›
›

Giáo trình Khảo cổ học Việt Nam (Phần 2) - Trần Văn Bảo

pdf 38 trang ngocly 2330
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Khảo cổ học Việt Nam (Phần 2) - Trần Văn Bảo", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_khao_co_hoc_viet_nam_phan_2_tran_van_bao.pdf

Nội dung text: Giáo trình Khảo cổ học Việt Nam (Phần 2) - Trần Văn Bảo

  1. Khảo cổ học Việt Nam - 37 - CHÖÔNG BA VAØI NEÙT ÑAËC TRÖNG HAÄU KYØ ÑAÙ MÔÙI – SÔ KYØ KIM KHÍ NAM TAÂY NGUYEÂN Nam Taây Nguyeân goàm hai tænh Ñaéc Laéc vaø Laâm Ñoàng. Veà cô baûn töông öùng vôùi caùc vuøng ñòa lyù: Nuùi thaáp Chö Ñjiu, Cao nguyeân Buoân Meâ Thuoät, Cao nguyeân M’Ñraéc, Baùn hình nguyeân La Suùp, Truõng Kroâng Paùch- Laéc( Thuoäc phaàn nam khu ñòa lyù Ñaéc Laéc – Bình Phuù); caùc vuøng: Nuùi trung bình Chö Yang Sin, Cao nguyeân Ñaéc Noâng, Cao nguyeân Di Linh, Nuùi thaáp Di Linh, Ñoài Caùt Tieân (thuoäc khu cöïc Nam Trung Boä) 1. ÑAËC TRÖNG DI TÍCH 1.1. Ñaëc tröng phaân boá di tích Trong soá caùc vuøng ñòa lyù ñoù, khaûo coå hoïc tìm thaáy daáu veát haäu kyø ñaù môùi – sô kyø kim khí tìm thaáy 19 ñòa ñieåm ôû 5 vuøng ñòa lyù sau: Vuøng cao nguyeân Buoân Meâ Thuaät (coøn goïi laø cao nguyeân Ñaéc Laéc), baùn bình nguyeân Ia Suùp, truõng Kroâng Paùch – Laéc. Cao nguyeân Ñaéc Noâng vaø vuøng ñoài Caùt Tieân. + Taïi vuøng cao nguyeân Buoân Meâ Thuaät ñaõ phaùt hieän 2 ñòa ñieåm: Ea H’Leo vaø Ea Kao. Dieän tích cuûa vuøng naøy roäng khoaûng 3667 km2, giaùp vôùi cao nguyeân Ñaéc Noâng vaø baùn bình nguyeân Ia Suùp ôû phía taây. Ñaây laø vuøng cao nguyeân basalte treû, ít bò chia caét, gôïn soùng. Ñoä cao trung bình 500 – 600m, hôi thoaûi daàn töø baéc xuoáng nam vaø töø taây sang ñoâng. - Ñòa ñieåm EaH’Leo, naèm gaàn quoác loä 14, xaõ EaH’Leo, huyeän EaH’Leo, giaùp vôùi huyeän Ayunpa cuûa tænh Gia Lai, nôi ñaàu cuûa caùc nhaùnh suoái ñoå vaøo soâng Ba. Di chæ do Nguyeãn Khaéc Söû vaø Voõ quùy xaùc minh ñaàu naêm 2000. Taàng vaên hoùa moûng, bò xaùo troän nghieâm troïng. Taïi ñaây ñaõ tìm thaáy 1 maûnh töôùc vaø 7 rìu boân ñaù maøi toaøn thaân (2 rìu vai xuoâi, 3 rìu vai ngang, 1rìu töù giaùc vaø 1 boân hình raêng traâu) - Ñòa ñieåm Ea Kao, thò xaõ Buoân Ma Thuaät do caùn boä Baûo taøng thu löôïm ñöôïc treân maët goàm 13 hieän vaät ñaù vaø 3 ñeá ñoà goám. Tröôùc ñoù, caùn boä Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ tieáp caän di tích naøy vaø thu löôïm ñöôïc khaù nhieàu ñoà goám, song chöa coù thoâng baùo chi tieát. Taïi ñaây ñaõ thu thaäp ñöôïc 13 hòeân vaät ñaù, chuû yeáu laø rìu khoâng coù vai cuøng vôùi moät soá ñoà goám. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  2. Khảo cổ học Việt Nam - 38 - - Taïi vuøng baùn bình nguyeân Ia Suùp ñaõ phaùt hieän 1 ñòa ñieåm Ia Roáp, huyeän Ia Suùp. Ñaây laø vuøng ñòa hình thuoäc daïng ñoàng baèng boùc moøn vôùi ñoài nuùi soùt löôïn soùng, ñoä cao tuyeät ñoái chæ ñaït 300 – 200m, coù leõ laø moät trong nhöõng vuøng thaáp nhaát cuûa Nam Taây Nguyeân. Ñòa ñieåm Ia Roáp, huyeän Ia Suùp ñöôïc phaùt hieän ñaàu naêm 2000, trong khi ñaøo ñaát laøm vöôøn, daân ñòa phöông ñaõ thu ñöôïc 2 cuoác coù vai, cuoác ñaù daïng phaùc vaät, chöa maøi. Cuoác laøm töø ñaù phtanite, maøu traéng ñuïc; coù vai xuoâi, thaân hình chöõ nhaät, moûng, maët buïng gaàn phaúng, maët löng hôi cong khum, toaøn thaân coù veát gheø nhoû, chöa ñöôïc maøi. Maët boå doïc hình chöõ “V” hôi vaùt veà maët trong, maët caét ngang gaàn hình thang ñaùy cong loài. Nhìn chung, cuoác ñöôïc cheá taùc vôùi kyõ thuaät gheø khaù hoaøn thieän. Treân rìa löôõi coù nhieàu veát gheø nhoû tu chænh taïo rìa löôõi moûng vaø saéc. Kích thöôùc 1 chieác thaân daøi 12,6 cm, löôõi daøi 9 cm, löôõi roäng 6,8 cm, vai roäng 6 cm, thaân daøi 1,7 cm, chuoâi daøi 3,6 cm, roäng 2,2 cm, daøy 1,6 cm; chieác coøn laïi thaân daøi 12,5 cm, löôõi daøi 9,5 cm, löôõi roäng 6,8 cm, vai roäng 6 cm, thaân daøi 1,8 cm, chuoâi daøi 3,8 cm, roäng 2,5 cm, daøy 1,7 cm. + Taïi vuøng cao nguyeân Ñaéc Noâng ñaõ phaùt hieän 10 ñòa ñieåm khaûo coå. Vuøng cao nguyeân Ñaéc Noâng naèm ôû söôøn taây cuûa daãy Tröôøng Sôn Nam, phía baéc giaùp vôùi vuøng Ia Suùp, phía ñoâng vaø ñoâng nam giaùp vuøng nuùi thaáp Chö Yang Sôn, coù dieän tích 3820m2. Ñòa hình vuøng naøy laø cao nguyeân basalte bò xaâm thöïc chia caét maïnh, phaàn lôùn dieän tích cuûa vuøng coù ñoä cao tuyeät ñoái trung bình töø 700 – 800 m. Ñaây laø moät trong nhöõng vuøng coù ñòa hình cao nhaát Nam Taây Nguyeân . 1. Ñòa ñieåm Ñoài chôï (Goø Chôï), naèm ôû thò traán Kieán Ñöùc, huyeän Ñaéc R’laáp, caùch thaønh phoá Ban Meâ Thuaät 180 km neà phía tay nam, caùch quoác loä soá 14 töø Saøi Goøn ñi Ban Ma Thuaät 1 km veà phía baéc. Di chæ ñöôïc phaùt hieän 1987, daân ñòa phöông ñaõ söu taàm ñöôïc 32 hieän vaät ñaù, 1 hieän vaät goám. 2. Ñòa ñieåm Ñoài Nghóa trang, caùch di tích Goø Chôï khoaûng 1 km theo ñöôøng chim bay veà phía baéc. Di tích phaân boá treân phaàn gaàn ñænh quaû ñoài, nôi quy hoaïch xaây döïng Nghóa Trang lieät syõ cuûa huyeän Ñaéc R’laáp (môùi taùch ra töø huyeän Ñaéc Noâng naêm 1985). Do vaäy haàu nhö toaøn boä di tích ñaõ bò san uûi ñeå laøm Nghóa Trang lieät syõ. Taïi ñaây thaùm saùt 4m2 vaø khai quaät 30 m2, coù taàng vaên hoùa moûng, thu ñöôïc ñoà ñaù vaø ñoà goám. 3. Vöôøn caø pheâ nhaø oâng Phaïm Kieân, caùch Ñoài Nghóa Trang khoaûng 900 m veà phía baéc. Taïi ñaây ñaõ ñaøo moät hoá thaùm saùt vôùi dieän tích thu ñöôïc 2 baøn maøi vaø moät soá maûnh goám veà chaát lieäu, maøu saéc vaø hoa vaên gioáng goám ôû Ñoài Nghóa Trang. 4. Vöôøn nhaø oâng Hoaøng Vaên Ñaêng ôû beân traùi con ñöôøng töø thò traán xuoáng xaõ Chaâu Giang, caùch di chæ Ñoài Nghóa Trang hôn 1km veà phía ñoâng baéc. Di tích naèm ôû Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  3. Khảo cổ học Việt Nam - 39 - ñoä cao khoaûng 20m so vôùi möïc nöôùc suoái veà muøa khoâ, taàng vaên hoùa gaàn nhö ñaõ bò phaù huûy, chæ coøn nhaët ñöôïc moät soá maûnh goám. 5. Vöôøn nhaø oâng Hoan, caùch vöôøn nhaø anh Ñaêng khoaûng 200m. Taàng vaên hoùa ôû ñaây cuõng bò phaù huûy, chæ nhaët ñöôïc moät soá maûnh goám. 6. Vöôøn nhaø anh Nguyeãn Vaên Hoøa, caùch vöôøn nhaø anh Hoan 450 m, hoá thaùm saùt cho thaáy taàng vaên hoùa ñaõ bò phaù hoaïi gaàn heát, thu ñöôïc 3 baøn maøi vaø moät soá maûnh goám. 7. Vöôøn nhaø anh Quyeát, caùch vöôøn nhaø anh Hoan hôn 200m. Taïi ñaây chæ thu ñöôïc moät soá maûnh goám, taàng vaên hoùa ñaõ bò phaù hoaïi heát. 8. Vöôøn nhaø oâng Phuù, caùch vöôøn nhaø anh Hoaø gaàn 200m, di tích cuõng ñaõ bò phaù huûy heát bôûi maùy uûi san ñoài laøm vöôøn, chæ coøn nhaët ñöôïc moät soá maûnh goám. 9. Vöôøn nhaø oâng Khoan, caùch truï sôû UÛy ban Nhaân daân huyeän Ñaéc R’laáp caùch di chæ Ñoài Nghóa Trang khoaûng 1,2 km veà phía ñoâng. Naêm 1994 , khi ñaøo hoá laøm vöôøn oâng Khoan ñaõ phaùt hieän ñöôïc 3 rìu töù giaùc baèng ñaù phtanit , 5 phaùc vaät rìu töù giaùc. Moät hoá thaùm saùt môû caùch hoá ñaøo cuûa oâng Khoan 50 m cuõng chæ thu ñöôïc moät vaøi maûnh goám, taàng vaên hoùa ñaõ bò phaù huûy heát. 10. Ñòa ñieåm Ñraisi ôû bôø soâng Mado, gaàn buoân Ñraisi, treân ñieåm cao 510 – 520m.Buoân Ñraisi thuoäc xaõ 10, hueän 5 (tröôùc 1975), nay thuoäc huyeän Ñaéc R’laáp. Naêm 1974, caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc ñaøo thaùm saùt. Taàng vaên hoùa naèm ôû ñoä saâu 0,8 – 1,3m, ñaõ thu ñöôïc 1 cuoác ñaù , 2 daàm ñaù, 1 rìu vai xuoâi, 1 baøn maøi, 45 maûnh goám vaø moät soá maûnh ñaù nguyeân lieäu. Di vaät ñaùng chuù yù nhaát laø 1 chieác cuoác chim vaø 2 daàm ñaù. Ngoaøi 10 ñòa ñieåm noùi treân, trong vuøng ñòa lyù naøy coøn phaùt hieän leû teû nhieàu ñoà ñaù, ñaùng chuù yù laø caùc söu taäp sau: - Söu taäp Quaûng Tröïc – Quaûng Taân goàm 15 hieän vaät ñaù ; - Söu taäp Ñaéc Nang, huyeän Kroâng Noâ goàm 18 cuoác hình thang. - Söu taäp Ñaék Toân, xaõ Thöôøng Xuaân, huyeän Ñaéc Noâng goàm 4 hieän vaät ñaù (1 vieân ñaù gheø troøn coù loã thuûng ôû giöõa, 2 boân töù giaùc vaø 1 boân coù vai). Vôùi 10 ñòa ñieåm vaø moät soá söu taäp noùi treân cho thaáy, vuøng ñòa lyù cao nguyeân Ñaéc Noâng laø nôi taäp trung cao nhaát caùc di tích haäu kyø ñaù môùi – sô kyø kim khí ôû Nam Taây Nguyeân. Trong ñoù xung quanh thò traán Ñaéc R’Laáp, trong dieän tích khoaûng 4 km2 (moãi chieàu 2 km) laø nôi taäp trung nhaát. + Taïi vuøng truõng Kroâng Pak – Laùc ñaõ phaùt hieän 5 ñòa ñieåm. Vuøng truõng Kroâng Paék – Laùc, naèm keïp giöõa cao nguyeân Buoân Ma Thuaät vaø daõy nuùi Chö Yang Sin; coù Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  4. Khảo cổ học Việt Nam - 40 - beà maët san baèng coå, kieåu ñòa hình ñoàng baèng tích tuï boùc moøn vôùi ñaàm hoà vaø ñoài soùt. Do hoaït ñoäng cuûa soâng Kroâng Ana vaø soâng Kroâng Knoâ neân beà maët ñòa hình vuøng naøy töông ñoái baèng phaúng, ñoä cao trung bình 400 – 500m. Khí haäu hôi khoâ hôn caùc vuøng khaùc. Heä thoáng soâng suoái thöa, coù hoà nöôùc lôùn (hoà Laêk roäng 876 km2). Caùc phaùt hieän di tích vaø di vaät aäu kyø ñaù môùi ôû huyeän Kroâng Ana, huyeän Laêc goàm : 1. Ñòa ñieåm Quaûng Ñieàn, ôû huyeän Kroâng Ana, ngöôøi daân laøm vöôøn phaùt hieän moät soá rìu ñaù. Thaùng 4 – 1991, Nguyeãn Thò Mai söu taäp theâm ôû ñaây moät soá rìu boân ñaù. Naêm 1993, caùn boä Vieän Khaûo coå ñaõ ñaøo thaùm saùt ñòa ñieåm naøy vaø thu thaäp treân maët ñöôïc moät soá di vaät ñaëc tröng cho haäu kyø ñaù môùi. Di tích haàu nhö ñaõ bò phaù huûy hoaøn toaøn do quaù trình caùnh taùc, sau uûi vöôøn ñeå troàng caây. Trong caùc hoá thaùm saùt, taàng vaên hoùa daøy khoaûng 5 cm – 10cm, ñaõ bò xaùo troän. 2. Ñòa ñieåm Buoân Trieát, caïnh Hoà Laéc, thuoäc huyeän laéc, caùch thò xaõ Buoân Meâ Thuaät 50 km veà phía ñoâng nam, giaùp vôùi tænh Laâm Ñoàng laø moät di chæ khaûo coå hoïc quan troïng. Cuoán naêm 1978, trong luùc canh taùc, daân ñòa phöông ñaõ thu nhaët ñöôïc nhieàu rìu boân ñaù vaø thoâng baùo cho Baûo taøng Ñaéc Laéc. Naêm 1991, caùn boä Baûo taøng Ñaéc Laéc ñaõ tôùi ñieàu tra vuøng naøy, môû moät hoá thaùm saùt vaø ñaõ thu thaäp ñöôïc moät soá hieän vaät ñaù cuøng ñoà goám. 3. Cuoái naêm 1993, caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc vaø Baûo taøng Ñaéc Laéc ñaõ ñaøo moät hoá thaùm saùt coù dieän tích 2m2 taïi vöôøn nhaø oâng Trí, xaõ Buoân Trieát. Trong hoá ñaøo ñaõ tìm thaáy moät chieác cuoäc ñaù, 2 rìu boân coù vai, 2 moä voø goám ñöôïc choân uùp mieäng vaøo nhau, 2 hieän vaät goám chaân cao ñaõ bò vôõ vaø nhieàu maûnh goám. Ngoaøi ra coøn thu thaäp ñöôïc trong nhaân daân cö truù trong khu di tích ñöôïc 7 rìu boân maøi toaøn thaân (1 boân coù vai, 1 boân hình raêng traâu vaø 5 rìu boân töù giaùc. Thaùng 12 – 1994, Vieän Khaûo coå hoïc vaø baûo taøng Ñaéc Laéc ñaõ khai quaät di chæ Buoân Trieát. Hoá khai quaät caïnh hoá thaùm saùt, thu ñöôïc 2 rìu coù vai, 2 phaùc vaät rìu, 3 doïi xe chæ vaø 1187 maûnh goám. Ñòa ñieåm Buoân Duc Ñoân, xaõ Ngang Tao, caùch ñòa ñieåm Buoân Trieát khoaûng 17 km veà phía ñoâng nam, vaøo cuoán naêm 1997, anh Ma Din töùc Y Noâ Löùc ñaõ phaùt hieän 2 cuoác ñaù, 3 rìu töù giaùc vaø moät baøn maøi trong moät hoá ñaøo laáy nöôùc, ôû ñoä saâu 1,3 m so vôùi maët vöôøn hieän nay. Chuùng toâi ñaõ tôùi kieåm tra , nhöng khoâng tìm thaáy daáu veát taàng vaên hoùa trong hoá ñaøi naøy. Môû roäng khu vöïc tìm kieám, chuùng toâi phaùt hieän moät soá maûnh goám vaên thöøng vaø vaên chaûi treân maât vöôøn. Moät hoá thaùm saùt 2m2 ñöôïc môû cho thaáy, taàng vaên hoùa ñaõ bò xaùo troän vaø bò phaù huûy haàu heát. 4. Ñòa ñieåm Ea Ga, xaõ Cö Ni, Huyeän Ea Ka. Thaùng 4 - 2000, khi ñaøo ñaát trong vöôøn caø pheâ, tôùi ñoä saâu 1m, oâng Ama Thi ñaõ tìm thaáy moät soá cuoác ñaù trong vuøng ñaát ñen. Tin naøy ñöôïc baùo veà Phoøng Vaên hoùa huyeän, roài veà Baûo taøng tænh. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  5. Khảo cổ học Việt Nam - 41 - Thaùng 5 – 2000, caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc trôû laïi di tích naøy, nhöng daân ñaõ ñaøo phaù di tích ñeå tìm hieän vaät. Taïi ñaây hieän coøn 7 cuoác vaø 1 baøn maøi naèm saâu döôùi 1m, taäp trung vaøo goùc ñoâng nam cuûa hoá ñaát ñen. Dieän tích vuøng ñaát maøu ñen khaù roäng, coù hình gaàn baàu duïc, chieàu daøi tôùi 4m, chieàu roäng 3,5 m. Nhöõng ngöôøi khaûo saùt cho raèng, ñaây khoâng phaûi laø di tích moä hoaëc cö truù. Hoá ñaát ñen naøy coù theå lieân quan ñeán vieäc caát tröõ daïng nhaø kho, khoâng loaïi tröø khaû naêng laø veát tích nhaø phoøng hoä cuûa caùc boä laïc coå. Caàn tieáp tuïc ñaøo roäng trong khu vöïc naøy. 5. Ñòa ñieåm Xuaân Phuù, huyeän Ea Kar do caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc vaø Baûo taøng Ñaéc Laéc döôùi söï chuû trì cuûa TS Vuõ Theá Long xaùc minh thaùng 8 – 2000. Di chæ roäng gaàn 10.000m2, chöa tìm thaáy taàng vaên hoùa vaø ñoà goám. Chæ trong thôøi gian raát ngaén, ñoaøn ñaõ thu ñöôïc 8 phaùc vaät rìu coù vai, 140 maûnh töôùc, 11 haïch ñaù , 5 baøn maøi. Tröø 5 baøn maøi baèng sa thaïch, soá coøn laïi ñeàu laø ñaù löûa. Nhöõng hieän vaät naøy nhaët ñöôïc treân maët ñaát do daân ñaøo xôùi laøm vöôøn. Ñaây laø moät di chæ xöôûng cheá taùc rìu ñaù vôùi quy moâ lôùn ôû Ñaéc Laéc. + Taïi vuøng ñoài Caùt Tieân ñaõ phaùt hieän ñöôïc 1 ñòa ñieåm Phuø Myõ, ôû ven bôø taû ngaïn thöôïng löu soâng Ñoàng Nai thuoäc huyeän caùt Tieân, caùch trung taâm huyeän lî Caùt Tieân hôn 1km. Di chæ ñöôïc caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc vaø Baûo taøng Laâm Ñoàng ñaøo thaùm saùt naêm 1996 vaø khai quaät vaøo naêm 1998. Hai hoá khai quaät ñeàu ôû trong vöôøn nhaø oâng Traàn Ñình Kha vôùi toång dieän tích 97m2 (hoá I roäng 63m2, hoá II roäng 35 m2). Hai hoá caùch nhau 4.4 m. Trong quaù trình khai quaät do bò reã caây döøa aên ra quaù nhieàu khoâng theå khai quaät saâu ñöôïc neân dieän tích khai quaät hoá II chæ coøn 28m2. Taàng vaên hoùa daøy trung bình 20 – 25 cm, trong ñoù tìm thaáy 16 hieän vaät ñaù vaø 116 hieän vaät ñaát nung. Töø nhöõng ñieåm trình baøy ôû treân coù theå chæ ra moät soá ñaëc tröng chính veà dieän phaân boá caùc di tích haäu kyø ñaù môùi – sô kyø kim khí Nam Taây Nguyeân nhö sau: - Caùc ñòa ñieåm khaûo coå haäu kyø ñaù môùi – sô kyø kim khí Nam Taây Nguyeân phaân boá raûi raùc ôû moät soá vuøng ñòa lyù vôùi maät ñoä khoâng ñeàu: Cao nguyeân Buoân Meâ Thuaät (2 ñòa ñieåm), Baùn bình nguyeân Ia Suùp (1 ñòa ñieåm), Truõng Kroâng Pak – Laéc (5 ñòa ñieåm), cao nguyeân Ñaék Noâng (10 ñòa ñieåm) vaø ñoài Caùt Tieân (1 ñòa ñieåm). Trong ñoù, Cao nguyeân Ñaêk Noâng vaø Truõng Kroâng Pak – Laéc laø nôi taäp trung cao nhaát. - Caùc di tích haäu kyø ñaù môùi – sô kyø kim khí Nam Taây Nguyeân phaân boá caïch caùc soâng suoái, chuû yeáu thuoäc heä thoáng caùc soâng ñoå nöôùc veà phía taây hoaëc caïnh hoà lôùn - Hoà Laéc. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  6. Khảo cổ học Việt Nam - 42 - Ngoaøi di chæ Phuø Myõ (Laâm Ñoàng) thuoäc heä thoáng soâng Ñoàng Nai ra soá coøn laïi ñeàu thuoäc heä thoáng caùc soâng ñoå nöôùc sang Campuchia. 1.2. Ñaëc tröng moä taùng. Cho ñeán nay trong caùc ñòa ñieåm haäu kyø ñaù môùi - sô kyø kim khí ôû Nam Taây Nguyeân duy nhaát tìm thaáy moä noài voø uùp nhau trong hoá thaùm saùt buoân Trieát vaøo naêm 1993. Taïi ñaây trong vöôøn nhaø oâng Taân, moät doi ñaát naèm lieàn keà beân hoà Laéc trong hoá thaùm saùt vôùi dieän tích 2m x 2m ñöôïc môû theo höôùng Baéc – Nam, sau khi ñaøo qua taàng vaên hoaù vôùi ñoä daøy trung bình 0,3m -0,4m chuùng toâi thaáy xuaát hieän ôû moät phaàn phía Baéc cuûa hoá thaùm saùt coù moät veät ñaát maøu xaùm hôi ñen. Tieáp tuïc ñaøo hoá ñaát maøu xaùm ñen naøy chuùng toâi ñaõ tìm thaáy hai moä noài voø uùp nhau cuøng moät soá hieän vaät choân theo ôû ngoaøi hai chieác voø. Caû 2 chieác voø ñeàu ñaõ bò vôõ, chuùng chæ giöõ nguyeân ñöôïc hình daïng khi coøn ñang naèm trong ñaát vaø ñöôïc choân nghieâng khoaûng 15o so vôùi maët baèng. Hai chieác voø ñeàu coù maàu xaùm hoàng, goám moûng. Moät chieác coù ñöôøng kính mieäng 30cm, chieác coøn laïi ñöôøng kính mieäng laø 32cm. Trong caû hai chieác voø khoâng coù xöông, raêng, daáu veát than tro cuøng hieän vaät choân theo. Trong hoá ñaát maøu xaùm ñen beân caïnh 2 chieác voø chuùng toâi coøn tìm ñöôïc 1 chieác rìu coù vai vaø 2 hai chieác cuoác coù vai. Caû 2 chieác cuoác coù vai ñeàu laø loaïi vai vuoâng, ñöôïc cheá taùc töø ñaù badan. Chieác cuoác mang kyù hieäu 93BTTS1 coù chieác daøi ño ñöôïc 20,5cm; roäng löôõi 6,0cm; roäng vai 5,2cm; roäng chu 2,3cm; daày 2,2cm, maët caét ngang hình gaàn chöõ nhaät, laø moät chieác cuoác khaù ñeïp. Hoá ñaát tìm thaáy moä noài voø naèm ôû ñoä saâu 0,6m vaø aên saâu vaøo sinh thoå ôû ñoä saâu 1,05m. Nhö treân ñaõ bieát cho ñeán nay ôû caû khu vöïc nam Taây nguyeân chæ môùi tìm thaáy 2 moä noài voø uùp nhau ôû di chæ buoân Trieát, bôûi vaäy vieäc khaùi quaùt moät ñaëc tröng veà moä taùng ôû khu vöïc nam Taây Nguyeân laø ñieàu raát khoù khaên. Qua so saùnh, ñoái chieáu moä noài voø ôû di chæ buoân Trieát vôùi moä noài voø ôû caùc di chæ Lung Leng, Traø Doâm ôû khu vöïc Baéc Taây Nguyeân chuùng toâi thaáy raèng chuùng coù nhöõng maët töông ñoái gioáng nhau: Caùc moä voø uùp nhau ñeàu naèm trong caùc hoá ñaát xaùm ñen ôû lôùp sôùm cuûa taàng vaên hoaù vaø ñeàu aên saâu vaøo sinh thoå. Ñaây laø lôùp tìm thaáy rìu, cuoác coù vai thuoäc giai ñoaïn sôùm. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  7. Khảo cổ học Việt Nam - 43 - 2. ÑAËC TRÖNG DI VAÄT. 2.1. Giôùi thieäu khaùi quaùt caùc söu taäp hieän vaät Ñeå tìm hieåu ñaëc tröng di vaät ñaù vaø goám cuûa caùc di chæ haäu kyø ñaù môùi - sô kyø kim khí ôû nam Taây Nguyeân, chuùng toâi xin giôùi thieäu khaùi quaùt caùc söu taäp ôû khu vöïc naøy. Chuùng toâi chuû yeáu döïa vaøo toå hôïp hieän vaät ñoà ñaù vaø ñoà goám trong 3 di chæ ñaõ khai quaät laø Nghóa Trang, Buoân Trieát vaø Phuø Myõ; ñoàng thôøi giôùi thieäu theâm moät soá söu taäp hieän vaät tieâu bieåu töø caùc ñòa ñieåm khaùc do thaùm saùt hoaëc söu taäp nhaët coù ñòa chæ roõ raøng. Tröôùc heát xin giôùi thieäu sô boä 3 söu taäp hieän vaät do khai quaät: - Söu taäp hieän vaät Ñoài Nghóa Trang Trong hoá thaùm saùt 4m2 ñaõ thu ñöôïc 28 maûnh goám, 15 maûnh töôùc, 1 baøn maøi. Trong ñôït naøy coøn thu löôïm ñöôïc: 5 rìu töù giaùc, 4 maûnh baøn maøi ñaõ bò loä ra trong quaù trình san uûi. Trong hoá khai quaät thu ñöôïc: 2 rìu töù giaùc, 1 phaùc vaät rìu töù giaùc, 3 maûnh voøng, 25 baøn maøi vaø 3.241 maûnh goám. Caû 2 chieác rìu töù giaùc ñeàu ñöôïc laøm töø ñaù badan, chieác kyù hieäu 95 ÑrL H1- 01, treân moät maët vaãn coøn nhöõng veát gheà ñeõo chöa ñöôïc maøi heát: thaân daøi 5,7cm, roäng löôõi 2,9cm, roäng ñoác 1,4cm, daøy 2cm. Trong soá 25 baøn maøi coù 1 chieác baøn maøi raõnh, mang kyù hieäu 95ÑrL H1 - 09; soá coøn laïi ñeàu laø loaïi baøn maøi coù veát maøi phaúng hoaëc hôi loõm. Taát caû baøn maøi ñeàu ñöôïc laøm töø ñaù caùt coù haït töông ñoái mòn. Phaàn lôùn coù kích thöôùc nhoû vaø moûng. Nhöõng chieác baøn maøi thu ñöôïc ôû Ñoài Nghóa Trang khaùc vôùi nhöõng chieác baøn maøi ôû khu vöïc Gia Lai - Kon Tum. Taïi caùc ñòa ñieåm Bieån Hoà, Lung Leng soá löôïng baøn maøi thu ñöôïc ít hôn, kích thöôùc nhoû hôn. Baøn maøi ôû ñaây ñeàu coù kích thöôùc lôùn hôn, chuùng ñöôïc cheá taùc töø loaïi ñaù coù ñoä cöùng vaø haït mòn hôn nhieàu vaø ñeàu laø loaïi baøn maøi loõm. Caû ba maûnh voøng thu ñöôïc ôû Ñoài Nghóa Trang ñeàu coù thieát dieän caét ngang hình tam giaùc nhö nhöõng maûnh voøng ôû Goø Choã. Goám ôû ñòa ñieåm ñoài Nghóa Trang chuû yeáu laø loaïi goám moûng: 2.760 maûnh treân toång soá 3.241 maûnh goám caû hoá khai quaät, chieåm 85,15%. Caên cöù vaøo maøu saéc cuûa goám chuùng ñöôïc chia thaønh maáy loaïi sau: Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  8. Khảo cổ học Việt Nam - 44 - Goám naâu hoàng: 1.872 maûnh, chieám 57,75%. Goám naâu xaùm: 834 maûnh, chieám 25,73%. Goám xaùm hoàng: 715 maûnh, chieám 16,50%. Goám ñöôïc laøm töø ñaát seùt pha caùt vaø moät ít baõ thöïc vaät. Xöông goám coù maøu naâu ñen laãn nhöõng haït naâu xaùm traéng, goám töông ñoái mòn vaø cöùng. Trong toång soá 3.241 maûnh goàm coù: 430 maûnh goám vaên thöøng thoâ, chieám 13,26% 202 maûnh goám vaên thöøng mòn, chieám 6,23% 90 maûnh goám vaên chaûi, chieám 2,77% 14 maûnh goám vaên chaám giaûi, chieám 0,43% 28 maûnh goám vaên in voû soø, chieám 0,86% 12 maûnh goám vaên khaéc vaïch, chieám 0,37% Soá löôïng maûnh goám trang trí vaên chaám giaûi, khaéc vaïch, in voû soø chieám tyû leä raát nhoû. Chuùng ñöôïc trang trí thaønh haøng thaúng treân coå cuûa ñoà goám, hoaëc ñöôïc chaám trong khuoâng cuûa nhöõng ñöôøng khaéc vaïch gioáng nhö goám Phuøng Nguyeân. Vaên khaéc vaïch ñöôïc trang trí keát hôïp vôùi vaên chaám giaûi taïo thaønh nhöõng ñoà aùn ñeïp. Soá löôïng maûnh mieäng thu ñöôïc 324 maûnh, trong ñoù: Mieäng loe laø 213 maûnh, chieám 65,74% toång soá maûnh mieäng; mieäng khum 91 maûnh, chieám 28,08% vaø loaïi mieäng gaàn ñöùng 20 maûnh, chieám 6,17%. Toång soá coù 82 maûnh ñeá, goàm loaïi ñeá choaõi chaân cao vaø ñeá thaáp. Töø keát quaû thaùm saùt naêm 1993 vaø khai quaät naêm 1995 cho thaáy di tích Ñoài Nghóa Trang vöøa laø nôi cö truù, vöøa laø nôi cheá taùc coâng cuï, moät di chæ – xöôûng. - Söu taâp hieän vaät Buoân Trieát Di chæ Buoân Trieát ñöôïc ñaøo moät hoá thaùm saùt coù dieän tích 2m2 vaøo naêm 1993. Trong hoá ñaøo tìm thaáy 1cuoác ñaù, 2 rìu boân coù vai, 2 moä voø goám ñöôïc choân uùp mieäng vaøo nhau, 2 hieän vaät goám chaân cao ñaõ bò vôõ vaø nhieàu maûnh goám. Ngoaøi ra coøn thu thaäp trong khu di tích ñöôïc 7 rìu boân maøi toaøn thaân (1 boân coù vai, 1 boân hình raêng traâu vaø 5 rìu boân töù giaùc). Hoá khai quaät moä truøm leân hoá thaùm saùt cuûa naêm 1993 vôùi dieän tích 80m2. Trong hoá khai quaät chæ thu ñöôïc: 1 rìu coù vai; 1 rìu coù vai löôõi nhon; 1 cuoác töù giaùc (ñaõ bò gaãy phaàn chuoâi); 3 doïi xe chæ vaø 1184 maûnh goám. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  9. Khảo cổ học Việt Nam - 45 - Chieác rìu coù vai löôõi nhoïn mang kyù hieäu 94BT.4 coù theå ñöôïc cheá taùc töø moät chieác cuoác coù vai kích thöôùc lôùn ñaõ bò gaãy phaàn löôõi. Kích thöôùc cuûa hieän vaät ño ñöôïc laø: daøi 10,1cm; roäng chuoâi 3,2cm; daøi chuoâi 3,7cm; daøy 2,0cm. Trong 3 chieác doïi xe chiû, hai chieác coù tieát dieän nöûa hình caàu keáp hôïp vôùi noùn cuït. Goám Buoân Trieát coù maàu naâu hoàng, xöông goám maøu xaùm ñen, ñoä nung töông ñoái cao. Trong toång soá 1184 maûnh goám thu ñöôïc trong hoá khai quaât coù 87 maûnh ñöôïc trang trí vaên chaûi, chieám tyû leä 7,34%; 52 maûnh vaên thöøng chieám tæ leä 4,38%; 22 maûnh vaên soùng chieám tæ leä 1,85%; 11 maûnh vaên khaéc vaïch chieám tæ leä 0,92%; 7 maûnh vaên chaám raõi chieám tæ leä 0,59%. Caùc loaïi vaên naøy thöôøng keát hôïp vôùi nhau thaønh ñoà aùn töông ñoái ñeïp. Soá maûnh mieäng thu ñöôïc laø 25 maûnh vaø 8 maûnh ñeá Loaïi hình mieäng vôùi 2 loaïi: mieäng loe vaø mieäng khum. - Söu taäp hieän vaät Phuø Myõ. Moät phaùt hieän khaûo coå hoïc ñaùng chuù yù ôû Laâm Ñoàng laø di tích Phuø Myõ huyeän Caùt Tieân vaøo naêm 1996. Taïi ñaây, caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc vaø Baûo taøng Laâm Ñoàng ñaõ ñaøo thaùm saùt, xaùc nhaän di chæ coù taàng vaên hoaù chöùa hieän vaät ñaù vaø goám thuoäc thôøi ñaïi kim khí. Cuoái naêm 1998, Vieän Khaûo coå hoïc vaø Baûo taøng Laâm Ñoàng ñaõ tieán haønh khai quaät ñòa ñieåm Phuø Myõ. Di tích Phuø Myõ naèm ôû ven bôø taû ngan thöôïng löu soâng Ñoàng Nai thuoäc huyeän Caùt Tieân, caùch trung taâm huyeän lî Caùt Tieân hôn 1km. - Ñoà ñaù: 16 tieâu baûn goàm: Khuoân ñuùc ñoàng: 9 chieác (1 chieác loaïi nhieàu mang vaø 8 chieác 2 mang). Khuoân nhieàu mang kyù hieäu 98 PM H2 L1- 4(HV3), laøm baèng ñaù sa thaïch hai beân khuoân coù hình maãu vaät loõm vaøo, ñoù laø vaät coù muõi (hay goùc) nhoïn. Khuoân coù hình gaàn chöõ nhaät, chieàu daøi coøn laïi 5,5cm, chieàu roäng 6,5cm, daøy 2,4cm. Khuoân hai mang tìm ñöôïc 8 chieác. Chieác kyù hieäu 98 PM H2 L16 laøm töø ñaù caùt, coù daïng moät nöûa hình truï boå doïc, chieàu daøi 13,3cm, roäng 6,5cm, daøy 2,3cm, vaät ñuùc laø 1 chieác rìu coù 2 caïnh ñeàu cong loõm, ñoác töông ñoái phaúng. Phaàn ñoác rìu coù trang trí moät con choàn, hai beân goùc coù hoa vaên gaàn voøng troøn, coù ñöôøng xuyeân giöõa laø Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  10. Khảo cổ học Việt Nam - 46 - muõi nhoïn laø goùc rìu. Ñaëc bieät ngöôøi xöa taïo ra ñaäu roùt cuõng laø ñaäu ngoùt ôû phaàn rìa cuûa löôõi rìu. Baøn maøi: 4 chieác, ñieån hình laø chieác kyù hieäu 18 PM H1L1 - 30, baèng ñaù caùt, nhieàu veát söû duïng, veát maøi hôi loõm, kích thöôùc daøi 10,4cm, roäng 8,2cm, daøy 2,2cm. Rìu ñaù: 2 chieác ñeàu ôû trong hoá I. Chieác thöù nhaát, rìu töù giaùc, kyù hieäu 48 PM H1L121 coù maøu xaùm xanh, ñöôïc cheá taùc töø ñaù badan, ôû moät maët ñöôïc maøi nhaün, maët kia ôû moät rìa caïnh bò vôõ, phaàn ñoác vaø rìa caïnh kia bò vôõ moät mieáng lôùn. Rìu daøi 8,0cm, roäng 3,9cm, daøy 2,6cm. Chaøy: 1 chieác, kyù hieäu 98 PM H1L2 - 46, laøm töø ñaù cuoäi, moät ñaàu ñaõ bò vôõ, chaøy coù hình truï, thuoân daàn veà moät phía, chaøy daøi 7,5cm, daøy 3,7cm. Ñoà goám: 116 hieän vaät vôùi caùc loaïi: Baøn ñaäp: 95 chieác, chieám 81,7% toång soá hieän vaät goám. Baøn ñaäp goám coù chung moät daùng hình, ñoù laø hình choùp cuït daøi ôû phaàn tay caàm, phía döôùi beø ra nhö chieác baùnh daøy, ôû ñaàu phaàn phía tay caàm thöôøng coù loã. Toaøn boä caùc hieän vaät ñeàu khoâng ñöôïc trang trí hoa vaên. Chieác baøn ñaäp mang kyù hieäu 98 PM L1 - 32 coøn nguyeân veïn, tay caàm hình choùp cuït daøi, phía döôùi loe ra nhö hình noùn, coù xuyeân loã ôû phaàn giöõa tay caàm. Khoâng trang trí hoa vaên, goám thoâ maøu ñoû. Kích thöôùc daøi 9,0cm ñöôøng kính lôùn nhaát 6,5cm. Doïi xe chæ: 11 chieác (ôû hoá I coù 10 chieác). Doïi xe chæ ñeàu cuøng moät loaïi hình choùp cuït vôùi caùc ñoä cao khaùc nhau, taát caû ñeàu khoâng ñöôïc trang trí hoa vaên. Chieác doïi xe chæ mang kyù hieäu 98 PM H1 L2 - 109 ñöôïc laøm baèng ñaát nung pha nhieàu caùt, maøu hoàng nhaït coù hình choùp cuït ñaùy phaúng, coù loã xuyeân taâm. Ñöôøng kính treân 2,0cm, ñöôøng kính döôùi 3,2cm, cao 1,1cm. Chieác kyù hieäu 98 PM H1 L1 - 15 coù maøu hoàng nhaït, hình choùp cuït coù loã xuyeân taâm; ñöôøng kính treân 2,4cm; ñöôøng kính döôùi 3,0cm; cao 2,1cm. Con daáu: 1 chieác, ñöôïc laøm baêng ñaát nung pha nhieàu caùt maøu hoàng xaùm, coù daùng nöûa hình caàu, maët döôùi gaàn phaúng, troøn ñöôïc trang trí hoa vaên hình xoaén oác troøn. Ñöôøng kính lôùn nhaát 2,5cm, cao1,7cm. Baùt: 1 chieác, kyù hieäu 98 PM H1 L2 - 45 coøn nguyeân veïn, coù maøu naâu hôi ñoû, laøm baèng goám thoâ pha nhieàu caùt, baùt coù mieäng loe roäng; ñöôøng kính mieäng 19cm; cao 6,9cm. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  11. Khảo cổ học Việt Nam - 47 - Hieän vaät goám hình söøng boø: 1 chieác kyù hieäu 98 PM H1 L2 (chöa roõ coâng duïng) laøm töø goám thoâ coù maøu xaùm nhaït, hình daùng hôi gioáng söøng boø beân trong roãng, ñaàu gaàn nhoïn. Thaân daøi 2,5cm; ñöôøng kính lôùn nhaát 4,2cm; ñöôøng kinh loã 1,3cm. Nghieân goám: 1 chieác kyù hieäu 98 PM L1 H2 - 112 coù maøu vaøng saãm, ñöôøng kính 4,2cm, ñöôøng kính loã 2,0cm, cao 2,7cm. Bi goám: 2 vieân, chieác kyù hieäu 98 PM H1 L2 - 113 coù maøu hoàng nhaït, laøm baèng ñaát nung pha nhieàu caùt, ñöôøng kính 2,2cm. Ngoaøi soá hieän vaät treân ñaây, ôû hai hoá khai quaät coøn thu ñöôïc 28.850 maûnh goám. Nhöõng ngöôøi khai quaät cho raèng, di tích Phuø Myõ coù nieân ñaïi vaøo khoaûng treân döôùi 3000 naêm caùch ngaøy nay, töông ñöông vôùi caùc di tích Caùi Luûng, Caùi Vaïn phaân boá ôû haï löu soâng Ñồng Nai. 2.2. Caùc söu taäp khaùc ôû Nam Taây Nguyeân. - Söu taäp ñoà ñaù ôû ñòa ñieåm Ea H’Leo coù 7 rìu boân ñaù. - Söu taäp hieän vaät ôû Ea Kao, thaønh phoá Buoân Meâ Thuaät goàm 3 hieän vaät goám vaø 13 hieän vaät ñaù. 3 ñoà goám coù chaân ñeá cuûa ñoà ñöïng chaân cao, kích thöôùc vaø hình daùng khaùc nhau nhöng veà chaát lieäu vaø kyõ thuaät cheá taùc gioáng nhau. Ñoù laø loaïi goám ñaát seùt, pha caùt, haït töông ñoái thoâ, ñoä nung khaù cao, cöùng, maøu naâu ñoû, khoâng trang trí hoa vaên. Ñoà ñaù coù 13 tieâu baûn, goàm 6 rìu nguyeân veïn, 3 maûnh rìu, 1 hoøn gheø, 2 baøn maøi, 6 chieác rìu ôû daïng phaùc vaät rìu töù giaùc hoaëc hình haïnh nhaân, veát gheø nhoû vaø ñeàu, coù moât vaøi chieác ñöôïc maøi, taát caû laøm töø ñaù ba dan maøu xanh saãm, maët ngoaøi ít nhieàu bò phong hoaù, kyõ thuaät cheá taïo khoâng ñöôïc trau truoát. Kích thöôùc töông ñoái lôùn. - Söu taäp hieän vaät Ñoài Chôï, thò traán Ñaéc R’laäp, thuoäc cao nguyeân Ñaéc Noâng. Naêm 1987, anh Phaïm Vaên Haûi ñaõ thu nhaäp ôû Goø Chôï do maùy uûi tieán san quaû ñoài ñöôïc 5 phaùc vaät rìu, 21 chieác rìu boân ñaù, 5 maûnh voøng trang söùc, 1 chieác baøn ñaäp voû caây; 1 doïi xe sôïi baèng goám hình baùnh xe coù xuyeân loã. Caùn boä Vieän Khaûo coå vaø Baûo taøng Ñaéc Laéc ñaõ phaân loaïi söu taäp naøy. - Cuoác coù vai: 1 chieác, ñöôïc laøm töø ñaù badan coù maøu xaùm nhaït, vai xuoâi ñöôïc maøi nhaün toaøn thaân, rìa coù veát meû do quaù trình söû duïng. Cuoác daøi 27cm, roäng löôõi 6,6cm, roäng chuoâi 30cm, roäng vai 4,8cm, daøi chuoâi 6,0cm, daøy chuoâi 2,0cm. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  12. Khảo cổ học Việt Nam - 48 - - Baøn ñaäp khaéc raõnh, coù kyù hieäu 87 GC - 11 ñöôïc laøm töø ñaù caùt haït töông ñoái mòn. Caùc raõnh cuûa baøn ñaäp ñöôïc taïo ôû hai maët beân coù dieän heïp hôn so vôùi hai maët kia. ÔÛ 2 maët roäng khoâng ñöôïc taïo raõnh coù hai veát loõm xuoáng theo chieàu doïc. Thieát dieän ngang cuûa baøn ñaäp coù hình chöõ nhaät vôùi 1 goùc hôi khuyeát. Kích thöôùc: daøi 9,3cm, roäng 5,1cm, daøy 4,3cm. Hình daùng vaø kích thöôùc chieác baøn ñaäp naøy gioáng loaïi baøn ñaäp khaéc raõnh trong di chæ Phuøng Nguyeân. - Hieän vaät hình baùnh xe coù loã thuûng giöõa, kyù hieäu 87 GC – 31, laøm töø ñaù badan, maøu xaùm hôi ñen; ñöôøng kính ngoaøi 9,6cm, ñöôøng kính loã 2cm, thaân daøy 4cm. - Voøng tay: 5 maûnh, ñeàu ñöôïc cheá taùc töø ñaù badan, maøu xaùm hôi xanh, maët caét ngang hình tam giaùc. - Rìu töù giaùc: 12 chieác, chieám 50% söu taäp rìu boân. Rìu töù giaùc thöôøng coù tieát dieän ngang thaân hình gaàn chöõ nhaät, chuoâi nhoû hôn löôõi, vôùi chieâu daøi taäp trung trong khoaûng töø 7,5cm ñeán 9,5cm, ñeàu ñöôïc laøm baèng ñaù badan vôùi kyõ thuaät cheá taùc khoâng thaät laø hoaøn haûo. - Rìu coù vai ôû Goø Chôï coù 8 chieác, trong ñoù 6 chieác vai xuoâi, 2 chieác vai ngang. Chieác mang kyù hieäu 87 GC - 23 thuoäc vai xuoâi, cheá taùc töø ñaù badan, coù maøu xaùm nhaït, löôõi coù veát meû, kích thöôùc thaân daøi 67cm, löôõi roäng 4,2cm, chuoâi roäng 2,2cm, vai roäng 3,8cm, chuoâi daøi 2,0cm, thaân daøy 1,2cm. Rìu coù vai ngang kyù hieäu 87 GC - 10 coù phaàn chuoâi daøi gaàn gaáp ñoâi phaàn thaân, ñöôïc laøm töø ñaù badan, maøu xanh naâu; thaân daøi 5,0cm, thaân daày 1,8cm, chuoâi daøi 3,2cm, chuoâi roäng 3,9cm, chuoâi daøy 1,7cm. - Rìu hình tam giaùc: 4 chieác, chuoâi heïp, löôõi xoøe roäng, ñeàu laøm töø ñaù badan, treân thaân coù veát maøi nhöng coøn daáu gheø ñeõo. Chieác mang kyù hieäu 87 GC - 8 coù chuoâi raát nhoû, löôõi xoeø roäng, thaân daøy, ñöôïc cheá taùc töø ñaù badan, doïc thaân rìu vaãn coøn veát gheø chöa ñöôïc maøi heát. Rìu daøi 8,8cm, roäng löôõi 3,7cm, roäng chuoâi 0,9cm, daøy 1,8cm. Chieác kyù hieäu 87GC - 13, rìa löôõi coù veát meû do söû duïng, doïc thaân coøn veát gheø chöa maøi heát. Kích thöôùc thaân daøi 7,0cm, roäng löôõi 3,3cm, roäng chuoâi 1,4cm, daøy 1,7cm. - Söu taäp Ñaéc Min, thò traán Ñaéc R’Laáp, gaàn bieân giôùi Vieät – Campuchia. Söu taäp coù 8 rìu boân chöa hoaøn thieän, 7 rìu boân maøi toaøn thaân (rìu töù giaùc vaø boân raêng traâu) - Söu taäp hieän vaät ñaù ôû Quaûng Tröïc, Quaûng Taân. Goàm 3 rìu töù giaùc, 4 boân raêng traâu, 8 rìu, boân coù vai. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  13. Khảo cổ học Việt Nam - 49 - Veà nguyeân lieäu vaø kyõ thuaät cheá taùc caû 3 chieác rìu töù giaùc Quaûng Tröïc ñeàu raát gioáng vôùi nhöõng chieác rìu töù giaùc tìm ñöôïc ôû vöôøn nhaø oâng Khoan. Chuùng ñeàu ñöôïc cheá taùc töø ñaù phtanit, ñöôïc maøi chuû yeáu ôû phaàn löôõi, treân thaân coøn raát nhieàu veát gheø. Moät trong 3 chieác naøy laø chieác rìu mang kyù hieäu BTÑL 601.Ñ38 KC91 coù maøu xaùm traéng, löôõi coù veát meû do söû duïng vaø ñöôïc maøi, coøn laïi haàu nhö toaøn boä phaàn thaân rìu vaãn coøn veát gheø ñeõo. Kích thöôùc: Thaân daøi 10,6cm, roäng löôõi 4,7cm, roäng chuoâi 2,8cm, daøy 1,2cm. Boán boân raêng traâu ñeàu coøn khaù nguyeân veïn, ñöôïc cheá taùc töø ñaù phtanit. Chieác mang kyù hieãu BTÑL 604/Ñ41. KC 91 coù maøu xaùm nhaït, maøi nhaün toaøn thaân, vai raát xuoâi. Kích thöôùc: thaân daøi 6,6cm, roäng löôõi 4,0cm, roäng vai 3,7cm, daøi chuoâi 3,3cm, roäng chuoâi 2,2cm. Taùm rìu, boân coù vai ôû Quaûng Tröïc, Quaûng Taân ñeàu ñöôïc cheá taùc töø ñaù phtanit. Trong ñoù 4 chieác coù kyù hieäu: BTÑL 615/52. KC91, BTÑL 614/51 KC91, BTÑL 613/49 KC91 coøn mang veát gheø haàu nhö treân toaøn thaân, nhöng rìa löôõi vaãn saéc beùn coù theå söû duïng ñöôïc. Kích thöôùc: thaân daøi 10cm; roäng löôõi 5,1cm; roäng vai 3,9cm, daøi chuoâi 2,7cm; roäng chuoâi 1,8cm; daøy 1,3cm. Boán chieác rìu coù vai coøn laïi ñeàu bò vôõ, gaõy löôõi, trong ñoù chieác mang kyù hieäu KBTÑL 611/48. KC91 ñöôïc gheø laïi löôõi. Veà maët hình daùng, chaát lieäu, cuõng nhö kyõ thuaät söû duïng cho thaáy noù gioáng vôùi nhöõng hieän vaät tìm thaáy ôû di tích Lung Leng (Kon Tum). ÔÛ Lung Leng phaùt hieän ñöôïc raát nhieàu di vaät thuoäc loaïi naøy vaø ñöôïc chuùng toâi goïi laø “rìu löôõi nhoïn”. Ñoù laø nhöõng chieác rìu coù vai ñaõ bò vôõ, gaõy phaàn löôõi trong quaù trình söû duïng sau ñoù chuùng ñöôïc gheø taïo laïi löôõi baèng caùch gheø thu nhoû 2 beân rìa caïnh thaân rìu laïi, taïo cho chieác rìu coù hình daùng nhö moät muõi nhoïn coù chuoâi. Söu taäp hieän vaät ñaù ôû Quaûng Tröïc - Quaûng Taân duø naèm gaàn cuïm di chæ ôû thò traán Ñaéc R’Laáp, nhöng coù söï khaùc bieät veà loaïi hình coâng cuï. Trong söu taäp Quaûng Taân - Quaûng Tröïc ngoaøi 3 chieác rìu töù giaùc coøn coù 4 chieác boân raêng traâu vaø 8 chieác rìu coù vai. Söï coù maët cuûa nhöõng chieác boân raêng traâu cuøng vôùi chieác rìu löôõi daàm ñaù. Cuoác thaân daøy, daøi, cong khum, maët lôùn gaàn hình tam giaùc, löôõi roäng chuoâi thu nhoïn, 2 caïnh beân phaúng, maët caét ngang hình thang maø caïnh lôùn laø löng, toaøn thaân ñöôïc maøi nhaün. Hai daàm ñaù coù daïng mai möïc, thaân moûng, deït, daøi vaø cong khum. Hai ñaàu thuoân nhoû ñeàu, moûng daàn ra 2 rìa caïnh, maët caét ngang nöûa hình baàu duïc. Chieác lôùn thaân daøi 27,2cm, ngang roäng 5cm, löôõi roäng 5cm, thaân daøy 1,8cm. Ñaây laø coâng cuï laøm ñaát khaù ñoäc ñaùo, cho ñeán nay chöa gaëp ôû di chæ naøo treân ñaát nöôùc ta. - Söu taäp Ñaéc Nang (huyeän Kroâng Noâ) Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  14. Khảo cổ học Việt Nam - 50 - Goàm 18 cuoác, boân ñaù do Quang Vaên Nghieâm phaùt hieän ñaàu tieân naêm 1999 ôû söôøn ñoài Caùnh Nam, xaõ Ñaêk Nang. 18 di vaät ñeàu tìm thaáy trong 1 hoá, ñöôïc ngöôøi ta ñaët vaø vuøi xuoáng coù chuû yù. Taát caû ñeàu coù daïng hình thang, laøm töø ñaù basalte, coù maøu ñen nhaït, maët ngoaøi bò phong hoaù, veát maøi khoâng nhaün boùng. Maët caét ngang thaân gaàn hình chöõ nhaät, löôõi maøi vaùt veà moät maët. Chuùng chæ khaùc nhau veà kích thöôùc, trong ñoù: 4 chieác lôùn (thaân daøi 21cm, roäng 5,5cm, daøy 2,5cm), 7 chieác trung bình (thaân daøi 15,0cm, roäng 5,0cm, daøy 2,0cm) vaø 7 chieác nhoû (thaân daøi 8,2, roäng 4,0cm vaø daøy 1,5cm). - Söu taäp Ñaéc Toân, xaõ Tröôøng Xuaân (huyeän Ñaêk Noâng) ÔÛ ven bôø suoái Ñaéc Toân, hai oâng Nguyeãn Xuaân An vaø Nguyeãn Thieäu Duõng ñaõ thu nhaët ñöôïc 14 chieác rìu ñaù, 3 maûnh voøng tay vaø 1 chieác baøn ñaäp voû caây coù tay caàm. Naêm 1999 taïi ñaây anh Leâ Bình ñaõ söu taàm theâm 4 hieän vaät: 1 vieân ñaù gheø troøn coù loã thuûng giöõa, 2 boân töù giaùc vaø 1 boân coù vai. Vieân ñaù gheø ñeõo hình caàu deït, laøm töø ñaù badan, patin phuû ngoaøi maøu ñen, coù ñuïc loã thuûng giao nhau. Ñöôøng kính ngoaøi 13cm, ñöôøng kính trong 3,5cm, daøy 6,5cm. Ñaây laø loaïi di vaät gaëp ôû Giai Lai vaø Kon Tum, laàn ñaàu tieân thaáy ôû Ñaéc Laéc. Boân töù giaùc (2 chieác), laøm töø ñaù badan, thaân hình thang, ñoác heïp, löôõi roäng, maët caét ngang hình chöõ nhaät, löôõi maøi vaùt veà moät beân. Chieác lôùn thaân daøi 10cm, roäng löôõi 5,5cm, roäng chuoâi 2,0cm, daøy 1,6cm. Chieác nhoû thaân daøi 7,0cm, roäng löôõi 3,6cm, daøy thaân 1,8cm, roäng chuoâi 2cm. Boân coù vai nhoïn (1chieác), maët caét ngang hình chöõ nhaät, löôõi maøi vaùt leäch veà moät maët. Thaân daøi 3,5cm, löôõi roäng 3,2cm, daøy 0,6cm; chuoãi daøi 2,5cm, roäng 1,2cm, daøy 1,2cm. - Söu taäp ñoà ñaù ôû Baûo taøng Ñaéc Laéc Goàm 44 tieâu baûn, thu thaäp leû teû oû Huyeän Laéc, Ñaêk R’laáp, Kroâng Noâ vaø Ñaêk Noâng. Neùt noåi baät trong söu taäp ñoà ñaù ôû huyeän Ñaêk R’laáp (Ñaéc Laéc) laø baøn ñaäp voû caây ( hoaëc baøn ñaäp hoa vaên) coù khaéc raõnh vaø nhöõng vieân ñaù gheø troøn coù khoeùt loã giöõa ñeå tra vaøo gaäy choïc loã. Söu taäp Ea Ga, xaõ Cö Ni, huyeän Ea Ka goàm 8 cuoác (1 chieác ñaõ thaát laïc), 7 chieác coøn laïi coù kích thöôùc. Moät trong 7 chieác bò gaãy chuoâi, ngöôøi xöa ñaõ maøi hôi vaùt theo veát vôõ vaø duøng noù nhö moät cuoác töù giaùc. Cuoác coù vai vuoâng, thaân hình chöõ nhaät, moûng, maøi toaøn thaân vaùt hôi cong veà löôõi. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  15. Khảo cổ học Việt Nam - 51 - CHÖÔNG BOÁN VAÊN HOÙA OÙC EO 1. LÒCH SÖÛ PHAÙT HIEÄN VAØ KHAI QUAÄT Vaên hoùa OÙc Eo ñöôïc meänh danh bôûi teân di chæ ñaàu tieân ñöôïc phaùt hieän 1942. Sau ñaây laø thoáng keâ caùc di tích cuûa vaên hoùa naøy phaân boá theo ñôn vò haønh chính tænh. A. AN GIANG 1. Di tích OÙc Eo (thuoäc ñòa phaän xaõ Voïng Theâ, huyeän Thoaïi Sôn). 2. Di tích naøy naèm treân caùnh ñoàng Gioàng Caùt – Gioàng Xoaøi chaân nuùi Ba Theâ, huyeän Thoaïi Sôn. Di tích naøy do Malleret phaùt hieän naém 1942. Ñaây laø khu di tích toân giaùo - moä taùng. 3. Di tích Ba Theâ (thuoäc ñòa phaän xaõ Voïng Theâ -Thoaïi Sôn). 4. Di tích Ñaù Noåi (thuoäc aáp Hoaø Taây B xaõ Phuù Hoaø -Thoaïi Sôn). 5. Di tích Ñònh Myõ(Di tích thuoäc xaõ Ñònh Myõ (Thoaïi Sôn), caùch nuùi Saäp 3 km veà phía taây baéc. Töø kinh Long Xuyeân – Nuùi Saäp, theo doøng kinh, coù teân cuõ laø kinh Nuùp – leâ, ñi veà phía taây khoaûng 3km gaëp doi ñaát caùt nhoû, xöa thuoäc sôû höõu cuûa ñieàn chuû ngöôøi Phaùp teân laø Nuùp-leâ(Noblet). 6. Di tích Traùp Ñaù (thuoäc ñòa phaän xaõ Ñònh Myõõ - Thoaïi Sôn). 7. Di tích Lung Gaày Meù (thuoäc ñòa phaän xoùm Voïng Ñoâng (cuõ), xaõ Voïng Theâ - Thoaïi Sôn). 8. Di tích Loã – Moâ (nay coøn goïi laø Loø Mo, thuoäc ñòa phaän xaõ Myõ Tuù - Chaâu Phuù). 9. Di tích Nuùi Sam (thuoäc ñòa phaän aáp Vónh Ñoâng, xaõ Vónh Teá-thò xaõ Chaâu Ñoác). 10. Di tích Phum Quao (Phum Kvao) (naèm veà phía ñoâng aáp Taân Long trong ñòa phaän xaõ Taân Lôïi -Tònh Bieân). 11. Di tích Traø Coät (Cuõng ñöôïc goïi laø Goø Caây Tung, aáp Thôùi Thuaän, xaõ Thôùi Sôn -Tònh Bieân). Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  16. Khảo cổ học Việt Nam - 52 - 12. Di tích Ñam Poâ(naèm veà phía taây aáp An Ninh, thuoäc xaõ Ninh Hoaø - Tri Toân). 13. Di tích Goø Me – Goø Saønh (aáp Taân Bình, thuoäc ñòa phaän xaõ Ba Chuùc -Tri Toân). 14. Di tích “Choøm Caây Gaùo” (di tích naèm treân khu ñaát coù teân goïi “Choøm Caây Gaùo” thuoäc aáp Phuù Quôùi, xaõ Phuù Thaønh - Phuù Taân). 15. Di tích Neàn Chuøa (thuoäc ñòa phaän aáp Phuù Y, xaõ Phuù Loäc). B. KIEÂN GIANG 16. Di tích Neàn Chuøa (di tích cuõng coù teân goïi laø Taø Keâv, coù nghóa laø “OÂng Ngoïc” (Louis Malleret) thuoäc aáp 3, xaõ Taân Hôïi -Taân Hieäp). 17. Di tích Moáp Vaên (thuoäc xaõ Myõ Laâm, huyeän Hoøn Ñaát). 18. Di tích Ñaù Noåi (thuoäc aáp Ñaù Noåi, xaõ Thaïnh Ñoâng B, huyeän Taân Hieäp). 19. Di tích Keø Moät (thuoäc xaõ Vónh Bình Baéc, Vónh Thuaän). 20. Di tích Caïnh Ñeàn (thuoäc aáp Caïnh Ñieàn 2, xaõ Vónh Phong, Vónh Thuaän). C. MINH HAÛI 21. Di tích Vónh Höng (thuoäc aáp Trung Höng 1, thoân Vónh Höng, huyeän Vónh Lôïi). D. CAÀN THÔ (HAÄU GIANG CUÕ) 22. Di tích Nhôn Thaønh (thuoäc aáp Nhôn Thaønh, xaõ Nhôn Thaønh, huyeän Chaâu Thaønh). 23. Di tích Myõ Xuyeân (cuõng ñöôïc goïi laø Thaïnh Lôïi, thuoäc aáp Thaïnh Lôïi - Haø Boå, thò traán Myõ Xuyeân). 24. Di tích Xuaân Hoaø (cuõng ñöôïc goïi laø Phuù Hoaø, thuoäc xaõ Xuaân Hoa,huyeän Keá Saùch). 25. Di tích Kim Hoaø (cuõng goïi keânh G1, thuoäc xaõ Thaïnh An, Thoát Noát). 26. Di tích Thaïnh Trung (thuoäc aáp Thaïnh Trung, xaõ Trung Höng, huyeän Thoát Noát). 27. Di tích Ñoâng Phuù ( thuoäc aáp Ñoâng Phuù, xaõ Ñoâng Phöôùc, huyeän Chaâu Thaønh). Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  17. Khảo cổ học Việt Nam - 53 - 28. Di tích Long Phuïng (thuoäc xaõ Long Thaïch, huyeän Phuïng Hieäp). E. TRAØ VINH (CÖÛU LONG CUÕ). 29. Di tích Löu Cöø (thuoäc aáp Löu Cöø, xaõ Löu Nghieäp Anh, huyeän Traø Cuù). 30. Di tích Soùc Chaø (thuoäc khu daân cö Soùc Chaø, xaõ Thaïnh Sôn, Traø Cuù). 31. Di tích Chuøa Thaùp (cuõng coù teân chuøa Cheät Ñeà, thuoäc aáp Ñoàn Ñieàn, xaõ Taäp Sôn, Traø Cuù). 32. Di tích Chong Baùt (cuõng coù teân Troà Tra Baùt, thuoäc aáp Chong Baùt, xaõ Nhò Tröôøng, Caàu Ngang). 33. Di tích Myõ Caàn (thuoäc aáp Myõ Caàn, xaõ Löông Hoaø, Chaâu Thaønh). 34. Di tích Chuøa Goø Gaïch (thuoäc khu daân cö aáp Ba Xeâ A, xaõ Löông Hoaø, Chaâu Thaønh). 35. Di tích Chuøa Traø Khaùu (cuõng goïi laø Sam Bua, thuoäc aáp Traø Khaùu, xaõ Hoaø AÂn, huyeän Caàu Keø). 36. Di tích Chuøa Giöõa (cuõng coù teân laø chuøa Ma Chum – Na ran, thuoäc aáp Traø Khaùu, xaõ Hoaø An, Caàu Keø). 37. Di tích Taân Trung Gioàng (thuoäc aáp Taân Trung Gioàng, xaõ Hieáu Töû, Tieåu Caàn). 38. Di tích Chuøa Caây Heï (cuõng coù teân laø Chuøa Caàn Choâng, thuoäc thò traán Tieåu Caàn, huyeän Tieåu Caàn). G. VÓNH LONG (CÖÛU LONG CUÕ) 39. Di tích Thaønh Môùi (thuoäc aáp 5, xaõ Trung Hieäp vaø aáp Bình Thaønh, xaõ Trung Ñieàn, Vuõng Lieâm). H. TIEÀN GIANG 40. Di tích Goø Thaønh (thuoäc aáp Taân Thaønh, xaõ Taân Thuaän Bình, huyeän Chôï Gaïo). 41. Di tích Chuøa Baø Keát (thuoäc xaõ Bình Phan, huyeän Chôï Gaïo). 42. Di tích Gioàng Baø Phuùc (thuoäc xaõ Song Bình, Chôï Gaïo). 43. Di tích Tröôøng Sôn A (thuoäc aáp I, xaõ Löông Hoaø Laïc, Chôï Gaïo). Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  18. Khảo cổ học Việt Nam - 54 - 44. Di tích Goø Chuøa Böûu Thaùp (aáp Taân Phong, xaõ Taân Hoäi, Cai Laäy). 45. Di tích Ñìa Thaùp (thuoäc aáp 4, xaõ Myõ Thaønh Baéc, Cai Laäy). I. ÑOÀNG THAÙP 46. Di tích Goø Thaùp (coù teân goïi Pratsat Pream Loven (Chuøa Naêm Gian hoaëc Thaùp Möôøi), thuoäc aáp Thaùp Möôøi, xaõ Taân Kieàu, huyeän Thaùp Möôøi). 47. Di tích Phuù Long (thuoäc Thò xaõ Sa Ñeùc) 48. Di tích Goø Taøu (cuõng goïi laø Goø Boùi, thuoäc xaõ Taân Hôïi Cô, huyeän Taân Hoàng). 49. Di tích Goø Chuøa (cuõng coù teân goïi laø Goø Caây Ñieäp, thuoäc xaõ Bình Phuù, huyeän Taân Hoàng). 50. Di tích Goø Chuøa Phöôùc Thieän (thuoäc xaõ Bình Phuù, huyeän Taân Hoàng). 51. Di tích Goø Coâng Eùc (thuoäc xaõ Thoâng Bình, huyeän Taân Hoàng). 52. Di tích Goø Chuøa Taùm Aáu (thuoäc xaõ Taân Thnaøh B, huyeän Taân Hoàng). K. LONG AN 53. Di tích Goø Haøng (thuoäc xaõ Vónh Ñaïi, huyeän Vónh Höng). 54. Di tích Goø Goøn (thuoäc aáp Goø Goøn, xaõ Höng Thaïnh, huyeän Vónh Höng). 55. Di tích Goø Phaùo (thuoäc aáp 7, xaõ Höng Ñieàn B, Vónh Höng). 56. Di tích Baøu Xaõ Keo (coøn goïi laø di tích Goø Chuøa, thuoäc xaõ Höng Ñieàn B, huyeän Vónh Höng). 57. Di tích Laùng Bieàn (thuoäc xaõ Höng Ñieàn B, Vónh Höng). 58. Di tích Taø Nu (thuoäc aáp Taø Nu, xaõ Khaùng Höng huyeän Vónh Höng). 59. Di tích Goø Chuøa (thuoäc xaõ Höng Ñieån A, huyeän Vónh Höng). 60. Di tích Goø Roäc Chanh (cuõng goïi laø goø OÂng Taø hoaëc Goø Lôùn, thuoäc aáp Roäc Chanh, xaõ Vónh Thaïnh, huyeän Vónh Höng). 61. Di tích Goø Vónh Chaâu A (thuoäc xaõ Vónh Chaâu A, Vónh Höng). 62. Di tích Goø Chuøa (thuoäc xaõ Haäu Thaïnh Trò, huyeän Moäc Hoaù). 63. Di tích Goø Ñeá (thuoäc xaõ Tuyeân Thaïnh, huyeän Moäc Hoaù). 64. Di tích Goø Dung (cuõng goïi laø Goø Baéc Dung, thuoäc xaõ Haäu Thanh, huyeän Taân Thaïnh). Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  19. Khảo cổ học Việt Nam - 55 - 65. Di tích Goø Baûy Lieáp (thuoäc xaõ Nhaân Hoaø Laäp, huyeän Taân Thaïnh). 66. Di tích Goø Naêm Chieâm (thuoäc xaõ Haäu Thaïnh, huyeän Taân Thaïnh). 67. Di tích Goø Chuøa (thuoäc xaõ Haäu Thaïnh, huyeän Taân Thaïnh). 68. Di tích Goø Chuøa (thuoäc xaõ Myõ Quyù Taây, huyeän Ñöùc Hueä). 69. Di tích Bình Taû (thuoäc aáp Bình Taû, xaõ Ñöùc Hoaø Haï). 70. Di tích Goø Chaøm (thuoäc xaõ Ñöùc Laäp Haï, huyeän Ñöùc Hoaø). 71. Di tích Tho Mo (cuõng goïi laø di tích Ñình, thuoäc aáp Thuaän Hoaø(teân cuõ laø Tho Mo), xaõ Hoaø Khaùnh Nam, huyeän Ñöùc Hoaø). 72. Di tích Röøng Ñình (thuoäc aáp Traàm Laïc, xaõ Myõ Haïnh Baéc, huyeän Ñöùc Hoaø). 73. Di tích Röøng Muoãi (thuoäc xaõ Taân Myõ, Ñöùc Hoaø). 74. Di tích Goø Sao (thuoäc xaÕ Taân Phuù, Ñöùc Hoaø). 75. Di tích Gioàng Loùt (thuoäc aáp Gioàng Loùt, xaõ Ñöùc Hoaø Thöôïng, Ñöùc Hoaø). 76. Di tích Baøu Thaønh (thuoäc aáp So Ño, thò traán Haäu Nghóa). 77. Di tích Beán Ñoø(thuoäc aáp Beán Ñoø, xaõ Loäc Giang, Ñöùc Hoaø). L.TAÂY NINH 78. Di tích Thanh Ñieàn (thuoäc xaõ Thanh Ñieàn, huyeän Chaâu Thaønh). 79. Di tích Phöôùc Thaïnh (di tích coøn coù teân laø Goø Mieáu, thuoäc aáp Phöôùc Thaïnh, xaõ Phöôùc Vónh , huyeän Chaâu Thaønh). 80. Di tích Tieân Thuaän (thuoäc xaõ Tieân Thuaän, huyeän Beán Caàu). 81. Di tích Phöôùc Chæ (thuoäc xaõ Phöôùc Chæ, huyeän Traûng Baøng). 82. Di Tích Choùp Maït (thuoäc aáp Môùi, xaõ Taân Phong, huyeän Taân Bieân). M. THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH 83. Di tích Caán Giôø (thuoäc 2 xaõ Caàn Thaïnh vaø Lyù Nhaân, huyeän Duyeân Haûi). 84. Di tích Goø Chuøa Phuïng Sôn (thuoäc quaän 11). N. ÑOÀNG NAI 85. Di tích Caây Gaùo (thuoäc xaõ Caây Gaùo 2, huyeän Vónh Cöûu). Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  20. Khảo cổ học Việt Nam - 56 - 86. Di tích Ñoàng Bô (thuoäc khu vöïc Ñoàng Bô, xaõ Phuù Lyù, huyeän Taân Phuù). 87. Di tích Mieáu OÂng Choàn (thuoäc ñòa phaän laâm tröôøng Vónh An, xaõ Phuù Lyù, Taân Phuù). 88. Di tích Goø Böôøng (thuoäc aáp II, xaõ Long Phöôùc, huyeän Long Thaønh) O. LAÂM ÑOÀNG 89. Di tích Ñoàng Nai (thuoäc xaõ Ñoàng Nai, huyeän Ñaï Teû). 90. Di tích Quaûng Ngaõi (thuoäc xaõ Quaõng Ngaõi, Ñaï Teû). 2. LOAÏI HÌNH DI TÍCH VAÊN HOÙA OÙC EO 2.1. Di chæ kieán truùc toân giaùo. Loaïi hình di tích naøy laø nhöõng kieán truùc ñeàn, thaùp thôø. Coù theå phaân chia loaïi hình di tích naøy thaønh caùc nhoùm sau ñaây. -Nhoùm 1: Caùc di tích thuoäc nhoùm naøy naøy thöôøng tìm thaáy treân caùc goø ñaát ñaép nhaân taïo. Beân döôùi lôùp ñaát phuû treân maët laø kieán truùc ñaù gaïch. Toaøn boä bình ñoà kieán truùc thöôøng coù hình chöõ nhaät. Phaàn treân cuûa kieán truùc thöôøng ñaõ suïp ñoå, sau ñoù ngöôøi ta ñaõ coá yù ñaép ñaát phuû leân. Bieân goø ñöôïc keø bôûi ñaù vaø gaïch raát kieân coá. Neàn goø laø lôùp seùt daøy ñöôïc xöû lyù neän chaët vöõng chaéc trong phaïm vi goø. Chìm trong loøng goø laø neàn moùng goàm caùc töôøng gaïch ñöôïc beû thaønh caùc goùc vuoâng. Trung taâm goø laø moät kieán truùc thöôøng coù daïng hình vuoâng coù neàn ñaù vaø töôøng bao ñöôïc xaây baèng gaïch vaø ñaù lôùn raát daøy vaø kieân coá. Trong kieán truùc phaùt hieän ngaãu töôïng Linga, Yoni. Loaïi di tích naøy phaùt hieän ôû Neàn Chuøa, Goø Thaùp Möôøi, Goø Minh Sö - Nhoùm 2 laø loaïi kieán truùc chæ coù moät neàn gaïch baèng phaúng hình chöõ nhaät vôùi caùc ñöôøng gaïch thaáp döôùi 1m chia neàn thaønh caùc oâ. Loaïi kieán truùc naøy khoâng coù töôøng, maùi, phuø ñieâu. Tieâu bieåu cho loaïi kieán truùc naøy laø di tích Goø Caây Troâm. 2.2. Loaïi hình kieán truùc moä taùng. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  21. Khảo cổ học Việt Nam - 57 - Caùc moä taùng OÙc Eo thöôøng naèm trong caùc goø ñaát ñaép ñöôïc xöû lyù vöõng chaéc. Moä taùng chia thaønh hai loaïi - Loaïi moät laø nhöõng goø lôùn hình daïng khoâng nhaát ñònh trong ñoù choân nhieàu moä khoâng coù naám moà. Caáu truùc moä hình pheãu. Loaïi naøy tìm thaáy ôû goø Baø Chuùa Xöù A vaø B - Loaïi hai laø moä naèm trong caùc goø nhoû rieâng bieät hình baùt uùp hoaëc mu ruøa, moãi goø chæ coù moät moä. Loaïi naøy phaùt hieän ôû Phaät Noåi, Takev, Neàn Chuøa + Caáu truùc moä coù loaïi huyeät vuoâng xung quanh xaây ñaù, gaïch hoaëc gheùp goã. Loøng moä taán nhieàu lôùp ñaù vaø caùt traéng mòn. Trung taâm moä laø moät truï gaïch hình vuoâng, coù hoäc roãng nhoû. Ñaùy hoäc laø lôùp caùt traéng saïch vaø coù than tro, maûnh goám hoaëc laù vaøng. + Loaïi khaùc laø moä huyeät vuoâng khoâng coù caáu truùc xaây ôû trung taâm. Trong moä ñöôïc taán ñaù caùt taïo thaønh khoái vuoâng. Taâm laø moät loã nhoû taïo baèng vaät nhoïn. Trong ñieàn ñaày caùt saïch, thöôøng tìm thaáy hieän vaät vaøng laù, ñaù quyù, ñoà trang söùc. + Moä coù caáu truùc huyeät hình pheãu, phaàn treân taán ñaù hoa cöông vaø caùt, ñaùy laø lôùp seùt deûo coù laãn than tro, di coát, goám 2.3. Loaïi hình di tích cö truù Di tích cö truù ôû OÙc Eo thöôøng tìm thaáy trong lôùp saâu, döôùi lôùp ñaát canh taùc hieän nay. Chuùng coù daïng nhöõng lieáp ñaát coå, khaû naêng laø nhöõng neàn nhaø. Trong lôùp ñaát cö truù thöôøng chöùa nhieàu goám, coâng cuï, than tro, taøn tích thöùc aên. Khaûo coå hoïc cuõng tìm thaáy daáu veát nhaø saøn, ñoù laø nhöõng caáu truùc coïc goã taäp trung thaønh nhoùm hoaëc loã choân coät. Loaïi di tích naøy tìm thaáy ôû Neàn Chuøa, Caïnh Ñeàn. Ba Theâ, OÙc Eo Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  22. Khảo cổ học Việt Nam - 58 - 3. DI VAÄT VAÊN HOÙA OÙC EO. 3.1.Töôïng thôø vaø linh vaät a) Töôïng Phaät - Töôïng Phaät baèng goã Laø di vaät quyù hieám, coù soá löôïng khaù ít so vôùi caùc loaïi hieän vaät khaùc cuûa vaên hoaù OÙc Eo ôû vuøng ñoàng baèng Nam Boä. Vaøo cuoái nhöõng naêm 30, theo taøi lieäu ñaõ coâng boá, coù boán pho töôïng Phaät goã ñaõ ñöôïc tìm thaáy ôû vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi. Goàm 1 töôïng ôû Thaùp Möôøi, 1 töôïng ôû Phong Myõ vaø hai töôïng ôû Bình Hoaø. Nhöõng pho töôïng naøy ñaõ ñöôïc nghieân cöùu, phaân tích vaø ñaõ ñöôïc xeùt nghieäm baèng phöông phaùp caùc bon phoùng xaï(C14) cho chæ soá nieân ñaïi vaøo khoaûng giöõa theá kyû thöù IV (töôïng Thaùp Möôøi) ñeán cuoái theá kyû thöù VII SCN (töôïng Hoaø Bình) (L. Malleret, 1963, tr 164). Töø sau naêm 1975, trong caùc cuoäc ñieàu tra, ñaøo thaùm saùt vaø khai quaät khaûo coå hoïc, ñaõ phaùt hieän ñöôïc 15 töôïng vaø 1 baøn tay töôïng trong caùc di tích Goø Thaùp: 11 töôïng, Gioàng Xoaøi thuoäc khu di tích OÙc Eo: 2 töôïng, Vónh Höng: 1 töôïng vaø Nhôn Thaønh : 1 töôïng vaø 1 baøn tay. Ñaây laø nhöõng töôïng ñöôïc phaùt hieän trong caùc di tích khaûo coå vaên hoaù OÙc Eo, coù vò trí ñòa taàng vaø coù cuøng phong caùch ngheä thuaät gioáng vôùi caùc töôïng ñaõ ñöôïc L. Malleret coâng boá tröôùc ñaây. Trong ñoù: + 12 töôïng taïc theo phong caùch ngheä thuaät Dvarati (Goø Thaùp 10, Gioàng Xoaøi 1, Vónh Höng 1). Ñaây laø nhöõng töôïng taïc theo quy caùch ñöùng treân toaø sen, coù thaân hình maûnh mai, thon cao, hong hôi veïo veà beân phaûi. Thaân maëc aùo caø sa daøi ñeán chaân. Kích thöôùc caùc töôïng lôùn nhoû khoâng ñeàu nhau. Töôïng nhoû nhaát thu thaäp ôû Goø Thaùp cao 0,165m. Töôïng lôùn nhaát ñoàng thôøi laø töôïng nguyeân nhaát tìm thaáy ôû Gioàng Xoaøi cao 2,30m (tính caû beä) coù ñaàu ñoäi muõ choùp troøn, maët nghieâm, tai daøi, coå cao. Thaân khoaùc aùo caø sa daøi ñeán chaân. Töôïng coù hai tay ñeàu bò gaõy, tay phaûi gaõy ñeán vai, tay traùi gaõy ñeán cuøi choû. + 3 töôïng taïc theo phong caùch Amaravati (Goø Thaùp 1, Gioàng Xoaøi 1, Nhôn Thaønh 1) coøn khaù nguyeân daïng. Ñaây laø loaïi töôïng ñöôïc taïo theo quy caùch ñöùng thaúng treân toaø sen hoaëc treân beä, ñaàu ñoäi muõ hình choùp, maët khoâng roõ neùt. Tai daøi. Thaân khoaùc aùo caø sa phuû kín beân vai traùi, ñeå hôû vai phaûi vaø moät phaàn ngöïc, daøi phuû Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  23. Khảo cổ học Việt Nam - 59 - ñeán chaân. Caû 3 töïông ñeàu bò gaõy maát hai tay. Tay traùi gaõy ít hôn tay phaûi. Töôïng nhoû nhaát tìm thaáy ôû Gioàng Xoaøi cao o,46m (tính caû beä). Töôïng lôùn nhaát tìm thaáy ôû Goø Thaùp cao 0,94m (tính caû beä). Vieäc tìm thaáy nhöõng pho töôïng Phaät baèng goã ñöôïc taïc theo hai phong caùch ngheä thuaät coù yù nghóa trong vieäc nhaän thöùc veà trình ñoä cuûa ngheà chaïm khaéc goã, veà nhöõng moái quan heä giao löu vaên hoaù vaø veà vò trí xaõ hoäi cuûa Phaät giaùo trong ñôøi soáng vaên hoaù tinh thaàn cuûa cö daân coå OÙc Eo. - Töôïng Phaät baèng ñaù Goàm caùc tieâu baûn thu thaäp ñöôïc ôû caùc di tích OÙc Eo (1), Goø Thaùp (3), Ñaù Noåi(Kieân Giang) (1), Chuøa Phaät (1), Myõ Thaïnh Ñoâng (1), Baøu Coâng (1). Döïa vaøo quy caùch, coù theå phaân bieät caùc töôïng naøy ra thaønh nhöõng nhoùm nhö sau : + Nhoùm töôïng taïc trong tö theá ngoài xeáp haøng : 5 töôïng (OÙc Eo : 1, Goø Thaùp :2, Myõ Thaïnh Ñoâng :1, Baøu Coâng : 1) ñöôïc laøm baèng loaïi sa thaïch maøu xaùm vaø xanh ñen coù kích thöôùc lôùn nhoû khaùc nhau. Chuùng goàm 1 töôïng nhoû coøn khaù nguyeân daïng thu thaäp ñöôïpc ôû di tích OÙc Eo. Töôïng cao 0,13m, ñaàu ñoäi muõ coù choùp troøn, maët troøn. Treân maët khoâng coù nhöõng neùt chaïm theå hieän maét, muõi, mieäng vaø tai. Töôïng ñöôïc taïc trong tö theá ngoài xeáp baèng treân toaø sen, hai tay ñeå tröôùc buïng. Tay traùi coøn nguyeân, tay phaûi gaõy maát ñoaïn töø vai ñeán coå tay. Chaân phaûi ñaët treân chaân traùi. Baøn chaân duoãi thaúng. Caùc ngoùn tay vaø ngoùn chaân khoâng theå hieän roõ neùt. - Töôïng nhoû ôû Baøu Coâng bò gaõy chæ coøn phaàn döôùi coù daïng töông töï töôïng ôû OÙc Eo. - 2 pho töôïng Goø Thaùp ñeàu bò vôõ chæ coøn laïi phaàn töø khuyûu tay xuoáng. Trong ñoù, töôïng lôùn coù phaàn coøn laïi cao 0,52m, ñöôïc taïc theo qui caùch ngoài xeáp baèng treân beä, hai tay ñeå tröôùc buïng. Baøn tay phaûi ñaët uùp vaøo loøng baøn tay traùi. Chaân phaûi gaùc treân chaân traùi. Baøn chaân duoãi thaúng, coù 5 ngoùn, 3 ngoùn giöõa daøi hôn ngoùn caùi. Beä ngoài thaáp, khoâng caân ñoái. Treân beä khoâng coù trang trí hoa vaên. - Töôïng Myõ Thaïnh Ñoâng ñöôïc taïc baèng loaïi sa thaïch maøu xanh ñen cao 0,50m, coøn khaù nguyeân. Töôïng ñöôïc taïc thaønh Phaät ngoài treân beä ñaù coù ñaàu ñoäi muõ choùp troøn. Maët troøn. Maøy cong. Maét lim dim, hôi xeách. Muõi lôùn, soáng muõi bò vôõ. Mieäng nhoû, coù raâu meùp. Tai lôùn, daøi thoûng xuoáng ngang caèm. Coå to baïnh. Hai tay ñeå tröôùc buïng. Loøng baøn tay ñaët uùp vaøo nhau. Baøn tay phaûi naèm treân baøn tay traùi. Chaân phaûi gaùc leân chaân traùi. Baøn chaân khoâng taïc ngoùn. - Töôïng Phaät ngoài thaúng coù 1 töôïng, thu thaäp ñöôïc ôû di tích Goø Thaùp. Tuy bò vôõ maát ñaàu vaø chaân nhöng qua phaàn coøn laïi cuõng coù theå nhaän thaáy pho töôïng naøy ñöôïc taïc theo qui caùch ngoài thaúng treân beä cao, hai chaân choáng xuoáng döôùi, hai tay ñaët treân ñuøi. Ñaây laø pho töôïng ngoài theo “phong caùch AÂu chaâu”. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  24. Khảo cổ học Việt Nam - 60 - - Töôïng baùn troøn taïc theo tö theá ñöùng 1 töôïng, baèng sa thaïch maøu xaùm saùng, tìm thaáy ôû di tích ñaù noåi (Kieân Giang). Töôïng gaõy ñaàu vaø hai tay, phaàn coøn laïi tính caû beä cao 0,25m ñöôïc taïc theo tö theá ñöùng, chaân phaûi thaúng, chaân traùi nhö böôùc leân phía tröôùc. Baøn chaân thoâ, khoâng coù ngoùn. Thaân khoaùc aùo caù sa daøi phuû xuoáng ñeán chaân vaø coù moät daây daûi vaét qua hai ñaàu goái. Ngoaøi caùc töôïng noùi treân, coøn coù moät ñaàu töôïng baèng sa thaïch maøu xaùm naâu thu thaäp ñöôïc ôû ñòa ñieåm Chuøa Phaät. Töôïng coù ñaàu ñoäi muõ coù choùp treân ñænh, toùc xoaén thaønh töøng cuoän troøn ñeàu nhau xeáp thaønh haøng ngang phuû kín ñaàu. Muõi thaúng. Mieäng cöôøi mæm, ,caèm troøn, tai lôùn, daøi ñeán ngang caèm. Coå troøn coù ngaán nhoû Caùc töôïng Phaät hieän coù, tuy phaùt hieän ñöôïc trong caùc di tích vaên hoaù OÙc Eo nhöng khoâng naèm trong ñòa taàng khaûo coå hoïc. Vì vaäy, khoâng theå xaùc ñònh nieân ñaïi moät caùch chính xaùc. Tuy nhieân, döïa vaøo phöông phaùp so saùnh, ñoái chieáu coù theå ñònh nieân ñaïi cuûa nhöõng pho töôïng naøy vaøo khoaûng theá kyû thöù V cho ñeán theå kyû thöù VII. - Töôïng Phaät baèng ñoàng Moät töôïng Phaät coøn nguyeân phaùt hieän ñöôïc ôû phía Taây ñòa ñieåm Goø Caây Thò thuoäc di tích OÙc Eo. Töôïng ñöôïc ñuùc baèng ñoàng, lôùp patin beân ngoaøi maøu xaùm ñen, cao 0,31m, naëng 3,8kg. Phía sau coù hai moùc : moät ôû giöõa soáng löng, moät ôû sau khuyûu chaân. Lö töôïng coù 5 daáu aán hình chöõ nhaät. Töôïng ñöôïc taïo trong tö theá ñöùng treân toaø sen, ñænh ñaàu coù choùp troøn, toùc xoaên mòn töøng cuïm nhoû, neùt maët hieàn hoaø, maét lim dim, hôi xeách, muõi thaúng, mieäng cöôøi traàm tónh. Hai tay ñöa ngang taàm ngöïc, loøng baøn tay phaûi ñöa ra phía tröôùc, caùc ngoùn tay kheùp laïi, tay traùi ngöûa ra, cheách xuoáng phía döôùi. Hai chaân traàn, hôi thoâ, coù ñuû caùc ngoùn. Töôïng khoaùc aùo caù sa phuû ñeán chaân, goàm hai lôùp. AÙo phuû kín 2 vai, ñeå hôû coå vaø moät phaàn tröôùc ngöïc phuû xuoáng thaønh nhöõng neáp gaáp roäng. Lôùp aùo trong ñeå loä 4 neáp gaáp ôû ngöïc. Lôùp ngoaøi, töø buïng ñeán goái coù 8 neáp. AÙo phuû roäng leân vai caùnh tröôùc, moät daûi aùo vaét qua phuû xuoáng phía ngoaøi caùnh tay traùi. Lai aùo phuû xuoáng chaân gaáp thaønh neáp caùch ñieäu hoaù Xeùt veà phong caùch ngheä thuaät, so vôùi caùc töôïng coå cuøng loaïi trong boái caûnh lòch söû cuûa söï du nhaäp Phaät giaùo vaøo vuøng naøy, Voõ Syõ Khaûi ñaõ ñònh nieân ñaïi sôùm nhaát cuûa pho töôïng naøy laø nöûa ñaàu theá kyû V sau coâng nguyeân. Hai caùnh tay vaø moät maûnh vôõ cuûa 3 töôïng ñoàng khaùc nhau ñöôïc tìm thaáy ôû trung taâm di tích kieán truùc Löu Cöø. Trong ñoù coù moät caùnh tay coøn nguyeân baøn tay naêm ngoùn, ngoùn caùi vaø ngoùn troû laøm thaønh voøng troøn, caùc ngoùn coøn laïi kheùp kín vaø chæ veà phía tröôùc; maûnh vôõ thuoäc phaàn vai cuûa 1 töôïng khaù lôùn. Treân vai coù hoa vaên trang trí hình bình haønh theå hieän aùo caø sa nhaø Phaät. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  25. Khảo cổ học Việt Nam - 61 - b) Töôïng thaàn - Brahma baèng ñaù: Töôïng tìm thaáy ôû OÙc Eo, ñaàu ñoäi muõ hình truï. Brahma baèng ñoàng tìm thaáy ôû thaùp Vónh Höng - Visnu goàm taùm töôïng. - Siva ôû OÙùc Eo coøn laïi ba tieâu baûn. - Ganesa laø thaàn vaät theå hieän döôùi daïng mình ngöôøi ñaài voi coù 3 töôïng. - Dvarapala - Uma – Mahisvara hoaëc Mahisardramardini - Yaksa - Töôïng nam thaàn, nöõ thaàn - Ñaàu ngöôøi baèng ñaát nung c) Linh vaät. - Linga coù 22 tieâu baûn goàm caùc loaïi sau: Loaïi thöù nhaát goàm hai phaàn, phaàn treân hình truï troøn, phaàn döôùi hình truï baùt giaùc. Loaïi thöù hai caáu taïo 3 phaàn, phaàn treân hình truï troøn, phaàn giöõa hình truï baùt giaùc, phaàn chaân hình truï vuoâng. Loaïi thöù ba coù ñaàu baèng, caáu taïo 3 phaàn tieát dieän nhö loaïi hai. Loaïi thöù tö coù ñaàu troøn, phaàn tr6n hình truï troøn, phaàn döôùi hình vuoâng Ngoaøi ra coøn moät loaïi Linga kích thöôùc nhoû baèng thuûy tinh, ñaù quyù - Linga – yoni goàm 10 boä coù theå taïc lieàn khoái, cuõng coù loaïi gheùp rôøi - Yoni coù 18 tieâu baûn goàm caùc loaïi loã gaàn vuoâng hoaëc chöõ nhaät, loaïi hình baùt giaùc, loaïi loã troøn - Beä thôø laø nhöõng vieân ñaù gheùp choàng leân nhau theo quy caùch ñoái xöùng. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  26. Khảo cổ học Việt Nam - 62 - 3.2. Phuø ñieâu vaø con daáu a) Phuø ñieâu baèng ñaát nung b) Con daáu Loaïi di vaät naøy chæ môùi phaùt hieän ñöôïc 22 caùi, ñöôïc laøm baèng kim loaïi vaø ñaù quyù, tìm thaáy ôû caùc di tích OÙc Eo (5), Neàn Chuøa (4), vaø Caïnh Ñeàn (13). Treân phaàn lôùn caùc con daáu coù maët ñoùng daáu ñöôïc chaïm khaéc hình ngöôøi, hình ñoäng vaät, chöõ coå vaø hình caùc vaät theå ôû daïng loõm. 3.3. Tieàn vaø kim loaïi Ñoàng tieàn laø loaïi di vaät hieám, chieám soá löôïng khaù ít trong caùc di tích vaên hoaù OÙc Eo nhöng chuùng coù giaù trò nghieân cöùu lôùn. Cuøng vôùi con daáu, söï coù maët cuûa tieàn luoân gaén vôùi moät xaõ hoäi vaên minh coù neàn kinh teá thò tröôøng phaùt trieån ôû moät möùc ñoä khaù cao. Coù 12 ñoàng tieàn vaø maûnh caét cuûa tieàn ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû caùc di tích Neàn Chuøa (3), Ñaù Noåi (3), Keø Moät (2) vaø Goø Haøng (4). 3.4. Di vaät baèng vaøng a) Ñoà trang söùc baèng vaøng - Nhaãn vaøng : coù 11 chieác nguyeân vaø gaõy tìm thaáy trong caùc di tích moä taùng vaø cö truù. - Boâng tai vaø khuyeân tai: coù 9 chieác bao goàm: ½ khuyeân tai hình con ñæa coù choát baám; 5 khuyeân tai nhoû ñöôïc laøm baèng daây vaøng coù tieát dieän troøn ñöôïc uoán thaønh hình troøn; 1 boâng tai hình nuùt aùo vuoâng; 1 boâng tai hình boâng hoa; 1 khuyeân tai ñöôïc taïo bôûi 1 daây vaøng coù phaân nöûa tieát dieän troøn, phaân nöûa deït quaán vaøo nhau. - Maët ñeo : Moät chieác hình boâng mai saùu caùnh coù nhuïy laø 1 vieân ñaù quí maøu maän chín. - Haït chuoãi: coù 8 haït, bao goàm 5 haït chuoãi hình traùi xoan hay hình traùi chuoãi ngoïc, coù loã xuyeân truïc doïc. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  27. Khảo cổ học Việt Nam - 63 - - Boâng chuoãi: coù 10 boâng. Ñaây laø nhöõng boâng hoa nhoû coù töø 5 ñeán 6 caùnh nhoû baèng laù me. Chính giöõa coù loã xuyeân ñeå xaâu daây ñeo. - Boâng hoa: coù 2 boâng. Caû hai boâng hoa vaøng ñeàu coù 4 caùnh vaø coù loã ñeå xaâu daây ñeo. b) Vaøng laù: Vaøng laù laø di vaät raát phoå bieán, ñöôïc tìm thaáy trong caùc di tích vaên hoaù OÙc Eo. Veà hình daïng, chuùng bao goàm caùc hình töù giaùc, hình troøn hoaëc gaàn troøn, hình baàu duïc, hính baùn nguyeät hay hình chuõ D, chöõ U, hình tam giaùc, hình laù nhoïn Qua vieäc thoáng keâ phaân loaïi cho thaáy, phaàn lôùn chuùng coù kích thöôùc nhoû vaø raát nhoû. Loaïi nhoû nhaát, coù kích thöôùc dao ñoäng töø 0,5cm ñeán 2,0cm chieám soá löôïng nhieàu nhaát. Tieáp ñeán laø loaïi trung bình, coù kích thöôùc giao ñoäng töø 2,0 cm ñeán 5,0 cm. Loaïi lôùn coù kích thöôùc daøi roäng giao ñoäng töø 5 cm trôû leân chieám soá löôïng raát ít, ñöôïc tìm thaáy chính ôû di tích Ñaù Noåi, Goø Thaønh vaø Goø Xoaøi. - Ñeà taøi hình ngöôøi: 44 hình: 2 hình thaàn Visnu; 2 hình thaàn Surya; 19 hình ngöôøi hoaëc nhaân thaàn; 2 hình ngöôøi ngoài chaïm treân laù vaøng; 1 hình ngöôøi quyø coù daïng gioáng nhaân sö; 2 hình chaïm ngöôøi ñaøn baø; 2 hình baøn chaân; 8 hình ngöôøi thuù; 10 hình ngöôøi chim. - Ñeà taøi ñoäng vaät: coù 99 hình loaøi vaät, 38 hình boø chaïm; 28 hình voi; 3 hình höôu nai; 2 hình ngöïa; 2 hình chaïm choù soùi; 1 hình caù saáu; 13 hình raén; 7 hình ruøa; 4 hình caù; 1 hình deâ - Ñeà taøi thaûo moäc: coù 67 hình, 25 hình chaïm, daäp vaø caét hoa sen; 14 hình caùc loaïi hoa ñöôïc chaïm rieâng bieät treân 14 laù vaøng goàm hoa mai, hoa trang vaøng, hoa caåm chöùng, hoa thöôïc döôïc, hoa aùc-ti-soâ; 5 hình chaïm caùc loaïi traùi caây. - Ñeà taøi caùc vaät theå: coù tôùi 205 hình chaïm daäp. Bao goàm caùc hình con oùc, baùnh xe, caây gaäy, bieåu töôïng Laksmi, ñinh ba, maët traêng khuyeát, voøng troøn hay maët trôøi, thaùp thôø hay beä, bình coù voøi, hình hình hoïc vaø coù hình chuïc hình chaïm khoâng roõ yù nghóa hoaëc chöa xaùc ñònh. 49 hình baùnh xe; 12 hình ñinh ba; 2 hình chaïm caây gaäy; 6 hình chaïm thaùp thôø hay beä thôø; 2 hình chaïm bieåu töôïng Laksmi; 1 hình bình coù voøi; 27 hình chaïm maët traêng khuyeát; 11 hình chaïm voøng troøn hay hình maët trôøi. - Ñeà taøi hình hoïc: coù 22 hình: 5 hình chaïm daây thoøng loïng (Paõsa) laø vuõ khí cuûa Yama; 30 hình chaïm nhöõng vaät theå chöa xaùc ñònh. Ngoaøi ra, coøn coù 22 hình chaïm khoâng roõ daïng. - Hình chöõ vieát coå, goàm coù: 5 hình chöõ vieát laø ñeà taøi chính, 27 chöõ vieát ñöôïc khaéc cuøng vôùi caùc hình ngöôøi, hình ngöôøi thuù. c)Beä thôø Linga – Yoni baèng vaøng Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  28. Khảo cổ học Việt Nam - 64 - 3.5. Ñoà trang söùc vaø di vaät baèng ñaù quyù, ñaù maøu, thuyû tinh vaø kim loaïi thöôøng a) Haït chuoãi - Chuoãi baèng ñaát nung: chieám soá löôïng raát lôùn, coù tôùi vaøi ngaøn haït - Chuoãi (cöôøm taám) baèng “löu ly” - Haït chuoãi hình caàu troøn b) Ñaù quyù: coù 61 vieân. c) Vaät duïng baèng kim loaïi thöôøng, baèng ñaù, baèng thuyû tinh - Voøng tay. Coù 5 voøng ñeo tay laøm baèng hôïp kim chì – thieác. - Khuyeân tai : coù 21 chieác goàm: 2 hình con oác; 5 hình con ñæa; 1 hình caù ngöïa; 1khuyeân tai coù maáu; 2 khuyeân tai hình con thuù. - Nhaãn: coù 13 chieác laøm baèng ñoàng – chì. - Buøa ñeo: coù 5 chieác, ñöôïc ñuùc baèng hôïp kim chì – thieác, treân ñænh coù loã ñeå xaâu daây ñeo, goàm: hình bình haønh; hình chöõ nhaät. - Theû ñaù: coù 3 chieác, ñöôïc laøm baèng ñaù giaû maõ naõo vaø sa thaïch. - Huy chöông: 1 chieác. Treân moät maët cuûa huy chöông laø hình ñaàu 1 con sö töû . ÔÛ beân traùi, doïc theo rìa cong cuûa huy chöông coù nhöõng neùt ñuùc noåi coù daïng töông töï caùc chöõ caùi La tinh. Maët sau huy chöông laø hình 1 boâng hoa 4 caùnh. - Luïc laïc: coù 3 chieác baèng ñoàng, daïng hình caàu - Ly ñoàng - Xaäp xoaõ - OÁng nhoû - Daây kim loaïi - Keïp chì - Maûnh saét thieác - Maûnh ñoàng Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  29. Khảo cổ học Việt Nam - 65 - 3.6. Caùc vaät duïng baèng ñaù a. Baøn maøi: coù 8 chieác nguyeân vaø vôõ. b. Baøn nghieàn: coù 36 chieác ñöôïc laøm baèng caùc loaïi sa thaïch. c. Chaøy nghieàn – con laên (?): coù 14 caùi, ñöôïc laøm baèng loaïi sa thaïch. d. Coái ñaù: coù 3 chieác, laøm baèng loaïi ñaù hoa cöông maøu xaùm xaåm. e. Vaät hình naám (baøn xoa) (?): coù 2 caùi. f. Ñaù coù loã: 3 tieâu baûn. g. Khuoân ñuùc hoaëc khuoân eùp: 3 tieâu baûn. h. Ñaù duøng laøm maët giaùp khuoân: 3 tieâu baûn. 3.7. Ñoà goám vaø ñaát nung a. Ñaát nung b. Chì löôùi: coù 13 hieän vaät. c. Doi xe sôïi: coù 32 chieác. d. Baøn in: toång soá coù 12 chieác. e. Chuoâng goám: coù 6 caùi. f. Chaøy nghieàn: coù 3 chieác. g. Giaù keâ loø: coù 1 caùi. h. Vaät hình e-lip (hay baøn daäp): coù 8 caùi. i. Vaät hình “oaûn”: 12 caùi. j. Cheùn nhoû: coù 16 chieác. k. Caø raøng (beáp loø): laø loaïi di vaät khaù tieâu bieåu, ñöôïc tìm thaáy nhieàu trong caùc di tích cö truù vaên hoaù OÙc Eo ôû vuøng ñoàng baèng thaáp OÙc Eo, Neàn Chuøa, Caïnh Ñeàn, Nhôn Thaønh l. Ñoà goám m. Goám mòn n. Goám thoâ Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  30. Khảo cổ học Việt Nam - 66 - Ngoaøi ra coøn coù caùc di vaät thuoäc nhoùm vaät duïng baèng goã, taøn tích thöïc vaät, di coát ñoäng vaät. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  31. Khảo cổ học Việt Nam - 67 - PHUÏ LUÏC HAÄU KYØ ÑOÀNG THAU VAØ SÔ KYØ SAÉT ÔÛ MIEÀN BAÉC VAØ BAÉC TRUNG BOÄ - VAÊN HOÙA ÑOÂNG SÔN 1. Ñòa vöïc phaân boá Keå töø khi di tích Ñoâng Sôn ñöôïc phaùt hieän vaøo naêm 1924 ñeán nay ñaõ hôn baûy thaäp kyû troâi qua, nhöõng di tích cuøng vaên hoùa vôùi di tích naøy ñaõ phaùt hieän khaép mieàn Baéc nöôùc ta, trong moät khu vöïc lieàn khoaûnh töø bieân giôùi mieàn Baéc ñeán ñeøo Ngang thuoäc tænh Quaûng Bình, taäp trung ñaäm ñaëc ôû löu vöïc ba con soâng lôùn: Soâng HOÀng , Soâng Maõ, Soâng Caû. Soá löôïng di tích Ñoâng Sôn cuûa caùc tænh döôùi ñaây bao goàm caùc di tích, caùc söu taäp hieän vaät ñoàng phaùt hieän ngaãu nhieân. Laøo Cai vaø Yeân Baùi: 30 ñòa ñieåm, Sôn La: 20 ñòa ñieåm,Haø Giang: 4 ñòa ñieåm, Thaùi Nguyeân: 4 ñòa ñieåm, Quaûng Ninh: 4 ñòa ñieåm,Phuù Thoï vaø Vónh Phuùc: 18 ñòa ñieåm, Haø Noäi: 20 ñòa ñieåm, Baéc Ninh vaø Baéc Giang: 13 ñòa ñieåm, Haûi Döông vaø Höng Yeân: 7 ñòa ñieåm, Haûi Phoøng: 4 ñòa ñieåm, Haø Taây vaø Hoøa Bình: 28 ñòa ñieåm, Thaùi Bình: 3 dòa ñieåm, Haø Nam vaø Nam Ñònh: 13 ñòa ñieåm, Thanh hoùa: 70 ñòa ñieåm, Ngheä An vaø Haø Tónh: 26 ñòa ñieåm, Quaûng Bình: 8 ñòa ñieåm. Trong vaên hoùa Ñoâng Sôn, taïi moät soá vuøng, caùc di tích coù xu höôùng phaân boá thaønh cuïm. Cuïm di tích vinh Quang ôû huyeän Hoaøi Ñöùc (Haø Taây) Cuïm di tích Coå Loa (Huyeän Ñoâng Anh, Haø Noäi) ÔÛ löu vöïc Soâng Maõ, Soâng Chu (Thanh Hoaù), söï phaân boá caùc di tích Ñoâng Sôn ñaëc bieät phong phuù. Chæ trong moät huyeän ñaõ coù haøng chuïc di tích. Ñaùng chuù yù laø cuïm di tích Ñoâng Lónh ôû xaõ Ñoâng Lónh. Cuïm di tích Quyø Chöû xaõ Hoaèng Quyø, huyeän Hoaèng Hoaù phaân boá treân coàn goø beân bôø Soâng Doïc, moät nhaùnh cuït cuûa Soâng Maõ. Cuïm di tích Ñònh Coâng naèm ôû xaõ Ñònh Coâng huyeän Ñònh Yeân cuõng bao goàm nhöõng di tích Ñoâng Sôn muoän, taïi ñaây phaùt hieän ñöôïc nhieàu troáng ñoàng Ñoâng Sôn. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  32. Khảo cổ học Việt Nam - 68 - 2. Ñaëc ñieåm vaø loaïi hình di tích vaên hoaù Ñoâng Sôn Di chæ cö truù- moä taùng Ñaây laø moät loaïi di chæ hoãn hôïp, vöøa laø di chæ cö truù vöøa laø laø khu moä taùng. Loaïi di tích naøy ñaõ phaùt hieän ñöôïc 22 ñòa ñieåm, trong ñoù 9 ñòa ñieåm ñaõ ñöôïc khai quaät. + Di tích Laøng Caû thuoäc thaønh phoá Vieät Trì, tónh Phuù Thoï, ñaõ ñöôïc phaùt hieän töø naêm 1959, döôùi nhöõng teân goïi khaùc nhau: Chính Nghóa, Laøng Caû, Vieät Trì. + Di tích Vinh Quang coù dieãn bieán cuûa di tích phöùc taïp hôn di tích Laøng Caû. Ñaây laø di tích cö tru ù- moä taùng Ñoâng Sôn naèm truøm leân di chæ cö truù vaên hoaù Goø Mun. caùc nhaø khaûo coå hoïc phaûi laáy teân xaõ ñeå ñaët teân, nay laø laøng Caùt Queá , huyeän Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Taây. + Di tích Chieàn Vaäy thuoäc xaõ Kim Hoaøng, huyeän Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Taây, naèm treân moät quaû goø cao hôn maët ruoäng 1m – 2,5m, roäng khoaûng 600m, caùch Soâng Hoàng 6,5 km, caùch Soâng Ñaùy 5,4 km. + Di tích Ñoâng Sôn thuoäc xaõ Ñoâng Sôn , phöôøng Haøm Roàng, thaønh phoá Thanh Hoaù, naèm ôû höõu ngaïn Soâng Maõ. Di tích goàm hai khu vöïc: khu vöïc trong laøng trong moät thung luõng heïp, naèm ôû ñuoâi Nuùi Roàngvaø Nuùi Löôøn coù dieän tích khoaûng 1000m2; khu vöïc quan troïng cuûa di tích Ñoâng Sôn chính laø thuoäc vaøo loaøi hình di tích cö truù - moä taùng. Khu vöïc naøy traûi daøi treân bôø Soâng Maõ töø cöûa loø cao cuûa nhaø maùy phaân laân Thanh Hoaù tôùi ñuoâi Nuùi Roàng daøi 300m - 400m, roäng 50m - 60m. Moä taùng. Nhieàu di tích Ñoâng Sôn ñöôïc bieát ñeán chính laø nhôø nhöõng nhoùm hieän vaät phaùt hieän ngaãu nhieân. Khi khaûo saùt veà tính chaát cuûa nhöõng di tích naøy ngöôøi ta thöôøng chuù yù tôùi khaû naêng chuùng thuoäc caùc khu vöïc moä taùng. ÔÛ taát caû 32 di tích thuoäc nhoùm moä taùng , moät nöûa trong soá naøy ñaõ ñöôïc khai quaät nhöng phaàn lôùn laø nhöõng khu moä quan taøi hình thuyeàn. Cho tôùi nay khoaûng 15 di tích moä quan taøi thaân caây khoeùt roãng ñöôïc xaùc ñònh thuoäc vaên hoaù Ñoâng Sôn, taäp trung nhaát ôû ñoàng baèng truõng cuûa Soâng Hoàng, Soâng Ñaùy vaø Soâng Nhueä, treân nhöõng huyeän phía nam cuûa tænh Haø Taây nhö Thanh Oai, ÖØng Hoaø, Phuù Xuyeân ñeán huyeän Duy Tieân cuûa tænh Haø Nam. + Di tích Chaâu Can thuoäc xaõ Chaâu Can, huyeän Phuù Xuyeân, tænh Haø Taây, caùch Soâng Nhueäï 1km, caùch Soâng Hoàng 7 km. + Di tích Nuùi Naáp xaõ Ñoâng Höng, huyeän Ñoâng Sôn, tænh Thanh Hoùa. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  33. Khảo cổ học Việt Nam - 69 - + Di tích Laøng Vaïc I ñöôïc phaùt hieän vaøo thaùng 5 naêm 1972, huyeän Nghóa Ñaøn, tænh Ngheä An. Di chæ xöôûng. Hieän nay môùichæù bieát coù 3 di tích thuoäc loaïi naøy, ñeàu thuoäc xaõ Ñoâng Lónh, huyeän Ñoâng Sôn, tænh Thanh Hoaù. Ñoù laø Coàn Caáu lôùp treân, Baùi Teâ vaø Maû Chuøa. Caùc söu taäp ngaãu nhieân Nhöõng di tích naøy töông ñoái nhieàu: 134 di tích. Ñoù laø nhöõng nhoùm ñoà ñoàng Ñoâng Sôn phaùt hieän ngaãu nhieân trong quaù trình saûn xuaát. 3. Caùc ñaëc tröng cô baûn cuûa vaên hoaù Ñoâng Sôn. - Ñoà ñoàng Noùi ñeán vaên hoaù Ñoâng Sôn, ñieàu gaây aán töôïng nhaát chính laø boä ñoà ñoàng cöïc kyø phong phuù, ña daïng veà chuûng loaïi, trình ñoä cao veà kyõ thuaät cheá taùc vaø naêng khieáu thaåm myõ. +Vuõ khí Trong caùc di tích vaên hoaù Ñoâng Sôn hai loaïi hình hieän vaät coâng cuï vaø vuõ khí coù tyû leä xaáp xæ nhau. Giaùo: Caên cöù vaøo caùch tra caùn coù theå chia giaùo thaønh hai loaïi lôùn: giaùo coù chuoâi tra caùn vaø giaùo coù hoïng. Giaùo coù hoïng tra caùn chieám tuyeät ñaïi ña soá. Lao phaàn lôùn coù hình daùng doáng nhö giaùo, coù hoïng tra caùn. Dao gaêm coù nhieàu kieåu phaân chia theo ñoác caàm. Phoå bieán nhaát laø loaïi coù chaén tay heïp gioáng söøng traâu. Rìu chieán thöôøng coù daïng löôõi xeùo Buùa chieán Muõi teân khaù gioáng muõi lao nhöng nhoû hôn, goàm nhieàu loaïi: Caùnh eùn, hình laù, tam giaùc Taám che ngöïc Trong nhoùm vuõ khí cuûa vaên hoaù Ñoâng Sôn coøn coù qua Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  34. Khảo cổ học Việt Nam - 70 - + Coâng cuï saûn xuaát Rìu. Taát caû nhöõng loaïi rìu ñaõ tìm ñöôïc ñeàu coù moät ñaëc ñieåm chung laø thuoäc rìu coù hoïng. Noùi chung coù hai xu höôùng: rìu coù löôõi caân xöùng vaø khoâng caân xöùng. Löôõi caøy ñoàng. Cho tôùi nay ñaõ coù hôn 200 hieân vaät ñöôïc xeáp vaøo nhoùm coâng cuï naøy. Coù theå phaân chia thaønh 4 kieåu: Kieåu löôõi caøy hình tam giaùc phaùt hieän ñöôïc coøn ít, kieåu löôõi caøy hình tim tìm ñöôïc nhieàu nhaát. Gaàn 100 chieác löôõi caøy ñeå trong troáng Coå Loa I thuoäc kieåu naøy. Kieåu löôõi caøy hình caùnh böôùm hay hình chaân vòt coù soá löôïng thöù hai. Kieåu löôõi caøy coù vai ngang hoaëc vai nhoïn cuõng raát ít. xeûng gaàn gioáng xeûng saét hieän ñaïi. cuoác ñoàng nhoùm thuoång hay mai nhoùm coâng cuï thu hoaïch laø nhöõng löôõi dao gaët hay coøn goïi laø nhíp Nhoùm duøi, ñuïc, duõa. Coâng cuï saûn xuaát coøn coù löôõi caâu, kim, ñinh ba, ñinh hai, moùc,dao,dao khaéc + Ñoà duøng sinh hoaït. Thaïp .Ñeàu coù daùng moät chieác chum thaân baàu, ñaùy vaø mieäng hôi thu vaøo. Gaàn mieäng coù quai. Coù loaïi thaïp khoâng naép vaø loaïi coù naép. Thoá troâng gioáng nhö chieác laüng hoa hieän ñaïi, thaân hiønh noùn cuït, mieäng vaø ñeá coù vaønh loe ra. Bình, aâu ñoàng gioáng moät chieác baùt saâu loøng, thaønh cao. Khay ñoàng. Ñóa ñoàng töông ñoái gioáng nhöõng ñóa saét hieän ñaïi, loøng noâng, mieäng roäng, loe, ñaùy baèng. Chaäu ñoàng coù moät yù nghóa vaø giaù trò nghieân cöùu ñaëc bieät. Veà hình daùng gaàn gioáng nhöõng chaäu ñoàng hieän ñaïi, vaønh mieäng loe, mieäng roäng hôn ñaùy, ñaùy baèng. Ngoaøi ra coøn Loï ñoàng, aám ñoàng, muoâi ñoàng, thìa ñoàng, quaû caân ñoàng. + Nhaïc cuï. Troáng ñoàng laø loaïi di vaät ñieån hình nhaát cuûa vaên hoùa Ñoâng Sôn. Taát caû nhöõng troáng ñoàng tìm ñöôïc ñeàu thuoäc cuøng moät loaïi, loaïi I theo caùch phaân loaïi cuûa F.Heger. Ngaøy nay chuùng ta ñaõ thoáng nhaát goïi loaïi troáng naøy laø troáng Ñoâng Sôn. Chuoâng ñoàng coù loaïi töông ñoái lôùn, hình baàu duïc, maët caét hình baøu duïc, ñænh coù quai, trong loøng coù thanh ngang treo quaû laéc. Coù loaïi chuoâng nhoû hoaëc raát nhoû goïi Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  35. Khảo cổ học Việt Nam - 71 - laø nhaïc hay luïc laïc. Ngoaøi ra coøn kheøn, coàng, chieâng, thanh la môùi chæ thaáy hình aûnh treân troáng ñoàng maø chöa tìm thaáy vaät thaät. + Ñoà trang söùc: Ñoà trang söùc chuû yeáu cuûa ngöôøi Ñoâng Sôn laø voøng, ñöôïc chöùng thöïc treân nhöõng töôïng ngöôøi tìm thaáy, taát caû ñeàu ñeo voøng tay vaø voøng tai. Ñôn giaûn nhaâùt laø nhöõng voøng gioáng moät sôïi daây ñoàng uoán troøn. Kieåu voøng coù hoïng khoaù gaàn gioáng nhö kieåu treân.Voøng coù tieát dieän hình soáng traâu.Voøng coù tieát dieän hình chöõ T, hình chöõ nhaät deït, voøng oáng, voøng coù maáu Coøn coù loaïi hieän vaät ñeå ñeo baèng ñoàng gioáng nhö kieåu voøng tuy nhieân coù kích thöôùc beù hôn raát nhieàu, chæ vöøa ñeå ñeo vaøo ngoùn tay, coù theå laø nhaãn. Khoaù thaét löng ñoàng laø nhöõng hieän vaät mang tính ngheä thuaät cao, goàm hai maûnh moùc vôùi nhau baèng moùc vaø khaâu. Töôïng ñoàng laø nhöõng khoái töôïng ngöôøi vaø ñoäng vaät ñöôïc ñuùc thaønh caùn dao gaêm. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng hieän vaät raát khoù bieát trong thöïc teá ñöôïc duøng vaøo caùi gì. Ñoù laø nhöõng khung chaïm hình vuoâng, moät loaïi hieän vaät khaùc hình caønh caây Ñieàu cuoái cuøng coù theå neâu leân ñaëc ñieåm chung cuûa ñoà ñoàng Ñoâng Sôn laø nhöõng ñoà minh khí. -Ñoà saét Ñoà saét chuû yeáu coù hai nhoùm, coâng cuï vaø vuõ khí. Nhöõng löôõi cuoác coù soá löôïng nhieàu hôn caû. Löôõi mai coù hoïng tra caùn hình chöõ U, löôõi roäng baèng hoïng. Coâng cuï thu hoaïch coù lieàm, coâng cuï chaët coù rìu: Kieåu rìu hình chöõ nhaät, löôõi roäng baèng hoïng; kieåu rìu löôõi xoeø caân xöùng gaàn baèng vai, maët caét hoïng hình chöõ nhaät. Nhoùm vuõ khí coù kieám vaø giaùo. -Ñoà ñaù Ñoà ñaù thuoäc hai nhoùm chính laø coâng cuï saûn xuaát vaø ñoà trang söùc. Veà coâng cuï saûn xuaát soá löôïng ít, chuû yeáu laø rìu vaø boân. Ngoaøi ra coù hoøn keâ, hoøn gheø, baøn maøi, chaøy. Moät loaïi hieän vaät môùi xuaát hieän laø nhöõng quaû caân. Veà ñoà trang söùc coù caùc kieåu voøng tay, voøng tai nhöng cheá taùc coù phaàn ñôn giaûn hôn so vôùi giai ñoaïn tröôùc. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  36. Khảo cổ học Việt Nam - 72 - -Ñoà thuûy tinh Goàm caùc hieän vaät haït chuoãi maøu xanh luïc, voøng tai, coù loaïi voøng tay baèng thuyû tinh maët caét hình chöõ T. -Ñoà goám Laø loaïi di vaät nhieàu nhaát thu ñöôïc trong caùc di tích goàm caùc loaïi hình: noài, choõ, bình, voø, chaäu, baùt, caùc noài naáu vaø roùt ñoàng, chì löôùi vaø doïi xe chæ, chaïc goám vaø chaân gioø. Goám Ñoâng Sôn thöôøng thoâ, ñeå trôn, hoa vaên ngheøo naøn vaø ñôn ñieäu. -Ñoà xöông Ñoà xöông trong vaên hoaù Ñoâng Sôn coøn laïi raát ít, coù nhöõng hieän vaät coøn chöa roõ coâng duïng. -Ñoà tre goã Ñoù laø nhöõng caùn giaùo baèng song, caùc maùi cheøo goã ôû La Ñoâi, Ñoâng Sôn tay thöôùc, phao goã, töôïng ngöôøi baèng goã. 4. Caùc loaïi hình ñòa phöông. Loaïi hình Soâng Hoàng. Veà vuõ khí coù tæ leä cao hôn, phoå bieán giaùo coù hoïng tra caùn, hoïng baèng 1/3 chieàu daøi cuûa löôõi; rìu chieán hình baøn chaân goùt vuoâng; muõi teân ba caïnh, muõi teân caùnh eùn voùt chuoâi. Veà coâng cuï saûn xaát phoå bieán kieåu rìu löôõi xeùo hình goùt vuoâng hoaëc goùt troøn; rìu löôõi caân hình chöõ nhaät, rìu löôõi hình cung xoeø roäng, rìu kieåu löôõi caân hình baùn nguyeät laø ñaëc tröng cuûa vuøng Soâng Hoàng. Löôõi caøy hình traùi tim hoaëc hình tam giaùc, thuoång hoïng daøi, nhíp. ÔÛ loaïi hình Soâng Hoàng loaïi thaïp coù naép nhieàu hôn. Goám ôû Ñoâng Sôn vuøng Soâng Hoàng ñöôïc goïi laø goám Ñöôøng Coà coù maøu traéng moác hoaëc maøu traéng hôi hoàng, xöông goám ñen xaùm. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  37. Khảo cổ học Việt Nam - 73 - Loaïi hình Soâng Maõ. Veà vuõ khí, phoå bieán caùc kieåu giaùo coù hoïng tra caùn, phaàn hoïng baèng ½ chieàu daøi cuûa löôõi; dao gaêm ñoác cuû haønh chaén tay hình söøng traâu, dao gaêm ñoác hình thuaãn. Veà coâng cuï saûn xuaát coù nhieàu rìu löôõi xeùo hình dao thôï giaøy, goùt cao muõi chuùc ; löôõi caøy ñoàng hình caùnh böôùm hay hình chaân vòt. Nhöõng duïng cuï sinh hoaït nhö thaïp thoá ôû khu vöïc naøy nhieàu hôn caû. Thaïp khoâng naép ôû ñaây nhieàu hôn thaïp coù naép. ÔÛ giai ñoaïn Ñoâng Sôn sôùm, goám thöôøng coù maøu soâcoâla. Giai ñoaïn Ñoâng Sôn ñieån hình, goám thöôøng coù maøu ñoû töôi. Giai ñoaïn muoän goám thöôøng coù maøu naâu chaùy. Loaïi hình Laøng Vaïc (Soâng Caû) Veà ñoà ñoàng, soá löôïng dao gaêm ôû khu moä naøy nhieàu hôn baát cöù moät khu moä Ñoâng Sôn naøo. Töông töï, ñoà trang söùc baèng ñoàng vaø thuyû tinh ôû Laøng Vaïc chöa coù moät di tích naøo saùnh kòp veà soá löôïng vaø loaïi hình. Voøng tai voøng tay baèng thuyû tinh raát gioáng di vaät cuøng chuûng loaïi vaên hoaù Sa Huyønh. ÔÛ Laøng Vaïc coù caû moät maáu cuûa khuyeân tai ba maáu cuûa vaên hoaù Sa Huyønh. Loaïi töôïng troøn Laøng Vaïc phaùt trieån hôn caùc loaïi hình ñòa phöông khaùc cuûa vaên hoùa Ñoâng Sôn. Veà ñoà goám, aùo goám Laøng Vaïc thöôøng bong, goám khoâng ñöôïc mòn, voû goám coù maøu vaøng cam hoaëc maøu hôi hoàng. 5. Caùc giai ñoaïn phaùt trieån Vaên hoaù Ñoâng Sôn traûi qua moät thôøi kì phaùt trieån daøi, treân döôùi moät thieân kyû neân coù theå phaân ra thaønh ba giai ñoïan chính: Giai ñoaïn sôùm, ñoà ñoàng ít. Giai ñoïan Ñoâng Sôn ñieån hình, ñoà ñoàng phaùt trieån röïc rôõ, nhieàu veà soá löôïng, phong phuù veà loaïi hình. Ñoå saét xuaát hieän nhieàu hôn. Ñoà goám ñôn giaûn. Söï phaân bieät giaøu ngeøo trong caùc khu moä taùng khaù saâu saéc. Giai ñoaïn Ñoâng Sôn muoän ñöôïc ñaùnh daáu baèng söï xuaát hieän cuûa ñoà minh khí baûn ñòa vaø söï coù maët cuûacaùc di vaät Haùn ngoaïi nhaäp. Ñoà ñoàng keùm röïc rôõ veà maët kyõ thuaät vaø myõ thuaät. Ñoà saét vaø ñoà thuyû tinh coù chieàu höôùng taêng roõ reät. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử
  38. Khảo cổ học Việt Nam - 74 - 6. Nieân ñaïi. Nieân ñaïi Ñoâng Sôn sôùm theá kyû VIII – VI tröôùc coâng nguyeân. Nieân ñaïi Ñoâng Sôn ñieån hình theá kyû V- III tröôùc coâng nguyeân. Nieân ñaïi Ñoâng Sôn muoän theá kyû II tröôùc coâng nguyeân ñeán theá kyû I, II sau coâng nguyeân. Vaên hoaù Ñoâng Sôn ñaõ ñaït ñeán moät söï thoáùng nhaát cao treân moät khu vöïc roäng lôùn lieàn khoaûnh, trong taát caû caùc loaïi hình moâi tröôøng. Ngöôøi Ñoâng Sôn ñaõ laøm chuû vöõng chaéc ñöôïc nhöõng vuøng ñaát truõng, nhöõng vuøng nuùi maø caùc giai ñoaïn vaên hoaù khaùc chöa vöôn tôùi. Söï thoáng nhaát cuûa vaên hoaù Ñoâng Sôn cuøng trình ñoä veà ñôøi soáng kinh teá cho pheùp giaû thieát veà söï toàn taïi moät nhaø nöôùc sô khai. Söï phaân bieät giaøu ngheøo ñaõ roõ raøng. Coù nhöõng ngoâi moä cöïc kyø giaøu coù vôùi hôn 100 hieän vaät nhö moä quan taøi hình thuyeàn Vieät Kheâ. Coù nhöõng ngoâi moä choân nhieàu ñoà tuøy taùng baèng ñoàng quyù giaù nhö ôû Laøng Vaïc. Coù nhöõng ngoâi moä chæ choân theo moät ít hieän vaät thoâi maø laø nhöõng hieän vaät khoâng phaûi baát cöù ai, ôû baát cöù taàng lôùp naøo trong xaõ hoäi cuõng chieám höõu ñöôïc. Kho muõi teân ñoàng vaø sau naøy laø kho ñoà ñoàng ôû Coå Loa ñaõ goùp phaàn xaùc ñònh theâm trung taâm chính trò ôû Coå Loa vôùi vai troø thuû lónh cuûa vua An Döông Vöông ñaõ ñöôïc söû saùch xöa ghi nhaän. Tæ leä raát lôùn vuõ khí ñoàng thau laø bieåu hieän cuï theå cuûa löïc löôïng vuõ trang thöôøng tröïc, moät coâng cuï ñeå traán aùp nhöõng baát hoaø trong noäi boä, moät phöông tieän ñeå choáng laïi nhöõng xaâm laán töø beân ngoaøi. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử