cuãa àúâi mònh thò seä khöng bao giúâ nöíi tiïëng trong trûúâng Àaåi hoåc vaâ khi ra trûúâng àïí haânh nghïì. Ngûúâi àoá seä gùåp ngay trong xaä höåi chung quanh mònh nhûäng ngûúâi vò khöng hiïíu mö tï gò vïì vêën àïì, seä nhòn hoå bùçng con mùæt nghi ngúâ, thuâ àõch, sùén saâng laâm àuã moåi àiïìu àïí phaá phaách hoå. Chó cêìn nghô àïën nhûäng àiïìu àïí xaãy àïën cuâng vúái nhûäng cuöåc chiïën tranh, baån seä hiïíu söë ngûúâi loâng ma daå quyã àoá àöng nhû thïë naâo.
23. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 23 Nhûng duâ sao cuäng coá nhûäng ngûúâi bõ löi cuöën búãi nhûäng yá tûúãng múái meã, bêët chêëp nhûäng sûå bêët tiïån vûâa àûúåc trònh baây. Nïëu coá nhûäng baån naâo thuöåc daång ngûúâi àoá vaâ muöën trúã laåi àêy möåt lêìn thûá hai nûäa bêët chêëp nhûäng lúâi baáo trûúác cuãa töi thò hoå seä àûúåc hoan nghïnh. Nhûng duâ sao caác baån cuäng cêìn biïët àïën nhûäng khoá khùn àoá laâ nhûäng khoá khùn naâo vaâ àêëy laâ nhûäng àiïìu maâ töi sùæp noái cho caác baån nghe. Khoá khùn thûá nhêët gùæn liïìn ngay vaâo viïåc giaãng daåy mön phên têm hoåc. Trong khi hoåc y khoa, caác baån àaä quen àûúåc nhòn thêëy, vñ duå nhû nhûäng chuêín bõ vïì cú thïí hoåc, nhûäng chêët hiïån ra sau möåt phaãn ûáng hoáa hoåc, sûå co ruát cuãa möåt bùæp thõt khi gên bõ kñch thñch. Sau naây baån seä àûúåc quan saát ngûúâi bïånh, nhûäng dêëu hiïåu bïånh hoaån cuãa ngûúâi naây, vaâ trong nhiïìu trûúâng húåp baån coân àûúåc têån mùæt nhòn thêëy vi truâng bïånh nûäa. Vïì mön giaãi phêîu, baån seä tham dûå vaâo nhûäng lêìn möí xeã, vaâ coá khi chñnh baån cuäng laâm nhûäng cöng viïåc àoá. Vaâ ngay caã trong caác bïånh vïì tinh thêìn caác baån cuäng àûáng trûúác möåt ngûúâi bïånh, theo doäi sûå thay àöíi trïn neát mùåt cuãa hoå, vaâ baån seä coá dõp quan saát thêåt nhiïìu àiïìu laâm cho baån xuác àöång vaâ ghi nhúá maäi maäi. Vò thïë, möåt võ giaáo sû àaåi hoåc chó giûä àõa võ möåt ngûúâi hûúáng dêîn, möåt thöng dõch viïn theo baån àïí giaãi thñch nhû dêîn baån vaâo trong viïån baão taâng cuãa öng ta, trong khi baån trûåc tiïëp vúái nhûäng sûå viïåc maâ baån cho laâ múái meã. Khöí möåt àiïìu laâ trong mön phên têm hoåc sûå viïåc xaãy ra khaác hùèn. Khi àiïìu trõ möåt ngûúâi bïånh trong mön naây, ngûúâi thêìy thuöëc chùèng laâm gò khaác hún laâ troâ chuyïån vúái ngûúâi bïånh. Ngûúâi bïånh noái, kïí cho baån nghe nhûäng biïën cöë xaãy ra trong àúâi hoå, nhûäng caãm tûúãng hiïån thúâi, nhûäng yá muöën, nhûäng sû å caãm àöång trong àúâi hoå. Ngûúâi thêìy thuöëc àïí yá hûúáng dêîn nhûäng tû tûúãng cuãa ngûúâi bïånh, nhùæc nhúã cho anh ta nhúá laåi, hûúáng sûå chuá yá cuãa anh ta vïì möåt hûúáng naâo àoá, giaãi thñch cho anh ta nghe, quan saát xem anh ta coá hiïíu hay khöng nhûäng phaãn ûáng gêy cho anh ta. Vò nhûäng
24. Sigmund Freud 24 ngûúâi bïånh thûúâng thûúâng laâ vö hoåc, chó quen vúái nhûäng àiïìu mùæt thêëy tai nghe, hay súâ moá àûúåc, y nhû xem chiïëu boáng nïn khöng bao giúâ ngêìn ngaåi gò maâ khöng toã veã nghi ngúâ sûå kiïën hiïåu cuãa möåt löëi trõ bïånh chó bùçng nhûäng lúâi noái coá veã nhû àêìu Ngö mònh Súã. Sûå nghi ngúâ chó trñch naây khöng húåp lyá chuát naâo. Khöng phaãi rùçng chñnh nhûäng ngûúâi bïånh àoá cuäng biïët rùçng coá nhûäng ngûúâi bïånh luác naâo cuäng tûúãng rùçng mònh coá nhûäng triïåu chûáng naây hay triïåu chûáng khaác û? Trong thúâi cöí xûa nhûäng lúâi noái àûúåc coi nhû nhûäng troâ phuâ thuãy vaâ bêy giúâ cuäng vêîn coân giûä àûúåc nhûäng quyïìn lûåc nhû ngaây xûa. Chó cêìn noái möåt tiïëng laâ möåt ngûúâi coá thïí laâm cho möåt ngûúâi khaác sung sûúáng hay àêíy hoå vaâo chöî tuyïåt voång. Võ giaáo sû duâng tiïëng noái àïí truyïìn nhûäng hiïíu biïët cho hoåc troâ, nhúâ nhûäng tiïëng noái maâ möåt diïîn giaã àaä löi cuöën àûúåc thñnh giaã. Chñnh nhûäng tiïëng noái àaä gêy ra nhûäng xuác àöång vaâ laâ nhûäng phûúng saách maâ loaâi ngûúâi thûúâng duâng àïí gêy aãnh hûúãng vúái àöìng loaåi. Vò nhûäng leä àoá chuáng ta khöng nïn tòm caách giaãm búát giaá trõ cuãa nhûäng lúâi noái trong mön trõ liïåu vïì tinh thêìn, vaâ chuáng ta chó nïn tham dûå vúái tñnh caách baâng thñnh vaâo nhûäng cuöåc noái chuyïån giûäa ngûúâi thêìy thuöëc vaâ ngûúâi bïånh trong phên têm hoåc. Nhûng duâ chó muöën tham dûå vúái tñnh caách baâng thñnh thöi cuäng khöng àûúåc. Cêu chuyïån giûäa nhûäng ngûúâi bïånh vaâ thêìy thuöëc khöng thïí àïí cho ngûúâi ngoaâi nghe vaâ khöng thïí duâng àïí biïíu diïîn. Têët nhiïn trong nhûäng giúâ giaãng daåy, ngûúâi ta coá thïí àûa ra trûúác caác sinh viïn möåt ngûúâi bïånh thêìn kinh àïí hoå noái cho nghe nhûäng àiïìu àaáng phaân naân vaâ nhûäng triïåu chûáng bïånh hoaån cuãa hoå. Nhûng chó coá thïë thöi. Chó khi naâo giûäa ngûúâi bïånh vaâ ngûúâi thêìy thuöëc coá möåt sûå thöng caãm àùåc biïåt thò ngûúâi bïånh múái cho ngûúâi thêìy thuöëc biïët nhûäng àiïìu ngûúâi naây cêìn biïët. Möîi khi thêëy möåt ngûúâi laå, duâ chó laâ möåt ngûúâi khöng toã ra toâ moâ, ngûúâi bïånh cuäng im ngay khöng noái gò nûäa. Búãi vò nhûäng àiïìu cêìn biïët laâ nhûäng àiïìu thêìm kñn trong àúâi ngûúâi bïånh, nhûäng àiïìu hoå cêìn
25. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 25 giêëu khöng cho ngûúâi khaác biïët vaâ sau laâ nhûäng àiïìu maâ hoå cuäng khöng thuá vúái chñnh hoå nûäa. Vò vêåy, duâ chó muöën tham dûå nhû möåt baâng thñnh thöi vaâo möåt lêìn trõ bïånh vïì phên têm, baån cuäng khöng laâm àûúåc. Baån chó coá thïí nghe noái vïì phûúng phaáp àoá thöi vaâ muöën noái cho thêåt àuáng thò baån chó coá thïí nghe ngûúâi khaác noái laåi thöi. Chñnh vò chó àûúåc nghe qua möåt ngûúâi thûá hai maâ baån khoá loâng phaán àoaán àûúåc cho chñnh xaác. Têët caã àïìu phuå thuöåc vaâo chöî baån coá thïí tin cêåy vaâo ngûúâi noái cho baån nghe nhûäng àiïìu àoá túái mûác naâo. Vñ duå: khöng phaãi baån àang ngöìi nghe möåt baâi hoåc vïì mön phên têm hoåc maâ laâ möåt baâi hoåc sûã kyá vïì àúâi söëng vaâ sûå nghiïåp cuãa Àaåi àïë Alexandre. Baån coá nhûäng lyá do gò àïí tin rùçng nhûäng àiïìu giaáo sû sûã hoåc àang giaãng daåy laâ àuáng vúái sûå thûåc? Múái nghe ra thò coá veã nhû öng giaáo sû sûã coân àang úã trong möåt tònh traång khöng àaáng tin bùçng öng giaáo sû phên têm hoåc, búãi leä öng giaáo sû sûã hoåc chûa tûâng àûúåc tham dûå vaâo sûå nghiïåp cuãa Àaåi àïë Alexandre trong khi öng giaáo sû phên têm hoåc ñt nhêët cuäng noái cho baån nghe nhûäng àiïìu do chñnh öng ta nhêån thêëy. Nhûng coá möåt sûå viïåc laâm cho chuáng ta coá thïí tin cêåy núi öng giaáo sû sûã hoåc àûúåc. Öng giaáo sû sûã hoåc coá thïí yïu cêìu baån àoåc nhûäng baâi cuãa caác nhaâ vùn àöìng thúâi vúái nhûäng viïåc xaãy ra trong lõch sûã hoùåc cuäng khaá gêìn vúái nhûäng sûå viïåc àoá, nghôa laâ nhûäng cuöën saách cuãa Plutarque, Diodore, Artien Nhaâ sûã hoåc cuäng coá thïí àûa cho caác baån xem nhûäng baãn chuåp caác àöìng tiïìn, nhûäng pho tûúång caác võ vua hay möåt bûác hònh thúâi Popeáe hoåa trêån àaánh Issos. Noái thûåc ra têët caã nhûäng taâi liïåu àoá chó chûáng toã rùçng coá nhiïìu thïë hïå trûúác àaä tin tûúãng laâ coá Àaåi àïë Alexandre thûåc vaâ nhûäng chiïën cöng cuãa ngaâi cuäng coá thûåc luön, vaâ nhûäng nhêån xeát naây coá thïí múã àûúâng cho baån trong cöng viïåc phï bònh sûã liïåu. Baån coá thïí kïët luêån laâ nhûäng àiïìu maâ ngûúâi ta noái vïì Àaåi àïë Alexandre
26. Sigmund Freud 26 khöng àaáng tin cho lùæm vaâ nhêët laâ khöng thïí àûúåc kïí laåi vúái moåi chi tiïët cêìn thiïët; vêåy maâ töi khöng tin rùçng baån coá thïí rúâi phoâng diïîn thuyïët ra vïì maâ vêîn nghi ngúâ rùçng coá leä Àaåi àïë Alexandre khöng coá thûåc. Sûå lyá luêån cuãa baån dûåa trïn hai àiïím chñnh sau àêy: àiïím thûá nhêët: diïîn giaã khöng coá lyá do gò àïí khuyïën khñch baån tin vaâo nhûäng àiïìu maâ chñnh öng ta khöng cho laâ àaáng tin; àiïím thûá hai: têët caã nhûäng saách vïì sûã hoåc maâ chuáng ta coá trong tay àïìu giöëng nhau hay gêìn giöëng nhau vïì nhûäng àiïìu diïîn giaã àaä trònh baây. Nïëu baån khaão cûáu àïën nhûäng nguöìn göëc cuä kyä hún nûäa, baån cuäng seä àïí yá àïën nhûäng yïëu töë vûâa kïí nghôa laâ nhûäng lyá do àaä thuác àêíy nhûäng nhaâ sûã hoåc vaâ phuâ húåp giûäa nhûäng lúâi chûáng nhêån cuãa hoå. Trong trûúâng húåp Àaåi àïë Alexandre thò kïët quaã laâm baån yïn têm hún hùèn trûúâng húåp cuãa Moise hay Nemrod chùèng haån. Coân vïì nhûäng àiïím nghi ngúâ vaâ tûå hoãi xem nhûäng phuác trònh cuãa möåt nhaâ phên têm hoåc àaáng tin cêåy àïën mûác naâo thò sau àêy baån seä coá nhiïìu dõp àïí phaán àoaán. Bêy giúâ baån coá quyïìn hoãi töi laâ nïëu khöng coá tiïu chuêín naâo àïí xeát àoaán vïì giaá trõ cuãa mön phên têm hoåc, nïëu chuáng ta khöng coá caách naâo àïí biïíu diïîn möåt trûúâng húåp phên têm hoåc thò chuáng ta laâm thïë naâo àïí hoåc mön àoá àûúåc vaâ nhêët laâ àïí xaác nhêån giaá trõ cuãa nhûäng àiïìu maâ mön naây khùèng àõnh. Viïåc hoåc hoãi têët nhiïn khöng phaãi laâ àiïìu dïî, coá rêët ñt ngûúâi theo hoåc mön naây möåt caách coá hïå thöëng nhûng duâ sao chuáng ta vêîn coá nhûäng cûãa ngoä àïí ài vaâo sûå hoåc hoãi àoá. Trûúác hïët chuáng ta hoåc mön phên têm hoåc bùçng caách khaão cûáu ngay chñnh baãn thên mònh. Khöng hùèn rùçng àoá laâ möåt sûå tûå quan saát, nhûng nïëu cêìn àïën thò chuáng ta seä phaãi laâm viïåc àoá. Coá caã möåt söë hiïån tûúång tinh thêìn xaãy ra luön luön àûúåc nhiïìu ngûúâi biïët àïën, chuáng ta coá thïí khaão cûáu ngay trong ngûúâi mònh
27. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 27 nïëu àûúåc chó dêîn vïì phûúng tiïån chuyïn mön. Laâm nhû thïë chuáng ta seä tiïën àûúåc túái loâng tin tûúãng laâ sûå viïåc diïîn ra trong mön phên têm hoåc laâ àuáng vaâ nhûäng àiïìu maâ mön naây quan niïåm khöng phaãi laâ sai. Töi phaãi noái rùçng chuáng ta khöng thïí chúâ àúåi úã phûúng phaáp tûå khaão cûáu nhûäng tiïën böå sêu xa vïì mön hoåc. Chuáng ta seä tiïën böå mau hún nhiïìu bùçng caách cho möåt nhaâ chuyïn mön vïì phên têm hoåc phên tñch mònh, röìi lúåi duång cú höåi àïí thêëu hiïíu roä raâng vïì phûúng diïån chuyïn mön. Khoãi cêìn phaãi noái rùçng caách hoåc hoaân haão naây bao giúâ cuäng chó duâng cho möåt ngûúâi thöi chûá khöng thïí duâng trong nhûäng cuöåc höåi hoåp nhiïìu ngûúâi. Ngoaâi ra, luác múái bûúác chên vaâo mön naây, baån coân gùåp laåi möåt khoá khùn nûäa, khoá khùn naây khöng gùæn liïìn vaâo chñnh mön hoåc àoá, chñnh baån laâ nguöìn göëc cuãa sûå khoá khùn àoá do nhûäng àiïìu baån àaä hoåc trong nhûäng ngaây trûúác khi hoåc vïì y khoa. Nhûäng àiïìu àaä hoåc tûâ trûúác túái nay àaä in sêu vaâo trñ oác baån möåt chiïìu hûúáng tû tûúãng laâm cho baån xa rúâi mön phên têm hoåc. Baån àaä quen löëi gaán cho nhûäng sûå hoaåt àöång cuãa cú thïí vaâ nhûäng sûå röëi loaån trong cú thïí naây nhûäng nguyïn nhên thuöåc vïì giaãi phêîu, baån àaä quen àûáng vïì phûúng diïån hoáa hoåc hay vêåt lyá hoåc àïí cùæt nghôa, quen quan niïåm sûå viïåc theo sinh lyá hoåc trong khi chûa bao giúâ baån chuá yá túái àúâi söëng tinh thêìn daåt daâo trong cú thïí àûúåc cêëu taåo möåt caách thûåc laâ hoaân haão. Vò thïë cho nïn baån xa laå hùèn vúái löëi tû tûúãng vïì tinh thêìn, coá thoái quen nhòn nhûäng tû tûúãng naây bùçng con mùæt nghi ngúâ, khöng chõu cho rùçng nhûäng tû tûúãng àoá coá thïí coá tñnh caách khoa hoåc chó àaáng daânh riïng cho nhûäng con ngûúâi phaâm tuåc khöng hiïíu biïët, nhûäng nhaâ thi sô, nhûäng triïët gia cuãa thiïn nhiïn cuãa mön thêìn bñ hoåc. Têët caã nhûäng giúái haån àoá chùæc chùæn coá haåi cho sûå hoaåt àöång cuãa baån trong mön phên têm hoåc búãi vò theo lïå thûúâng trong têët caã nhûäng sûå giao thiïåp giûäa ngûúâi vúái ngûúâi, ngûúâi bïånh bao giúâ cuäng bùæt àêìu bùçng caách trònh baây cho baån xem phûúng diïån tinh thêìn
28. Sigmund Freud 28 cuãa anh ta. Töi chó súå baån seä bõ buöåc phaãi boã ra möåt bïn nhûäng phûúng phaáp trõ liïåu vêîn thûúâng duâng cho nhûäng anh chaâng phaâm tuåc hay thêìn bñ. Töi khöng phaãi laâ khöng biïët giaá trõ cuãa nhûäng àiïìu ngûúâi ta àûa ra àïí baâo chûäa cho nhûäng thiïëu soát trong cöng viïåc giaáo duåc baån vïì phûúng diïån y khoa. Chuáng ta haäy coân thiïëu caái khoa hoåc coá tñnh caách triïët hoåc phuå thuöåc coá thïí duâng vaâo nhûäng muåc tiïu do nhûäng hoaåt àöång y khoa àùåt ra. Mön hoåc Triïët lyá hoåc thuêìn tuáy cuäng nhû mön Têm lyá mö taã hay Têm lyá hoåc thûåc nghiïåm liïn quan àïën mön sinh lyá hoåc vïì caác giaác quan. Khöng mön naâo theo löëi maâ ngûúâi ta daåy caác baån úã trûúâng coá ñch vïì nhûäng liïn quan giûäa thïí xaác vaâ têm höìn cuäng nhû giuáp cho baån hiïíu àûúåc bêët cûá möåt sûå röëi loaån thêìn kinh naâo. Ngay trong khuön khöí cuãa y hoåc, mön chûäa bïånh tinh thêìn quaã cuäng coá mö taã nhûäng sûå röëi loaån vaâ tinh thêìn quan saát àûúåc vaâ têåp trung chuáng laåi trong nhûäng luác dïî chõu nhêët, caác nhaâ chuyïn mön vïì tinh thêìn chùæc cuäng tûå hoãi khöng biïët nhûäng sûå thu xïëp cuãa hoå quaã coá xûáng àaáng àûúåc goåi laâ coá tñnh caách khoa hoåc hay khöng? Chuáng ta khöng hïì biïët nguöìn göëc, sûå diïîn biïën cuäng nhû nhûäng dêy liïn laåc höî tûúng cuãa caác triïåu chûáng ghi àûúåc trong caác baãn phên loaåi vïì bïånh lyá: ngûúâi ta chûa tûâng chûáng minh àûúåc rùçng nhûäng triïåu chûáng àoá vúái linh höìn coá möåt sûå tûúng ûáng naâo khöng, vaâ nïëu coá möåt sûå thay àöíi naâo trong linh höìn thò nhûäng sûå thay àöíi naây khöng cùæt nghôa àûúåc gò vïì nhûäng triïåu chûáng nhêån thêëy. Nhûäng röëi loaån thêìn kinh naây chó coá thïí àûúåc trõ liïåu nhû nhûäng biïën chûáng phuå thuöåc cuãa möåt bïånh naâo àoá trong cú thïí. Sûå thiïëu soát, mön phên têm hoåc nhêët àõnh san bùçng. Phên têm hoåc muöën hiïën cho möåt bïånh lyá vïì tinh thêìn caái cùn baãn maâ mön naây thiïëu soát, hy voång tòm ra àûúåc möåt möi trûúâng hoaåt àöång chung cho sûå gùåp gúä giûäa möåt sûå röëi loaån cú thïí vaâ sûå röëi loaån tinh
29. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 29 thêìn vaâ laâm cho sûå gùåp gú ä naây trúã lïn dïî hiïíu. Muöën àaåt àûúåc muåc àñch àoá, mön phên têm hoåc phaãi boã rúi hïët moåi tiïn kiïën vïì cú thïí hoåc, hoáa hoåc hay sinh lyá hoåc, maâ chó chùm chuá vaâo nhûäng khaái niïåm têm lyá thuêìn tuáy thöi: töi súå rùçng baån seä cho àiïìu naây laâ kò laå. Coân möåt khoá khùn thûá ba nûäa laâ keã chõu traách nhiïåm khöng phaãi laâ baån cuäng nhû nhiïìu àiïìu baån hoåc tûâ trûúác. Trong nhûäng àiïìu kiïån tiïn quyïët cuãa mön phên têm hoåc coá hai àiïìu laâm cho moåi ngûúâi khoá chõu vaâ bõ hêìu hïët moåi ngûúâi baác boã. Möåt àiïìu laâ do thaânh kiïën vïì tri thûác, möåt àiïìu laâ do thaânh kiïën vïì luên lyá vaâ nghïå thuêåt. Chuáng ta àûâng coi thûúâng nhûäng thaânh kiïën àoá; àoá laâ nhûäng caái coá nhiïìu quyïìn lûåc lùæm, nhûäng caái coân söëng soát laåi qua nhûäng giai àoaån phaát triïín rêët coá lúåi, coá khi cêìn thiïët nûäa cuãa nhên loaåi. Nhûäng thaânh kiïën naây àûúåc baão töìn bùçng nhûäng sûác maånh vïì tònh caãm vaâ rêët khoá àaánh baåi. Theo àiïìu tiïn thuyïët thûá nhêët thò nhûäng hoaåt àöång tinh thêìn thûúâng thûúâng laâ vö thûác, khi coá möåt hoaåt àöång naâo coá yá thûác thò àoá chó laâ nhûäng hoaåt àöång leã loi, möåt phêìn nhoã naâo àoá cuãa àúâi söëng tinh thêìn noái chung thöi. Vïì àiïím naây, baån haäy nhúá laåi la â chuáng ta, traái laåi, coi nhûäng hoaåt àöång naây laâ coá yá thûác, coi yá thûác nhû möåt caái gò àùåc biïåt biïíu thõ, nhû möåt àõnh nghôa cuãa tinh thêìn vaâ têm lyá hoåc chñnh laâ mön hoåc vïì nhûäng chûáa àûång trong yá thûác. Sûå àöìng hoáa giûäa tinh thêìn vaâ yá thûác coá veã tûå nhiïn àïën nöîi nïëu coá ngûúâi toã veã nghi ngúâ laâ chuáng ta phaãn àöëi ngay. Vêåy maâ mön phên têm hoåc khöng thïí naâo khöng nghi ngúâ vïì sûå àöìng hoáa naây àûúåc. Phên têm hoåc àõnh nghôa tinh thêìn nhû möåt caái gò göìm coá nhûäng diïîn biïën chung cho caã tònh caãm, tû tûúãng vaâ yá chñ. Phên têm hoåc coân khùèng àõnh möåt tû tûúãng vaâ möåt yá chñ vö thûác. Nhûng àõnh nghôa vaâ khùèng àõnh nhû thïë, mön hoåc naây seä laâm mêët caãm tònh cuãa nhûäng ngûúâi baån, laâm cho
30. Sigmund Freud 30 hoå nghi ngúâ rùçng coá leä àoá chó laâ möåt khoa hoåc thêìn bñ, quaái àaãn, muöën xêy dûång trong boáng töëi vaâ thaã cêu nhúâ nûúác àuåc. Têët nhiïn baån chûa hiïíu taåi sao töi coá thïí coi laâ thaânh kiïën möåt lúâi noái trûâu tûúång nhû cêu khùèng àõnh rùçng: “tinh thêìn tûác laâ coá yá thûác”. Nhûng baån cuäng chûa thïí hiïíu àûúåc laâ sûå tiïën triïín cuãa mön hoåc àaä àûa ra quan àiïím rùçng laâm gò coá vö thûác (cûá cho rùçng vö thûác coá thûåc ài) cuäng nhû baån chûa hiïíu àûúåc khi quan niïåm nhû chuáng ta coá lúåi nhûäng gò. Thaão luêån vïì vêën àïì tòm hiïíu xem coá nïn àöìng tñnh hoáa tinh thêìn vaâ yá thûác khöng, hay nïn múã röång tinh thêìn ra khoãi giúái haån cuãa yá thûác coá veã nhû chó muöën chúi chûä, nhûng töi coá thïí quaã quyïët vúái baån rùçng, sûå cöng nhêån rùçng coá nhûäng sûå hoaåt àöång tinh thêìn vö thûác seä múã cho khoa hoåc möåt hûúáng ài múái coá tñnh chêët quyïët àõnh. Cuäng thïë, baån khöng thïí ngúâ rùçng nhûäng àiïìu töi vûâa noái trïn vúái nhûäng àiïìu töi sùæp noái laåi coá thïí coá möåt dêy liïn laåc chùåt cheä àïën thïë. Àiïìu phaát minh thûá hai cuãa mön phên têm hoåc laâ khùèng àõnh rùçng, nhûäng raåo rùåc vïì tònh duåc, duâ hiïíu theo nghôa heåp hay nghôa röång, cuäng giûä möåt àõa võ vö cuâng quan troång maâ cho àïën nay ngûúâi ta vêîn chûa hiïíu roä àuáng mûác trong àúâi söëng tinh thêìn, chuáng chñnh laâ nguyïn nhên cuãa nhiïìu bïånh vïì thêìn kinh vaâ tinh thêìn. Hún thïë nûäa, phên têm hoåc coân khùèng àõnh rùçng, nhûäng raåo rûåc vïì tònh duåc tham dûå möåt phêìn khöng nhoã vaâo cöng viïåc saáng taåo cuãa trñ oác loaâi ngûúâi, vïì phûúng diïån vùn hoáa nghïå thuêåt vaâ àúâi söëng xaä höåi. Theo kinh nghiïåm cuãa töi thò sûå thuâ gheát do sûå phaát minh naây cuãa mön phên têm hoåc gêy nïn chñnh laâ lyá do quan troång nhêët laâm cho moåi ngûúâi khöng chõu chêëp nhêån mön hoåc àoá. Baån coá muöën töi cùæt nghôa sûå kiïån àoá nhû thïë naâo khöng? Chuáng töi tin rùçng vùn hoáa àaä àûúåc saáng taåo dûúái sûå thuác àêíy cuãa sûå cêìn thiïët trong cuöåc söëng vaâ nhiïìu khi lêën aát caã caác sûå àoâi hoãi cuãa baãn nùng, vaâ röìi hïët àúâi noå àïën àúâi kia vùn hoáa cûá àûúåc saáng taåo nhû thïë maäi
31. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 31 vò möîi caá nhên naâo khi vaâo àúâi àïìu phaãi vò nhûäng lúåi ñch chung maâ hy sinh baãn nùng cuãa mònh. Trong nhûäng baãn nùng bõ kòm haäm khöng àûúåc thoãa maän àoá, nhûäng sûå raåo rûåc vïì tònh duåc chiïëm möåt võ trñ vö cuâng quan troång: Nhûäng baãn nùng tònh duåc khöng bõ chïë ngûå hùèn hoi vaâ möîi caá nhên naâo tham dûå vaâo cöng viïåc saáng taåo vùn hoáa cuäng coá thïí gùåp sûå hiïím nguy laâ baãn nùng cuãa mònh seä chöëng traã laåi sûå kòm haäm àoá. Nïìn vùn hoáa cuãa möåt xaä höåi khöng coá sûå àe doåa naâo nùång nïì hún laâ nhòn thêëy sûå xa àoåa cuãa vùn hoáa trûúác sûå phoáng tuáng cuãa baãn nùng muöën quay trúã vïì tònh traång baán khai cöí xûa. Vò thïë cho nïn xaä höåi khöng muöën nhùæc nhúã cho mònh biïët laâ mònh àang àûáng dûåa trïn nhûäng nïìn moáng khöng coá gò laâ vûäng chùæc; xaä höåi khöng coá lúåi gò trong viïåc phaãi cöng nhêån sûác maånh cuãa caác baãn nùng tònh duåc, sûå quan troång cuãa àúâi söëng tònh duåc: Xaä höåi àaä theo möåt phûúng phaáp giaáo duåc coá muåc àñch laâm cho moåi ngûúâi khöng àïí yá àïën nhûäng vêën àïì àoá. Vò thïë xaä höåi khöng chõu àûång àûúåc nhûäng kïët quaã maâ mön phên têm hoåc àaä àaåt àûúåc; xaä höåi sùén saâng xua àuöíi nhûäng thaânh quaã àoá vaâ cho rùçng chuáng àaáng kinh túãm vïì moåi phûúng diïån. Nhûng ngûúâi ta khöng thïí duâng nhûäng lúâi traách moác loaåi àoá àïí tiïu huãy möåt kïët quaã khaách quan coá tñnh khoa hoåc. Nhûäng ngûúâi chöëng àöëi nïëu muöën ngûúâi khaác taán thaânh mònh thò phaãi àûáng vïì phûúng diïån trñ thûác. Nhûng trñ oác loaâi ngûúâi thûúâng sùén saâng coi nhûäng gò mònh khöng thñch laâ bêët cöng, vò thïë nïn hoå coá chöëng àöëi mònh cuäng laâ àiïìu dïî hiïíu. Do àoá, xaä höåi biïën nhûäng àiïìu hoå khöng thñch thaânh nhûäng àiïìu bêët cöng, chöëng àöëi mön phên têm hoåc khöng phaãi bùçng nhûäng lyá leä húåp lyá vaâ cuå thïí maâ toaân bùçng nhûäng lyá leä tònh caãm, duâng thaânh kiïën cuãa mònh maâ bo bo giûä nhûäng yá kiïën chöëng àöëi khöng theâm nghe nhûäng lúâi biïån baác.
32. Sigmund Freud 32 Nhûng töi cêìn noái rùçng, khi àûa ra vêën àïì noái trïn töi khöng muöën trònh baây möåt khuynh hûúáng naâo caã. Muåc àñch duy nhêët cuãa chuáng töi laâ trònh baây möåt sûå viïåc nhêån thêëy sau bao nhiïu cöng trònh khaão cûáu àêìy khoá khùn. Möåt lêìn nûäa chuáng töi phaãn àöëi àûa nhûäng nhêån xeát trong àúâi söëng thûúâng ngaây vaâo trong cöng viïåc khaão cûáu khoa hoåc, khöng cêìn xem xeát nhûäng àiïìu ngûúâi ta lo súå coá húåp lyá hay khöng. Àoá laâ möåt vaâi khoá khùn maâ baån seä gùåp nïëu baån theo hoåc mön phên têm hoåc. Bùæt àêìu nhû thïë quaã cuäng laâ quaá nhiïìu röìi. Nïëu baån khöng thêëy ngaåi nguâng thò chuáng ta coá thïí tiïëp tuåc.
33. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 33 Chuáng ta khöng bùæt àêìu bùçng nhûäng giaã duå maâ bùçng möåt sûå tòm toâi khaão cûáu vïì nhûäng sûå kiïån àûúåc nhiïìu ngûúâi biïët nhûng khöng àûúåc hiïíu àïën núi àïën chöën, nhûäng sûå kiïån khöng liïn quan gò àïën tònh traång àau öëm búãi leä ngûúâi ta coá thïí quan saát àûúåc núi nhûäng ngûúâi khoeã maånh. Nhûäng hiïån tûúång naây chuáng ta goåi bùçng möåt caái tïn laâ “nhûäng haânh vi sai laåc ”.
34. Sigmund Freud 34 Phêìn 2 Chuáng ta khöng bùæt àêìu bùçng nhûäng giaã duå maâ bùçng möåt sûå tòm toâi khaão cûáu vïì nhûäng sûå kiïån àûúåc nhiïìu ngûúâi biïët nhûng khöng àûúåc hiïíu àïën núi àïën chöën, nhûäng sûå kiïån khöng liïn quan gò àïën tònh traång àau öëm búãi leä ngûúâi ta coá thïí quan saát àûúåc núi nhûäng ngûúâi khoeã maånh. Nhûäng hiïån tûúång naây chuáng ta goåi bùçng möåt caái tïn laâ “nhûäng haânh vi sai laåc ”. Nhûäng haânh vi naây laâ cuãa ngûúâi noái hay ngûúâi viïët, duâ coá biïët nhû thïë hay khöng, möåt chûä hay möåt tiïëng khaác hùèn tiïëng àõnh duâng (noái lúä lúâi); cuãa nhûäng ngûúâi àoåc saách laåi àoåc lêìm chûä khaác (àoåc sai); cuãa nhûäng ngûúâi nghe ngûúâi khaác noái maâ laåi nghe lêìm sang tiïëng khaác trong khi caác cú quan vïì thñnh giaác khöng hïì bõ truåc trùåc (nghe sai). Möåt loaåi hiïån tûúång nûäa coá liïn quan àïën sûå “quïn” quyá höì nhû möåt sûå quïn keáo daâi, sûå quïn trong chöëc laát, vñ duå nhû trong trûúâng húåp coá möåt ngûúâi khöng thïí nhúá àûúåc caái tïn maâ ngûúâi ta nhúá rêët roä, maâ chó ñt lêu sau laåi nhúá laåi ngay, hay trong trûúâng húåp quïn laâm möåt àiïìu dûå àõnh sùén tûâ trûúác nhûng vïì sau laåi nhúá laåi, nghôa laâ chó quïn trong chöëc laát thöi. Loaåi hiïån tûúång thûá ba laâ loaåi mêët caái àiïìu kiïån nhêët thúâi, vñ duå nhû luác ngûúâi ta khöng tòm ra àûúåc möåt vêåt gò maâ ngûúâi ta thûúâng xïëp sùén möåt chöî; cuäng thuöåc vaâo loaåi naây, trûúâng húåp bõ mêët tûúng tûå nhû thïë. Àoá laâ nhûäng sûå quïn laäng maâ ngûúâi ta coi laâ khaác nhûäng sûå quïn khaác, laâm cho ngûúâi ta ngaåc nhiïn, bûåc mònh trong khi àaáng leä phaãi coi laâ tûå nhiïn múái phaãi.
35. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 35 Cuäng àûúåc sùæp xïëp vaâo loaåi naây laâ nhûäng sûå “lêìm lêîn” trong àoá àiïìu kiïån nhêët thúâi laåi xuêët hiïån, vñ duå nhû khi ngûúâi ta tin tûúãng vaâo möåt àiïìu gò biïët roä nhûng sau naây múái biïët laâ khöng àuáng nhû àiïìu mònh tûúãng. Cuâng nhûäng trûúâng húåp naây, ngûúâi ta thïm vaâo rêët nhiïìu àiïìu khaác nûäa tûúng tûå àûúåc goåi bùçng nhiïìu tïn khaác nhau. Àoá laâ nhûäng sûå bêët bònh coá liïn laåc chùåt cheä vúái nhau, vúái àùåc biïåt laâ têët caã nhûäng tiïëng hay chûä duâng àïí chó nhûäng hiïån tûúång àoá àïìu bùæt àêìu bùçng vêìn ver (trong tiïëng Àûác) (1), nhûäng sûå kiïån xaãy ra bêët thûúâng chùèng coá yá nghôa gò hïët, phêìn lúán chó thoaáng qua trong chöëc laát vaâ cuäng chùèng coá gò quan troång trong àúâi söëng con ngûúâi. Trong rêët ñt trûúâng húåp, vñ duå nhû mêët vêåt duång, nhûäng viïåc naây coá tñnh chêët quan troång trong thûåc tïë. Vò thïë cho nïn khöng ai àïí yá àïën, khöng ai laâm ai xuác àöång caã. Töi muöën noái chuyïån vúái caác baån vïì vêën àïì àoá nhûng töi tûúãng nhû caác baån lêìu nhêìu: “Trong àúâi söëng mïnh möng bïn ngoaâi cuäng nhû trong àúâi söëng tinh thêìn chêåt heåp coá nhiïìu àiïìu bñ êín to taát , trong àúâi söëng tinh thêìn röëi loaån coân coá bao nhiïu sûå viïåc kyâ laå àang chúâ giaãi thñch vaâ àaáng àûúåc giaãi thñch maâ khöng laâm, laåi ài laâm nhûäng chuyïån chùèng coá yá nghôa gò, nhû thïë chùèng mêët thúâi giúâ vö ñch sao? Nïëu giaáo sû coá thïí cùæt nghôa cho chuáng töi nghe taåi sao möåt ngûúâi coá àöi mùæt vaâ àöi tai hoaân haão vaâo ban ngaây ban mùåt laåi tröng thêëy nhûäng àiïìu thûåc ra khöng coá, taåi sao nhûäng ngûúâi naây tûå nhiïn laåi coá caãm tûúãng rùçng àöåt nhiïn bõ nhûäng ngûúâi thên yïu khaác haânh haå, hay theo àuöíi nhûäng mú maâng maâ möåt àûáa treã cuäng cho laâ vö lyá thò luác àoá khoa phên têm hoåc múái àaáng theo àuöíi. Nhûng nïëu mön phên têm hoåc khöng thïí laâm gò khaác hún laâ tòm hiïíu xem taåi sao vaâo möåt höm naâo àoá, möåt diïîn giaã trong möåt bûäa tiïåc laåi noái möåt cêu hay möåt chûä àaáng leä khöng àõnh noái hay taåi sao möåt baâ chuã gia àònh khöng tòm thêëy chòa khoaá, hay nhûäng àiïìu vö tñch sûå tûúng tûå thò chuáng töi nghô
36. Sigmund Freud 36 rùçng chuáng töi cêìn àïí thò giúâ laâm nhûäng viïåc khaác quan troång hún”. Töi seä traã lúâi: “Khoan àaä. Baån chó trñch sai röìi. Àuáng thïë, mön phên têm hoåc chó àïí yá àïën nhûäng trûúâng húåp vö tñch sûå àoá thöi. Nhûng thûåc ra nhûäng sûå quan saát cuãa mön naây dûåa trïn nhûäng sûå kiïån khöng roä rïåt maâ caác khoa hoåc khaác coi laâ vö nghôa lyá. Nhûng trong khi chó trñch baån àûâng lêìm sûå quan troång cuãa caác vêën àïì vúái bïì ngoaâi cuãa caác dêëu hiïåu. Baån khöng thêëy laâ coá nhiïìu àiïìu rêët quan troång maâ chó xuêët hiïån dûúái nhûäng hònh thûác hay dêëu hiïåu rêët lúâ múâ trong möåt vaâi àiïìu kiïån vaâ trong möåt vaâi luác àoá sao? Töi coá thïí dïî daâng kïí cho baån nghe möåt vaâi vñ duå. Húäi caác baån thanh niïn, coá phaãi nhiïìu khi chó bùçng möåt vaâi dêëu hiïåu khöng nhêån thêëy àûúåc roä raâng maâ baån dûå àoaán àûúåc mònh àaä chiïëm àûúåc tònh caãm cuãa möåt ngûúâi con gaái khöng? Baån coá chúâ àúåi laâ cö gaái àoá seä toã tònh vúái baån hay nhêíy xöí lïn öm lêëy cöí baån khöng? Coá phaãi laâ baån chó chúâ àúåi möåt caái nhòn rêët nhanh, möåt cûã chó phaác hoaå, möåt caái bùæt tay húi lêu möåt chuát khöng? Röìi khi laâm nhiïåm vuå thêím phaán àiïìu tra vïì möåt vuå aán maång, baån coá nïn chúâ tïn saát nhên àïí laåi taåi núi xaãy ra vuå aán bûác hònh hay àõa chó cuãa noá khöng? Hay laâ baån chó mong chúâ nhûäng dêëu hiïåu rêët lúâ múâ nhoã nhoi àïí tòm ra cùn cûúác cuãa noá? Vêåy baån àûâng nïn coi thûúâng nhûäng dêëu hiïåu nhoã beá. Nhûäng dêëu hiïåu têìm thûúâng naây thûúâng dêîn chuáng ta àïën nhûäng con àûúâng cûåc kyâ quan troång. Töi cuäng nghô nhû caác baån laâ caác baån phaãi àïí yá àïën nhûäng vêën àïì quan troång cuãa thïë giúái vaâ cuãa khoa hoåc. Nhûng chó khi múái dûå àõnh bùæt tay vaâo möåt viïåc naâo quan troång vaâ to taát thöi thò cuäng chùèng coá ñch gò vò baån chûa hïì biïët mònh seä phaãi ài vïì nhûäng hûúáng naâo. Trong cöng viïåc khaão cûáu khoa hoåc nhiïìu khi húåp lyá hún nïëu chuáng ta bùæt tay ngay vaâo cöng viïåc coá trûúác mùåt mònh, vaâo nhûäng cöng viïåc tûå nhiïn àïën cho chuáng ta tòm toâi. Nïëu chuáng ta laâm viïåc àoá vúái tinh thêìn àuáng àùæn, khöng coá thaânh kiïën, khöng coá hy voång
37. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 37 haäo huyïìn, vaâ nïëu may mùæn ra nhúâ coá sûå liïn quan cuãa nhûäng viïåc lúán nhoã, nhûäng aãnh hûúãng höî tûúng, cöng viïåc laâm àoá coá thïí dêîn chuáng ta àïën cöng viïåc to taát hún naâo àoá”. Àoá laâ nhûäng àiïìu töi muöën noái vúái caác baån àïí laâm cho caác baån chuá yá àïën khi töi noái àïën nhûäng haânh vi sai laåc, bïì ngoaâi thûåc vö nghôa lyá cuãa nhûäng con ngûúâi khoeã maånh bònh thûúâng. Bêy giúâ chuáng ta noái àïën möåt ngûúâi hoaân toaân xa laå vúái mön phên têm hoåc vaâ hoãi xem hoå cùæt nghôa ra sao vúái nhûäng sûå viïåc trïn vûâa kïí. Chùæc chùæn laâ thïë naâo öng ta cuäng traã lúâi: “Chaã cêìn cùæt nghôa gò caã búãi vò àoá laâ nhûäng viïåc chùèng coá nghôa lyá gò”. Öng ta àõnh noái gò vêåy? Coá phaãi öng ta cho rùçng coá nhûäng sûå viïåc khöng nghôa lyá gò, úã ngoaâi hùèn moåi sinh hoaåt cuãa thïë giúái vaâ nïëu khöng xaãy ra thò cuäng chùèng sao hay khöng? Nhûng ngay caã khi ngûúâi ta phaá boã thuyïët tiïìn àõnh àûúåc moåi ngûúâi cöng nhêån duâ chó úã möåt àiïím thöi, ngûúâi ta cuäng laâm àaão löån hïët quan niïåm khoa hoåc vïì thïë giúái. Chuáng ta seä chûáng toã cho öng ta thêëy rùçng möåt quan niïåm tön giaáo vïì thïë giúái seä húåp lyá vúái chñnh mònh hún khi cho rùçng möåt con chim seã khöng thïí rúi tûâ trïn trúâi xuöëng maâ khöng coá sûå can thiïåp àùåc biïåt cuãa yá chñ Thûúång àïë. Töi àöì rùçng ngûúâi baån cuãa chuáng ta àaáng leä phaãi àûa ra hêåu quaã cuãa lúâi giaãi thñch thûá nhêët cuãa mònh seä noái laåi rùçng öng ta coá thïí dïî daâng tòm thêëy cêu traã lúâi. Àoá laâ möåt sûå lïåch laåc trong möåt cú quan naâo àoá, sûå sai laåc hoaåt àöång cuãa möåt cú quan tinh thêìn, viïåc tòm ra sûå lïch laåc àoá khöng coá gò laâ khoá khùn. Möåt ngûúâi luác thûúâng ùn noái thêån troång coá thïí nhêìm lêîn khi: 1) öng ta bõ mïåt moãi; 2) bõ xuác àöång quaá mûác; 3) quaá chuá troång àïën möåt viïåc khaác. Nhûäng lúâi xaác àõnh naây rêët dïî àûúåc cöng nhêån. Ngûúâi ta thûúâng noái lúä lúâi khi trong ngûúâi bõ mïåt, nhûác àêìu hay söët noáng laånh. Nhûäng trûúâng húåp quïn tïn cuäng thïë. Coá nhûäng ngûúâi möîi khi thêëy mònh quïn nhû thïë laâ biïët ngay mònh sùæp bõ nhûác àêìu. Cuäng
38. Sigmund Freud 38 nhû thïë, khi bõ xuác àöång ngûúâi ta thûúâng nhêìm àiïìu naây vúái àiïìu noå, tiïëng naây vúái tiïëng noå. Khi ngûúâi ta àaäng trñ, nghôa laâ luác ngûúâi ta têåp trung vaâo nhûäng àiïìu khaác thò ngûúâi ta rêët dïî quïn nhûäng àiïìu ngûúâi ta dûå àõnh, hay laâm nhûäng cöng viïåc khöng cöë yá. Möåt trûúâng húåp rêët quen thuöåc laâ trûúâng húåp möåt võ giaáo sû quïn mang ö vaâ àöåi muä cuãa ngûúâi khaác búãi vò trñ oác öng ta àang têåp trung vaâo nhûäng vêën àïì sùæp àûúåc àem ra trònh baây trong cuöën saách cuãa öng ta. Coân nhûäng thñ duå vïì nhûäng àiïìu dûå àõnh hay nhûäng lúâi hûáa bõ quïn laäng xaãy ra khi coá nhûäng biïën cöë laâm cho ngûúâi ta phaãi chuá yá àïën nhûäng sûå viïåc khaác thò caác baån coá thïí tòm thêëy ngay núi mònh. Nhûäng àiïìu vûâa noái coá veã nhû dïî hiïíu vaâ khöng thïí baác boã àûúåc. Coá leä cuäng chùèng hay ho gò, hay ñt nhêët cuäng chùèng hay ho nhû ngûúâi ta tûúãng. Chuáng ta haäy xem xeát thûåc kyä nhûäng lúâi giaãi thñch trïn vïì nhûäng haânh vi sai laåc. Nhûäng àiïìu kiïån maâ ngûúâi ta cho laâ coá tñnh caách quyïët àõnh àïí cho nhûäng sûå àoá xaãy ra khöng phaãi àïìu coá tñnh chêët giöëng nhau. Nhûäng sûå khoá chõu trong viïåc tuêìn hoaân xaãy ra laâ vò sûå röëi loaån trong möåt sûå hoaåt àöång thûúâng thûúâng, nhûäng sûå röëi loaån trong sinh lyá. Nhûäng xuác àöång quaá mûác, mïåt moãi àaäng trñ àïìu laâ nhûäng yïëu töë coá tñnh caách khaác hùèn, vûâa vïì têm lyá vûâa vïì sinh lyá. Nhûäng yïëu töë naây ngûúâi ta coá thïí dïî daâng viïët thaânh nhûäng lyá thuyïët. Sûå mïåt moãi, àaäng trñ laâm cho ngûúâi ta hoang mang khöng coân têåp trung tû tûúãng àûúåc nûäa, nhû thïë coá nghôa rùçng cú quan têåp trung tû tûúãng khöng coân nhêån àûúåc möåt sûå chuá yá àuã duâng nûäa nïn bõ röëi loaån vaâ khöng coân hoaåt àöång vúái möåt mûác àöå chñnh xaác àuã duâng nûäa. Möåt sûå khoá chõu, nhûäng sûå thay àöíi trong viïåc tuêìn hoaân diïîn ra trong cú quan trung ûúng vïì tinh thêìn cuäng
39. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 39 coá nhûäng kïët quaã tûúng tûå coá aãnh hûúãng àïën möåt yïëu töë quan troång laâ sûå têåp trung tû tûúãng. Vêåy têët caã nhûäng trûúâng húåp naây àïìu thuöåc trûúâng húåp theo sau ngay nhûäng sûå röëi loaån trong viïåc chuá yá, duâ rùçng nhûäng sûå röëi loaån naây coá thïí coá nhûäng nguyïn nhên trong cú thïí hay tinh thêìn. Têët caã nhûäng àiïìu noái trïn cuäng khöng kñch thñch àûúåc sûå chuá yá cuãa chuáng ta vïì mön phên têm hoåc vaâ chuáng ta vêîn coá thïí coá yá tûúãng boã rúi mön hoåc naây. Tuy nhiïn khi xem xeát möåt caách chùm chuá hún nhûäng hiïån tûúång haânh vi sai laåc, chuáng ta seä thêëy rùçng khöng phaãi moåi sûå àïìu phuâ húåp vúái caái thuyïët noái trïn vïì sûå chuá yá, hay ñt nhêët cuäng khöng phaãi laâ tûâ àoá maâ phaát sinh ra. Chuáng ta seä thêëy nhûäng haânh vi sai laåc naây, nhûäng sûå quïn laäng naây cuäng xaãy ra vúái nhûäng ngûúâi khöng hïì mïåt moãi, àaäng trñ hay bõ xuác àöång quaá mûác chuát naâo, traái laåi coân toã ra bònh thûúâng vïì moåi phûúng diïån, vaâ chó vïì sau naây khi sûå viïåc xaãy ra xong röìi chuáng ta múái gaán cho hoå nhûäng sûå röëi loaån noái trïn maâ chñnh hoå cuäng khöng cöng nhêån. Thûåc laâ möåt sûå khùèng àõnh quaá giaãn dõ khi cho rùçng khi naâo ngûúâi ta chuá yá nhiïìu thò möåt cú quan múái hoaåt àöång àêìy àuã, coân khi ngûúâi ta keám chuá yá ài thò cú quan àoá hoaåt àöång khöng àiïìu hoaâ. Coá rêët nhiïìu haânh vi maâ ngûúâi ta laâm nhû maáy, hay lú àaäng khöng hïì búát chñnh xaác ài tñ naâo. Ngûúâi ài daåo tuy khöng hïì àïí yá àïën con àûúâng mònh ài maâ vêîn àïën núi àïën chöën nhû thûúâng. Möåt nhaåc syä dûúng cêìm duâ khöng àïí yá àïën vêîn àaánh àûúåc nhûäng nöët nhaåc chñnh xaác. Ngûúâi naây cuäng coá khi lêìm, nhûng nïëu khi cho rùçng löëi chúi àaân nhû maáy laâ löëi chúi hay àûa àïën nhêìm lêîn nhêët thò nhûäng tay danh cêìm chuyïn luyïån àïën nöîi àaä trúã thaânh hoaân toaân maáy moác laåi laâ ngûúâi hay lêìm lêîn nhêët. Traái laåi chuáng ta thêëy rùçng coá rêët nhiïìu haânh vi thaânh cöng àùåc biïåt khi ngûúâi ta khöng chuá yá àïën vaâ chñnh luác ngûúâi ta chuá yá àïën chuáng
40. Sigmund Freud 40 nhêët, nghôa laâ luác sûå chuá yá àûúåc àûa àïën töåt àöå thò laåi xaãy ra nhiïìu lêìm lúä nhêët. Chuáng ta coá thïí cho rùçng sûå nhêìm lêîn chñnh laâ kïët quaã cuãa sûå naáo nûác. Nhûng taåi sao sû å naáo nûác laåi khöng laâm giaãm sûå chuá yá vúái möåt haânh vi maâ ngûúâi ta chùm chuá àïí yá àïën nhû thïë? Khi trong möåt baâi diïîn vùn hay trong möåt cuöåc noái chuyïån thûúâng coá ngûúâi noái lúä lúâi, noái nhûäng àiïìu khöng àõnh noái hay noái traái hùèn yá mònh thò ngûúâi àoá àaä coá möåt nhêìm lêîn rêët khoá cùæt nghôa bùçng thuyïët têm sinh lyá hay thuyïët vïì sûå chuá yá. Chñnh ngay nhûäng haânh vi sai laåc cuäng keâm theo nhûäng haânh vi phuå thuöåc maâ khöng ai hiïíu nöíi duâ àaä cöë cùæt nghôa. Vñ duå nhû chuáng ta quïn möåt chûä, chuáng ta toã veã khoá chõu, tòm hïët caách àïí nhúá laåi vaâ àûáng ngöìi khöng yïn cho túái khi nhúá laåi àûúåc múái thöi. Taåi sao con ngûúâi laåi bûåc mònh nhû thïë rêët ñt khi tòm laåi àûúåc chûä quïn, khöng laâm sao nhúá laåi möåt chûä maâ anh ta thûúâng cho laâ úã ngay trïn àêìu lûúäi mònh àïën nöîi nïëu coá ngûúâi naâo khaác noái àïën chûä àoá laâ anh ta nhúá laåi liïìn. Ngoaâi ra coân nhûäng trûúâng húåp trong àoá nhûäng haânh vi sai laåc chöìng chêët lïn nhau, quêën chùåt vaâo nhau, thay chöî cho nhau. Lêìn àêìu tiïn chuáng ta quïn möåt buöíi heån. Lêìn sau àoá nhêët àõnh chuáng ta khöng quïn nûäa, nhûng khöng may laâ chuáng ta ghi nhêìm giúâ heån. Trong khi ngûúâi ta duâng àuã moåi caách àïí nhúá laåi möåt chûä bõ quïn thò ngûúâi ta laåi quïn luön möåt chûä thûá hai trong khi chûä naây coá thïí giuáp mònh nhúá laåi chûä kia; röìi trong khi ngûúâi ta cöë tòm laåi chûä thûá hai naây thò ngûúâi ta laåi quïn möåt chûä thûá ba vaâ cûá nhû thïë tiïëp diïîn. Nhûäng sûå röëi loaån naây thûúâng xaãy ra cho nhûäng ngûúâi thúå sùæp chûä coá thïí coi nhû nhûäng haânh vi sai laåc. Möåt sûå nhêìm lêîn thuöåc loaåi naây cûá xaãy ài xaãy laåi maäi trong möåt túâ baáo cuãa àaãng xaä höåi dên chuã. Trong baáo àoá, khi tûúâng thuêåt laåi buöíi biïíu tònh, ngûúâi ta àoåc thêëy nhû sau: “Trong söë nhûäng ngûúâi tham dûå coá caã öng Kronrprinz (àaáng leä phaãi laâ öng Kronprinz- Àöng cung thaái
41. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 41 tûã)”. Höm sau túâ baáo caãi chñnh, xin löîi àöåc giaã vaâ viïët: “Chuáng töi àõnh viïët öng Knorprinz (chûá khöng phaãi laâ öng Kronrprinz) ”. Ngûúâi ta noái trong nhûäng chuyïån nhû thïë hònh nhû coá ma hay coá quyã trong viïåc xïëp chûä. Duâ laâ ma hay laâ quyã thò nhûäng chûä naây cuäng vûúåt quaá giúái haån cuãa möåt thuyïët têm lyá sinh lyá cuãa nhûäng sûå nhêìm lêîn trong viïåc xïëp chûä.
42. Sigmund Freud 42 Phêìn 3 Vñ duå nhû nhûäng haânh vi sai laåc thûúâng àûúåc chuáng ta chuá yá àïën nhêët: àoá laâ nhûäng sûå lúä lúâi (lapsus) Vaâ khi töi hoãi taåi sao trong bao nhiïu tiïëng coá thï í lúä lúâi àûúåc töi laåi chó lúä lúâi àùåc biïåt vúái möåt tiïëng thöi? Trong trûúâng húåp àoá thò sûå lúä lúâi àoá coá nguyïn nhên gò quyïët àõnh khöng hay laâ chó laâ do sûå tònh cúâ, möåt vêën àïì khöng sao giaãi àaáp húåp lyá àûúåc? Chùæc baån cuäng biïët laâ chuáng ta coá thïí duâng caách aám thõ àïí laâm cho ngûúâi ta lúä lúâi. Vïì àiïìu naây coá cêu chuyïån nhû sau: Möåt diïîn viïn múái vaâo nghïì möåt höm phaãi àoáng möåt vai trong vúã Pucelle d’ Ocleáans, anh ta coá phêån sûå baáo cho vua laâ öng Conneátable àûa traã laåi thanh kiïëm (shwert). Nhûng trong luác têåp, möåt ngûúâi nhùæc vúã àuâa anh ta bùçng caách nhùæc cho anh ta noái laâ: Öng Confortable traã laåi con ngûåa (pferd). Vaâ anh chaâng hay àuâa nghõch àoá àaåt àûúåc muåc àñch: anh diïîn viïn khöën khöí naây cuãa chuáng ta quaã nhiïn noái lúä lúâi ngay theo cêu noái nhùæc sai vaâ röìi cûá nhêìm nhû thïë maäi mùåc duâ àaä àûúåc caãnh baáo bao nhiïu lêìn, coá khi laåi caâng lêìm vò nhûäng lúâi caãnh baáo àoá. Têët caã nhûäng àiïím àùåc biïåt vïì nhûäng haânh vi sai laåc vûâa àûúåc trònh baây khöng thïí cùæt nghôa àûúåc bùçng thuyïët cho rùçng sûå chuá yá àaä bõ àaánh laåc. Àiïìu àoá khöng coá nghôa laâ thuyïët naây sai. Noái cho àuáng ra thò thuyïët naây phaãi àûúåc böí tuác. Nhûng ngoaâi ra
43. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 43 nhiïìu khi coá nhûäng haânh vi sai laåc cêìn àûúåc hiïíu theo möåt phûúng diïån khaác. Vñ duå nhû nhûäng haânh vi sai laåc thûúâng àûúåc chuáng ta chuá yá àïën nhêët: àoá laâ nhûäng sûå lúä lúâi (lapsus). Chuáng ta coá thïí choån nhûäng sûå sai lêìm vïì àoåc saách hay viïët cuäng àûúåc. Chuáng ta cêìn chuá yá nhûäng àiïím sau àêy: laâ tûâ trûúác àïën nay chuáng ta chó tûå àùåt möîi möåt cêu hoãi laâ chuáng ta àaä lúä lúâi trong nhûäng àiïìu kiïån naâo vaâ khi naâo. Chuáng ta múái chó traã lúâi coá möåt cêu hoãi àoá. Nhûng chuáng ta coá thïí xeát àïën hònh thûác möåt sûå lúä lúâi vaâ hêåu quaã cuãa sûå lúä lúâi àoá. Chùæc caác baån àoaán ra rùçng, möåt khi chuáng ta chûa traã lúâi àûúåc cêu hoãi naây, möåt khi chûa cùæt nghôa àûúåc hêåu quaã cuãa sûå lúä lúâi thò vïì phûúng diïån têm lyá hiïån tûúång naây vêîn chó coân laâ tai naån bêët thûúâng ngay caã khi ngûúâi ta àaä cùæt nghôa àûúåc vïì phûúng diïån sinh lyá. Têët nhiïn khi töi lúä lúâi, töi coá thïí lúä lúâi bùçng haâng ngaân caách; töi coá thïí thay thïë tiïëng noái àuáng bùçng ngaân caách khaác hay noái möåt tiïëng àoá maâ thay àöíi ài bùçng ngaân caách khaác. Vaâ khi töi hoãi taåi sao trong bao nhiïu tiïëng coá thïí lúä lúâi àûúåc töi laåi chó lúä lúâi àùåc biïåt vúái möåt tiïëng thöi? Trong trûúâng húåp àoá thò sûå lúä lúâi àoá coá nguyïn nhên gò quyïët àõnh khöng hay laâ chó laâ do sûå tònh cúâ, möåt vêën àïì khöng sao giaãi àaáp húåp lyá àûúåc? Hai taác giaã, öng Maringer vaâ öng Mayer (ngûúâi trïn laâ möåt triïët gia trong khi ngûúâi dûúái laâ möåt nhaâ trõ bïånh tinh thêìn) nùm 1985 àaä khaão cûáu vïì nhûäng sûå lúä lúâi. Hai öng àaä têåp trung àûúåc nhiïìu trûúâng húåp trong àoá hai öng chó àûáng vïì phûúng diïån mö taã thöi. Hai öng khöng tòm caách cùæt nghôa nhûng trong thûåc tïë àaä múã àûúâng cho ngûúâi sau cùæt nghôa. Nhûäng sûå lúä lúâi àûúåc xïëp loaåi nhû sau: a) noái löån ngûúåc;
44. Sigmund Freud 44 b) noái lêîn löån chûä noå vúái chûä kia (Vorlang) c) noái möåt chûä daâi ra maâ khöng coá lúåi gò caã (Nachklang) d) noái lêìm chûä noå vúái chûä kia (chûä no å giêy ra chûä kia); e) thay chûä noå vaâo chûä kia. Töi kïí cho caác baån nghe nhûäng thñ duå cuãa möîi loaåi. Coá löån ngûúåc khi ngûúâi ta noái Milö Vïå nûä trong khi phaãi noái Thêìn vïå nûä úã Milö. Coá chûä noå àeâ lïn chûä kia khi noái: Es war mir anf der Schwest auf der Brust so scbwer (Coá nghôa laâ töi thêëy caái gò cuäng àeâ nùång lïn ngûåc. Chûä Schwer (nùång) àeâ lïn möåt phêìn chûä Brust (ngûåc). Coá noái keáo daâi vö ñch hay nhùæc laåi vö ñch trong cêu chuác tuång sau àêy: “ Ich fordere sie auf, auf das Wohl unseres Chefs aufzustossen ” (Xin caác ngaâi haäy úå lïn àïí chuác mûâng öng Chuã àûúåc thõnh vûúång, trong khi àaáng nheä phaãi noái uöëng àïí chuác cho öng Chuã v.v ). Ba hònh thûác lúä lúâi trïn khöng thûúâng xaãy ra. Nhûng trûúâng húåp lúä lúâi vò möåt sûå liïn tûúãng hay möåt sûå ruát ngùæn lúâi noái thò thêëy dïî hún. Vñ duå nhû möåt öng gùåp möåt baâ ngoaâi phöë vaâ noái: “Nïëu cö cho pheáp töi xin thêët lïî vúái cö”. Sûå thûåc thò öng ta muöën noái “Nïëu cö cho pheáp töi seä ài cuâng cö” nhûng öng ta àaä lêìm chûä begleiten (ài cuâng) vúái beleidigen (thêët lïî) nghôa laâ àaä ruát ngùæn chûä noå thaânh chûä kia. Töi cêìn noái laâ coá leä anh chaâng naây khöng àûúåc cö kia hoan nghïnh thò phaãi. Vïì löëi noái thay chûä noå vaâo chûä kia thò coá thñ duå sau àêy: Meringer vaâ Mayer noái: “Töi cho nhûäng thûá thuöëc naây vaâo thuâng thû (Briefkasten) thay vò trong loâ hêëp (Brutkasten)”. Hai nhaâ khaão cûáu trïn àaä tòm caách cùæt nghôa nhûäng thñ duå naây, nhûng theo töi thò nhûäng caách àoá coân thiïëu soát nhiïìu. Hoå cho rùçng nhûäng thanh êm vaâ nhûäng vêìn trong chûä coá nhûäng giaá trõ khaác nhau, vaâ khi ngûúâi ta nghô àïën möåt vêìn hay möåt thanh êm
45. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 45 naâo coá giaá trõ cao hún thò sûå suy nghô naây coá aãnh hûúãng röëi loaån àïën nhûäng vêìn hay nhûäng thanh êm coá giaá trõ ñt hún. Àiïìu nhêån xeát naây cuâng lùæm chó coá giaá trõ àöëi vúái nhûäng trûúâng húåp ñt xaãy ra thuöåc loaåi thûá hai hoùåc thûá ba: trong nhûäng trûúâng húåp duâ cho rùçng coá nhûäng yïëu töë naây coá giaá trõ hún yïëu töë khaác chùng nûäa thò sûå quan troång hún hay keám cuãa nhûäng thanh êm hay vêìn khöng àoáng vai troâ gò caã. Nhûäng sûå lúä lúâi hay xaãy ra hún caã laâ trûúâng húåp thay chûä naây bùçng chûä khaác hao hao giöëng vaâ sûå giöëng hao hao naây àuã àïí cùæt nghôa röìi. Vñ duå nhû möåt võ giaáo sû trong möåt baâi hoåc khai maåc noái: “Töi khöng sùén saâng (geneigt) phaán àoaán vïì giaá trõ cuãa võ giaáo sû daåy trûúác töi möåt caách àuáng mûác” trong khi muöën noái : “Töi khöng daám cho mònh möåt sûå hiïíu biïët àuã àïí duâng àïí phaán àoaán v.v.v (geeignet)”. Hay möåt võ giaáo sû khaác: “Vïì böå phêån sinh duåc cuãa àaân baâ mùåc duâ nhûäng sûå caám döî (tentions, versuchungen), xin löîi nhûäng mûu toan (tentatives, versuche)”. Nhûng sûå lúä lúâi hay xaãy ra nhêët, laâm cho ngûúâi ta chuá yá àïën nhiïìu nhêët laâ trûúâng húåp noái ra nhûäng àiïìu hoaân toaân traái vúái àiïìu àõnh noái. Têët nhiïn trong trûúâng húåp naây, nhûäng liïn quan vïì thanh êm cuäng nhû nhûäng sûå giöëng nhau chó àoáng möåt vai troâ rêët nhoã; àïí thay vaâo nhûäng yïëu töë naây ngûúâi ta coá thïí cho rùçng giûäa nhûäng tiïëng traái ngûúåc nhau coá möåt sûå phuâ húåp rêët gêìn trong sûå liïn tûúãng vïì têm lyá. Chuáng ta coá nhûäng vñ duå lêëy trong lõch sûã loaåi naây. Möåt öng chuã tõch haå nghõ viïån àaä khai maåc buöíi hoåp bùçng cêu sau àêy: “Thûa caác ngaâi, töi thêëy coá sûå hiïån diïån cuãa nghõ sô vaâ tuyïn böë bïë maåc buöíi hoåp ”. Bêët cûá möåt liïn tûúãng naâo coá khaã nùng xuêët hiïån möåt caách bêët chúåt nhû thïë cuäng coá thïí àûa àïën kïët quaã tûúng tûå. Vñ duå nhû ngûúâi ta kïí laåi rùçng trong möåt bûäa tiïåc cûúái cuãa hai con nhaâ
46. Sigmund Freud 46 Helmholtz vaâ Siemens, nhaâ sinh lyá hoåc nöíi tiïëng àaä kïët thuác baâi diïîn tûâ cuãa öng bùçng cêu sau àêy: “Hoan hö sûå kïët húåp múái meã giûäa Siemens vaâ Halske”. Têët nhiïn khi noái cêu àoá öng ta àaä nghô àïën Halske vò sûå liïn tûúãng giûäa hai nhaâ Siemens vaâ Halske rêët quen thuöåc vúái ngûúâi dên thaânh Berlin. Vò nhûäng leä àoá ngoaâi nhûäng liïn quan vïì thanh êm vaâ sûå giöëng nhau cuãa caác tiïëng, chuáng ta phaãi thïm vaâo sûå liïn tûúãng giûäa caác tiïëng nûäa. Nhûng nhû thïë cuäng chûa àuã. Coá nhiïìu trûúâng húåp maâ muöën cùæt nghôa möåt sûå lúä lúâi chuáng ta phaãi àïí yá àïën nhûäng lúâi àaä noái hay àaä nghô àïën tûâ trûúác. Àoá laâ nhûäng trûúâng húåp taác duång tûâ xa cuäng thuöåc loaåi do Meringer kïí laåi nhûng coá phaåm vi röång lúán hún. Nhûng àïën àêy töi phaãi thuá thûåc vúái caác baån laâ ngay luác naây hún luác naâo chuáng ta caâng ngaây caâng thêëy caác sûå lêìm lêîn trong viïåc noái nùng caâng khoá hiïíu. Nhûng töi coá thïí noái laâ mònh khöng lêìm khi cho rùçng caác cöng trònh khaão cûáu noái trïn àaä gêy ra möåt caãm giaác múái àaáng cho chuáng ta chuá yá àïën. Trûúác hïët chuáng ta xeát túái nhûäng àiïìu kiïån phaát sinh ra möåt sûå lúä lúâi , röìi sau àoá xeát àïën nhûäng aãnh hûúãng laâm cho tiïëng noái bõ sai laåc ài. Nhûng chuáng ta chûa noái àïën nhûäng hêåu quaã cuãa nhûäng sûå lúä lúâi. Nïëu àõnh xeát àïën vêën àïì àoá thò chuáng ta phaãi coá àuã can àaãm noái rùçng: Trong têët caã nhûäng sûå lúä lúâi àoá, sûå sai laåc cuãa tiïëng noái coá möåt yá nghôa. Ta hiïíu cêu coá möåt yá nghôa nhû thïë naâo? Biïët àêu hêåu quaã cuãa möåt sûå lúä lúâi laåi chùèng coá quyïìn àûúåc coi nhû möåt haânh vi hoaân haão cuãa tinh thêìn coá muåc àñch nhêët àõnh, nhû möåt phaát biïíu vúái möåt nöåi dung vaâ yá nghôa àùåc biïåt. Tûâ trûúác túái nay chuáng ta noái àïën nhûäng haânh vi sai laåc nhûng coá veã nhû nhûäng haânh vi sai laåc naây laåi la â nhûäng haânh vi hoaân toaân àuáng àùæn, chó xuêët hiïån ra vúái muåc àñch thay thïë cho haânh vi ngûúâi ta muöën laâm hay àang chúâ àúåi.
47. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 47 YÁ nghôa àen cuãa haânh vi sai laåc naây trong möåt vaâi trûúâng húåp coá veã nhû khöng thïí naâo chöëi caäi àûúåc. Nïëu ngay trong nhûäng tiïëng àêìu tiïn maâ öng chuã tõch àaä noái ngay àïën hai chûä “bïë maåc” trong khi yá öng laâ muöën noái àïën hai chûä “khai maåc” thò chuáng ta laâ ngûúâi biïët roä nhûäng àiïìu kiïån phaát sinh cuãa sûå lúä lúâi naây, chuáng ta co á thïí gaán cho haânh vi sai laåc naây möåt yá nghôa. Öng chuã tõch thûåc ra khöng chúâ àúåi viïån dên biïíu laâm àûúåc möåt viïåc gò hay ho nïn muöën cho noá bïë maåc luön ài. Chuáng ta coá thïí dïî daâng tòm ra yá nghôa cuãa sûå lúä lúâi naây. Khi möåt baâ, àûúåc biïët laâ ngûúâi coá nhiïìu nghõ lûåc, kïí cho chuáng ta nghe rùçng: “Chöìng töi vûâa ài khaám baác sô àïí cho baác sô chó cho phaãi ùn uöëng nhû thïë naâo thò baác sô baão anh chùèng phaãi kiïng gò caã, anh cûá viïåc ùn nhûäng gò töi muöën” thò chuáng ta thêëy nghe rùçng àoá laâ möåt sûå lúä lúâi, nhûng cuäng thêëy ngay rùçng baâ ta àaä noái ra nhûäng àiïìu baâ ta dûå àõnh seä laâm, nghôa laâ bùæt öng chöìng ùn theo yá kiïën cuãa baâ ta. Nïëu chuáng ta cho rùçng nhûäng sûå lúä lúâi coá möåt yá nghôa khöng phaãi laâ möåt ngoaåi lïå vaâ traái laåi, laåi luön luön xaãy ra thò yá nghôa naây cuãa chuáng ta coá thïí gaåt boã moåi thûá khaác vaâo trong hêåu trûúâng. Bêy giúâ chuáng ta coá thïí gaåt boã têët caã nhûäng yïëu töë sinh lyá, hay vûâa têm lyá vûâa têm sinh lyá maâ chó àïí yá àïën nhûäng yïëu töë têm lyá thöi àïí tòm hiïíu xem nhûäng haânh vi sai laåc coá yá nghôa gò vaâ noái lïn nhûäng gò vïì yá nghôa cuãa ngûúâi lúä lúâi. Vò thïë cho nïn chuáng ta seä xeát nhiïìu trûúâng húåp nûäa. Nhûng trûúác khi ài vaâo con àûúâng àoá, töi múâi caác baån ài vaâo möåt con àûúâng khaác hùèn. Coá nhiïìu nhaâ thi sô àaä tûâng sûã duång möåt sûå lúä lúâi hay haânh vi sai laåc naâo khaác àïí diïîn taã yá thú cuãa mònh. Sûå kiïån naây tûå noá cuäng àuã chûáng toã cho chuáng ta biïët rùçng nhaâ thi sô coi nhûäng haânh vi sai laåc vaâ àùåc biïåt sûå lúä lúâi khöng phaãi laâ khöng coá yá nghôa vò öng ta àaä cöë yá laâm nhûäng haânh vi sai laåc àoá.
48. Sigmund Freud 48 Khöng ai tin rùçng nhaâ thi sô lêìm lêîn trong khi viïët röìi cûá àïí nguyïn khöng sûãa chûäa sûå sai lêìm cuãa mònh , vaâ sûå sai lêìm naây seä trúã thaânh möåt sûå lúä lúâi tûâ miïång möåt ngûúâi naâo àoá. Bùçng sûå lúä lúâi naây nhaâ thi sô muöën diïîn taã möåt yá nghôa gò coá veã nhû öng ta muöën baáo cho ta biïët vïì con ngûúâi àoá àaäng trñ, mïåt moãi hay sùæp bõ nhûác àêìu. Nhûng nïëu nhaâ thi sô duâng möåt sûå lúä lúâi nhû möåt tiïëng coá yá nghôa thò chuáng ta traái laåi khöng nïn gaán cho sûå viïåc àoá möåt mûác quaá àaáng. Sûå thûåc, möåt sûå lúä lúâi coá thïí khöng coá yá nghôa gò hïët, coá thïí chó laâ möåt tai naån bêët thêìn cuãa tinh thêìn hay nïëu coá möåt yá nghôa gò thò chó trong trûúâng húåp thûåc àùåc biïåt thöi. Tuy nhiïn, chuáng ta khöng thïí cêëm nhaâ thi sô gaán cho chuáng möåt yá nghôa àïí duâng vaâo taác phêím cuãa öng ta. Vò thïë caác baån seä khöng ngaåc nhiïn khi thêëy töi noái rùçng caác baån muöën tòm hiïíu vïì vêën àïì naây nïn khaão cûáu caác nhaâ thi sô hún laâ caác nhaâ ngön ngûä hoåc vaâ chûäa bïånh thêìn kinh. Trong vúã Wallenstein (Piccolomini, Höìi thûá nhêët) ta thêëy coá möåt loaåi lúä lúâi nhû thïë. Trong caãnh trûúác Piccolomini àaä hùng say bïnh vûåc öng quêån cöng bùçng caách ca tuång nhûäng lúåi ñch cuãa hoaâ bònh, nhûäng lúåi ñch maâ anh ta àaä biïët trong cuöåc du haânh cuâng cö con gaái Wallenstein. Sûå bïnh vûåc naây laâm cho cha anh vaâ sûá giaã cuãa nhaâ vua sûãng söët. Caãnh àoá tiïëp diïîn nhû sau: Questenberg - Nguy quaá chuáng ta hiïån ài àïën àêu àêy? Chuáng ta coá nïn àïí cho noá ài vúái yá tûúãng àiïn röì àoá maâ khöng caãnh caáo noá vaâ múã mùæt noá ra khöng? Octavio (àang suy nghô giêåt mònh): Mùæt töi múã to lùæm röìi vaâ àiïìu töi tröng thêëy khöng laâm töi vui thñch tñ naâo. Questenberg - Àiïìu gò vêåy baån? Octavio - Cuöåc du haânh àoá thûåc bêët lúåi quaá.
49. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 49 Questenberg - Taåi sao? Coá gò vêåy? Octavio - Ài cuâng töi ài, töi phaãi theo goát noá ngay, phaãi chñnh mùæt töi nhòn thêëy Naâo ài ài. (Anh muöën keáo Questenberg ài cuâng) Questenberg - Baån laâm sao thïë? Baån muöën töi ài àêu? Octavio - Àïën gùåp naâng. Questenberg -Gùåp ai? Octavio (Sûåc nhúá laåi) - Gùåp quêån cöng. Naâo ta ài Octavio muöën noái àïën gùåp öng quêån cöng nhûng anh àaä lúä lúâi vaâ noái gùåp naâng, do àoá chuáng ta hiïíu rùçng anh chaâng naây àaä hiïíu roä nhûäng aãnh hûúãng naâo àaä laâm cho chaâng chiïën sô treã tuöíi mú àïën nhûäng lúåi ñch cuãa hoaâ bònh. O. Rank cuäng àaä tòm ra úã Shakespeare möåt thñ duå cuâng loaåi. Àoá laâ trong vúã “Ngûúâi laái buön thaânh Vúnidú” trong caãnh maâ anh chaâng si tònh phaãi choån giûäa ba höåp àöì. Töi muöën àoåc cho caác baån nghe àoaån anh ta viïët vïì àiïím àoá. “Trong vúã “Ngûúâi laái buön thaânh Vúnidú” cuãa Shakespeare (Höìi III caãnh II) coá möåt sûå lúä lúâi rêët àaáng chuá yá vïì phûúng diïån vùn chûúng vaâ kyä thuêåt; cuäng nhû thñ duå do Freud kïí laåi trong Wallenstein, àiïìu àoá chûáng toã rùçng caác nhaâ thi sô hiïíu roä vïì nhûäng sûå lúä lúâi vaâ cho rùçng khaán giaã cuäng hiïíu roä. Bõ cha bùæt buöåc ruát thùm àïí choån möåt ngûúâi chöìng, naâng Portia tûâ trûúác túái nay vêîn thoaát khoãi tay nhûäng anh chaâng maâ naâng khöng thñch do möåt sûå ngêîu nhiïn may mùæn. Àïën khi thêëy anh chaâng Bansanio húåp yá mònh, naâng chó súå anh chaâng ruát phaãi möåt laá thùm töìi thöi. Naâng muöën noái cho anh nghe laâ duâ coá ruát phaãi möåt la á thùm töìi ài chùng
50. Sigmund Freud 50 nûäa, anh cuäng nïn tin chùæc rùçng naâng yïu anh nhûng vò àaä troát hûáa nïn khöng daám noái ra. Trong khi àang tan naát caã coäi loâng, naâng àûúåc nhaâ thi sô laâm cho noái nhûäng cêu sau àêy vúái ngûúâi yïu: “Em xin anh! Anh úã laåi ài, úã laåi möåt hai ngaây ài, trûúác khi ruát thùm, búãi leä nïëu anh ruát khöng truáng laá thùm cêìn ruát thò em seä khöng àûúåc gùåp anh nûäa. Anh haäy chúâ ñt lêu àaä. Coá möåt àiïìu gò (àiïìu àoá khöng phaãi laâ tònh yïu àêu) laâm cho em thêëy rùçng em seä höëi tiïëc nïëu em mêët anh. Em coá thïí hûúáng dêîn anh, chó cho anh biïët choån nhû thïë naâo, nhûng em seä löîi lúâi thïì vaâ em khöng muöën löîi lúâi thïì. Anh coá thïí khöng lêëy àûúåc em; anh seä laâm cho em höëi hêån vò àaä khöng chõu löîi lúâi thïì. Chao öi, nhûäng aánh mùæt àaä laâm em nön nao caã coäi loâng chia em laâm hai ngûúâi: möåt ngûúâi thuöåc vïì anh, möåt thuöåc vïì anh öì khöng phaãi thïë, em muöën noái thuöåc vïì em. Nhûng nïëu ngûúâi àoá thuöåc vïì em thò cuäng thuöåc vïì anh luön, nhû thïë coá nghôa laâ caã ngûúâi em thuöåc vïì anh” “Àiïìu naâng chó muöën aám chó àïën thöi búãi vò àaáng leä naâng khöng àûúåc noái ra , nghôa laâ naâng muöën cho chaâng biïët laâ ngay trûúác khi böëc thùm naâng àaä thuöåc vïì anh röìi vaâ naâng yïu anh. Taác giaã àaä rêët saânh têm lyá àaä laâm cho naâng lúä lúâi noái cho ngûúâi yïu biïët àïí cho chaâng yïn têm vaâ luön thïí cêët cho khaán giaã möåt nöîi lo ngaåi trong viïåc dûå àoaán naâng seä choån ai”. Chuáng ta haäy àïí yá viïåc naâng Portia àaä kheáo leáo nhû thïë naâo àïí dung hoaâ hai lúâi thuá nhêån cuãa naâng trong sûå lúä lúâi àoá bùçng caách xoaá boã sûå mêu thuêîn giûäa hai tònh traång, tuy vêîn giûä àûúåc lúâi thïì maâ vêîn noái lïn àûåúc nhûäng àiïìu mònh nghô: “Nhûng nïëu noá thuöåc vïì em thò noá cuäng thuöåc vïì anh, nghôa laâ caã ngûúâi em àïìu thuöåc vïì anh”. Chó bùçng möåt nhêån xeát giaãn dõ nhû thïë, möåt ngûúâi khöng hiïíu biïët gò vïì y khoa, do möåt sûå ngêîu nhiïn may mùæn àaä tòm àûúåc
51. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 51 yá nghôa cuãa möåt sûå lúä lúâi, möåt haânh vi sai laåc maâ khöng cùæt nghôa gò khaác nûäa. Chùæc caác baån cuäng biïët nhaâ traâo phuáng taâi ba Licktenberg (1742-1799) maâ möîi lúâi noái àïìu chûáa àûång caã möåt vêën àïì (theo lúâi Goethe). Licktenberg kïí laåi rùçng vò àoåc nhiïìu Homere quaá nïn bêët cûá úã chöî naâo coá viïët chûä “angenommen” (nghôa laâ chêëp nhêån) öng àïìu àoåc thaânh Agamemnon. Àoá chñnh laâ thuyïët vïì sûå lúä lúâi. Trong baâi hoåc sau chuáng ta seä xeát àïën vêën àïì chuáng ta coá thïí àöìng yá vúái caác nhaâ thi sô vïì quan niïåm cuãa hoå vïì caác haânh vi sai laåc khöng?
52. Sigmund Freud 52 Phêìn 4 Chuáng ta àaä phaãi hoãi nhûäng àûúng sûå taåi sao hoå laåi lúä lúâi nhû thïë vaâ yá kiïën cuãa hoå vïì vêën àïì naây ra sao? Khi àûúåc hoãi hoå àaä traã lúâi bùçng y á kiïën àêìu tiïn hiïån ra trong oác hoå. Caác baån thêëy chûa: sûå can thiïåp vaâ kïët quaã lûúåm àûúåc chñnh laâ mön phên têm hoåc àoá, àoá chñnh laâ mön phên têm hoåc thu nhoã 3. Nhûäng haânh vi sai laåc (tiïëp theo) Lêìn trûúác chuáng ta àaä xeát àïën haânh vi sai laåc khöng phaãi vïì phûúng diïån liïn quan giûäa chuáng vúái cú nùng yá muöën, maâ vïì phûúng diïån vúái chñnh haânh vi àoá thöi. Coá veã nhû haânh vi sai laåc trong vaâi trûúâng húåp coá mang vaâi yá nghôa àùåc biïåt. Chuáng ta àaä tûå nhu ã laâ nïëu coá thïí khùèng àõnh àûúåc àiïìu àoá trïn möåt quy mö röång lúán hún thò yá nghôa cuãa nhûäng haânh vi naây àöëi vúái chuáng ta seä coá yá nghôa hún laâ nhûäng trûúâng húåp phaát sinh ra nhûäng haânh vi àoá. Möåt lêìn nûäa chuáng ta phaãi àöìng yá vúái nhau vïì nhûäng àiïìu chuáng ta hiïíu khi ta noái àïën yá nghôa cuãa möåt sûå hoaåt àöång tinh thêìn. Àöëi vúái chuáng ta, “yá nghôa” àoá khöng coá gò khaác hún laâ diïîn taã möåt yá muöën vaâ àõa võ cuãa noá trong àúâi söëng tinh thêìn. Trong caác cöng trònh khaão cûáu cuãa chuáng ta, chuáng ta coá thïí thay chûä “yá nghôa” bùçng chûä “yá muöën” hay “khuynh hûúáng”. Nay thò ta tûå hoãi
53. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 53 khöng biïët caái “yá muöën” àoá coá phaãi chó laâ möåt bïì ngoaâi lûâa döëi hay möåt àiïìu quaá àaáng coá tñnh caách thi vùn hay khöng? Vêåy chuáng ta haäy xeát nhûäng trûúâng húåp lúä lúâi vaâ khaão cûáu nhûäng sûå quan saát liïn can àïën nhûäng trûúâng húåp àoá. Chuáng ta seä tòm ra haâng loaåt nhûäng sûå lúä lúâi coá yá nghôa. Thoaåt tiïn laâ nhûäng sûå lúä lúâi trong àoá ngûúâi ta noái ra nhûäng àiïìu traái hùèn vúái nhûäng àiïìu muöën noái. Öng chuã tõch noái trong diïîn vùn khai maåc: “Töi tuyïn böë bïë maåc buöíi hoåp”. Chaã coân coá gò àïí ngûúâi khaác hiïíu nhêìm àûúåc. Lúâi noái àoá chûáng toã rùçng öng chuã tõch trong thêm têm muöën bïë maåc buöíi hoåp. Thò chñnh öng noái ra miïång maâ, chuáng ta cûá viïåc tin lúâi öng noái. Àïën àêy caác baån àûâng laâm töi luáng tuáng bùçng caách caäi laåi rùçng sûå thûåc khöng thïí naâo nhû thïë àûúåc búãi vò chuáng ta biïët rùçng öng ta muöën khai maåc chûá khöng phaãi laâ bïë maåc, nhêët laâ khi hoãi laåi thò chñnh öng ta muöën khai maåc. Chuáng ta àûâng quïn rùçng chuáng ta àaä quyïët àõnh laâ chó khaão cûáu haânh vi sai laåc vúái tñnh chêët cuãa noá thöi, coân chuyïån noá coá liïn quan thïë naâo vúái yá muöën maâ noá àaä laâm röëi loaån hay khöng thò àoá laâ möåt chuyïån khaác seä àûúåc noái àïën sau. Laâm khaác ài, chuáng ta seä phaåm möåt löîi lêìm bêët húåp lyá, laâm sai laåc hùèn vêën àïì àang khaão cûáu. Trong trûúâng húåp khaác trong àoá ngûúâi ta khöng noái hùèn nhûäng àiïìu traái vúái yá muöën nhûng sûå lúä lúâi vêîn diïîn taã möåt yá nghôa traái ngûúåc. Ich bin nicht die Verdienste meines Vorgagers zu wurdigen. Chûä Geneigt khöng phaãn nghôa vúái chûä geegnets (sùén saâng vaâ àûúåc quyïìn); nhûng àoá laâ möåt lúâi thuá nhêån trûúác cöng chuáng traái hùèn vúái àõa võ cuãa diïîn giaã. Trong nhûäng trûúâng húåp khaác sûå lúä lúâi thïm möåt yá nghôa múái vaâo yá nghôa àõnh noái. Mïånh àïì àoá xuêët hiïån nhû möåt sûå co ruát, ruát ngùæn hay dung hoaâ nhiïìu mïånh àïì laåi. Àoá laâ trûúâng húåp cuãa con ngûúâi giaâu nghõ lûåc noái trong nhûäng doâng trïn “chöìng töi coá thïí ùn uöëng nhûäng moán gò töi muöën”. Coá veã nhû baâ ta muöën noái: “Chöìng
54. Sigmund Freud 54 töi muöën ùn gò tuyâ yá anh muöën. Nhûng anh cêìn gò phaãi muöën. Chñnh töi muöën thay anh!”. Nhûng sûå lúä lúâi luön luön cho ngûúâi ta caái caãm tûúãng ruát ngùæn thuöåc loaåi sau àêy. Vñ duå: Möåt giaáo sû vïì cú thïí hoåc sau khi giaãng xong möåt baâi vïì löî muäi, hoãi caác sinh viïn laâ hoå coá hiïíu khöng. Sau khi hoå traã lúâi laâ hoå hiïíu, giaáo sû hoãi tiïëp: “Töi khöng tin nhû thïë vò söë ngûúâi hiïíu àûúåc sûå cêëu taåo cuãa löî muäi, trong möåt thaânh phöë möåt triïåu ngûúâi coá thïí àïëm trïn àêìu möåt ngoán tay chïët nöîi, trïn caác àêìu ngoán tay”. Cêu noái ruát ngùæn naây coá yá nghôa : giaáo sû muöën noái chó coá möîi möåt ngûúâi hiïíu àûúåc sûå cêëu taåo cuãa löî muäi thöi. Caånh nhûäng trûúâng húåp vûâa kïí, trong àoá yá nghôa cuãa sûå lúä lúâi hiïån ra roä raâng, coân coá nhûäng trûúâng húåp lúä lúâi khöng coá yá nghôa gò caã vaâ do àoá traái hùèn vúái nhûäng àiïìu chuáng ta chúâ àúåi. Khi möåt ngûúâi noái sai möåt danh tûâ riïng hay phaát ra nhûäng êm thanh chùèng coá nghôa gò hïët caã thò têët nhiïn têët caã nhûäng haânh vi sai laåc naây chùèng coá nghôa gò hïët. Nhûng khi xeát kyä ngûúâi ta seä thêëy nhûäng tiïëng hay nhûäng cêu ngay caã khi sûå khaác biïåt giûäa nhûäng trûúâng húåp coân nghi ngúâ vúái nhûäng trûúâng húåp thûåc roä raâng khöng to taát nhû ngûúâi ta àaä tûúãng. Coá ngûúâi hoãi thùm sûác khoeã cuãa con ngûåa cuãa möåt ngûúâi, ngûúâi naây traã lúâi: “Jan das draut das dauert ” öng ta muöën noái: “Bïånh noá coá thïí keáo daâi möåt thaáng”. Hoãi öng noái draut nghôa laâ gò (maâ öng suyát nûäa àaä duâng thay chûä dauert) öng traã lúâi laâ, vò cho rùçng viïåc con ngûåa öëm àöëi vúái öng laâ àiïìu rêët buöìn (traurig) öng àaä duâng lêìm hai chûä dauert vaâ traurig vaâ öng lúä noái ra chûä draut. Möåt ngûúâi khaác noái vïì möåt vaâi löëi laâm viïåc laâm cho öng phêîn nöå àaä noái: “Dann aber dind Tatsachen zum Vorwwchein gekommen” (ngûúâi ta tòm ra nhûäng sûå viïåc ) Nhûng vò trong thêm têm öng cho caác löëi laâm viïåc nhû vêåy laâ àöì con heo (cochonneries, Schweinerrein) nïn vö tònh lêîn hai chûä Vorschein vaâ
55. PHÊN TÊM HOÅC NHÊÅP MÖN 55 Schweinerrein. Do àoá öng noái lúä lúâi ra Vorschein (Meringer vaâ Mayer). Baån hùèn coân nhúá trûúâng húåp anh chaâng muöën ài cuâng vúái möåt baâ chûa quen biïët bùçng chûä begleigt- digen. Chuáng ta àaä phên chûä àoá thaânh hai chûä begleinten (ài cuâng) vaâ beleidigen (kñnh troång). Chuáng ta cho laâ caách giaãi thñch nhû thïë laâ àuáng lùæm röìi nïn chuáng ta khöng thêëy cêìn kiïím laåi. Caác baån thêëy roä laâ ngay caã nhûäng trûúâng húåp lúä lúâi khöng àûúåc roä raâng lùæm cuäng coá thïí cùæt nghôa àûúåc bùçng sûå truâng phuâng cuãa nhûäng phaát biïíu cuãa hai yá muöën. Sûå khaác biïåt àöåc nhêët giûäa caác trûúâng húåp àoá laâ úã chöî àöëi vúái möåt söë trûúâng húåp nhû trong caác sûå lúä lúâi bùçng sûå traái ngûúåc thò möåt yá muöën naây àûúåc thay hùèn bùçng möåt yá muöën khaác, coân trong möåt söë trûúâng húåp nûäa thò möåt yá muöën chó thay àöíi möåt yá muöën khaác thöi. Do àoá, coá möåt söë chûä coá hai hay nhiïìu nghôa. Chuáng ta tûúãng nhû àaä veán àûúåc bûác maân bñ mêåt vúái möåt söë lûúång lúán sûå lúä lúâi. Vaâ bêy giúâ vêîn bùçng löëi lyá luêån àoá chuáng ta coá thïí hiïíu àûúåc nhiïìu loaåi coân bñ mêåt hún nhiïìu. Vñ duå nhû trong trûúâng húåp àoåc sai caác tïn riïng, chuáng ta khöng thïí cho rùçng nguyïn nhên cuãa chuáng laâ sûå coá mùåt cuãa hai tiïëng vûâa khaác nhau laåi vûâa giöëng nhau. Nhiïìu khi sûå sai lêìm diïîn ra khöng liïn can gò àïën sûå lúä lúâi caã. Bùçng caách àoá ngûúâi ta tòm caách noái lïn möåt danh tûâ kïu sai hay gaán cho noá möåt thanh êm laâm cho ngûúâi ta nhúá laåi möåt vêåt gò rêët têìm thûúâng. Àoá laâ möåt löëi chûãi ruãa rêët quen thuöåc maâ nhûäng ngûúâi lõch sûå khöng daám duâng tuy nhiïìu khi trong thêm têm hoå cuäng muöën duâng lùæm. Lúâi chûãi búái naây thûúâng laâm cho ngûúâi ta coá veã thöng minh nhûng laâ caái thöng minh haå cêëp. Vêåy chuáng ta coá thïí cho rùçng súã dô coá sûå lúä lúâi laâ vò trong thêm têm ngûúâi ta muöën chûãi búái bùçng caách noái sai chûä duâng. Noái röång thïm ra, chuáng ta coá thïí duâng caách giaãi thñch àoá vúái nhûäng trûúâng húåp lúä lúâi rêët buöìn cûúâi hay khoá hiïíu: “Xin