›
›

Giáo trình Lịch sử văn minh thế giới thời cổ trung đại (Phần 2)

pdf 27 trang ngocly 3640
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Lịch sử văn minh thế giới thời cổ trung đại (Phần 2)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_lich_su_van_minh_the_gioi_thoi_co_trung_dai_phan.pdf

Nội dung text: Giáo trình Lịch sử văn minh thế giới thời cổ trung đại (Phần 2)

  1. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 28 – CHÖÔNG III : VAÊN MINH TRUNG QUOÁC I. KHAÙI QUAÙT 1. Ñòa lyù. Trung Quoác naèm ôû Ñoâng AÙ, phía Baéc giaùp Moâng Coå, Nga, phía Taây giaùp caùc quoác gia vuøng Trung AÙ, phía Nam giaùp caùc quoác gia thuoäc Ñoâng Nam AÙ, Aán Ñoä, phía Ñoâng laø Thaùi Bình Döông. Mieàn Taây phaàn lôùn laø nuùi röøng neân khí haäu khoâ hanh, chòu söï chi phoái cuûa vuøng nuùi cao. Mieàn Ñoâng phaàn lôùn laø ñoàng baèng chaâu thoå neân khí haäu oân hoøa, chòu söï chi phoái cuûa khí haäu bieån. Hai con soâng lôùn: Hoaøng Haø phía Baéc coù chieàu daøi 5.464 km taïo ra moät vuøng ñoàng baèng ven soâng laø caùi noâi cuûa vaên minh Trung Quoác. Tröôøng Giang phía Nam daøi khoaûng 6.300km cuõng taïo neân vuøng ñoàng baèng Giang Nam maøu môõ. Hai con soâng naøy coøn laø yeáu toá quan troïng hình thaønh lòch söû Vaên minh Trung Quoác vaø ñöôøng giao thoâng quan troïng. Laõnh thoå: theá kyû XXI TCN, laõnh thoå Trung Quoác ñöôïc xaùc ñònh ôû vuøng Trung löu soâng Hoaøng Haø. Trong quùa trình lòch söû, laõnh thoå Trung Quoác ñaõ phaùt trieån ra toaøn löu vöïc soâng Hoaøng Haøvaø Tröôøng Giang. Ñeán theá kyû III, cöông giôùi Trung Quoác phía Baéc laø Vaïn lyù tröôøng thaønh, phía Taây tôùi Ñoâng Nam Cam Tuùc ngaøy nay, phía Nam tôùi Höõu ngaïn soâng Tröôøng Giang. Ñoù laø moät quùa trình lieân tuïc baønh tröôùng môû roäng laõnh thoå. Ñeán theá kyû XVIII, laõnh thoå Trung Quoác veà cô baûn thì nhö ngaøy nay. 2. Daân cö. Trung Quoác laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa loaøi ngöôøi. Caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän ñöôïc daáu tích cuûa quaù trình chuyeån bieán lieân tuïc töø vöôïn thaønh ngöôøi. Xöa nhaát laø ngöôøi vöôïn Nguyeân Möu (1977) nieân ñaïi 1,7 trieäu naêm. Ngöôøi vöôïn Baéc Kinh (Chu Khaåu Ñieám 1921) nieân ñaïi 40 vaïn naêm vaø ôû nhieàu nôi coù ñaëc ñieåm: traùn xoaûi, maét vaø xöông haøm nhoâ cao, oùc baèng ¾ ngöôøi, bieát cheá taïo vaø söû duïng ñoà ñaù, goã, saên baét, haùi löôïm, soáng thaønh baày ôû hang ñoäng maùi ñaù, ven suoái, soâng Ngöôøi Haø Saùo (Noäi Moâng 1922) nieân ñaïi 20 vaïn naêm bieát cheá taïo coâng cuï saûn xuaát baèng ñaù coù caû rìu tay. Ngöôøi Sôn Ñænh Ñoäng (Chu Khaåu Ñieám 1933) nieân ñaïi 5 vaïn naêm khoâng khaùc hình daùng ngöôøi hieän ñaïi. Hoï ñaõ bieát cheá taïo coâng cuï saûn xuaát baèng xöông thuù, may vaûi baèng da thuù, ñoà trang söùc baèng ñaù, xöông thuù, voû heán, toân giaùo, tín ngöôõng (ngöôøi cheát ñöôïc tuøy taùng). + Löu vöïc soâng Hoaøng Haø laø 3 boä toäc: Haï, Thöông, Chu maø con chaùu hoï laø chuû theå daân toäc Haùn. + Taây vaø Taây Nam laø ñòa baøn cö truù cuûa caùc toäc ngöôøi thuoäc ngöõ heä Haùn Taïng, Moân Khmer. + Baéc vaø Taây Baéc laø ñòa baøn cö truù cuûa caùc toäc ngöôøi Tung Guùt. Hai boä phaän naøy chính laø tieàn thaân cuûa caùc daân toäc Maõn, Moâng, Duy Ngoâ Nhó, Taïng, Di, Choang, Meøo Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  2. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 29 – + Phía Nam Tröôøng Giang laø ñòa baøn cö truù cuûa caùc toäc Baùch Vieät vôùi phong tuïc caét toùc, xaêm mình. II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU VAÊN MINH CHÍNH. 1. Caùc giai ñoaïn lòch söû Coå Trung ñaïi Trung Quoác vaø söï phaùt trieån cuûa caùc thieát cheá chính trò – xaõ hoäi. Lòch söû coå trung ñaïi Trung Quoác coù theå chia laøm 2 thôøi kyø lôùn. • Thôøi kyø coå ñaïi: - Tröôùc theá kyû thöù XXI TCN, lòch söû Trung Quoác ñöôïc huyeàn thoaïi hoùa. + Thôøi kyø coâng xaõ thò toäc phuï heä. Kinh teá: di chæ Long Sôn ( Sôn Ñoâng) coâng cuï ñaù maøi, xöông, voû trai, caùn dao lieàm, khai phaù ñaát ñai ôû löu vöïc Tröôøng Giang ñeå canh taùc noâng nghieäp troàng luùa nöôùc, chaên nuoâi, duøng thuyeàn ñeå baét caù, thuû coâng nghieäp ñoà goám baèng baøn xoay, ñoà ñoàng nguyeân chaát, trao ñoåi baèng vaät ñoåi vaät laáy suùc vaät, ñoà ñoàng nguï laøm vaät trao ñoåi trung gian daãn ñeán cheá ñoä tö höõu, coâng xaõ thò toäc tan raõ, Trung Quoác tröôùc ngöôõng cöûa vaên minh. + Truyeàn thuyeát: Hoï Höõu Saøo laøm toå treân caây, aên loâng ôû loã. Hoï Toaïi Nhaân phaùt minh ra löûa naáu chín thöùc aên. Hoï Phuïc Hy (Tuø tröôûng) bieát ñan löôùi ñeå saên thuù, baét caù, chaên nuoâi xuaát hieân. Thaàn Noâng oâng toå ngheà noâng, saùng cheá löôõi caøy baèng goã, caùch caøy caáy, troàng nguõ coác, laäp chôï ñeå trao ñoåi, duøng caây thuoác ñeå trò beänh. Hoaøng Ñeá laø Tuø tröôûng ôû löu vöïc soâng Hoaøng Haø, daïy daân xaây nhaø baèng gaïch, caùch troàng daâu nuoâi taèm, deät vaûi, ñoùng xe coù chöõ vieát, lieân minh ñöôïc nhieàu boä laïc. Lieân minh boä laïc Ñöôøng Nghieâu, Ngu Thuaán, Haï Vuõ thay nhau laøm thuû lónh quaân söï, chaên nuoâi troàng troït theo thôøi vuï, moïi vieäc do baøn baïc cuûa Hoäi nghò phuï laõo, keå caû vieäc baàu thuû lónh quaân söï. - Coå ñaïi (theá kyû XXI ñeán naêm 221 TCN) Haï, Thöông, Chu. + Haï (theá kyû XXI ñeán theá kyû XVII TCN) ôû vuøng trung löu soâng Hoaøng Haø. Vuõ chöa xöng Vöông, Khaûi con cuûa Vuõ xöng vöông, kinh ñoâ taïi Am Aáp (Sôn Ñoâng). Boä maùy quan laïi, quaân ñoäi, nhaø tuø xuaát hieän nhöng coøn ñôn giaûn. Caùc quan laïi ñöôïc goïi laø Luïc Khanh, quaûn lyù moïi vieäc trong nöôùc: Muïc Khanh (chaên nuoâi), Xa Chính (xe), Baøo Chính (thöùc aên cho Vua) laø moät böôùc tieán lôùn veà toå chöùc thieát cheá xaõ hoäi, laø tieâu chí ñeå xaõ hoäi Trung Quoác böôùc sang giai ñoaïn vaên minh – Vua cuoái cuûa nhaø Haï laø Kieät. Coâng cuï saûn xuaát baèng ñoàng ñoû. + Thöông (theá kyû XVII ñeán theá kyû XII TCN coøn goïi laø Aân). Thuû lónh cuûa boä laïc Thöông laø Thaønh Thang ôû haï löu soâng Hoaøng Haø ñaõ laät ñoå nhaø Haï laäp neân nhaø Thöông, kinh ñoâ ôû ñaát Baïc (Haø Nam). Ñeán thôøi Aân (kinh ñoâ dôøi veà ñaát Aân - An Döông – Haø Nam), xaây döïng boä maùy Nhaø nöôùc trung öông taäp quyeàn, khoâng ngöøng môû roäng laõnh thoå baèng caùch chinh phuïc caùc boä laïc xung quanh. Vua cuoái cuûa nhaø Thöông laø Truï. Coâng cuï saûn xuaát baèng ñoàng thau. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  3. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 30 – + Chu (theá kyû XI ñeán theá kyû III TCN), boä laïc Chu cö truù ôû vuøng thöôïng löu soâng Hoaøng Haø. Döôùi thôøi Thöông, boä laïc Chu chòu söï cai quaûn cuûa nhaø Thöông. Theá kyû thöù XI TCN, thuû lónh cuûa boä laïc Chu laø Vaên Vöông ñaõ dieät nhaø Thöông laäp ra nhaø Chu. Nhaø Chu traûi qua hai thôøi kyø Taây Chu vaø Ñoâng Chu. Töø theá kyû XI ñeán naêm770 TCN, nhaø Chu ñoùng ñoâ ôû Caûo Kinh (phía Taây – Taây Chu). Vua Chu phaân phong ñaát ñai cho con chaùu, hoï haøng, coâng thaàn laøm chö haàu (cheá ñoä thoáng trò döïa treân quan heä huyeát thoáng). Vua Chu töï xöng thieân töû, trieàu ñình laø thieân trieàu, ñaët ra caùc quan laø Tö Ñoà, Tö Khoâng, Tö Maõ, Tö Khaáu ñeå quaûn lyù caùc coâng vieäc, cha truyeàn con noái. Vua chö haàu cuõng coù trieàu ñình, quaân ñoäi rieâng vaø phaûi coáng naïp cho thieân töû Naêm770 kinh ñoâ Caûo Kinh bò phaù huûy phaûi dôøi veà Laïc Aáp (Haø Nam - Ñoâng Chu). Thôøi Ñoâng Chu chia laøm hai thôøi kyø nhoû: Xuaân Thu (vì ñöôïc cheùp trong saùch Xuaân Thu), Chieán Quoác. Thôøi Xuaân Thu, chieán tranh lieân mieân giöõa 10 nöôùc, sau coøn 5 nöôùc lôùn tranh nhau ngoâi baù chuû (Nguõ Baù: Teà, Taán, Taàn, Sôû, Yeân). Thôøi Chieán Quoác (V TCN ñeán 221 TCN), quan heä phong kieán daàn daàn ñöôïc hình thaønh, chieán tranh tieáp tuïc dieãn ra aùc lieät hôn giöõa7 nöôùc: Taàn, Haùn, Trieäu, Nguïy, Yeân, Sôû, Teà vaø moät soá nöôùc nhoû khaùc. Naêm 221 TCN Taàn Thuûy Hoaøng thoáng nhaát Trung Quoác môû ñaàu thôøi kyø trung ñaïi Trung Quoác. • Trung ñaïi (221 TCN ñeán 1911) hôn 2.000 naêm phong kieán Trung Quoác. + Nhaø Taàn (221 ñeán 206 TCN) laø Nhaø nöôùc chuyeân chính Trung öông taäp quyeàn. Nhaø Taàn ñaõ duøng tö töôûng cuûa phaùi phaùp gia ñeå thoáng nhaát Trung quoác veà caùc maët: chöõ vieát, ño löôøng, tieàn teä, giao thoâng, ñaåy maïnh saûn xuaát, môû roäng ñaát ñai, ñaøn aùp caùc cuoäc choáng ñoái + Nhaø Haùn (202 TCN ñeán 220), sau chieán tranh Haùn – Sôû, Löu Bang thoáng nhaát Trung Quoác, chuù troïng xaây döïng, chænh ñoán chính quyeàn, xoùa boû luaät phaùp haø khaéc, ñình chæ xaây döïng nhöõng coâng trình lôùn, giaûm söu dòch, öu ñaõi ñoái vôùi quan laïi. Thònh ñaït nhaát laø thôøi Haùn Vuõ Ñeá (140 ñeán 87 TCN). Cuoái thôøi Taây Haùn, caùc vua thöôøng nhoû tuoåi, quyeàn haønh taäp trung trong tay hoï ngoaïi vaø hoaïn quan. Naêm thöù 8 A.D, Vöông Maõng cöôùp ngoâi laäp ra nhaø Taân. Khôûi nghóa noâng daân buøng noå, Löu Tuù khoâi phuïc laïi nhaø Haùn, laäp kinh ñoâ ôû Tröôøng An (Ñoâng Haùn). Cuoái thôøi Ñoâng Haùn, Trung Quoác xaûy ra cuïc dieän Tam Quoác (Nguïy, Thuïc, Ngoâ 220 – 280). + 3 theá kyû loaïn laïc (220 – 581): Tam Quoác, Taán, Nam - Baéc trieàu, Trung Quoác bò chia caét, bò ngöôøi phöông Baéc xaâm nhaäp vaø thoáng trò. + Nhaø Tuøy (581 – 618), Ñöôøng (618 – 907). Döông Kieân (Tuyø Vaên Ñeá) thoáng nhaát Trung Quoác, xaây döïng chính quyeàn Trung öông taäp quyeàn vöõng maïnh baèng chính saùch quaân ñieàn, giaûm toâ thueá, lao dòch, thoáng nhaát caùc maët, môû khoa thi. Döông Quaûng gieát cha cöôùp ngoâi, baïo taøn, gaây chieán xaâm löôïc, boùc loät nhaân daân. Nhaø Tuyø suy yeáu vaø nguy cô dieät vong. Naêm 618, Lyù Uyeân lôïi duïng phong traøo noâng daân, laät ñoå nhaø Tuøy laäp ra nhaø Ñöôøng. Thôøi kyø naøy neàn vaên hoaù Trung Quoác phaùt trieån röïc rôõ. Thònh trò nhaát laø thôøi kyø Ñöôøng Thaùi Toâng (627 – 650) thoáng keâ toaøn boä ruoäng ñaát, chính saùch quaân ñieàn, chia ruoäng cho daân caøy caáy, khai khaån ruoäng ñaát hoang, giaûm nheï lao dòch, hình phaït Voõ Taéc Thieân cöôùp ngoâi nhaø Ñöôøng naêm 690. Ñöôøng Huyeàn Toâng (712 – 756) khoâi phuïc vaø phaùt trieån ñaát nöôùc theân moät thôøi gian roài suy taøn. Naêm 907, nhaø Ñöôøng dieät vong. + Töø naêm 907 ñeán naêm 960, Trung Quoác böôùc vaøo thôøi kyø Nguõ ñaïi thaäp quoác. + Toáng (960 ñeán 1279), Trieäu Khuoâng Daãn cöôùp ngoâi nhaø Haäu Chu laäp ra nhaø Toáng vaø thoáng nhaát Trung Quoác vaøo naêm 979. Trình ñoä vaên minh Trung Quoác phaùt trieån cao, nhieàu vaên baûn phaùp luaät ñöôïc Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  4. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 31 – xaây döïng, phaùt trieån kinh teá, quaân söï, traät töï xaõ hoäi oån ñònh. Nho giaùo phaùt trieån maïnh meõ nhöng luoân bò ngoaïi toäc xaâm löôïc. + Nhaø Nguyeân (1271 – 1368) laø moät trieàu ñaïi phong kieán ngoaïi toäc. Nhaø Nguyeân baét chöôùc hoaøn toaøn Trung Quoác, thi haønh chính saùch aùp böùc daân toäc taøn baïo. + Nhaø Minh (1368 – 1644) ñöôïc thaønh laäp töø phong traøo giaûi phoùng daân toäc do Chu Nguyeân Chöông laõnh ñaïo. Thôøi kyø ñaàu töông ñoái phaùt trieån nhöng caøng veà sau caøng suy yeáu. + Nhaø Thanh (1644 – 1911) laø moät trieàu ñaïi phong kieán ngoaïi toäc. Trong suoái thôøi kyø thoáng trò cuûa nhaø Thanh, maâu thuaãn Haùn – Maõn luoân thöôøng tröïc. Söï thònh ñaït cuûa nhaø Thanh chæ ngaén nguûi döôùi thôøi Khang Hy, Caøn Long (Haùn Maõn moät nhaø). Theá kyû XIX, Trung Quoác cuõng ñöùng tröôùc nguy cô xaâm löôïc cuûa chuû nghóa tö baûn phöông Taây. Ñieàu öôùc Nam Kinh (1842) ñaõ chính thöùc chaám döùt thôøi kyø lòch söû coå trung ñaïi Trung Quoác. Naêm 1911 caùch maïng daân chuû tö saûn Trung Quoác buøng noå laät ñoå trieàu ñaïi phong kieán cuoái cuøng cuûa Trung Quoác. 2. Chöõ vieát. - Theo truyeàn thuyeát, chöõ vieát Trung Quoác xuaát hieän sôùm töø thôøi Hoaøng Ñeá (4- 5000 naêm TCN). Söû Quan Thöông Hieät ñaõ saùng taïo ra vaên töï keát thöøng (vieäc lôùn thì thaét nuùt lôùn, vieäc nhoû thì thaét nuùt nhoû ñeå ghi nhôù söï vieäc). - Ñeán ñôøi Thöông, chöõ vieát môùi thaät söï ra ñôøi. Chöõ vieát cuûa Trung Quoác cuõng laø loaïi chöõ töôïng hình. Ban ñaàu, ngöôøi Trung Quoác duøng hình veõ raát gioáng vôùi söï vaät hieän töôïng ñeå theå hieän chöõ vieát. Caùc chöõ vieát naøy ñöôïc tìm thaáy treân mai ruøa, xöông thuù goïi laø Giaùp coát (1899). Sôû dó coù chöõ Giaùp coát vì xuaát phaùt töø queû boùi (mai ruøa, xöông quaït boø ñuïc loã, nung) chöõ töôïng hình töø 3- 5 chöõ coù khi chæ 1 chöõ/ baûn. Sôùm nhaát laø trieàu Vuõ Ñinh (khoaûng 1324 – 1266 TCN). Ví duï: Nhaät voøng Æ Hieåu yù (theå hieän yù)Æ Haøi thanh (möôïn aâm thanh). Toång soá: 5000 chữ treân 100 ngaøn maûnh mai ruøa, xöông thuù. Ngöôøi ta ñaõ ñoïc ñöôïc khoaûng 1700 chöõ coù ñoaïn vaên daøi tôùi 100 chöõ. - Ñeán thôøi Taây Chu, chöõ vieát caøng ñôn giaûn. Thôøi kyø naøy xuaát hieän loaïi chöõ Kim vaên hay Chung ñænh vaên, ghi laïi vieäc ban thöôûng ruoäng ñaát cho ngöôøi coù coâng. Ngöôøi ta coøn ghi chöõ vieát treân troáng ñaù (thaïch coå vaên), theû tre, luïa Kieåu chöõ vieát cuûaTrung Quoác phaùt trieån lieân tuïc töø chöõ ñaïi trieän, sau caûi tieán thaønh kieåu chöõ tieåu trieän (khuoân vuoâng, chöõ daøi doøng, vuoâng vaén, haøng loái roõ reät coøn coù nhöõng hình veõ mieâu taû vaên töï). Noäi dung: Choân noâ leä theo ngöôøi cheát phoå bieán thôøi Thöông, Chu coù moä ñeán 300 ngöôøi noâ leä, gia suùc bò ñem laøm vaät hieán teá , noâ leä ra ñoàng laøm vieäc, laøm taøi saûn ñeå ban thöôûng nguoàn chuû yeáu laø tuø binh, toäi ñoà, con nôï. Traûi qua moät quaù trình caûi caùch, chöõ Haùn ngaøy caøng ñöôïc hoaøn thieän (ñieàu chænh hình theå maø khoâng thay ñoåi keát caáu) vaø tieáp tuïc toàn taïi cho ñeán ngaøy nay. Chöõ vieát Trung Quoác ñaõ aûnh höôûng tôùi Vieät Nam, Trieàu Tieân, Nhaät Baûn. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  5. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 32 – 3. Nhöõng thaønh töïu veà khoa hoïc töï nhieân vaø kyõ thuaät. a. Khoa hoïc töï nhieân. - Thieân vaên hoïc: ra ñôøi sôùm, töø thôøi Thöông (Nhaät, Nguyeät thöïc, sao choåi ñöôïc ghi cheùp) xaùc ñònh 242 naêm coù 37 laàn Nhaät thöïc (nay laø 33 laàn) trong saùch Xuaân Thu Can Ñöùc (Sôû), Thaïch Thaân (Nguî) cheùp 800 vì tinh tuù, vò trí 120 vì tinh tuù ñöôïc xaùc ñònh. Saùch Can Thaïch Tinh kinh laø baûng ghi cheùp caùc haønh tinh xöa nhaát theá giôùi. Ngoaøi ra coøn ghi cheùp ñieåm ñen trong Maët Trôøi, chu kyø sao choåi 7 naêm. Tröông Haønh (78 – 139) laø moät nhaø thieân vaên hoïa taøi gioûi thôøi Ñoâng Haùn. Oâng ñaõ bieát aùnh saùng cuûa Maët Traêng laø nhaän cuûa Maët Trôøi, Nguyeät thöïc laø do Maët Traêng ñöùng sau boùng cuûa Traùi Ñaát. Taùc phaåm “Linh Hieáu” cuûa oâng neâu ra vuõ truï laø voâ haïn, söï vaän haønh cuûa haønh tinh nhanh hay chaäm laø do khoaûng caùch vôùi Traùi Ñaát gaàn hay xa. Oâng coøn cho raèng thieân theå hình caàu nhö voû quaû tröùng maø nhaân laø maøu ñoû ( Traùi ñaát). Moät voøng baàu trôøi laø 365 1/4 ngaøy, moät nöûa treân Traùi Ñaát, moät nöûa döôùi Traùi Ñaát, vaø cheá taïo ñöôïc duïng cuï ño ñoäng ñaát. Lòch: truyeàn thuyeát Trung Quoác cheùp laïi, töø thôøi Hoaøng ñeá ñaõ coù lòch goàm 12 thaùng, ñôøi Haï laáy thaùng Gieâng laøm thaùng ñaàu naêm. Ñôøi Thöông 1 naêm 12 thaùng, moãi thaùng ñuû 30 ngaøy, thieáu 29 ngaøy vaø cöù 3 naêm coù 1 thaùng nhuaän hoaëc 5 naêm theâm 2 thaùng nhuaän. Thôøi Xuaân Thu, cöù 19 naêm coù 7 thaùng nhuaän. Thôøi Chu qui ñònh thaùng 11 laø thaùng ñaàu naêm, thôøi Taàn. Haùn laø thaùng 10, ñeán thôøi Haùn Vuõ Ñeá laïi laáy thaùng Gieâng laøm thaùng ñaàu naêm. Töø thôøi Xuaân Thu: 1 naêm chia laøm 4 muøa, 8 tieát (laäp Xuaân, Xuaân phaân, laäp Haï, Haï chí, laäp Thu, Thu phaân, laäp Ñoâng, Ñoâng chí). Ñeán thôøi Thaùi Sô (Haùn Vuõ Ñeá), laïi qui ñònh 1 naêm goàm 24 tieát trong ñoù 12 trung khí vaø 12 tieát khí (12 giôø theo ñòa chi, moãi giôø 8 khaéc). Duøng Thoå Khueâ (coïc ño boùng Maët Trôøi) ñeå xaùc ñònh Haï chí, Ñoâng chí. Ngöôøi Trung Quoác ñaõ bieát duøng “Nhaät quyõ” (ñóa troøn khaéc 12 giôø, 96 khaéc ñaët nghieâng song song vôùi beà maët xích ñaïo, giöõa coù kim theo höôùng Baéc - Nam. Khi Maët Trôøi di chuyeån, kim cuõng di chuyeån treân maët ñóa khaéc giôø) ñeå bieát giôø. Thôøi Chu ñaõ phaùt minh ra “laäu hoà” (bình coù loã), luùc ñaàu chæ coù moät bình, sau taêng leân 4 – 5 bình baèng ñoàng goïi laø ñoàng hoà trích laäu (caùc bình baèng ñoàng hoà nöôùc) ñöôïc duøng cho tôùi theá kyû XVII (khi ngöôøi phöông Taây du nhaäp ñoàng hoà hieän ñaïi vaøo môùi thay theá). - Y döôïc hoïc: raát quan troïng trong lòch söû Trung Quoác + Thôøi Chieán quoác ñaõ löu truyeàn saùch “Hoaøng ñeá noäi kinh” neâu leân caùch chöõa beänh phaûi trò taän goác, bieát giaûi phaãu, noäi taïng vaø boä maùy tuaàn hoaøn, duøng chaâm cöùu. + Thôøi Haùn coù saùch “Thöông haøn luaän” cuûa Tröông Troïng Caûnh, “Thaàn noâng baûn thaûo kinh” neâu leân 365 loaïi döôïc lieäu. Thaày thuoác Hoa Ñaø duøng phaãu thuaät chöõa beänh (Tam Quoác dieãn nghóa – La Quaùn Trung). + Thôøi Minh, y hoïc Trung Quoác phaùt trieån röïc rôõ vôùi saùch “Baûn thaûo cöông muïc” cuûa Lyù Thôøi Traân goàm 52 cuoán ghi cheùp 1892 loaïi döôïc lieäu, 11096 thöù thuoác laø moät cuoán baùch khoa toaøn thö veà y hoïc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  6. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 33 – b. Kyõ thuaät - Luyeän gang theùp, kyõ thuaät luyeän gang theùp xuaát hieän töø raát sôùm ôû Trung Quoác. Ngay töø thôøi Xuaân Thu – Chieán Quoác, ngöôøi Trung Quoác ñaõ luyeän ñöôïc caùc loaïi vuõ khí saéc beùn “cheùm saét nhö buøn”. Truyeân Kinh Kha vaøo Taàn laø moät ví duï. Kyõ thuaät naøy ngaøy caøng ñaït ñeán ñoä tinh xaûo. Naêm 695, Hoaøng ñeá Voõ Taéc Thieân cho laøm moät caây coät truï baèng gang coù 8 caïnh, naëng 1345 taán, treân khaéc 8 chöõ laø Ñaïi Chu Vaïn Quoác Coâng Ñöùc Thieân Truï; Truï ñöôïc döïng treân moät caùi ñeá gang cao 6m, chu vi 51m. Ñöôøng kính coät 3.6m, cao 31m, treân ñænh laø moät taùn maây baèng ñoàng cao 3m, chu vi 9m, ñôõ 4 con roàng baèng ñoàng cao 3.6m, moãi con ngaäm moät haït trai vaøng). - Laøm giaáy: Thôøi Taây Haùn, ngöôøi Trung Quoác ñaõ bieát duøng sô gai laøm giaáy goùi. Naêm 105, hoaïn quan Lyù Thaùi Luaân phaùt minh ra giaáy laøm baèng voû caây, löôùi cuõ, gieû raùch thay cho theû tre, luïa Caøng ngaøy, kyõ thuaät laøm giaáy caøng ñöôïc caûi tieán laøm cho chaát löôïng giaáy toát hôn. Kyõ thuaät laøm giaáy truyeàn sang Vieät Nam, Trieàu Tieân, Nhaät Baûn. Töø theá kyû VIII truyeàn sang ARaäp roài sang chaâu AÂu (1000 naêm sau phaùt minh). - In: ngheà in baét ñaàu töø vieäc duøng con daáu ñeå kyù teân (in aán), ñeán thôøi Haùn ñaõ khaéc chöõ leân baøn ñaù in thaønh saùch (thaïch baûn). Ñeán ñôøi Ñöôøng, ngöôøi ta ñaõ khaéc chöõ leân goã ñeå in Kinh Thaùnh (Boä Kinh Ñaø Lani ñöôïc tìm thaáy naêm 1966 ôû Haøn Quoác coù nieân ñaïi khoaûng 704 – 751), Kinh “Kim cöông” coù nieân ñaïi 868 tröng baøy ôû Baûo taøng Luaân Ñoân. Ñaàu theá kyû XI, Taát Thaêng phaùt minh kyõ thuaät in rôøi baèng ñaát seùt nung, sau caûi tieán baèng goã (chöõ ñaët leân saùp treân moät caùi khay baèng saét ). Theá kyû XIV, kyõ thuaät naøy truyeàn sang Trieàu Tieân, ngöôøi Trieàu Tieân thay baèng ñoàng roài truyeàn trôû laïi Trung Quoác. Naêm1448, Gutenberg (Ñöùc) phaùt minh chöõ rôøi baèng hôïp kim, duøng möïc daàu in Kinh Thaùnh. Ñoù chính laø kyõ thuaät in ngaøy nay. - Thuoác suùng: do caùc nhaø luyeän ñan Trung Quoác tình côø phaùt minh. Töø thôøi Ñöôøng, ngöôøi ta ñaõ bieát cheá taïo thuoác suùng baèng dieâm tieâu + löu huyønh + than goã ñeå laøm vuõ khí ñoát doanh traïi ñoái phöông. Thôø Toáng, ngöôøi ta ñaõ cheá taïo ñöôïc moät loaïi vuõ khí laø “Chaán Thieân loâi” noå to, coù söùc coâng phaù lôùn. Naêm 1132 phaùt minh ra vuõ khí hình oáng goïi laø “hoaû thöông”, ngöôøi Moâng coå hoïc taäp roài truyeàn sang A raäp laøm caàu noái sang chaâu Aâu. - La baøn: Töø theá kyû III TCN, ngöôøi Trung Quoác phaùt hieän ra töø tính vaø tính chæ höôùng cuûa ñaù nam chaâm ñeå laøm moät duïng cuï goïi laø “tö nam”. Duïng cuï naøy laøm baèng ñaù thieân nhieân maøi thaønh caùi muoãng ñaët treân moät caùi ñóa khaéc phöông höôùng chæ höôùng nam. Ñeán thôøi Toáng phaùt minh ra nam chaâm baèng caùch maøi muõi kim saét vaøo ñaù nam chaâm taïo ra töø tính roài thaû treân maët nöôùc (thuyû nam chaâm) hoaëc treo baèng sôïi tô ñeå nôi kín gioù (phong thuyû). Ñaàu tieân caùc thaày ñòa lí söû duïng ñeå ñi bieån. Theá kyû XII kyõ thuaät naøy truyeàn sang A raäp roài truyeàn sang chaâu AÂu (la baøn khoâ). 4. Vaên hoïc ngheä thuaät. Vaên hoïc Trung Quoác nhieàu theå loaïi: Kinh, thô, töø, phuù, kòch, tieåu thuyeát. - Kinh Thi laø tuyeån taäp caùc baøi thô cuûa nhieàu taùc giaû töø thôøi Taây Chu ñeán giöõa thôøi Xuaân Thu. Luùc ñaàu coù teân laø Thi, Khoång Töû chænh lyù, thôøi Haùn goïi laø Kinh Thi goàm 305 baøi thô chia laøm 3 phaàn. Phong laø ca dao thu thaäp ôû caùc nöôùc neân coøn goïi laø Quoác Phong, Nhaõ phaûn aùnh sinh hoaït cuûa tieåu quí toäc goïi laø tieåu nhaõ, cuûa ñaïi quí toäc goïi laø ñaïi nhaõ, Tuïng laø loaïi thô taùn tuïng coâng ñöùc cuûa caùc trieàu vua Thöông, Chu. Giaù trò nhaát laø Quoác Phong maø noäi dung mang ñaäm tính nhaân baûn vaø hieân thöïc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  7. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 34 – Sôû töø laø daân ca cuûa nöôùc Sôû vaø nhöõng saùng taùc cuûa Khuaát Nguyeân (304-287 TCN) goàm coù 5 phaàn (cöûu ca, thieân vaán, cöûu chöông, ly tam, chieâu hoàn). Trong ñoù chöùa ñöïng caùc yeáu toá toân giaùo, thaàn thoaïi, ñòa lyù Söû hoïc coù caùc taùc phaåm tieâu bieåu nhö Xuaân Thu, Taû truyeän, Quoác ngöõ (Xuaân Thu), Chieán quoác saùch, Söû kyù Tö Maõ Thieân, Haùn thö (Ban Coá), Tam quoác Chí (Traàn Thoï), Haäu Haùn thö (Phaïm Dieäp), Ñöôøng thö, Töï trò thoâng giaùm(Toáng), Vónh laïc ñaïi ñieån, Coå kim ñoà thö taäp thaønh, Töù khoá toaøn thö (Minh, Thanh). Vaên hoïc coù caùc theå loaïi tieâu bieåu nhö Phuù (Haùn), Thô (Ñöôøng), Töø (Toáng), Kòch (Nguyeân), tieåu thuyeát (Minh, Thanh). 5. Tö töôûng vaø toân giaùo. - AÂm döông gia döïa treân cô sôû cuûa nhöõng thaønh töïu veà thieân vaên hoïc. Phaùi naøy qui thaønh baùt quaùi, nguõ haønh ñeå giaûi thích nguoàn goác vaïn vaät: aâm döông taùc ñoäng sinh ra vaïn vaät, khoâng ñieàu hoaø sinh ra tai hoïa. Baùt quaùi: Caøn = Trôøi = Cha Khaûm = nöôùc = con trai uùt Khoân = Ñaát = Meï Ly = löûa = con gaùi tröôûng Chaán = Saám = con trai tröôûng Caán = nuùi = con gaùi thöù Toán = Gioù = con trai thöù Ñoaøi = hoà = con gaùi uùt Nguõ haønh: Kim, Moäc, Thuyû, Hoaû, Thoå. Phaùi naøy laø neàn taûng tö töôûng aûnh höôûng toaøn dieän ñeán heä tö töôûng mang tính truyeàn thoáng cuûa Trung Quoác. - Nho gia: Ngöôøi saùng laäp laø Khoång Töû (551-479 TCN) teân thaät laø Khaâu, töï laø Troïng Ni (ngöôøi nöôùc Loã). Oâng ñaõ töøng laøm quan Tö Khaáu (giöõ kho saùch ôû nöôùc Loã). Haït nhaân tö töôûng cuûa oâng laø nhaân vaø leã. OÂng daïy hoïc vaø dòch Thi, Thö, Leã , Nhaïc. Dòch, soaïn Xuaân Thu (Nguõ Kinh). Nhaân laø nhaân giaû, nhaân daõ: keû coù nhaân aáy laø con ngöôøi vaäy. Nhaân giaû aùi nhaân: keû coù nhaân thì yeâu con ngöôøi. Muoán coù nhaân thì phaûi laøm ñöôïc 5 ñieàu: cung kính, ñoä löôïng, giöõ lôøi höùa, sieâng naêng vaø laøm lôïi cho ngöôøi khaùc. Neáu ñieàu mình khoâng muoán thì khoâng neân laøm cho ngöôøi, neáu mình muoán thaønh coâng thì cuõng laøm cho ngöôøi khaùc thaønh coâng. Töùc laø duøng leã nhaø Chu ñeå ñaït chöõ nhaân. Ñeà cao chöõ leã thì traät töï xaõ hoäi môùi ñöôïc khoâi phuïc, vua ra vua , toâi ra toâi Moái quan heä: neáu nhö loøng nhaân laø söï tu döôõng noäi taâm thì leã laø söï bieåu hieän ra beân ngoaøi cuûa loøng nhaân. Oâng chuû tröông leã trò, chính danh ñònh meänh. Hoïc troø coù ñeán 3000 ngöôøi. Sau naøy, caùc ñeä töû tö töôûng Nho gia tieáp tuïc phaùt trieån laøm hình thaønh moät heä tö töôûng thoáng trò trong xaõ hoäi Trung Quoác. Vaøo thôøi Haùn Vuõ Ñeá, Ñoång Troïng Thö trang bò cho tö töôûng Nh o gia moät aùo khoaùc toân giaùo. Thôøi Toáng, caùc nhaø tö töôûng Nho gia tieáp tuïc phaùt trieån thaønh heä tö töôûng Toáng Nho (Chu Hy, Trình Di, Trình Haïo, Chu Ñoân Di, ). - Maëc gia: Ngöôøi saùng laäp laø Maëc Töû (479-381 TCN) teân thaät laø Ñòch. Haït nhaân tö töôûng laø nhaân vaø nghóaÆ kieâm aùi (yeâu thöông moïi ngöôøi) Æ Phi coâng (phaûn ñoái leã trò). Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  8. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 35 – Nhaân laø kieâm aùi, khoâng phaân bieät ñaúng caáp. Nghóa laø lôïi, laøm lôïi cho moïi ngöôøi, tröø haïi cho moïi ngöôøi, phaûn ñoái leã trò. Ba tieâu chuaån khi laäp luaän phaûi coù baûn ( caên cöù), phaûi coù nguyeân (chöùng minh), ñöôïc duïng (hieäu quûa). Lieân heä noäi taïi: caùi sau caøng quan troïng (logic hình thöùc). Phaùi naøy coù nhieàu phaùt minh kyõ thuaät nhöng bò bieán maát töø thôøi Taàn, Haùn. - Ñaïo gia: Ngöôøi saùng laäp laø Laõo Töû, Trang Töû phaùt trieån thaønh hoïc thuyeát Laõo – Trang- tö töôûng cao roäng, uyeân thaâm, noäi haøm trieát hoïc phong phuù, aûnh höôûng saâu roäng ñeán tö töôûng myõ hoïc, khoa hoïc töï nhieân, tö töôûng chính trò, quan nieäm luaân lí truyeàn thoáng Trung Quoác. + Laõo Töû (Ñam) soáng giöõa thôøi Xuaân Thu - Chieán Quoác, haáp thuï quan ñieåm vò ngaõ (vì mình), khinh vaät troïng sinh (coi thöôøng moïi vaät, troïng cuoäc soáng) cuûa Döông Chu coäng vôùi tö töôûng aâm döông, pheùp bieän chöùng cuûa Chu Dòch, taát caû ñöôïc ghi laïi trong saùch “Ñaïo ñöùc kinh”. + Trang Töû: Trang Chu phaùt trieån hoïc thuyeát cuûa Laõo Töû thaønh heä thoáng tö töôûng. Ñaïo laø baûn quyeàn cuûa theá giôùi coù tröôùc trôøi ñaát, sinh ra taát caû, Ñaïo raát huyeàn dieäu. Töø ñoù neâu leân hai khaùi nieäm Voâ (khoâng) vaø Höõu (coù). Töùc laø vaïn vaät sinh ra töø höõu, höõu sinh ra töø voâ. Ñaïo chæ quy luaät chung cuûa söï bieán hoaù söï vaät. Ñöùc voán coù tröôùc söï vaät vaø naèm trong söï vaät. Ñaïo Ñöùc laø moät phaïm truø thuoäc vuõ truï quan sôùm nhaát theá giôùi, khaùc vôùi Nho thuoäc luaân lyù chính trò. Töø ñoù khaùi quaùt moät caùch bieän chöùng quy luaät thaønh - baïi, höng – suy, sinh – töû, hoaï – phuùc cuûa xaõ hoäi, ñôøi ngöôøi. Haïn cheá: gaït boû, cöï tuyeät khaùi nieäm nhaäp theá cuûa Nho maø theo ñuoåi theá giôùi voâ vi, thanh tònh, voâ söï, voâ duïc, tieâu dao, ñaïm baïc xa laùnh cuoäc soáng thöïc taïi. Ñaïo gia thoáng trò tö töôûng trong thôøi Taây Haùn, Nguî, Taán, Ñöôøng vaø toàn taïi trong suoát lòch sö,û boå sung cho trieát hoïc Nho gia: coi troïng thieân nhieân, tö töôûng töï do, aûnh höôûng ñeán taâm lyù tri thöùc, thaåm myõ Trung Quoác. Phaùp gia: xuaát hieän trong thôøi kyø Xuaân Thu - Chieán Quoác, nhaèm cuûng coá cheá ñoä taäp quyeàn trung öông cuûa neàn quaân chuû chuyeân cheá. Tö töôûng Phaùp gia thuoäc phaïm truø trieát hoïc chính trò (Quaûn Troïng, Töû Saûn, Lyù Khoâi, Ngoâ Khôûi, Thöông Öôûng, Thaân Baát Haïi, Lyù Tö, Haøn Phi tieâu bieåu laø saùch “Haøn Phi Töû”, taäp hôïp taát caû, laø boä saùch kinh ñieån veà chính trò xaõ hoäi hoïc sôùm nhaát lòch söû loaøi ngöôøi vaø vaên hoùa Trung Quoác. Khoâng chuû tröông laøm theo ñôøi vua tröôùc, thieän (Nho) maø heä thoáng chính trò phaùp, thuaät, theá. + Phaùp: phaùp leänh thaønh vaên cuûa quoác gia, phaùp trò thay leã trò duøng hình phaït naëng vôùi moïi ñoái töôïng keå caû ngöôøi quyeàn quyù. + Thuaät: quyeàn möu khoâng loä ra maët, keû laøm chuùa phaûi bieát ngöôøi thaïo vieäc, duøng ngöôøi heát trí tueä, duøng ngöôøi heát naêng löïc ñeå taâm söùc vaøo vieäc quaûn cheá beà toâi. Ñoái vôùi quan ñaïi thaàn thì duøng 3 bieän phaùp khoáng cheá laø: chaát, traán, coá, thaäm chí coù theå duøng phöông phaùp nguïy taïo toäi danh ñeå ñaàu ñoäc, aùm haïi loaïi ñoái thuû. + Theá: laø quyeàn theá vaïn naêng, keû ñöùng ñaàu phaûi naém quyeàn gieát haïi, khen thöôûng thì thuaät môùi thöïc thi, phaùp môùi ñöôïc toân troïng. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  9. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 36 – Trong cuoäc ñaáu tranh chính trò thì raát thöïc duïng. Keát thuùc cuïc dieän chính trò Chieán Quoác, nöôùc Taàn ñaõ thoáng nhaát Trung Quoác. Caùc ñôøi Vua ôû Trung Quoác thöôøng cuûng coá quyeàn löïc thoâng qua chieâu baøi “aâm phaùp”, “döông nho” laáy Ñaïo hoã trôï theâm, taïo neân tình hình Nho gia, Phaùp gia, Ñaïo gia laø ba tröôøng phaùi chuû löu cuûa neàn vaên hoùa chính trò Trung Quoác. Toùm laïi: Trong lòch söû tö töôûng Trung Quoác, nhieàu tröôøng phaùi tö töôûng ñaõ xuaát hieän vaø toàn taïi. Moãi hoïc thuyeát coù noäi dung rieâng cuûa noù. Tö töôûng Nho gia laø coäi nguoàn cuûa chuû nghóa nhaân ñaïo vaên hoùa truyeàn thoáng. Tö töôûng Ñaïo gia laø cô sôû trieát hoïc cuûa vaên hoùa Trung Quoác. Tö töôûng Phaùp gia cung caáp cô sôû lyù luaän cho caùc nhaø tö töôûng chính trò cuûa Trung Quoác vaø ñaët cô sôû cho cheá ñoä chính trò vaø kinh teá cuûa vaên hoùa toâng phaùp Trung Quoác. Caùc traøo löu tö töôûng ñaõ chi phoái vaø aûnh höôûng lôùn ñeán caùc thaønh töïu, phöông thöùc bieåu ñaït cuûa caùc lónh vöïc vaên hoùa, ngheä thuaät, kieán truùc, ñieâu khaéc, taïo hình, myõ thuaät vaø caû caùc moái quan heä xaõ hoäi nhö: daân tình, phong tuïc, vaên hoùa truyeàn thoáng Trung Quoác. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  10. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 37 – CHÖÔNG IV : VAÊN MINH HY – LA I. KHAÙI QUAÙT. 1. Hy Laïp . Teân goïi: tröôùc theá kyû VIII TCN, goïi teân caùc boä laïc khaùc nhau. Ñeán theá kyû VII TCN, ngöôøi Hy Laïp goïi teân mình laø Hellenes vaø goïi teân nöôùc mình laø Hellas ( Hy Laïp). a. Ñòa lyù. - Vuøng luïc ñòa Hy Laïp ôû mieàn Nam baùn ñaûo Ban Caêng goàm ba khu vöïc: + Baéc boä: chuû yeáu laø vuøng röøng nuùi. + Trung boä: ñöôïc nhaên caùch bôûi ñeøo Tecmopin (gaàn saùt bôø bieån phía ñoâng) coù nhieàu röøng nuùi nhöng cuõng coù ñoàng baèng quan troïng laø Attích vaø Beoxi (coù nhieàu thaønh phoá quan troïng nhaát laø Aten). + Nam boä: ñöôïc ngaên caùch baèng eo ñaát Coranh laø moät baùn ñaûo hình baøn tay 4 ngoùn (peâloâpoânedô) laø moät vuøng ñoàng baèng roäng lôùn vaø phì nhieâu (coù thaønh phoá quan troïng laø Xpac. - Vuøng bôø bieån goàm Taây baùn ñaûo Bancaêng nhieàu haûi caûng, caùc ñaûo treân bieån EÂgieâ lôùn nhaát laø ñaûo Creùt naèm ôû phía nam cuûa baùn ñaûo Bancaêng, bieån Eâgieâ soùng yeân bieån laëng taïo thaønh caàu noái cho caùc cö daân ñi bieån. - Vuøng Tieåu AÙ laø caàu noái lieàn Hy Laïp ñeán phöông Ñoâng coù neàn vaên minh phaùt trieån sôùm. - Taøi nguyeân: Röøng nuùi, bôø bieån, caùc ñaûo laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï phaùt trieån coâng thöông nghieäp. Khoaùng saûn phong phuù veà chuûng loaïi, khaù giaøu veà tröõ löôïng - Khí haäu: Bieån. b. Cö daân. + Phaàn lôùn laø daân nhaäp cö. + EÂoâlieâng cö truù chuû yeáu ôû Ban Caêng vaø ñoàng baèng Beâoâxi. + Ioâlieâng: cö truù chuû yeáu ôû Attích vaø ven Tieåu Aù. + Akeâaêng: cö truù chuû yeáu ôû Baéc Peâloâpoânedô. + Ñoârieâng: cö truù chuû yeáu ôû ñaûo Cret vaø caùc ñaûo EÂgieâ. 2. La Maõ (Roma) . a. Ñòa lyù. Baùn ñaûo Italia hình chieác uûng daøi, heïp vöôn ra Ñòa Trung Haûi, dieän tích 300.000 km2, lôùn gaáp 5 laàn baùn ñaûo Hy Laïp, lieàn moät daûi ñeán thoáng nhaát vaø môû roäng ra 3 chaâu quanh Ñòa Trung Haûi. Baéc laø daõy Anpô ngaên caùch vôùi chaâu Aâu. Nam laø Ñaûo xixin. Taây laø ñaûo Coocxô vaø Xaùcñenhô. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  11. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 38 – Ñòïa hình baùn ñaûo haàu heát laø ñoàng baèng maøu môõ, ñoàng coû chaên nuoâi, bôø bieån daøi, khuùc khuyûu, coù nhieàu haûi caûng toát, thuaät lôïi cho söï phaùt trieån cuûa du lòch vaø haøng haûi. Taøi nguyeân khoaùng saûn nhieàu loaïi: Ñoàng, Chì, Saét, cheá taïo coâng cuï saûn xuaát, vuõ khí. Khí haäu: Nam AÂu + Bieån. b. Daân cö. Sôùm nhaát laø ngöôøi YÙ ( Italoes) moät boä phaän soáng ôû vuøng Latium goïi laø ngöôøi Latinh. Moät nhaùnh döïng leân thaønh Lamaõ ôû treân bôø soâng Tibrô, ñöôïc goïi laø ngöôøi La Maõ. Ngoaøi ra, coøn coù ngöôøi Goâloa, EÂtôruxô soáng chuû yeáu ôû mieàn Baéc vaø caùc vuøng khaùc nhö Hy Laïp, ven bieån phía nam vaø Xixin. II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU CHÍNH VEÀ VAÊN MINH. 1. Sô löôïc lòch söû Hy Laïp, La Maõ. • Lòch söû Hy Laïp coå ñaïi coù theå chia laøm 4 thôøi kyø: - Vaên hoaù Creùt – Missen: ôû vuøng bieån Eâgieâ (Creùt) vaø Misen (Peâloâpoâledô). Theo keát quûa khaûo coå hoïc, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän caùc cung ñieän, thaønh quaùch vaø nhieàu hieän vaät, chöõ vieát xuaát hieän vaøo ñaàu thieân nhieân kyû III ñeán theá kyû XII TCN. Chuû nhaân laø ngöôøi Akeâaêng (Nhaø nöôùc ra ñôøi vaø lôùn maïnh nhaát laø theá kyû XVI – XII TCN). Sau ñoù bò ngöôøi Ñoârieâng tieâu dieät. - Thôøi kyø Hoâme (XII – IX TCN), phaûn aùnh trong hai taäp thô cuûa Hoâme (Iliat vaø Oâñixeâ) . Taäp thô moâ taû cuoäc chieán tranh giöõa Hy Laïp vaø Tôroa, nhöng laïi ñöôïc vieát vaøo thôøi kyø naøy ñeå suy ra sinh hoaït, phong tuïc, taäp quaùn, quan heä xaõ hoäi, kinh teá cuûa Hy Laïp theá kyû XII – IX. Thôøi kyø naøy, xaû hoäi cuûa ngöôøi Ñoârieâng ôû giai ñoaïn cuoái nguyeân thuyû, chöa coù nhaø nöôùc maø laø daân chuû quaân söï, ñöùng ñaàu laø Basileus ñöôïc Ñaïi hoäi Nhaân daân baàu ra, coù Hoäi ñoàng Tröôûng Laõo ( toäc tröôûng thò toäc). - Thôøi kyø thaønh bang laø thôøi kyø quan troïng nhaát cuûa lòch söû Hy Laïp. Söï phaân hoaù xaõ hoäi dieãn ra maïnh meõ vaøo theá kyû thöù VIII TCN hình thaønh 3 boä phaän chuû yeáu laø quùi toäc, bình daân, noâleä daãn ñeán nhaø nöôùc ra ñôøi coù moät thaønh phoá trung taâm (Thaønh bang – polis). Quan troïng nhaát laø 2 thaønh bang: + Xpac ôû Nam baùn ñaûo peâloâpoânedô, phaùt trieån noâng nghieäp söû duïng ñoà saét laøm coâng cuï saûn xuaát vaø vuõ khí. Nhaø nöôùc coäng hoaø quí toäc 2 vua, Hoäi ñoàng Tröôûng Laõo (28 ngöôøi töø 61 tuôûi trôû leân), Hoäi nghò Nhaân daân (moïi nam giôùi töø 30 tuoåi trôû leân). Quaân ñoäi goàm moïi nam coâng daân ñöôïc huaán luyeän kyõ caøng. + Aten: ÔÛ mieàn trung cuûa Hy Laïp. Nôi ñaây coù nhieàu khoaùng saûn vaø haûi caûng phaùt trieån coâng thöông nghieäp. Theå cheá nhaø nöôùc theo cheá ñoä quaân chuû chuû noâ nhöng xaõ hoäi Aten coù tôùi 4/5 laø noâ leä vaø ngoaïi kieàu. Naêm 478 TCN, Aten thaønh laäp khoái ñoàng minh quaân söï Ñeâ Loát ñeå ñoái phoù vôùi khoái ñoàng minh Peâloâpoânedô. Theá kyû V TCN, cuoäc chieán tranh Hy Laïp – Ba Tö dieãn ra (490 – 480 TCN). Thaéng lôïi thuoäc veà Hy Laïp. Moät chieán binh Hy Laïp laø Philipit ñaõ chaïy töø caùnh ñoàng Maratoâng veà Aten ñeå thoâng baùo tin thaéng traän. Kyû nieäm söï kieän naøy, taïi Ñaïi hoäi theå thao theá giôùi Oâlempic laàn thöù nhaát naêm 1896 ñaõ ñöa moân chaïy Maratoâng vaøo chöông trình thi ñaáu chính thöùc cuûa Ñaïi hoäi. Cuoäc chieán tranh peâloâpoânedô (431 – 404 TCN), Aten thaát baïi, phaûi giaûi taùn ñoàng minh Ñeâ Loát, baõi boû cheá ñoä daân chuû chuû noâ. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  12. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 39 – - Thôøi kyø Makeâñoânia, naêm 337 TCN, Philip II (vua Makeâñoânia) trieäu taäp hoäi nghò toaøn Hy Laïp ñeå chuaån bò chieán tranh vôùi Batö . Naêm 325 TCN, Aleâchxandre môû cuoäc chieán tranh veà phöông Ñoâng, laáy Babilon laøm trung taâm. Ñeán naêm 323 TCN thì oâng cheát, ñeá quoác chia reõ. Ñeán naêm 168 TCN, Makeâñoânia bò La Maõ tieâu dieät vaø naêm 146 TCN, Hy Laïp laø moät boä phaän cuûa La Maõ. • Lòch söû La Maõ coù theå chia laøm hai thôøi kyø: - Thôøi kyø coäng hoaø: töø theá kyû thöù VI TCN, Nhaø nöôùc La Maõ ra ñôøi coù vua, Vieän Nguyeân Laõo vaø Ñaïi hoäi Nhaân daân. Cuoái theá kyû VI TCN, nhaân daân noåi daäy laät ñoå vua, thieát laäp Nhaø nöôùc coäïng hoaø La Maõ goàm hai quan chaáp chính vaø Vieän Nguyeân Laõo. Hoäi nghò Nhaân daân cuõng ñöôïc thaønh laäp, nhieäm kyø 1 naêm. Vaøo theá kyû III TCN, La Maõ ñaõ laàn löôït chinh phuïc ñöôïc toaøn baùo ñaûo vaø phaùt trieån sang phía Taây Ñòa Trung Haûi. Trong thôøi kyø naøy, cuoäc chieán tranh La Maõ - Caùctagiô dieãn ra aùc lieät trong suoát 120 naêm (chieán tranh Punich). Ñeán naêm 146 TCN, La Maõ chieám ñöôïc toaøn boä Taây Ñòa Trung Haûi, phía Ñoâng ñeán Ai Caäp. - Thôøi kyø Quaân chuû dieãn ra qua caùc giai ñoaïn: ñoäc taøi Xila (82 – 78 TCN), ñoäc taøi tay ba (Cratxut, Poâmpeâ, Xeâda), ñoäc taøi Xeâda (45 – 43 TCN), ñoäc taøi tay ba (Antoâniut, Leâpidoât, Octavianut). Naêm 30 TCN, Oâctavianuùt tuyeân boá thieát laäp neàn ñoäc taøi (Auguste: ñaáng chí toân). Nhöõng ngöôøi keá tuïc xöng hoaøng ñeá. Cheá ñoä noâ leä daàn daàn khuûng hoaûng, naêm 395, ñeá quoác La Maõ chia laøm hai phaàn: Taây vaø Ñoâng La Maõ. Ngöôøi German di cö vaøo phía Taây thaønh laäp caùc quoác gia cuûa mình vaøo theá kyû thöù V. Ñeán cuoái theá kyû thöù V thì La Maõ chæ coøn laø1 vuøng nhoû beù thuoäc quyeàn cai quaûn cuûa ngöôøi German. Naêm 476, thuû lónh German laät ñoå vua La Maõ vaø leân ngoâi hoaøng ñeá. Ñeá quoác La Maõ bò dieät vong cuøng vôùi cheá ñoä chieám höõu noâ leä. Ñoâng La Maõ ( Bidantium) bò Thoå Nhó Kyø tieâu dieät vaøo naêm 1453. 2. Vaên hoïc . Phong phuù veà theå loaïi nhaát laø thaàn thoaïi, thô, kòch. - Thaàn thoaïi: “Gia phaû caùc thaàn” cuûa Heâñiot, Caot( chaos) hoãn mang -> thaàn Ñaát Gaia, gaén lieàn vôùi caùc thaønh phaàn kinh teá. Thaàn AÙi tình Eroát. Veà sau, ngöôøi Hy Laïp saùng taïo ra moât heä thoáng caùc thaàn, chuùa teå laø thaàn Dôùt ( zeus), thaàn Proâmete laø thaàn thôï reøn (saùng taïo vaên minh), thaàn Ñeâmete (nöõ thaàn ngheà noâng) thaàn Ñioânixot (troàng nho vaø laøm röôïu), thaàn Apoâloâ (aùnh saùng vaø ngheä thuaät), thaàn Ôtecpoâ (aâm nhaïc), thaàn Tali (haøi kòch), thaàn Clioâ( lòch söû) Caùc thaàn ñeàu gaén lieàn vôùi cuoäc soáng cuûa con ngöôøi, aûnh höôûng maïnh meõ ñeán vaên hoïc ngheä thuaät. Ngöôøi La Maõ tieáp thu toaøn boä thaàn thoaïi Hy Laïp vaø ñaët teân khaùc cho caùc thaàn: Dôùt thì ñoåi thaønh Juppitte, Hera -> Juy Noâng Nöõ thaàn Ñeâmeâteâ -> Xeâreùt Aphroâdit -> Veânuyt (saéc ñeïp vaø tình yeâu) Poâñeâiñoâng -> Neptuyn ( thaàn bieån). Heùc Meùc -> Meùcquya ( buoân baùn). Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  13. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 40 – Heâraclet -> Hecquyn (söùc maïnh). - Thô : Iliat vaø Oâñixeâ cuûa Hoâme (nhaø thô muø ôû tieåu AÙ soáng vaøo giöõa theá kyûû thöù IX TCN). Truyeän thô moâ taû cuoäc chieán tranh giöõa Misen vaø Tôroa (phaàn I) daøi 15.683 caâu thô, chuû yeáu naêm thöù 10 cuûa cuoäc chieán tranh. Phaàn thöù II daøi 12.110 caâu thô noùi veà haønh trình trôû veà Itaùc cuûa vua OÂñixeâ (10 naêm). Nhieàu nhaø thô tröõ tình, traøo phuùng, vaên xuoâi, tieâu bieåu laø nhoùm tao ñaøn Meâsen. Caùc nhaø thô La Maõ tieáp tuïc saùng taùc, tieâu bieåu coù caùc nhaø thô lôùn nhö: Vieácgiliut, Hoâratiut, Oâviñiut - Kòch baét nguoàn töø leã hoäi cuûa cö daân Hy Laïp, ñaàu tieân laø leã hoäi thôø thaàn röôïu nho Ñioânixot. Caùc saân khaáu lôùn ñöôïc xaây döïng: ôû Aten chöùa ñöôïc 17.000 ngöôøi, ôû Meâgaloâpoâlit (trung taâm peâloâpoânedô chöùa ñöôïc 44.000 ngöôøi). Theå loaïi thöôøng laø bi kòch vaø haøi kòch, tieâu bieåu laø caùc nhaø soaïn kòch Etsin, Xoâpoâclô, Ôripit. + Etsin (525 – 456 TCN), coù 70 vôû töø thaàn thoaïi Hy Laïp ñeå phaûn aùnh xaõ hoäi ñöông thôøi (bi kòch), noåi baät nhaát laø taùc phaåm “Proâmeâteâ” chia laøm 3 phaàn: troäm löûa, bò xieàng, ñöôïc tha. + Xoâpoâclô (497 – 406 TCN), phaûn aùnh thôøi kyø hoaøng kim cuûa Hy Laïp, ca ngôïi taøi naêng cuûa con ngöôøi coù 123 vôû maø ngaøy nay chæ coøn 7 vôû. + Ôripit: (480 – 406 TCN) coù 92 vôû ngaøy nay chæ coøn laïi 18 vôû bi vaø moät vôû haøi kòch veà taâm lyù xaõ hoäi. Ngöôøi La Maõ tieáp tuïc keá thöøa neàn ngheä thuaät kòch cuûa Hy Laïp. Tieâu bieåu laø caùc nhaø soaïn kòch kieâm nhaø thô nhö Anñroânicuùt, Nôviuùt,Enniuùt, Platuùt, Teârexiuùt 3. Söû hoïc. a. Hy Laïp. Söû hoïc Hy Laïp thôøi kyø ñaàu chuû yeáu laø truyeàn thuyeát vaø söû thi. Theá kyû thöù V TCN xuaát hieän caùc nhaø vieát söû nhö Heâroâñoát, Tuxiñit, Xeânoâphoân. + Heâroâñoát (484-425 TCN) ñöôïc meänh danh laø ngöôøi cha cuûa söû hoïc phöông Taây. Taùc phaåm cuûa oâng goàm 9 quyeån vieát veà lòch söû Hy Laïp vaø caùc nöôùc phöông Ñoâng. Ñaàu tieân laø cuoán “Lòch söû cuoäc chieán tranh Hy Laïp – Ba Tö”. + Tuxiñit (460-395 TCN), laø ngöôøi ñaõ tröïc tieáp tham gia cuoäc chieán tranh Peâloâpoânedô neân oâng ñaõ vieát cuoán “Cuoäc chieán tranh Peâloâpoânedô”. + Xeânoâphoân (430-359 TCN) laø ngöôøi Aten, taùc phaåm quan troïng nhaát cuûa oâng laø quyeån “Lòch söû Hy Laïp” töø 411-362. b. La Maõ. Theá kyû thöù V TCN ôû La Maõ ñaõ coù nhöõng taøi lieäu töông töï nhö lòch söû bieân nieân goïi laø “nieân ñaïi kyù” (Annales). Töø cuoái theá kyû III TCN, ôû La Maõ xuaát hieän caùc nhaø söû hoïc lôùn nhö Nôviut, Phabiut, Catoâng, Poâlibiut, Titut Liviut, Taxitut, Plutac Nôviut laø nhaø soaïn kòch kieâm söû gia, taùc phaåm tieâu bieåu nhaát cuûa oâng laø “Cuoäc chieán tranh Puních”. Phabiut (sinh 254 TCN) vieát lòch söû La Maõ trong theá kyû cuûa oâng baèng tieáng Hy Laïp. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  14. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 41 – Catoâng (234-149 TCN), taùc phaåm “nguoàn goác” goàm 7 chöông: 3 chöông ñaàu veà lòch söû Hy laïp, coøn laïi laø lòch söû La Maõ, phöông phaùp theo vaán ñeà khoâng theo nieân ñaïi. 4. Ngheä thuaät. Neàn vaên minh Hy – La coáng hieán cho nhaân loaïi nhöõng giaù trò ngheä thuaät vó ñaïi, theå hieän ôû caùc maûng kieán truùc, ñieâu khaéc, hoäi hoaï. - Kieán truùc: theå hieän ôû ñeàn mieáu, saân vaän ñoäng, raïp haùt, chuû yeáu thôøi kyø thaønh bang tieâu bieåu laø: + Ñeàn Pacteânoâng ôû Aten, ñöôïc xaây döïng vaøo theá kyû VI TCN baèng ñaù traéng xung quanh coù haønh lang, töôøng daøi 276m , coù nhöõng phuø ñieâu mieâu taû sinh hoaït, thaàn thoaïi Hy laïp, thôø thaàn Ateâna. + Ñeàn thaàn Dôùt ôû OÂlempô, caùc ñeàn thôø ôû ñaûo Xixin cuõng ñöôïc thieát keá, xaây döïng theo moâtip cuûa ñeàn Pacteânoâng. Ngöôøi La Maõ keá thöøa vaø saùng taïo neàn ngheä thuaät kieán truùc cuûa Hy Laïp, theå hieän trong caùc coâng trình kieán truùc nhö töôøng thaønh, mieáu ñeàn, cung ñieän, raïp haùt, khaûi hoaøn moân, caàu ñöôøng, oáng daãn nöôùc baèng gaïch, coät kyû nieäm, ñaù caåm thaïch, noåi tieáng nhaát laø ñeàn Paêngteâoâng hình troøn, maùi troøn kyø vó. - Ñieâu khaéc: nhieàu teân tuoåi lôùn nhö Miroâng, Phiñiat, Poâliclet. + Miroâng chuyeân moâ taû ngöôøi ñang vaän ñoäng, tieâu bieåu laø töôïng “löïc syõ neùm ñóa saét”. + Phiñiat vöøa laø nhaø ñieâu khaéc vöøa laø kieán truùc sö, ñuùc töôïng trang trí vaø laø ngöôøi chæ ñaïo vieäc trang hoaøng myõ thuaät ôû A ten vôùi caùc böùc töôïng tieâu bieåu: töôïng thaàn Atena (töôïng Atena ñoàng trinh baèng goã khaûm vaøng vaø ngaø voi cao 12 m, tay phaûi caàm töôïng thaàn thaéng lôïi, tay traùi caàm thuaãn ñaët trong ñeàn Paùcteânoâng), töôïng ngöôøi chæ huy chieán ñaáu ñaët ôû quaûng tröôøng Aten, töôïng thaàn Dôùt khaûm vaøng vaø ngaø voi ôû ñeàn Olempi, hieän nay ñeàu khoâng coøn nöõa. Poâliclet soáng cuøng thôøi vôùi Phiñiat tieâu bieåu laø taùc phaåm “ngöôøi caàm giaùo”, “nöõ chieán syõ Amadoâng bò thöông”, töôïng thaàn Heâra khaûm vaøng vaø ngaø voi. Ngheä thuaät ñieâu khaéc La Maõ cuøng phong caùch vôùi Hy laïp: töôïng vaø phuø ñieâu trang trí ôû caùc nôi. - Hoäi hoaï: nhöõng hoaï só tieâu bieåu laø Poâlinhoát (Polygnote) vaø Apoâloâño (Apollodore) haàu heát ñeàu thaát laïc, chæ coøn laïi caùc böùc bích hoaï veõ phong caûnh, caùc coâng trình kieán truùc, ñoà trang söùc, tónh vaät, chaân dung 5. Khoa hoïc töï nhieân . Khaùc vôùi caùc neàn vaên minh khaùc, khoa hoïc töï nhieân Hy Laïp, La Maõ gaén lieàn vôùi caùc nhaø khoa hoïc teân tuoåi goàm nhöõng lónh vöïc khaùc nhau: thieân vaên hoïc, toaùn hoïc, vaät lyù - Talet (Thales - theá kyû VII- VI TCN) ôû Meâ li (Tieåu AÙ). Oâng ñaõ tieáp thu nhöõng thaønh töïu khoa hoïc cuûa Löôõng Haø, Ai Caäp vaø phaùt trieån. Phaùt minh quan troïng nhaát cuûa oâng laø tyû leä thöùc. Döïa vaøo tyû leä thöùc ño boùng ôû Kim töï thaùp ñeå tính ñöôïc chieàu cao cuûa noù. OÂng coøn laø nhaø thieân vaên hoïc, tính ñöôïc ngaøy nhaät thöïc: 28/5/558 TCN. Nhöng sai laàm cuûa oâng khi quan nieäm traùi ñaát noåi treân nöôùc, coøn trôøi hình baùn caàu uùp treân maët ñaát. - Pitago (Pythagoras khoaûng 580-500 TCN) sinh ra ôû ñaûo Xamoát treân bieån Eâgieâ. Oâng ñaõ ñi du lòch nhieàu nöôùc phöông Ñoâng vaø phaùt bieåu (ñònh lyù Pitago) veà quan heä 3 caïnh trong tam giaùc vuoâng, caùc loaïi soá chaün, leû, khoâng chia heát. OÂng nhaän thöùc quaû ñaát hình caàu vaø chuyeån ñoäng theo quyõ ñaïo. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  15. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 42 – - Ôclit (Euclid khoaûng 330-275 TCN) laõnh ñaïo nhoùm caùc nhaø toaùn hoïc ôû Aleáchxañrô toång keát thaønh töïu “ toaùn hoïc sô ñaúng”. Oâng laø taùc giaû ñònh ñeà Ôclit laø cô sôû moân hình hoïc. - Acsimeùt (Archimede 287-212 TCN) queâ ôû Xiraquydô, oâng tính ñöôïc soá π chính xaùc, theå tích, dieän tích toaøn phaàn nhieàu hình khoái, phaùt minh löïc hoïc, nguyeân lyù ñoøn baåy, ñöôøng xoaén, roøng roïc, baùnh raêng cöa, thuyû löïc hoïc. - Aristac (Aristarque 310- 230 TCN) ngöôøi ñaûo Xamoát. OÂng neâu leân thuyeát Nhaät taâm, tính toaùn khaù chính xaùc theå tích Maët Trôøi, Traùi Ñaát, Maët Traêng vaø khoaûng caùch cuûa caùc thieân theå. Phaùt minh quan troïng nhaát cuûa oâng laø neâu leân thuyeát Nhaät taâm: Traùi Ñaát töï qua xung quanh noù vaø quay xung quanh Maët Trôøi. - Eratoâxten (Eratosthene 284-192 TCN) ôû Xiren (Taây Ai Caäp). Oâng laø nhaø khoa hoïc gioûi nhieàu lónh vöïc, töøng phuï traùch Thö vieän Aleáchxanñre. Oâng tính ñöôïc ñoä daøi cuûa voøng kinh tuyeán traùi ñaát laø 39.700km vaø goùc ñöôïc taïo neân bôûi hoaøng ñaïo vaø xích ñaïo. - Pliniut (Plinius 23-79) vôùi taùc phaåm “Lòch söû töï nhieân” daøi 37 chöông goàm moïi lónh vöïc khoa hoïc thôøi baáy giôø. Taùc phaåm ñöôïc xem laø boä baùch khoa toaøn thö cuûa La Maõ coå ñaïi. - Cloát Ptoâleâmeâ (Claude Ptoleùmee) sinh tröôûng ôû Ai Caäp, toång keát thieân vaên hoïc ôû Ai Caäp, Löôõng Haø, Hy Laïp thaønh saùch “Saùch toång hôïp”. Oâng cho raèng Traùi Ñaát hình caàu vaø laø trung taâm vuõ truï (thuït luøi so vôùi Pitago vaø Acsimet) chi phoái suoát thôøi kyø trung coå. Oâng coøn xuaát baûn taùc phaåm “Ñòa lyù” goàm 8 chöông, baûn ñoà theá giôùi: Baéc cöïc laø Xcaêngñinavi, Nam cöïc laø soâng Nil, Ñoâng laø Trung Quoác, Taây laø Boà Ñaøo Nha. - Hipoâcrat (Hippocrate 469-377 TCN) laø thaày thuoác Hy Laïp, ñöôïc xem laø thuyû toå cuûa Y hoïc phöông Taây. Phöông phaùp chöõ beänh cuûa oâng laø phaûi duøng caùc bieän phaùp uoáng thuoác hoaëc moå xeû ñeå chöõa trò. - Heâcroâpin ( Hecropile) giaûi phaãu hoïc: naõo, xem maïch. - Heâraclit (Heraclide) duøng thuoác meâ ñeå giaûi phaãu, maõi ñeán naêm 1860 môùi taùi aùp duïng. - Claudiut Galeânut (Claudius Galeus II-III) neâu leân phöông phaùp chöõa beänh môùi. 6. Trieát hoïc. • Duy vaät: nöôùc- Ta leùt, löûa- Heâraclit, khoâng khí- Anaximen. - Heâraclit (Heùraclite 540 – 480 TCN) neâu quan ñieåm bieän chöùng veà söï toàn taïi cuûa caùc maët ñoái laäp vaø ñaáu tranh giöõa caùc maët ñoái laäp. Löûa laø vónh vieãn, thieâu ñoát vaø taét theo quy luaät. -Eâmpeâñoáclô (Empeùdocle 490-430 TCN) neâu leân nguoàn goác cuûa vuõ truï laø 4 yeáu toá: ñaát, khoâng khí , löûa, nöôùc.(töông töï Aán Ñoä). Oâng coøn neâu leân söï tieán hoaù töø thöïc vaät - ñoäng vaät - muoân loaøi. -Ñeâmoâcrit (Deùmocrite 460- 390 TCN) laø boä naõo baùch khoa ñaàu tieân cuûa Hy Laïp. Theo oâng, nguyeân toá ñaàu tieân taïo ra vaïn vaät laø nguyeân töû (Atom) laø ñôn vò nhoû nhaát khoâng theå phaân chia, ñeàu gioáng nhau, khaùc veà hình daùng, khoái löôïng vaø traät töï ôû trong chaân khoâng, keát hôïp vôùi nhau taïo ra vaïn vaät. -Epiquya (Epicure 341- 270 TCN) cho raèng, vuõ truï laø do vaät chaát taïo thaønh maø ñôn vò nhoû nhaát laø nguyeân töû, nhöng khoâng phuû nhaän vai troø cuûa thaàn thaùnh vaø coi caûm tính laø nguoàn goác thöïc söï cuûa nhaän thöùc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  16. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 43 – • Duy taâm: Nguïy bieän, naëng veà hình thöùc vaø chôi chöõ, chæ coù nhaän thöùc chuû quan hoaëc chuû nghóa töông ñoái maø khoâng coù chaân lyù khaùch quan. - Soâcrat (Socrate 469-393 TCN) neâu leân muïc ñích cuûa trieát hoïc laø nhaän thöùc cuûa baûn thaân mình (duy taâm chuû quan). Tuy nhieân, oâng cuõng coù nhieàu coáng hieán nhaát laø phöông phaùp quy naïp vaø ñònh nghóa logic hoïc. - Platoâng (Platon 427-347 TCN), haït nhaân laø yù nieäm vaø linh hoàn baát dieät: theá giôùi xung quanh ta chæ laø söï phaûn aùnh khoâng ñaày ñuû cuûa yù nieäm, yù nieäm môùi laø chaân lyù nhöng yù nieäm ñoù phaûi coù moät löïc taùc ñoäng töø moät löïc löôïng sieâu nhieân. - Arixtoát (Aristote 384-322 TCN) laø moät trieát gia uyeân thaâm veà moïi maët, ngöôøi ñaõ saùng laäp ra moân logic hoïc. Quan ñieåm trieát hoïc cuûa oâng laø vaät chaát toàn taïi vónh vieãn nhöng nguoàn goác cuûa moïi vaän ñoäng laø thöôïng ñeá, ñoäng löïc baát ñoäng ban ñaàu. OÂng ñeå laïi 150 taùc phaåm, tö töôûng aûnh höôûng laâu daøi, nhaát laø Trieát hoïc Kinh vieän cuûa Taây Aâu trung ñaïi. 7. Luaät phaùp. a. Hy Laïp. - Boä luaät ñaàu tieân cuûa Hy laïp laø Luaät Ñracoâng. Noäi dung cô baûn cuûa Boä Luaät quy ñònh caùc cô quan vaø quyeàn löïc cuûa noù trong boä maùy Nhaø nöôùc Aten. + Hoäi ñoàng quyù toäc. + Quan chaáp chính. + Ñaïi hoäi coâng daân. Tính chaát cuûa Nhaø nöôùc Aten laø daân chuû nhöng quyù toäc vaãn laø taàng lôùp coù theá löïc nhaát. Naêm 621 TCN, Quan chaáp chính Ñracoâng soaïn thaûo Boä Luaät naøy, khaéc nghieät nhaát laø toäi aên caép bò xöû töû, khaéc treân bia ñaù ñeå moïi ngöôøi bieát. - Phaùp leänh Xoâ Loâng ( solon) ban boá naêm 549 TCN. + Ruoäng ñaát: traû laïi ruoäng ñaát cho noâng daân ñaõ theá chaáp vì nôï, qui ñònh möùc chieán höõu toái ña. + Noâ leä: traû laïi töï do cho noâ leä vì nôï, caám laáy thaân mình hoaëc vôï con ra ñeå ñaûn baûo vay traû. + Phaân chia ñaúng caáp: 1) töø 500 Meâñim luùa mì/naêm (52,5 lít/Meâñim) trôû leân thì ñöôïc giöõ caùc chöùc vuï nhö Quan chaáp chính, Hoäi ñoàng Tröôûng Laõo, gia nhaäp kî binh, chuyeån tieàn ñeå xaây döïng haïm ñoäi, teá leã. 2) töø 300 Meâñim ñöôïc mua moät con ngöïa chieán, giöõ chöùc vuï cao trong chính quyeàn vaø tham gia kî binh. 3) 200Meâñim ñöôïc giöõ moät soá chöùc vuï vaø tham gia boä binh nheï. + Thaønh laäp hoäi ñoàng 400 ngöôøi vaø toaø aùn nhaân daân töø 4 boä laïc. Moãi boä laïc 100 ngöôøi song song vôùi Hoäi ñoàng Tröôûng Laõo (daân ngheøo ñöôïc tham gia boài thaåm, toaø aùn nhaân daân). Phaùp leänh veà quyeàn chuyeån nhöôïng taøi saûn, caám xuaát khaåu noâng phaåm, khuyeán khích saûn xuaát röôïu nho, oâliu, haïn cheá quyeàn lôïi quí toäc, quyeàn lôïi nhaân daân ñöôïc taêng leân, chaám döùt vieäc baét daân töï do thaønh noâleä, phaùt trieån coâng thöông nghieäp, môû roäng daân chuû. - Phaùp leänh Crixten (Clisthenes) hoaøn thieän hôn nöõa cheá ñoä daân chuû vaø naêm 508 TCN. + Chia laïi khu vöïc haønh chính: boû 4 boä laïc cuõ thaønh laäp 10 boä laïc môùi, xoaù boû trieät ñeå cheá ñoä thò toäc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  17. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 44 – + Hoäi ñoàng 500 ngöôøi vaø Hoäi ñoàng Töôùng lónh (10 ngöôøi 10 boä laïc). Moãi boä laïc baàu 50 ngöôøi töø 30 tuoåi trôû leân. 50 ngöôøi luaân löu thöôøng tröïc 36 ngaøy/löôït. Chæ huy toái cao luaân phieân ñaûm nhieäm laø cô quan haønh chính cao nhaát. + Truïc xuaát nhöõng keû coù aâm möu ñaûo chính vaø nguy hieåm ñoái vôùi neàn daân chuû. + Môû roäng quyeàn coâng daân töï do, cho kieàu daân vaø noâ leä trôû thaønh coâng daân. - Phaùp leänh cuûa EÂphiantet ( ephialtes) vaø Peâriclet ( Pericles). + Eâphiantet: Laäp phaùp thuoäc Ñaïi hoäi Nhaân daân. Tö phaùp thuoäc Toaø aùn Nhaân daân. Haønh phaùp thuoäc Hoäi ñoàng Nhaân daân. + Peâriclet: - Boå nhieäm caùc chöùc vuï baèng caùch boác thaêm tröø Töôùng quaân. - Chöùc naêng cuûa caùc cô quan nhaø nöôùc vaø quyeàn coâng daân ( 4 cô quan Nhaø nöôùc). - Chính saùch löông boång vaø phuùc lôïi. b. La Maõ . - Luaät 12 baûng: Naêm 454 TCN, Vieän Nguyeân Laõo La Maõ cöû 3 ngöôøi sang Hy Laïp nghieân cöùu luaät phaùp. Naêm 452 TCN, Vieän Nguyeân Laõo La Maõ thaønh laäp UÛy ban 10 ngöôøi soaïn thaûo boä luaät khaéc treân 10 baûng ñoàng. Naêm 450 TCN, Vieän Nguyeân Laõo La Maõ cöû theâm 3 uyû vieân bình daân soaïn theâm hai baûng. Noäi dung cuûa Luaät 12 baûng veà cô baûn laø baûo veä tính maïng, taøi saûn moïi coâng daân, trong ñoù baûng 3 beânh vöïc chuû nôï ra leänh xöû töû keû naøo xuùi duïc keû thuø taán coâng La Maõ hoaëc noäp ngöôøi La Maõ cho keû thuø. Quy ñònh xöû toäi troäm caép, quan heä gia ñình. Naêm 445 TCN, cho pheùp bình daân ñöôïc keát hoân vôùi quí toäc. Thôøi coäng hoaø, cô quan laäp phaùp laø Ñaïi hoäi Nhaân daân, côp quan haønh phaùp laø Vieän Nguyeân Laõo nhö meänh leänh cuûa nguyeân thuû quoác gia. Trong thôøi Quaân chuû, luaät phaùp La Maõ tieáp tuïc ñöôïc caûi tieán cho phuø hôïp vôùi caùc quan heä veà taøi saûn, nhaân thaân, hoân nhaân vaø gia ñình aûnh höôûng maïnh meõ ñeán neàn luaät phaùp chaâu Aâu caän hieän ñaïi. 8. Ñaïo Kitoâ. Thôøi kyø ñaàu, ngöôøi La Maõ theo tín ngöôõng ña thaàn giaùo. Naêm 63 TCN, La Maõ chinh phuïc Palextin, queâ höông cuûa Ñaïo Do Thaùi (cöïu öôùc). Trong thôøi kyø naøy, ôû Palextin xuaát hieän moät toân giaùo môùi laø Ñaïo Kitoâ. Ngöôøi saùng laäp ra Ñaïo Kitoâ laø Gieâxu (Jesus Christ) sinh ra ôû Betleem (Palextin) vaøo khoaûng naêm 5 hoaëc 4 TCN . Naêm 30 tuoåi, oâng vöøa truyeàn ñaïo vöøa chöõa beänh, khuyeân moïi ngöôøi phaûi nhaãn nhuïc nôi traàn gian ñeå höôûng haïnh phuùc vónh vieãn nôi Thieân Ñaøng. Ñoàng thôøi leân aùn söï giaøu coù, ngöôøi giaøu coù muoán leân thieân ñaøng nhö con laïc ñaø ñi qua loã kim. Juda laø moât tín ñoà, ñaõ baùn oâng laáy 12 ñoàng baïc traéng. Oâng bò toaø aùn Do Thaùi xöû ñoùng ñinh leân caây thaäp aùc ôû nuùi Canve gaàn Gieârudalem. Sau 3 ngaøy cheát oâng soáng laïi tieáp tuïc thuyeát giaùo trong 40 ngaøy sau Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  18. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 45 – ñoù veà trôøi. Ñaïo Kitoâ thôø ba ngoâi Chuùa Trôøi, Chuùa Jeâsu (chuùa con), vaø thaùnh thaàn. Kinh thaùnh goàm hai phaàn: phaàn Cöïu öôùc tieáp nhaän töø Ñaïo Do Thaùi, phaàn Taân öôùc (saùng taùc baèng tieáng Hy Laïp 10 ñieàu raên). Ban ñaàu, Ñaïo Kitoâ du nhaäp vaøo La Maõ, chính quyeàn La Maõ taøn saùt nhaát laø cuoäc taøn saùt naêm 64 döôùi thôøi hoaøng ñeá Neâroâ. Naêm 311, caùc hoaøng ñeá La Maõ ra leänh ngöøng saùt haïi caùc tín ñoà Ñaïo Kitoâ. Naêm 313, hoaøng ñeá Coânxtantinuùt coâng nhaän ñòa vò hôïp phaùp cuûa Ñaïo Kitoâ. Theá kyû V, Ñaïo Kitoâ ñöôïc thöøa nhaän laø quoác giaùo cuûa La Maõ. Gieâroâm (Jeùrome 334 – 420) ñaõ dòch kinh Cöïu öôùc vaø Taân öôùc ra tieáng Latinh. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  19. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 46 – CHƯƠNG V : VAÊN MINH PHÖÔNG TAÂY THÔØI TRUNG ÑAÏI. I. KHAÙI QUAÙT. - Phöông Taây vôùi boä phaän chuû yeáu cuûa Taây La Maõ bao goàm caùc nöôùc chaâu AÂu ôû Taây vaø Taây Nam Aâu. - Naêm 476, Taây La Maõ dieät vong ñoàng thôøi laø quaù trình phong kieán hoaù. Hình thaùi kinh teá xaõ hoäi phong kieán theo moâ hình chaâu Aâu daàn daàn phaùt trieån. Quan heä chuû yeáu trong xaõ hoäi phong kieán chaâu Aâu laø noâng daân vaø ñòa chuû phong kieán. Baûn chaát cuûa quan heä kinh teá phong kieán laø ñòa toâ. Quan heä ñòa toâ phaùt trieån qua 3 giai ñoaïn laø lao dòch, saûn phaåm vaø toâ tieàn. - Töø theá kyû XI, tieàn teä ra ñôøi daãn ñeán söï phaùt trieån kinh teá haøng hoaù daàn daàn phaù vôõ keát caáu kinh teá töï nhieân phong kieán. Thaønh thò ra ñôøi vôùi boä phaän cö daân môùi laøm cô sôû xaõ hoäi vaø kinh teá laø taàng lôùp thò daân. Caùc thaønh thò ñaàu tieân ôû chaâu Aâu ra ñôøi ôû Italia nhö Veâneâxia, Phirenxeâ, Gieânoâva, Milanoâ, Pida vaø ôû caùc nöôùc Taây Aâu. Caùc thaønh thò ñoäc laäp trôû thaønh coäng hoaø töï trò. - Maàm moáng tö baûn chuû nghóa xuaát hieän ôû thaønh thò vaø ngaøy caøng phoå bieán laøm cho quan heä phong kieán tan raõ. - Ñaïo kitoâ ñoùng vai troø quan troïng trong lónh vöïc chính trò, vaêm hoaù giaùo duïc cuûa caùc quoác gia phong kieán chaâu Aâu. Uy quyeàn cuûa Giaùo hoäi La Maõ ngaøy caøng lôùn. II. VAÊN HOAÙ TAÂY AÂU TÖØ THEÁ KYÛ VI – XIV. 1. AÛnh höôûng cuûa Giaùo hoäi La Maõ ñoái vôùi vaên hoaù Taây AÂu. - Khi caùc toäc ngöôøi phöông Baéc xaâm nhaäp Taây La Maõ, trình ñoä vaên hoaù cuûa hoï raát thaáp, hoï khoâng chuù yù gì ñeán vieäc baûo toàn caùc giaù trò vaên minh truyeàn thoáng Hy – La. - Moïi maët cuûa neàn vaên minh bò phaù huyû tröø tu vieän, nhaø thôø cuûa Ñaïo Kitoâ laø coøn giöõ laïi ñöôïc moät soá thaønh töïu cuûa neàn vaên hoaù coå ñaïi. - Giaùo hoäi duy trì tröôøng hoïc ñaøo taïo con ngöôøi phuïc vuï cho mình vaø xaõ hoäi. Trong khi ngöôøi German haàu heát laø muø chöõ, khoâng chuù yù ñeán vaên hoaù giaùo duïc. Noäi dung chöông trình ñaøo taïo trong nhaø tröôøng chuû yeáu höôùng veà muïc tieâu ñoù. Thaàn hoïc ñöôïc suy toân laø baø chuùa cuûa khoa hoïc. Caùc moân hoïc khaùc goàm ngöõ phaùp, tu töø hoïc, logic hoïc, soá hoïc, hình hoïc, thieân vaên hoïc vaø aâm nhaïc ñöôïc goïi laø “ Baûy moân ngheä thuaät töï do” boå trôï cho thaàn hoïc. 2. Söï thaønh laäp caùc tröôøng Ñaïi hoïc. - Ñaàu tieân laø tröôøng hoïc cuûa caùc thaønh thò nhaèm ñaøo taïo nhaân taøi phuïc vuï yeâu caàu phaùt trieån kinh teá cuûa thò daân. Töø caùc tröôøng naøy phaùt trieån thaønh tröôøng ñaïi hoïc. Tröôøng ñaïi hoïc ñaàu tieân laø Boâloâna (YÙ) ra ñôøi vaøo theá kyû thöù XI maø tieàn thaân cuûa noù laø Tröôøng Luaät Boâloâna. - Sang theá kyû thöù XII, XIII, nhieàu tröôøng ñaïi hoïc khaùc ñaõ laàn löôït xuaát hieän nhö Tröôøng Ñaïi hoïc Pari, Oocleâaêng ôû nöôùc Phaùp, Tröôøng Ñaïi hoïc Oácxphôùt (Oxford), Kembrít (Cambridge) ôû nöôùc Anh, Tröôøng Ñaïi hoïc Xalamanca ôû Taây Ban Nha, Tröôøng Ñaïi hoïc Paleùcmoâ ôû Italia Ñeán cuoái theá kyû XIV ôû chaáu Aâu ñaõ coù taát caû treân 40 tröôøng ñaïi hoïc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  20. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 47 – Tieâu bieåu laø Tröôøng Ñaïi hoïc Pari coù caùc hoäi ñoàng höông Anh, Normandi, Goâlô, Picaùcñi Hieäu tröôûng ñöôïc baàu ra d6eû ñieàu haønh vieäc giaûng daïy vaø hoïc taäp. Naêm 1200, vua Phaùp Philip II ñaõ pheâ chuaån chính thöùc thaønh laäp Tröôøng. Tröôøng coù 4 khoa: Ngheä thuaät, Y hoïc, Luaät hoïc vaø Thaàn hoïc Sô hoïc cao caáp Sinh vieân toát nghieäp khoa Ngheä thuaät ñöôïc caáp baèng cöû nhaân vaø ñöôïc tuyeån vaøo ba khoa cao caáp. Khi toát nghieäp, sinh vieân ñöôïc caáp baèng thaïc syõ hoaëc tieán syõ vaø ñöôïc boå nhieäm laømgiaùo sö ôû caùc tröôøng Ñaïi hoïc. Ngoân ngöõ: tieáng Latinh, phöông phaùp leân lôùp, nghe giaûng vaø thaûo luaän. Khi toát nghieäp sinh vieân phaûi laøm vaø baûo veä luaän vaên. Caùc tröôøng ñaïi hoïc khaùc ôû chaâu Aâu ñöông thôøi cuõng ñöôïc toå chöùc töông töï. 3. Trieát hoïc kinh vieän. Tieáng Latinh nghóa laø Scolasticus nghóa laø trieát hoïc nhaø tröôøng. Moân hoïc naøy ñöôïc hình thaønh vaøo khoaûng theá kyû thöù XI, XII. Ñaëc ñieåm cuûa Trieát hoïc Kinh vieän laø aùp duïng phöông phaùp bieän luaän raéc roái, chuù troïng logic hình thöùc. Ñoái vôùi töï nhieân chæ caàn phöông phaùp tö duy tröøu töôïng laø coù theå ñaït ñeán chaân lyù. Coù hai tröôøng phaùi chính: Phaùi Duy danh (Nominalisme) cho raèng khaùi nieäm chung cho tö duy con ngöôøi saùng taïo ra, laø teân goïi cuûa caùc vaät theå rieâng leû vaø caùc vaät theå rieâng leû coù tröôùc khaùi nieäm chung (coù yeáu toá duy vaät). Phaùi Duy thöïc (Reùalisme) cho raèng tröôùc khi coù vaät theå naøo ñoù thì khaùi nieäm veà vaät theå aáy ñaõ toàn taïi, ñaõ coù thöïc roài (duy taâm hoaøn toaøn). Giaùo hoäi La Maõ thöôøng ñeà cao Duy thöïc, ngöôïc ñaõi Duy danh. Theá kyû XIV, caùc nhaø Duy thöïc thöôøng chæ bieän hoä cho giaùo lyù cuûa Ñaïo Thieân chuùa maø khoâng nghieân cöùu veà khoa hoïc töï nhieân vaø ñaáu tranh maïnh meõ vôùi chuû nghóa nhaân vaên. 4.Vaên hoïc. Vaên hoïc Taây Aâu thôøi kyø trung ñaïi bao goàm vaên hoïc daân gian, vaên hoïc nhaø thôø. Caùc theå loaïi tieâu bieåu laø thô, kòch, truyeän. - Vaên hoïc kî só laø doøng vaên hoïc truyeàn mieäng cuûa giôùi quí toäc chaâu Aâu. Trong thôøi kyø trung ñaïi, ôû chaâu Aâu coù moät ñoäi nguõ nhöõng ngöôøi chuyeân keå chuyeän thueâ trong caùc laâu ñaøi cuûa Laõnh chuùa. Noäi dung laø ca ngôïi loøng ngoan ñaïo, trung thaønh cuûa giôùi kî só. Tieâu bieåu laø truyeän Trixtaêng vaø Idô, Baøi ca Roâlaêng, baøi ca Xít, baøi ca Nibeâlunghen - Vaên hoïc thaønh thò ra ñôøi vaøo theá kyû thöù XII, khi taàng lôùp thò daân ñang ngaøy moät lôùn maïnh. Doøng vaên hoïc naøy bao goàm daân ca, truyeän daân gian, noäi dung mang tính chaát choáng phong kieán, giaùo hoäi Thieân chuùa. Tieâu bieåu laø caùc taùc phaåm: Di chuùc cuûa con löøa, Thaày lang vöôøn, Truyeän con caùo - Kòch cuõng laø moät theå loaïi vaên hoïc mang tính haøi höôùc, chaâm bieám. Tieâu bieåu laø vôû Roâbanh vaø Marioâng, Chaøng trai vaø coâ gaùi chaên cöøu Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  21. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 48 – 5. Ngheä thuaät kieán truùc. Ngheä thuaät kieán truùc cuûa Taây Aâu trung ñaïi phaùt trieån qua hai giai ñoaïn lôùn.Thôøi kyø ñaàu tröôùc theá kyû XII, neàn ngheä thuaät kieán truùc cuûa Taây Aâu keá thöøa phong caùch kieán truùc La Maõ vôùi ñaëc tröng thoâ keäch, naëng neà, töôøng ñöôïc xaây baèng ñaù, maët baèng xaây döïng hình chöõ thaäp, töôøng daày, cöûa soå nhoû, maùi troøn, coät to vaø thaáp. Töø theá kyû XII, ôû vuøng Baéc Phaùp xuaát hieän moät loaïi hình kieán truùc môùi laø kieán truùc Goâtích. Ñaëc ñieåm cuûa loái kieán truùc naøy laø voøm cöûa nhoïn, noùc nhaø nhoïn, beân ngoaøi coù thaùp cao vuùt, töôøng moûng, cöûa soå lôùn laép kính maàu, nhieàu phuø ñieâu sinh ñoäng. Loaïi kieán truùc naøy laø thaønh töïu saùng taïo cuûa thò daân Taây Aâu. 6. Caùc traøo löu vaên hoaù môùi. • Vaên hoùa Phuïc höng (Renaissance) -Traøo löu vaên hoùa Phuïc höng xuaát hieän töø cuoái theá kyû XIII ôû Italia vaø lan sang caùc nöôùc khaùc ôû Taây Aâu. Ñaây laø moät traøo löu vaên hoaù choáng laïi tö töôûng cuûa Taêng löõ vaø quí toäc phong kieán chaâu Aâu. Sôû dó Italia laø queâ höông cuûa traøo löu vaên hoaù Phuïc höng vì Italia laø nôi quan heä tö baûn chuû nghóa ra ñôøi sôùm; laø queâ höông cuûa La Maõ coå ñaïi, nôi löu giöõ nhieàu di saûn quí, nôi coù neàn kinh teá phaùt trieån vôùi caùc thaønh thò giaøu coù, muoán phoâ tröông söï giaøu coù cuûa mình; nôi taät trung trí tueä vaø ñöôïc söï baûo trôï cuûa caùc Nhaø nöôùc coäng hoaø thaønh thò. - Töø theá kyû XV, XVI chuû nghóa tö baûn ra ñôøi ôû caùc nöôùc khaùc, traøo löu vaên hoaù Phuïc höng ñaõ lan sang taát caû caùc nöôùc ôû Taây Aâu. ™ Nhöõng thaønh töïu chính: * Vaên hoïc: Thô, tieåu thuyeát, kòch. Thô: Ñaïi bieåu laø Ñanteâ (1265-1321), xuaát thaân trong taàng lôùp kî syõ suy taøn ôû Phirenxe (Italia). Ngöôøi môû ñaàu cho traøo löu vaên hoaù Phuïc höng, taùc phaåm noåi tieáng laø “Thaàn khuùc”. Peâtôraca (1304-1374), nhaø thô tröõ tình Italia, thô oâng ca ngôïi tình yeâu taëng naøng Loâra, ngöôøi maø oâng yeâu suoát ñôøi vaø trôû thaønh baát töû trong thô cuûa oâng. Tieåu thuyeát: Ñaïi bieåu laø Boâcaxioâ (1313-1375) nhaø vaên Italia vôùi taùc phaåm noåi tieáng “ Möôøi ngaøy” coù tính chaát vaïch thôøi ñaïi trong lòch söû vaên hoïc chaâu Aâu. Rabôle (1494-1553), taùc phaåm noåi tieáng laø Gaùcgaêngchuya vaø Paêngtaguyen. Xecvaêngteùt (1547-1616) laø nhaø vaên lôùn ngöôøi Taây Ban Nha. Taùc phaåm noåi tieáng cuûa oâng laø Ñoâng Kysoát. Kòch: Ñaïi bieåu öu tuù nhaát laø W. Seâchxpia (1564-1616). Kòch taùc gia ngöôøi Anh, ñaïi dieän cuoái cuøng cuûa traøo löu vaên hoaù Phuïc höng. Oâng laø taùc giaû cuû a nhieàu vôû kòch noåi tieáng nhö Roâmeâoâ vaø Giuliet, Haêmlet, Oâtenloâ, Vua Lia * Ngheä thuaät: Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  22. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 49 – Phirenxeâ laø nôi xuaát phaùt ñaàu tieân cuûa neàn ngheä thuaät thôøi Phuïc höng. Caùc ñaïi bieåu öu tuù laø Gioâttoâ (1266-1337), Maxasio (1401-1428), Ñoânatenloâ (1386-1466), Veâroâsioâ (1435-1488), Boáttixenli (1444-1510) Ñaëc ñieåm chung cuûa neàn ngheä thuaät thôøi kyø naøy laø tuy ñeà taøi vaãn khai thaùc trong kinh thaùnh vaø thaàn thoaïi nhöng noäi dung thì hoaøn toaøn mang tính hieän thöïc. Ñaïi bieåu öu tuù nhaát laø Leâoânaùcñoâ ñôø Vanhxi (1452 – 1519), oâng laø moät nhaø baùch khoa cuûa Italia. Caùc taùc phaåm tieâu bieåu cuûa oâng laø “Böõa tieäc cuoái cuøng”, “ Ñöùc meï ñoàng trinh trong hang ñaù”, “ Naøng Gioâcoâng”. Mikenlaêngiô (1475 – 1564) laø moät hoaï syõ, nhaø ñieâu khaéc, kieán truùc sö vaø thi só thieân taøi ngöôøi Italia. Caùc taùc phaåm ngheä thuaät tieâu bieåu cuûa oâng laø “Saùng taïo theá giôùi”, “cuoäc phaùn xeùt cuoái cuøng”, töôïng Ñavít, Moâidô, ngöôøi noâ leä bò troùi, Raphaen (1483 – 1520) laø hoaï só thieân taøi ngöôøi Italia. Caùc taùc phaåm tieâu bieåu noåi tieáng cuûa oâng laø “Ngöôøi laøm vöôøn xinh ñeïp”, “Ba coâ gaùi”, * Khoa hoïc töï nhieân vaø trieát hoïc : Thôøi Phuïc höng, caùc ngaønh khoa hoïc töï nhieân vaø trieát hoïc cuõng coù nhöõng thaønh töïu lôùn lao, trong ñoù ñaëc bieät quan troïng laø veà thieân vaên hoïc. Caùc nhaø baùc hoïc môû ñaàu cho böôùc nhaûy voït veà khoa hoïc töï nhieân thôøi Phuïc höng laø Nicoâla Coâpeùcních (1473 – 1543), oâng laø moät giaùo só ngöôøi Ba Lan, qua nhieàu naêm nghieân cöùu, oâng ñaõ neâu neân thuyeát “Nhaät taâm” choáng laïi thuyeát cuûa nhaø thieân vaên hoïc coå ñaïi Ploâmeâteâ “Ñòa taâm”. Gioùocñanoâ Brunoâ (1548 – 1600), nhaø baùc hoïc ngöôøi Italia ñaõ tieáp tuïc phaùt trieån hoïc thuyeát cuûc Coâpeùcních. Oâng cho raèng vuõ truï laø voâ taän, Maët Trôøi chæ laø trung taâm cuûa thaùi döông heä. Galileâ (1564 – 1642), nhaø thieân vaên hoïc ngöôøi Italia. Oâng ñaõ töï phaùt minh ra kính vieãn voïng ñeå quan saùt vuõ truï. Ngoaøi ra coøn raát nhieàu caùc nhaø khoa hoïc töï nhieân kieâm trieát gia nhö: Keâplô (1571 – 1630), Ñeâcaùctô (1596 – 1650), Toârixeli (1608 – 1647), Veâdalô (1514 – 1564), Havi (1578 – 1657) ñaõ ñoùng goùp to lôùn vaøo söï nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà theá giôùi töï nhieân. ™ Nhöõng noäi dung chính Noäi dung tö töôûng chuû ñaïo cuûa phong traøo vaên hoaù Phuïc höng laø chuû nghóa nhaân vaên cao caû. Ñoù laø heä tö töôûng chuù troïng ñeán con ngöôøi, chuù yù ñeán cuoäc soáng hieän taïi, chuû tröông cho con ngöôøi ñöôïc höôûng moïi laïc thuù ôû ñôøi. Theå hieän ôû 4 noäi dung chính: - Leân aùn, ñaû kích, chaân bieám söï taøn baïo doát naùt, giaû nhaân giaû nghóa cuûa giôùi quí toäc, taêng löõ phong kieán. - Choáng laïi quan nieäm cuûa Giaùo hoäi Thieân chuùa veà con ngöôøi vaø cuoäc soáng traàn gian. - Choáng nhöõng quan ñieåm phaûn khoa hoïc vaø chuû nghóa duy taâm. - Ñeà cao tinh thaàn daân toäc, tình yeâu ñoái vôùi toå quoác vaø tieáng noùi cuûa daân toäc mình. Ngoaøi ra, caùc nhaø nhaân vaên chuû nghóa theá kyû XVI cuõng ñaõ baét ñaàu nhaän thaáy vaø pheâ phaùn nhöõng maët traùi cuûa xaõ hoät tö saûn ñang xuaát hieän. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  23. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 50 – • Phong traøo caûi caùch toân giaùo: Tröôùc söï thoái naùt cuûa Giaùo hoäi La Maõ vaø söï tha hoaù cuûa giôùi taêng löõ Thieân chuùa giaùo, moät soá nhaø tö töôûng ôû Taây Aâu ñaõ ñeà xöôùng phong traøo caûi caùch toân giaùo. Ñaïi bieåu öu tuù cho phong traøo naøy laø: Uyclip (1320 – 1384), giaùo só, giaùo sö cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Oâxphôùt (Anh) laø ngöôøi ñeà xöôùng caûi caùch toân giaùo, phuû nhaän vai troø cuûa Giaùo hoaøng La Maõ, ñeà nghò quoác höõu hoaù ruoäng ñaát cuûa Giaùo hoäi. Ian Huùt (1369 – 1415), Hieäu tröôûng Tröôøng Ñaïi hoïc Praha (Coäng hoaø Seùc) khôûi xöôùng phong traøo choáng vieäc baùn giaáy mieãn toäi, vaïch traàn söï tha hoaù cuûa caùc Giaùo só cao caáp. Mactin Luthô, giaùo sö thaàn hoïc Tröôøng Ñaïi hoïc Vitenbe (Ñöùc), ngöôøi khôûi xöôùng cuoäc ñaáu tranh quyeát lieät ñoøi caûi caùch toân giaùo ôû Ñöùc. Phong traøo naøy ñaõ bieán thaønh cuoäc chieán tranh noâng daân Ñöùc maïnh meõ theá kyû XVI. Unrích Dvingli (1484 – 1531) laø giaùo só Thuïy Só, trong khi ñeà nghò caûi caùch toân giaùo oâng ñaõ taùn thaønh cheá ñoä coäng hoaø. Phong traøo do oâng khôûi xöôùng ñaõ bieán thaønh moät cuoäc chieán tranh noâng daân. Giaêng Canvanh (1519 – 1564) laø giaùo só ngöôøi Phaùp goác Thuïy só, ngöôøi ñaõ hoaøn thaønh lí luaän veà caûi caùch toân giaùo. Haïy nhaân cuûa hoïc thuyeát Canvanh laø thuyeát ñònh meänh. Oâng phuû nhaän caùc hình thöùc mieãn toäi cuûa Giaùo hoäi Thieân chuùa, phuû nhaän vai troø cuûa taêng löõ vaø taùc duïng cuûa caùc nghi thöùc leã baùi phieàn phöùc cuõ. Phong traøo caûi caùch toân giaùo töø Taây Aâu ñaõ lan sang nöôùc Anh. Giai caáp tö saûn Anh ñaõ tieáp thu Taân giaùo Canvanh vaø ñaët cho noù moät teân goïi môùi laø Thanh giaùo. Toân giaùo môùi chæ tin vaøo Kinh Phuùc aâm neân ñöôïc goïi laø Tin Laønh (Phuùc aâm). • Phaùt kieán ñòa lyù: * Nguyeân nhaân: - Theá kæ XV, ñeá quoác Oâxman ñaõ khoáng cheá caùc con ñöôøng thöông maïi Ñoâng – Taây laøm cho söï giao löu buoân baùn qua Ñòa Trung Haûi ngöng treä. - Huyeàn thoaïi veà phöông Ñoâng giaøu coù vaøng baïc vaø höông lieäu thoâi thuùc laùi buoân Taây Aâu. - Nhöõng tieán boä cuûa kyõ thuaät haøng haûi. - Nhu caàu tìm hieåu traùi ñaát hình caàu Ñoù laø nhöõng nguyeân nhaân cô baûn thuùc ñaåy caùc nhaø haøng haûi chaâu Aâu tìm ñöôøng bieån sang phöông Ñoâng. * Nhöõng phaùt kieán ñòa lyù cô baûn sau: - Crítxtoáp Coâloâng daãn ñaàu ñoaøn thaùm hieåm goàm 3 thuyeàn vaø 80 thuyû thuû, khôûi haønh töø Taây Ban Nha ngaøy 03/8/1492. ñoaøn thaùm hieåm ñaõ tôùi chaâu Myõ, nhöng laïi töôûng laø Taây Aán Ñoä (Indian). Vaøo caùc naêm 1493,1498,1502, oâng tieáp tuïc khaûo saùt luïc ñòa môùi nhöng vaãn khaúng ñònh ñoù laø Aán Ñoä. Vespuri Amerigoâ, moäy nhaø haøng haûi khaùc cuõng ñaõ 4 laàn khaûo saùt luïc ñòa naøy vaøo caùc naêm 1497,1499,1501,1503 vaø khaúng ñònh ñaây laø luïc ñòa môùi – American. - Vaxcoâ Ñô Gama daãn ñaàu ñoaøn thaùm hieåm goàm 3 thuyeàn vaø 160 thuyû thuû, men theo bôø bieån chaâu Phi ñeán ñöôïc Aán Ñoä vaøo ngaøy 20/5/1498. Boà Ñaøo Nha ñaõ ñoäc chieám con ñöôøng naøy trong voøng 18 naêm sau ñoù. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  24. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 51 – - Magienlaêng daãn ñaàu ñoaøn thaùm hieåm goàm 5 thuyeàn vaø 265 thuyû thuû khôûi haønh töø Taây Ban Nha vaøo ngaøy 20/9/1519. ñoaøn thaùm hieåm ñaõ vöôït Ñaïi Taây Döông, khaùm ohaù vaø ñaët teân cho Thaùi Bình Döông. Ngoaøi ra coøn raát nhieàu nhöõng phaùt kieán ñòa lyù khaùc trong suoát thôøi kyø toàn taïi cuûa chuû nghóa thöïc daân phöông Taây. * Keát quûa:nhöõng phaùt kieán ñòa kyù ñaõ tìm ra luïc ñòa môùi, ñaïi döông môùi, nhöõng con ñöôøng bieån môùi, môû ra nhöõnh thaønh töïu môùi cho vaên minh nhaân loaïi nhö tieáp xuùc giao löu vaêm hoaù giöõa caùc neàn vaên minh, phaùt trieån kinh teá tuy nhieân noù cuõng laøm xuaát hieän cheá ñoä thöïc daân vaø naïn buoân baùn noâ leä da ñen taøn baïo. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  25. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 52 – KEÁT LUAÄN 1. Söï phaùt trieån cuûa vaên minh nhaân loaïi laø moät quaù trình tieán hoaù lieân tuïc vaø ngaøy caøng ñöôïc naâng cao leân trong vieäc khaùm phaù nhöõng vaán ñeà cuûa töï nhieân ñeå taän duïng nhöõng yeáu toá thuaän lôïi vaø haïn cheá nhöõng yeáu toá khoâng thuaän lôïi. Nhöõng thaønh töïu vaên minh laø taøi saûn chung cuûa nhaân loaïi 2. Khi noùi veà vaên minh phöông Ñoâng vaø vaên minh phöông Taây caàn hieåu roõ hôn veà khaùi nieäm Ñoâng – Taây. Khaùi nieäm naøy ban ñaàu do ngöôøi chaâu Aâu goïi, noù hoaøn toaøn mang yù nghóa ñòa lyù, töø ñoù laøm xuaát hieän caùc khaùi nieäm Caän Ñoâng, Trung Ñoâng, Vieãn Ñoâng. Cuoái theá kyû XV – ñaàu theá kyû XVI, khaùi nieäm Ñoâng, Taây ñöôïc môû roäng neân coù theâm caùc teân goïi môùi nhö Ñoâng AÙ, Taây Baùn Caàu Thôøi kyø caùch maïng coâng nghieäp, caùc nöôùc chaâu AÂu, Baéc Myõ, Nhaät Baûn phaùt trieån cao vöôït khoûi trình ñoä caùc nöôùc khaùc treân theá giôùi neân khaùi nieäm Ñoâng, Taây laïi coù yù nghóa trình ñoä : Ñoâng laïc haäu, Taây tieân tieán hay phöông Taây laø chuû nghóa tö baûn vaø phöông Ñoâng laø phong kieán ( khaùi nieäm ñòa chính trò ). Cuoái theá kyû XIX – ñaàu theá kyû XX, caùc nöôùc phöông Ñoâng tieáp xuùc vôùi phöông Taây vaø böôùc vaøo quaù trình hieän ñaïi hoaù truøng vôùi quaù trình phöông Taây hoùa. Caùch maïng thaùng Möôøi Nga thaønh coâng, nöôùc Nga naèm ôû Ñoâng Aâu neân khaùi nieäm Ñoâng Taây laïi ñöôïc hieåu theo nghóa khaùc : khaùi nieäm phöông Taây chæ chuû nghóa tö baûn, phöông Ñoâng chæ chuû nghóa xaõ hoäi ( ñòa chính trò ) vaø do ñoù ñoâi khi Nhaät Baûn cuõng ñöôïc xem laø phöông Taây. Ngaøy nay, caùc nöôùc phaùt trieån khoâng hoaøn toaøn laø phaûi phöông Taây neân khaùi nieäm Ñoâng, Taây cuõng thay ñoåi vaø ñeán moät luùc naøo ñoù noù laïi trôû veà vôùi khaùi nieäm ñòa lyù. Lòch söû vaên minh laø lòch söû cuûa loaøi ngöôøi, laø thaønh töïu cuûa nhaân loaïi. Vaên minh bao goàm caû maët tích cöïc vaø tieâu cöïc cuûa caû phöông Ñoâng vaø phöông Taây 3. Vaên minh cuûa loaøi ngöôøi ñaõ ñöôïc xaây döïng treân raát nhieàu lónh vöï, raát nhieàu phöông dieän vaø coù nguoàn goác raát saâu xa thuùc ñaåy lòch söû phaùt trieån vaø lòch söû phaùt trieån thuùc ñaåy vaên minh phaùt trieån neân khoâng deã gì huyû dieät ñöôïc. Chieán tranh, suy cho cuøng laø duøng nhöõng thaønh töïu vaên minh ñeå huyû dieät neàn vaên minh neân caàn phaûi baûo veä hoaø bình ñeå haïn cheá taùc haïi cuûa noù. 4. Vaán ñeà hoäi nhaäp cuûa Vieät Nam vaøo neàn vaên minh theá giôùi : chuùng ta tieáp nhaän neàn vaên minh coâng nghieäp laøm cho neáp soáng vaên minh môùi – vaên minh coâng nghieäp thaønh suy nghó vaø haønh ñoäng cuûa chuùng ta. Hoäi nhaäp cuõng laø phaùt huy theá maïnh, öu ñieåm cuûa ta ra beân ngoaøi ñeå goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån chung cuûa nhaân loaïi Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  26. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 53 – TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Nguyeãn Gia Phu, Buøi Vaên Huøng : Lòch söû vaên minh theá giôùi A – Giaùo trình Ñaïi hoïc Ñaø Laït 2. Vuõ Döông Ninh ( chuû bieân ): Lòch söû vaên minh theá giôùi – NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1998. 3. Almanach nhöõng neàn vaên minh theá giôùi, NXB Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi, 1996. 4. Boä giaùo trình Lòch söû theá giôùi coå trung caän hieän ñaïi, NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1984 – 1987, 1998 -1999. 5. C.F.Ware, K.M.Panikkar, J.M.Eomein : Lòch söû vaên minh nhaân loaïi, NXB Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi, 1999. 6. C. Briton, J.B.Christopher, R.L.Wolff : Vaên minh phöông Taây, NXB Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi, 1994 7. Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm I Haø Noäi : Boä giaùo trình Lòch söû caän ñaïi theá giôùi, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1960, 1978. 8. W. Durant : Lòch söû vaên minh Araäp, NXB Phuïc Höng, Saøi Goøn, 1975. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
  27. Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 54 – Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû