Giáo trình Chăn nuôi trân bò - Chương 3: Dinh dưỡng và thức ăn

Nội dung text: Giáo trình Chăn nuôi trân bò - Chương 3: Dinh dưỡng và thức ăn

1. Ch ươ ng 3 DINH D ƯNG VÀ TH C ĂN Ch ươ ng này h th ng hoá nh ng ki n th c c ơ b n liên quan ñn ñ c ñim tiêu hoá th c ăn và nhu c u dinh d ưng c a gia súc nhai l i nói chung và trâu bò nói riêng. Ti p theo, các lo i th c ăn c ơ b n c a trâu bò s ñưc th o lun trên các khía c ch dinh d ưng, sinh thái c ũng nh ư các chi n l ưc t o ngu n trong s n xu t. Ph n cu i c a ch ươ ng s ñ c p ñ n nh ng v n ñ liên quan ñn kh u ph n ăn c a trâu bò, trong ñó nh n m nh ñ n nh ng nguyên t c b sung dinh d ưng trong vi c ph i h p kh u ph n l y th c ăn thô nhi u x ơ làm kh u ph n c ơ s . I. ðC THÙ LIÊU HOÁ C A GIA SÚC NHAI L I 1.1. B máy tiêu hoá ðưng tiêu hoá c a bò c ũng t ươ ng t nh ư các gia súc nhai l i khác có c u t o chung nh ư hình 3-1. Ch c n ăng c ơ b n c a t ng b ph n trong ñưng tiêu hoá bò c ũng t ươ ng t nh ư gia súc d ñơ n, nh ưng ñng th i có nh ng nét ñc thù riêng c a gia súc nhai l i. Tính ñc thù c a ñưng tiêu hoá gia súc nhai l i là k t qu c a quá trình ti n hoá theo h ưng tiêu hoá c và th c ăn thô nh s c ng sinh c a vi sinh v t. HËum«n Thùcqu¶n D¹cá Manhtrng D¹l¸s¸ch Ruétgi Ruétnon D¹tæong D¹móikhÕ Hình 3-1: C u t o ñưng tiêu hoá c a gia súc nhai l i 1.1.1. Mi ng Mi ng có vai trò l y th c ăn, ti t n ưc b t, nhai và nhai l i. Tham gia vào quá trình l y và nhai nghi n th c ăn có môi, hàm r ăng và l ưi. Bò không có răng c a hàm trên, có 8 r ăng ca hàm d ưi và 24 r ăng hàm. Răng có vai trò nghi n nát th c ăn giúp cho d dày và ru t tiêu hóa d dàng. L ưi có có 3 lo i gai th t là gai hình ñài hoa, gai hình n m (có vai trò v giác) và gai th t hình s i (có vai trò xúc giác). Khi ăn m t lo i th c ăn nào thì bò không nh ng bi t Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 57
2. ñưc v c a th c ăn mà còn bi t ñưc th c ăn r n hay m m nh các gai l ưi này. Các gai th t này c ũng giúp dê nghi n nát th c ăn. L ưi còn giúp cho vi c l y th c ăn và nhào tr n th c ăn trong mi ng. Bò có ba ñôi tuy n n ưc b t (d ưi tai, d ưi l ưi và d ưi hàm) r t phát tri n, hàng ngày ti t ra m t l ưng n ưc b t r t l n (130-180 lít). Nưc b t bò ñưc phân ti t và nu t xu ng d c t ươ ng ñi liên t c. Mu i cácbônát và ph tphát trong nuc b t có tác d ng trung hoà các sn ph m axit sinh ra trong d c ñ duy trì pH m c thu n l i cho vi sinh v t phân gi i x ơ ho t ñng N ưc b t còn có tác d ng quan tr ng trong vi c th m ưt th c ăn, giúp cho quá trình nu t và nhai l i ñưc d dàng. N ưc b t còn cung c p cho môi tr ưng d c các ch t ñin gi i nh ư Na +, K +, Ca ++ , Mg ++ . ðc bi t trong n ưc b t còn có urê và ph t-pho, có tác dng ñiu hoà dinh d ưng N và P cho nhu c u c a VSV d c . 1.1.2. Th c qu n Th c qu n là ng n i li n mi ng qua h u xu ng ti n ñình d c , có tác d ng nu t th c ăn và các mi ng th c ăn lên mi ng ñ nhai l i. Th c qu n còn có vai trò h ơi ñ th i các khí th sinh ra trong quá trình lên men d c ñư a lên mi ng ñ th i ra ngoài. Trong ñiu ki n bình th ưng gia súc tr ưng thành c th c ăn và n ưc u ng ñ u ñi th ng vào d c và d t ong (xem ph n sau). 1.1.3. D dày và rãnh th c qu n ðưng tiêu hoá c a gia súc nhai l i ñưc ñc tr ưng b i h d dày kép g m 4 túi: ba túi tr ưc ( d c , d t ong, d lá sách ) ñưc g i chung là d dày tr ưc (không có gia súc d dày ñơ n), còn túi th tư g i là d múi kh (t ươ ng t d dày ñơ n). D c là túi l n nh t, chi m h u h t n a trái c a xoang b ng, t c ơ hoành ñn x ươ ng ch u. D c chi m t i 85-90% dung tích d dày, 75% dung tích ñưng tiêu hoá, có tác d ng tích tr , nhào l n và lên men phân gi i th c ăn. Th c ăn sau khi ăn ñưc nu t xu ng d c , ph n l n ñưc lên men b i h vi sinh v t c ng sinh ñây (xem k ph n sau). Ch t ch a trong d c trung bình có kho ng 850-930g n ưc/kg, nh ưng t n ti hai t ng: t ng l ng phía d ưi ch a nhi u ti u ph n th c ăn m n l ơ l ng trong ñó và ph n trên khô h ơn ch a nhi u th c ăn kích th ưc l n. Ngoài ch c n ăng lên men d c còn có vai trò h p thu. Các axit béo bay h ơi (AXBBH) sinh ra t qua trình lên men vi sinh v t ñưc h p thu qua vách d c (c ũng nh ư d t ong và d lá sách) vào máu và tr thành ngu n n ăng l ưng cho v t ch . Sinh kh i vi sinh v t cùng v i nh ng ti u ph n th c ăn có kích th ưc bé (<1mm) s ñi xu ng d múi kh và ru t ñ ñưc tiêu hoá ti p b i men c a ñưng tiêu hoá. D t ong là ph n kéo dài c a d c có niêm m c ñưc c u t o trông gi ng nh ư t ong và có ch c n ăng chính là ñy các th c ăn r n và các th c ăn ch ưa ñưc nghi n nh tr l i d c, ñng th i ñy các th c ăn d ng n ưc vào d lá sách. D t ong c ũng giúp cho vi c ñy các mi ng th c ăn qua th c qu n lên mi ng ñ nhai l i. S lên men trong d t ong t ươ ng t nh ư d c . D lá sách có niêm m c g p n p nhi u l n (t ăng di n tích ti p xúc), có nhi m v chính là nghi n nát các ti u ph n th c ăn, h p thu n ưc, cùng các ion Na +, K + , h p thu các a-xit béo bay h ơi trong d ưng ch p ñi qua. D múi kh có h th ng tuy n phát tri n m nh và có ch c n ăng tươ ng t nh ư d dày c a ñng v t d dày ñơ n, tc là tiêu hoá th c ăn b ng d ch v (ch a HCl và men pepsin). Rãnh th c qu n là ph n kéo dài c a th c qu n gm có ñáy và hai mép khi khép l i s to ra m t cái ng ñ d n th c ăn l ng. ð i v i gia súc non bú s a d c và d t ong kém phát tri n, còn s a sau khi xu ng qua th c qu n ñưc d n tr c tip xu ng d lá sách và d 58
3. múi kh qua rãnh th c qu n này. bò tr ưng thành d c và d t ong phát tri n, còn rãnh th c qu n không ho t ñng trong ñiu ki n nuôi d ưng bình th ưng, nên c th c ăn và n ưc ñu ñưc ñ vào ti n ñình d c . 1.1.4. Ru t non Ru t non c a gia súc nhai l i có c u t o và ch c n ăng t ươ ng t nh ư c a gia súc d dày ñơ n. Trong ru t non có các enzym tiêu hoá ti t qua thành ru t và tuy n tu ñ tiêu hoá các lo i tinh bt, ñưng, protein và lipid. Nh ng ph n th c ăn ch ưa ñưc lên men d c (dinh dưng thoát qua) và sinh kh i VSV ñưc ñư a xu ng ru t non s ñưc tiêu hoá b ng men. Ru t non còn làm nhi m v h p thu n ưc, khoáng, vitamin và các s n ph m tiêu hoá ru t (glucoza, axít amin và axít béo). Gia súc càng cao s n thì vai trò tiêu hoá ru t non (th c ăn thoát qua) càng quan tr ng vì kh n ăng tiêu hoá d c là có h n. 1.1.5. Ru t già Ru t già có ch c n ăng lên men, h p thu và t o phân. Trong ph n manh tràng có h vi sinh v t t ươ ng t nh ư trong d c có vai trò lên men các s n ph m ñư a t trên xu ng. ði v i gia súc nhai l i lên men vi sinh v t d c là lên men th c p, còn ñi v i m t s ñng v t ăn c d dày ñơ n (ng a, th ) thì lên men vi sinh v t manh tràng l i là ho t ñng tiêu hoá chính. Các axit béo bay h ơi sinh ra t quá trình lên men trong ru t già ñưc h p thu t ươ ng t nh ư d c , nh ưng xác vi sinh v t không ñưc tiêu hoá ti p mà th i ra ngoài qua phân. Tr c tràng có tác d ng h p thu n ưc, t o khuôn và tích tr phân. 1.2. H sinh thái d c 1.2.1. Môi tr ưng sinh thái d c Ch t ch a d c là m t h n h p g m th c ăn ăn vào, vi sinh v t d c , các s n ph m trao ñi trung gian, n ưc b t và các ch t ch ti t vào qua vách d c . ðây là m t h sinh thái rt ph c h p trong ñó liên t c có s t ươ ng tác gi a th c ăn, h vi sinh v t và v t ch . D c có môi tr ưng thu n l i cho vi sinh v t (VSV) y m khí s ng và phát tri n. ðáp l i, VSV d c ñóng góp vai trò rt quan tr ng vào quá trình tiêu hoá th c ăn ca v t ch , ñ c bi t là nh chúng có các enzyme phân gi i liên k t β-glucosid ca x ơ trong vách t bào th c v t c a th c ăn và có kh n ăng t ng h p ñ i phân t protein t amôniac (NH 3). Ngoài dinh d ưng môi tr ưng d c có nh ng ñc ñim thi t y u cho s lên men ca vi sinh v t c ng sinh nh ư sau: ñ m cao (85-90%), pH trong kho ng 6,4-7,0, nhi t ñ khá n ñnh (38-42 0C), áp su t th m th u n ñnh và là môi tr ưng y m khí (n ng ñ ôxy <1%). Có mt s c ơ ch ñ ñm b o duy trì n ñnh các ñiu ki n c a môi tr ưng lên men liên t c này. Nưc b t ñ vào d c liên t c giúp duy trì ñ m c a môi tr ưng lên men. Mu i ph tphát và cabonat ti t qua n ưc b t có tác d ng ñm ñng th i v i s h p thu nhanh chóng axit béo bay hơi và amoniac qua vách d c làm cho pH d ch d c t ươ ng ñi n ñnh. Khí ôxy nu t vào theo th c ăn nhanh chóng ñưc s d ng nên môi tr ưng y m khí luôn luôn ñưc duy trì. Áp su t th m th u c a d ch d c ñưc duy trì t ươ ng t nh ư áp su t th m th u c a máu nh có s trao ñi ion qua vách d c . Có s ch ti t qua vách d c nh ng ch t c n thi t cho vi sinh v t phát tri n và h p thu vào máu nh ng s n ph m lên men sinh ra trong d c (axit béo bay h ơi). Các ch t khí (ch y u là CO 2 và CH 4) là ph ph m trao ñi cu i cùng c a quá trình lên men d c c ũng ñưc th i ra ngoài thông qua quá trình h ơi. Th i gian th c ăn t n l ưu trong d c kéo dài t o ñiu ki n cho vi sinh v t công phá. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 59
4. Hơn n a, trong d c các ch t ch a luôn luôn ñưc nhào tr n b i s co bóp c a vách d c, ph n th c ăn không lên men th ưng xuyên ñưc gi i phóng ra kh i d c xu ng ph n dưi c a ñưng tiêu hoá và các c ơ ch t m i l i ñưc n p vào thông qua th c ăn, nh v y dòng dinh d ưng ñưc liên t c l ưu thông. S v n chuy n các s n ph m cu i cùng ra kh i d c và n p m i c ơ ch t có nh h ưng l n ñn s cân b ng sinh thái trong d c và nh ñó mà d c tr thành m t môi tr ưng lên men liên t c. Sinh kh i VSV ñưc chuy n xu ng ph n dưi c a ñưng tiêu hóa cùng v i kh i d ưng ch p còn l i sau lên men làm cho s l ưng c a chúng ñưc duy trì m c khá n ñnh. 1.2.2. H vi sinh v t d c H vi sinh v t (VSV) c ng sinh trong d c và d t ong rt ph c t p và th ưng g i chung là vi sinh v t d c . H vi sinh v t d c g m có 3 nhóm chính là vi khu n ( Bacteria ), ñng v t nguyên sinh ( Protozoa ) và n m ( Fungi ); ngoài ra còn có mycoplasma, các lo i virus và các th th c khu n. Mycoplasma, virus và th th c khu n không ñóng vai trò quan tr ng trong tiêu hoá th c ăn. Qu n th vi sinh v t d c có s bi n ñi theo th i gian và ph thu c vào tính ch t c a kh u ph n ăn. H vi sinh v t d c ñu là vi sinh v t y m khí và s ng ch yu b ng n ăng l ưng sinh ra t quá trình lên men các ch t dinh d ưng. a. Vi khu n (Bacteria) Vi khu n xu t hi n trong d c loài nhai l i trong l a tu i còn non, m c dù chúng ñưc nuôi cách bi t ho c cùng v i m chúng. Thông th ưng vi khu n chi m s l ưng ln nh t trong VSV d c và là tác nhân chính trong quá trình tiêu hóa x ơ. Tính t n ăm 1941 là n ăm Hungate công b nh ng công trình nghiên c u ñu tiên v vi sinh v t d c ñn nay ñã có t i hơn 200 loài vi khu n d c ñã ñưc mô t (Theodorou và France, 1993). Tng s vi khu n có trong d c th ưng vào kho ng 10 9-10 10 t bào/g ch t ch a d c . Trong d c vi khu n th t do chi m kho ng 25-30%, s còn l i bám vào các m u th c ăn, trú ng các n p g p bi u mô và bám vào protozoa. S phân lo i vi khu n d c có th ñưc ti n hành d a vào c ơ ch t mà vi khu n s d ng hay s n ph m lên men cu i cùng c a chúng. Sau ñây là m t s nhóm vi khu n d c chính: - Vi khu n phân gi i xenluloza . ðây là nhóm có s l ưng r t l n trong d c c a nh ng gia súc s d ng kh u ph n giàu xenluloza. Nh ng loài vi khu n phân gi i xenluloza quan tr ng nh t là Bacteroides succinogenes, Butyrivibrio fibrisolvens, Ruminoccocus flavefaciens, Ruminococcus albus, Cillobacterium cellulosolvens . - Vi khu n phân gi i hemixenluloza . Hemixenluloza khác xenluloza là ch a c ñưng pentoza và hexoza và c ũng th ưng ch a axit uronic. Nh ng vi khu n có kh n ăng thu phân xenluloza thì c ũng có kh n ăng s d ng hemixenluloza. Tuy nhiên, không ph i t t c các loài s d ng ñưc hemixenluloza ñu có kh n ăng thu phân xenluloza. M t s loài s d ng hemixenluloza là Butyrivibrio fibrisolvens, Lachnospira multiparus và Bacteroides ruminicola . Các loài vi khu n phân gi i hemixenluloza c ũng như vi khu n phân gi i xenluloza ñu b c ch b i pH th p. - Vi khun phân gi i tinh b t. Trong dinh d ưng carbohydrate c a loài nhai l i, tinh b t ñng v trí th hai sau xenluloza. Ph n l n tinh b t theo th c ăn vào d c ñưc phân gi i nh s ho t ñng c a VSV. Tinh b t ñưc phân gi i b i nhi u loài vi khu n d c , trong ñó có c nh ng vi khu n phân gi i xenluloza. Nh ng loài vi khu n phân gi i tinh b t quan tr ng là Bacteroides amylophilus, Succinimonas amylolytica, Butyrivibrio fibrisolbvens, Bacteroides ruminantium, Selenomonas ruminantium và Steptococcus bovis . 60
5. - Vi khu n phân gi i ñưng . H u h t các vi khu n s d ng ñưc các lo i polysaccharid nói trên thì c ũng s d ng ñưc ñưng disaccharid và monosaccharid. Celobioza c ũng có th là ngu n n ăng l ưng cung c p cho nhóm vi khu n này vì chúng có men bêta-glucosidaza có th thu phân cellobioza. Các vi khu n thu c loài Lachnospira multiparus, Selenomonas ruminantium ñu có kh ă n ăng s d ng t t hydratcacbon hoà tan. - Vi khu n s d ng các axit h u c ơ. Hu h t các vi khu n ñu có kh n ăng s d ng axit lactic m c dù l ưng axit này trong d c th ưng không ñáng k tr trong nh ng tr ưng h p ñc bi t. M t s có th s d ng axit succinic, malic, fumaric, formic hay acetic. Nh ng loài s dng lactic là Veillonella gazogenes, Veillonella alacalescens, Peptostreptococcus elsdenii, Propioni bacterium và Selenomonas lactilytica . - Vi khu n phân gi i protein . S phân gi i protein và axit amin ñ s n sinh ra amoniac trong d c có ý ngh ĩa quan tr ng ñc bi t c v ph ươ ng di n ti t ki m nit ơ c ũng nh ư nguy c ơ dư th a amoniac. Amoniac c n cho các loài vi khu n d c ñ t ng h p nên sinh kh i protein ca b n thân chúng, ñng th i m t s vi khu n ñòi h i hay ñưc kích thích b i axit amin, peptit và isoaxit có ngu n g c t valine, leucine và isoleucine. Nh ư v y c n ph i có m t lưng protein ñưc phân gi i trong d c ñ ñáp ng nhu c u này c a vi sinh v t d c . Trong s nh ng loài sinh amoniac thì Peptostreptococus và Clostridium có kh n ăng l n nh t. - Vi khu n t o mêtan. Nhóm vi khu n này r t khó nuôi c y trong ng nghi m, cho nên nh ng thông tin v nh ng VSV này còn h n ch . Các loài vi khu n c a nhóm này là Methano baccterium, Methano ruminantium và Methano forminicum . - Vi khu n t ng h p vitamin . Nhi u loài vi khu n d c có kh n ăng t ng h p các vitamin nhóm B và vitamin K. b. ðng v t nguyên sinh (Protozoa) Protozoa xu t hi n trong d c khi gia súc b t ñu ăn th c ăn th c v t thô. Sau khi ñ và trong th i gian bú s a d dày tr ưc không có protozoa. Protozoa không thích ng v i môi tr ưng bên ngoài và b ch t nhanh. Trong d c protozoa có s l ưng kho ng 10 5-10 6 t bào/g ch t ch a d c , ít h ơn vi khu n, nh ưng do có kích th ưc l n h ơn nên có th t ươ ng ñươ ng v tng sinh kh i. Có h ơn 100 loài protozoa trong d c ñã ñưc xác ñnh. M i loài gia súc có s loài protozoa khá ñc thù. Protozoa trong d c là các lo i ciliate thu c hai h khác nhau. H Isotrichidae, th ưng gi là Holotrich, gm nh ng protozoa có c ơ th r ng ñưc ph b i các tiêm mao (cilia); chúng g m các b Isotricha và Dasytricha . H kia là Ophryoscolecidae, hay Oligotrich, g m nhi u loài khác nhau v kích th c, hình thái và di n m o; chúng g m các b Entodinium, Diplodinium, Epidinium và Ophryoscolex . Protozoa có m t s tác d ng chính nh ư sau: - Tiêu hoá tinh b t và ñưng. Tuy có m t vài lo i protozoa có kh n ăng phân gi i xenluloza nh ưng c ơ ch t chính v n là ñưng và tinh b t vì th mà khi gia súc ăn kh u ph n nhi u b t ñưng thì s l ưng protozoa t ăng lên. - Xé rách màng màng t bào th c v t. Tác d ng này có ñưc thông qua tác ñng c ơ h c và làm t ăng di n tích ti p xúc, do ñó mà th c ăn d dàng ch u tác ñng c a vi khu n. - Tích lu polysaccarit . Protozoa có kh n ăng nu t tinh b t ngay sau khi ăn. Polysaccarit này có th ñưc phân gi i v sau ho c không b lên men d c mà ñưc phân gi i thành ñưng ñơ n và ñưc h p thu ru t. ðiu này không nh ng quan tr ng ñi v i protozoa mà Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 61
6. còn có ý ngh ĩa dinh d ưng cho gia súc nhai l i nh hi u ng ñm ch ng phân gi i ñưng quá nhanh làm gi m pH ñt ng t, ñng th i cung c p n ăng l ưng t t h ơn cho nhu c u c a b n thân VSV d c trong nh ng th i gian xa b a ăn. - Bo t n m ch n i ñôi c a các axit béo không no. Các axit béo không no m ch dài quan tr ng ñi v i gia súc (linoleic, linolenic) ñưc protozoa nu t và ñư a xu ng ph n sau c a ñưng tiêu hoá ñ cung c p tr c ti p cho v t ch , n u không các axit béo này s b làm no hoá bi vi khu n. Tuy nhiên, nhi u ý ki n cho r ng protozoa trong d c có m t s tác h i nh t ñnh: - Protozoa không có kh n ăng s d ng NH 3 nh ư vi khu n. Ngu n nit ơ ñáp ng nhu c u ca chúng là nh ng m nh protein th c ăn và vi khu n. Nhi u nghiên c u cho th y protozoa không th xây d ng protein b n thân t các amit ñưc. Khi m t ñ protozoa trong d c cao thì m t t l l n vi khu n b protozoa th c bào. M i protozoa có th th c bào 600-700 vi khu n trong m t gi m t ñ vi khu n 10 9/ml d ch d c . Do có hi n t ưng này mà protozoa ñã làm gi m hi u qu s d ng protein nói chung. Protozoa c ũng góp ph n làm t ăng n ng ñ amoniac trong d c do s phân gi i protein c a chúng. - Protozoa không t ng h p ñưc vitamin mà s d ng vitamin t th c ăn hay do vi khu n to nên nên làm gi m r t nhi u vitamin cho v t ch . Vi tính ch t hai m t nh ư trên protozoa có trò khác nhau tu ỳ theo b n ch t c a kh u ph n. ði v i nh ng kh u ph n d a trên th c ăn thô nghèo protein thì ho t ñng c a protozoa là không có l i cho v t ch , do ñó lo i b chúng trong d c s làm t ăng n ăng su t gia súc. Ng ưc l i, ñi v i kh u ph n giàu th c ăn tinh có nhi u protein thì s hi n di n và ho t ñng ca protozoa l i có l i. c. N m (Fungi) Nm trong d c m i ch ñưc nghiên c u trong vòng ch ưa ñn 30 n ăm nay và v trí c a nó trong h sinh thái d c còn ph i ñưc làm sáng t thêm. Chúng thu c lo i vi sinh v t y m khí nghiêm ng t v i chu k ỳ s ng có hai pha là pha bào t ( zoospore ) và pha th c v t (sporangium ). N m là vi sinh v t ñu tiên xâm nh p và tiêu hoá thành ph n c u trúc th c v t bt ñu t bên trong. Nh ng loài n m ñưc phân l p t d c c u g m: Neocallimastix frontalis, Piramonas communis và Sphaeromonas communis . Ch c n ăng c a n m trong d c là: - Mc ch i phá v c u trúc thành t bào th c v t, làm gi m ñ b n ch t c a c u trúc này, góp ph n phá v các m nh th c ăn trong quá trình nhai l i. S phá v này t o ñiu ki n cho bacteria bám vào c u trúc t bào và ti p t c quá trình phân gi i x ơ. - M t khác, b n thân n m c ũng ti t ra các lo i men phân gi i h u h t các lo i gluxit. Ph c h p men tiêu hoá x ơ c a n m d hoà tan h ơn c a men c a vi khu n. Chính vì th n m có kh n ăng t n công các ti u ph n th c ăn c ng h ơn và lên men chúng v i t c ñ nhanh h ơn so v i vi khu n. M t s lo i gluxit không ñưc n m s d ng là pectin, axxit polugalacturonic, arabinoza, fructoza, manoza và galactoza. Nh ư v y s có m t c a n m giúp làm t ăng t c ñ tiêu hoá x ơ. ðiu này ñc bi t có ý ngh ĩa ñi v i vi c tiêu hoá thc ăn x ơ thô b lignin hoá. 1.2.3. Nhu c u dinh d ưng c a vi sinh v t d c Vi sinh v t d c là vi sinh v t c ng sinh, chúng c n có các ñiu ki n s ng do v t ch to ra trong d c nh ư ñã nói trên (m c 3.2.1.). Ph n l n các y u t c n thi t cho chúng như 62
7. nhi t ñ , m ñ , y m khí, áp su t th m th u ñưc ñiu ti t t ñ ng b i c ơ th v t ch ñ duy trì trong nh ng ph m vi thích h p. Quá trình t ăng sinh và ho t ñ ng c a vi sinh v t d c ch u nh h ưng c a nhi u y u t , trong ñó dinh d ưng là y u t nh y c m nh t. Nuôi gia súc nhai li tr ưc h t là nuôi vi sinh v t d c và do ñó ñiu quan tâm tr ưc tiên là ph i bi t cung c p ñy ñ , ñng th i, ñu ñn, liên t c và n ñnh các ch t dinh d ưng theo nhu c u c a chúng. Ch t h u c ơ Nit¬ VSV Khungc¸cbon ATP Kho¸ng VSV C¸cs¶nphÈm (P,S,Mg, ) lªnmen Protein VSV Hình 3-2: Các ch t dinh d ưng c n thi t cho t ng h p VSV d c (Chenost và Kayouli, 1997) Hình 3-2 cho bi t các ch t dinh d ưng c ơ b n c n cho s t ng h p vi sinh v t d c . Cũng nh ư m i c ơ th s ng khác VSV d c cn năng l ưng, nit ơ, khoáng và vitamin . Do v y, nh ng y u t dinh d ưng sau ñây s có nh h ưng sâu s c ñ n quá trình sinh t ng h p vi sinh vt d c và ho t ñng phân gi i th c ăn c a chúng: - Các ch t h u c ơ lên men Vi sinh v t d c c n n ăng l ưng cho duy trì và sinh tr ưng. S phát tri n ca vi sinh vt d c tùy thu c r t l n vào ngu n n ăng l ưng s n có nh ư ATP cho các ph n ng sinh hóa. Trong d c ngu n n ăng l ưng d ng ATP ch y u là s n ph m c a quá trình lên men các lo i gluxit. Ngoài n ăng l ưng, quá trình t ăng sinh kh i vi sinh v t d c còn c n có các nguyên li u ban ñ u cho các ph n ng sinh hóa ñ tng h p nên các ñi phân t nh ư protein, axit nucleic, polysaccarid và lipid. Các nguyên li u ñ t ng h p này, ch y u là khung cácbon cho các axit amin, c ũng ph i l y t quá trình lên men các ch t hu c ơ trong d c . Do v y, trong kh u ph n cho bò ph i có ñ các ch t h u c ơ d lên men thì VSV d c m i t ăng sinh và ho t ñng t t ñưc. - Ngu n nit ơ (N) Tng h p VSV d c tr ưc h t là t ng h ơp protein. Vi khu n d c có kh n ăng t ng hp t t c các axit amin t s n ph m cu i cùng và s n ph m trao ñ i trung gian c a quá trình phân gi i gluxit và các h p ch t ch a nit ơ (xem m c 2.3.2b). Ngoài khung cácbon (các xeto axit) và n ăng l ưng (ATP) có ñưc t lên men gluxit, b t bu c ph i có ngu n N thì vi sinh v t mi t ng h p ñưc các axit amin. Nhi u tài li u cho r ng 80-82% các lo i vi khu n d c có Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 63
8. kh n ăng t ng h p protein t amoniac. Do ngu n nitơ chính cho quá trình sinh t ng h p protein vi sinh v t trong d c là amôniac nên vi c ñm b o n ng ñ amôniac thích h p trong d c ñ cung c p ngu n nit ơ cho sinh tr ưng c a vi sinh v t ñưc xem là ưu tiên s m t nh m t i ưu hoá quá trình lên men th c ăn (Leng, 1990). Preston và Leng (1987) cho r ng nng ñ NH 3 thích h p trong d c là 50-250 mg/lít d ch d c . Nng ñ NH 3 ti thi u cn có trong d ch d c t l thu n v i l ưng ch t h u c ơ ăn vào có kh n ăng lên men b i vi sinh v t. Nh ư v y, ñ t i ưu hoá sinh t ng h p VSV d c thì các ngu n N d phân gi i trong da c ph i ñưc cung c p ñng b v i ngu n gluxit d lên men (cung c p khung cácbon và ATP). Mc dù amôniac có th là ngu n nit ơ duy nh t cho sinh t ng h p protein và các h p ch t ch a nit ơ khác c a nhi u lo i vi khu n d c , các loài vi khu n phân gi i xenluloza vn ñòi h i có mt s s axit amin m ch nhánh hay các xêtô axít m ch nhánh làm khung cho vi c tng h p chúng. Các xêtô axit m ch nhánh này th ưng l i ph i l y t chính s phân gi i các axit amin m ch nhánh c a th c ăn. Chính vì v y, b sung NPN ( ñ cung c p amôniac) cùng vi m t ngu n protein phân gi i ch m ( ñ cung c p ñu ñn axit amin m ch nhánh) s có tác dng kích thích VSV phân gi i x ơ. - Các ch t khoáng và vitamin Các lo i khoáng, ñ c bi t là ph tpho và l ưu hu ỳnh, c ũng nh ư m t s lo i vitamin (A, D, E) r t c n cho VSV d c và c n ñưc b sung th ưng xuyên vì chúng th ưng thi u trong th c ăn thô. Ph tpho c n thi t cho c u trúc axit nucleic và màng t bào c a VSV, c ũng nh ư cn cho các ho t ñ ng trao ñ i ch t và n ăng l ưng c a chúng. L ưu hu ỳnh là thành ph n c n thi t khi t ng h p m t s axit amin. 1.2.4. T ươ ng tác c a vi sinh v t trong d c Vi sinh v t d c , c th c ăn và bi u mô d c , k t h p v i nhau trong quá trình tiêu hoá th c ăn, loài này phát tri n trên s n ph m c a loài kia. S ph i h p này có tác d ng gi i phóng s n ph m phân gi i cu i cùng c a m t loài nào ñó, ñng th i tái s d ng nh ng y u t cn thi t cho loài sau. Ví d , vi khu n phân gi i protein cung c p amôniac, axit amin và isoaxit cho vi khu n phân gi i x ơ. Quá trình lên men d c là liên t c và bao g m nhiu loài tham gia. Tuy nhiên gi a các nhóm vi khu n khác nhau c ũng có s c nh tranh ñiu ki n sinh t n ca nhau. Ch ng h n, khi gia súc ăn kh u ph n ăn giàu tinh b t nh ưng nghèo protein thì s lưng vi khu n phân gi i xenluloza s gi m và do ñó mà t l tiêu hoá xenluloza th p. ðó là vì s có m t c a m t l ưng ñáng k tinh b t trong kh u ph n kích thích vi khu n phân gi i bt ñưng phát tri n nhanh nên s d ng c n ki t nh ng y u t dinh d ưng quan tr ng (nh ư các lo i khoáng, amoniac, axit amin, isoaxit) là nh ng y u t c ũng c n thi t cho vi khu n phân gi i x ơ v n phát tri n ch m h ơn. Hơn n a, khi t l th c ăn tinh quá cao trong kh u ph n s làm cho AXBBH s n sinh ra nhanh, làm gi m pH d ch d c và do ñó mà c ch ho t ñng c a vi khu n phân gi i x ơ (hình 3-3). Vì th mà khi trong kh u ph n có quá nhi u b t ñưng kh n ăng tiêu hoá và thu nh n th c ăn x ơ s b gi m sút. VSVph©ngi¶ i Ho¹t lùc x¬ VSVph©ngi¶i tinhbét 64 5 6 7
9. Hình 3-3: Liên quan gi a pH và ho t l c c a các nhóm VSV d c Tác ñng qua l i c ũng có th th y rõ gi a protozoa và vi khu n. Nh ư ñã trình bày trên, protozoa ăn và tiêu hoá vi khu n, do ñó làm gi m t c ñ và hi u qu chuy n hoá protein trong d c . V i nh ng lo i th c ăn d tiêu hoá thì ñiu này không có ý ngh ĩa l n, song ñi v i th c ăn nghèo N thì protozoa s làm gi m hi u qu s d ng th c ăn nói chung. Loa b protozoa kh i d c làm t ăng s l ưng vi khu n trong d c . Thí nghi m trên c u cho th y t l tiêu hoá v t ch t khô t ăng 18% khi không có protozoa trong d c (Preston và Leng, 1991). Tuy nhiên, trong ñiu ki n bình th ưng gi a vi khu n và protozoa c ũng có s c ng sinh có l i, ñc bi t là trong tiêu hoá x ơ. Tiêu hoá x ơ m nh nh t khi có m t c vi khu n và protozoa. M t s vi khu n ñưc protozoa nu t vào có tác d ng lên men trong ñó t t h ơn vì mi protozoa t o ra m t ki u d c mini v i các ñiu ki n n ñnh cho vi khu n ho t ñng. Mt s loài ciliate còn h p thu ôxy t d ch d c giúp ñm b o cho ñiu ki n y m khí trong d c ñưc t t h ơn. Protozoa nu t và tích tr tinh b t, h n ch t c ñ sinh axit lactic, h n ch gi m pH ñt ng t, nên có l i cho vi khu n phân gi i x ơ. Nh ư v y, c u trúc kh u ph n ăn c a ñng v t nhai l i có nh h ưng r t l n ñn s t ươ ng tác c a h VSV d c . Kh u ph n giàu các ch t dinh d ưng không gây s c nh tranh gi a các nhóm VSV, m t c ng sinh có l i có xu th bi u hi n rõ. Kh u ph n nghèo dinh d ưng s gây ra s c nh tranh gay g t gi a các nhóm VSV, c ch l n nhau, t o khuynh h ưng b t l i cho quá trình lên men th c ăn nói chung. 1.3. Quá trình tiêu hoá th c ăn 1.3.1. S nhai l i và tiêu hoá c ơ h c Khi ăn th c ăn thô bò th ưng ăn vào d ưi d ng các m u th c ăn v i kích ln nên vi sinh vt d c khó có th t n công và lên men hoàn toàn. Ch t ch a d c liên t c ñưc nhào tr n nh s co bóp theo nh p c a vách d c . Ph n th c ăn ch ưa ñưc nhai k ĩ có kích th ưc l n nm trong d c và d t ong th nh tho ng ñưc lên theo t ng mi ng vào th c qu n và tr li xoang mi ng. Trong mi ng ph n ch t l ng ñưc nu t ngay còn th c ăn thô ñưc th m nưc b t và nhai k l i tr ưc khi ñưc nu t tr l i d c ñ lên men ti p. Hi n t ưng nhai l i b t ñu xu t hi n khi bê ñưc cho ăn th c ăn thô. Quá trình nhai l i ch u nh h ưng c a m t s y u t nh ư tr ng thái sinh lý c a con v t, c ơ c u kh u ph n, nhi t ñ môi tr ưng v.v Tác nhân chính làm cho con v t nhai l i có th là do s kích c a th c ăn vào niêm m c ti n ñình d c . M t s lo i th c ăn, nh t là nh ng th c ăn ch a ít ho c không có th c ăn thô có th không kích thích ñưc ph n x nhai l i. Th i gian con v t dành ñ nhai li ph thu c ch y u vào hàm l ưng và tính ch t c a x ơ trong kh u ph n. Th c ăn thô trong kh u ph n càng ít thì th i gian nhai l i càng ng n. Trong ñiu ki n yên t ĩnh gia súc s b t ñu nhai l i (sau khi ăn) nhanh h ơn. C ưng ñ nhai l i m nh nh t vào bu i sáng và bu i chi u. Mi ngày bò ch ăn th th ưng giành kho ng 8 gi ñ nhai l i, t c b ng v i th i gian g m c . Mi mi ng lên nhai l i ñưc nhai 40-50 l n, do v y th c thô ñưc nghi n nhi u h ơn trong quá trình nhai l i so v i trong quá trình ăn. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 65
10. 1.3.2. Quá trình tiêu hoá các thành ph n c a th c ăn a. Tiêu hoá gluxit (carbohydrate hay hydratcarbon) Toàn b quá trình tiêu hoá gluxit bò có th tóm t t qua hình 3-4. Gluxit trong th c ăn có th chia thành 2 nhóm: (1) gluxit phi c u trúc (NSC) g m tinh bt, ñưng (có trong ch t ch a c a t bào th c vt) và pectin (keo th c v t) và (2) gluxit vách t bào (CW) g m xenluloza và hemixenluloza (g i chung là xơ). C hai lo i gluxit ñu ñưc VSV d c lên men. Kho ng 60-90% gluxit c a kh u ph n ñưc lên men trong d c . Ph n không ñưc lên men trong d c ñưc chuy n xu ng ru t. Trong ru t non x ơ (CW) không ñưc tiêu hoá, còn tinh b t và ñưng s ñưc men tiêu hoá c a ñưng ru t thu phân thành glucoza h p thu vào máu. Khi xu ng ru t già t t c các thành ph n gluxit còn l i s ñưc VSV lên men l n th hai tương t nh ư quá trình lên men di n ra trong d c . Gluxi tphicÊutróc (NSC) Gluxitv¸chtÕbo (CW) D C AXBBH D C Lªnmen Lªnmen NSC CW kh ông không lên lên men men RU T NON Glucoza MÁU RU T NON on Tiªu ho¸ NSC CW không tiêu không tiêu RU T GIÀ AXBBH RU T GIÀ Lên men Lên men Gl ux it không ti êu ho á PHÂN Hình 3-4: S ơ ñ tiêu hoá gluxit bò Trong d c quá trình phân gi i các gluxit ph c t p ñu tiên sinh ra các ñưng ñơ n hexoza và pentoza (hình 3-5). Nh ng phân t ñưng này là các s n ph m trung gian nhanh chóng ñưc lên men ti p b i các VSV d c . Quá trình lên men này sinh ra n ăng l ưng d ưi 66
11. dng ATP và các axit béo bay h ơi (AXBBH). ðó là các axit axetic, propionic và butyric theo mt t l t ươ ng ñi kho ng 70:20:8 cùng v i m t l ưng nh izobutyric, izovaleric và valeric. Nh ng axit này ñưc h p thu qua vách các d dày tr ưc vào máu và tr thành ngu n n ăng lưng cho v t ch (bò). Quá trình lên men d c còn sinh ra khí cácbônic và hydro, hai khí này k t h p v i nhau t o ra m t ph ph m lên men là khí mêtan ñưc ñnh k ỳ th i ra ngoài qua h ơi. X enlulo za Hemi xenlulo za Tinh b t Pectin ðưng Pentoza Hexo za Chu trình pentoza ðưng phân Pyruvat Fo cmat Acrylat AxetylCoA Co 2+H2 Succinat Metan Acetat Butyrat Propionat Hình 3-5: Quá trình phân gi i và lên men gluxit d c Ph ươ ng trình tóm t t mô t s lên men glucoza, mt sn ph m trung gian (hexoza) ca quá trình phân gi i các gluxit ph c t p, ñ t o các AXBBH chính và khí mêtan trong d c nh ư sau: Axit axêtic: C6H12 O6 + 2H 2O 2CH 3COOH + 2CO 2 + 4H 2 Axit propionic: C6H12 O6 + 2H 2 2CH 3CH 2COOH + 2H 2O Axit butiric: Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 67
12. C6H12 O6 CH 3-CH 2CH 2COOH + 2CO 2 + 2 H 2 Khí mêtan: 4H 2 + CO 2 CH 4 + 2H 2O Mt s ñc ñim lên men các thành ph n gluxit khác nhau cn chú ý nh ư sau: - Gluxit vách t bào (xenluloza và hemixeluloza) Các lo i gluxit c u trúc vách t bào (x ơ), là ph n dinh d ưng quan tr ng nh t trong các th c ăn cho gia súc nhai l i, là thành ph n chính c a các lo i th c ăn nh ư c xanh, c khô, th c ăn chua, r ơm và thân các lo i cây th c ăn Tiêu hoá x ơ là ñc thù ca gia súc nhai l i và nh kh n ăng này mà gia súc nhai l i t n t i vì chúng không c nh tranh th c ăn v i con ng ưi. Xơ có th ñưc tiêu hoá hoàn toàn m c dù chúng không th tiêu hoá nhanh nh ư tinh bt và ñưng. Nguyên nhân làm cho xơ trong th c ăn th ưng có t l tiêu hoá th p là do trong vách t bào th c v t có lignin. Lignin ng ăn c n vi sinh v t xâm nh p vào thành ph n x ơ và cũng là ch t t o liên k t b n v ng v i các phân t hemixeluloza và xenluloza. Xét theo quan ñim v dinh d ưng, có ba khía c nh v lên men xơ ng ưi ch ăn nuôi c n bi t và hi u rõ: • Nh ư ñã ñ cp trên, vi sinh v t lên men xơ r t m n c m v i môi tr ưng axit trong d c . ð pH t t nh t cho quá trình lên men t 6,4-7,0. T c ñ sinh tr ưng c a vi sinh v t lên men xơ gi m khi ñ pH gi m xu ng 6,2 và hoàn toàn d ng l i khi ñ pH là 6 ho c th p h ơn. ðiu này r t quan tr ng khi xem xét ñ ph i h p các lo i th c ăn khác nhau trong kh u ph n mt cách t t nh t. • Các vi khu n lên men xơ s n sinh nhi u axit axetic. Vi c t o ra nhi u axit axetic khi lên men xơ là r t quan tr ng trong s n xu t m s a. • Vi sinh v t lên men xơ r t m n c m v i m . N u th c ăn cho ăn quá nhi u m thì vi khu n lên men xơ có th ch t ho c gi m sinh tr ưng. ðiu này r t quan tr ng vì khi cho gia súc ăn quá nhi u m l ưng ăn vào c a các th c ăn nhi u và t l tiêu hoá chúng s gi m. - Tinh b t Tinh b t là thành ph n chính trong các lo i h t ng ũ c c và các lo i c qu , ñưc lên men vi t c ñ khá nhanh trong d c . Vi khu n lên men tinh b t khác v i vi khu n len men x ơ. Vi khu n len men tinh b t không m n c m v i môi tr ưng axit. Vi khu n lên men tinh b t s n sinh ra ch y u là axit propionic. M t s vi khu n lên men tinh b t t o axit lactic, trong khi ñó có m t s lo i vi khu n khác lên men axit lactic ñ t o ra axit propionic. Khi có quá nhi u propionic s làm gi m m s a. N u không ñ s l ưng vi khu n s d ng axit lactic, ví d khi cho gia súc ăn ng ũ c c mà không hu n luy n, thì axit lactic s tích lu l i. N u m t l ưng l n axit lactic ñưc h p thu thì gia súc s b r ơi vào tình tr ng nhi m axit, gia súc có th b ch t trong tr ưng h p c p tính, tr ưng h p t t nh t là gia súc s b ăn trong m t vài ngày. Mt ph n tinh b t c a th c ăn có th thoát qua s phân gi i và lên men d c và ñi xu ng ru t non. Trong ru t non tinh b t s ñưc tiêu hoá b i men c a d ch ru t và d ch tu ñ gi i phóng glucoza và ñưc h p thu qua vách ru t. Tiêu hoá tinh b t ru t non ñóng vai trò rt quan trong ñi v i gia súc cao s n, b i vì l ưng AXBBH sinh ra t lên men VSV không th ñáp ng ñ nhu c u n ăng l ưng cao c a nh ng gia súc này mà c n ph i ñưc b sung bng glucoza h p thu t ru t. - ðưng ho c các ch t dinh d ưng hoà tan trong n ưc ðưng sau khi ăn vào d c g n nh ư ñưc lên men t c thì. M t s vi khu n lên men ñưng r t gi ng vi khu n lên men tinh b t. Th c ăn ch a nhi u ñưng là r m t, ng n mía, 68
13. nh ưng c xanh và c khô c ũng ch a m t l ưng ñưng ñáng k . ðưng có trong c và c không ñưc gia súc ăn nhanh nh ư các th c ăn ch a tinh b t và vì th ít khi có tr ưng h p b nhi m axit do ñưng. R m t th ưng cho gia súc li m, ñưng trong th c ăn c ñưc gia súc ăn vào ch m vì th c ăn c ch a t i 80-90% n ưc. Trong khi các vi khu n lên men ñưng ch yu t o ra axit propionic, chúng c ũng s n sinh ra m t l ưng l n axit butyric là axit có tác dng làm t ăng t l m s a. b. Quá trình chuy n hoá các h p ch t ch a nit ơ Toàn b quá trình chuy n hoá các h p ch t ch a N gia súc nhai l i có th tóm t t trong hình 3-6. Các h p ch t ch a ni t ơ (N) trong th c ăn c a gia súc nhai l i bao g m protein th c và nit ơ phi protein (NPN), ñưc tính chung d ưi d ng protein thô (N x 6,25). Protein thô ca th c ăn m t ph n ñưc lên men b i VSV trong d c hay ru t già, m t ph n ñưc tiêu hoá b ng men ru t, ph n còn l i không ñưc tiêu hoá s ñưc th i ra ngoài qua phân. Protein thøc¨n NPN Nưc b t Protein có th phân gi i Peptide Protein không phân gi i A. amin NH 3 Ur ê Protein VSV D C U TI C Protein thoát qua + Protein VSV A. amin A.A Tiêu hoá Ư N RU T NON Protein NH 3 Ur ê không tiêu hoá Protein Protein không tiêu hoá VSV RU T GI À MÁU PHÂN Hình 2-7: S ơ ñ chuy n hoá các h p ch t ch a nit ơ gia súc nhai l i Trong d c , protein thô có th phân chia thành 3 thành ph n g m: protein hòa tan, protein có th phân gi i và protein không th phân gi i. Protein hòa tan và protein có th phân gi i trong d c có khác nhau v ñng thái phân gi i nh ưng ñưc x p vào m t nhóm là protein phân gi i ñưc d c . Sau khi ăn vào NPN nhanh chóng ñưc phân gi i thành Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 69
14. amôniac còn m t ph n (nhi u hay ít tu ỳ thuôc b n ch t th c ăn và kh u ph n) protein có th phân gi i ñưc VSV thu phân thành peptide và axit amin. M t s axit amin ti p t c ñưc lên men sinh ra axit h u c ơ, amôniac và khí cacbonic. C vi khu n, protozoa và n m d c ñ u tham gia vào quá trình phân gi i các h p ch t ch a nit ơ. Tuy v y, vi khu n d c là thành ph n quan tr ng nh t trong quá trình này. Kho ng 30-50% loài vi khu n ñưc phân l p t d c là có kh n ăng phân gi i protein và ñóng góp h ơn 50% ho t ñ ng phân gi i protein trong d c . Tc ñ phân gi i protein b i VSV trong d c thay ñi r t l n và ch u nh h ưng b i cu trúc ba chi u c a phân t protein, các m i liên k t n i phân t và gi a các phân t (k c vi x ơ), các rào c n tr ơ nh ư lignin trong vách t bào và các nhân t kháng dinh d ưng. Nh ng yu t này ph thu c vào ngu n protein c ũng nh ư cách ch bi n th c ăn. C u trúc protein nh hưng ñn kh n ăng ti p c n c a VSV, ñó chính là y u t quan tr ng nh t quy t ñnh t c ñ và t l phân gi i protein trong d c . Tuy nhiên, nhi u y u t khác c ũng nh h ưng ñn kh năng phân gi i h u hi u c a protein, trong ñó có l ưng thu nh n th c ăn, t l thô/tinh c a kh u ph n; ngu n, ch t l ưng và kh i l ưng gluxit và protein trong kh u ph n; pH d ch d c ; tác ñng ph i h p c a các lo i th c ăn; t n s cung c p th c ăn; ngu n b sung các vi ch t dinh d ưng c ũng nh ư các y u t môi trưng. Quá trình phân gi i protein thô trong d c sinh ra m t h n h p g m peptide, axit amin, ammoniac và các axit h u c ơ, trong ñó có c m t s axit m ch nhánh sinh ra t lên men các axit amin m ch nhánh. Amôniac sinh ra cùng v i các peptide m ch ng n và axit amin t do ñưc VSV d c s d ng ñ t ng h p nên protein c a chúng (protozoa không s d ng ñưc amôniac). M t s protein VSV b phân gi i ngay trong d c và ngu n nit ơ c a chúng c ũng ñưc tái s d ng b i VSV d c . Mc dù ammoniac có th ñưc vi khu n s d ng ñ t ng h p protein t bào c a chúng, vi khu n không h n ch vi c phân gi i protein ñ t cung c p ñ ammoniac cho mình. Vi khu n phân gi i càng nhi u protein khi chúng có nhi u th i gian th c hi n vi c này. B i vì sinh tr ưng c a vi khu n b hn ch b i n ăng l ưng có th s d ng ñưc t lên men hydratcarbon trong ñiu ki n y m khí, amôniac v ưt quá nhu c u c a vi sinh v t s không ñưc s d ng. L ưng ammoniac v ưt quá nhu c u s ñưc gia súc h p thu vào máu v gan ñ tng h p thành urê r i th i ra ngoài qua n ưc ti u. Ng ưc l i, thi u amôniac làm gi m s t ăng sinh c a vi sinh v t và vì th mà gi m t c ñ phân gi i th c ăn trong d c và l ưng th c ăn ăn vào. Sinh kh i protein vi sinh v t d c s theo dòng ch t ch a d c xu ng d kh và ru t non. Trong ru t protein vi sinh v t cùng v i ph n protein c a th c ăn không qua phân gi i d c (protein thoát qua) s ñưc tiêu hoá và h p thu t ươ ng t nh ư ñi v i ñ ng v t d dày ñơ n. Trong sinh kh i protein VSV có kho ng 80% là protein th t có ch a ñ y ñ các axit amin không thay th v i t l cân b ng, ph n còn l i ch y u là N có trong axit nucleic. Protein th t c a VSV ñưc tiêu hoá kho ng 80-85% ru t. M t s axit amin có trong peptidoglycan c a màng t bào VSV không ñưc v t ch tiêu hoá. Nh có protein VSV d c mà bò c ũng nh ư gia súc nhai l i nói chung ít ph thu c vào ch t l ưng protein thô c a th c ăn h ơn là ñng v t d dày ñơ n b i vì chúng có kh n ăng bi n ñi các h p ch t ch a N ñơn gi n, nh ư urê, thành protein có giá tr sinh h c cao. B i v y ñ tho mãn nhu c u duy trì bình th ưng và nhu c u s n xu t m c v a ph i thì không nh t thi t ph i cho bò ăn nh ng ngu n protein có ch t l ưng cao, b i vì h u h t nh ng protein này s b phân gi i thành amôniac; thay vào ñó amôniac có th sinh ra t nhng ngu n NPN và r ti n hơn. Kh n ăng này c a VSV d c có ý ngh ĩa kinh t r t l n ñ i vì th c ăn ch a protein th t ñt h ơn nhi u so v i các ngu n NPN. Tuy nhiên, ñi v i gia súc cao s n thì ph n protein thoat 70
15. qua có vai trò r t quan tr ng trong vi c ñáp ng ñy ñ nhu c u protein cho v t ch vì l ưng protein VSV là có gi i h n. M t khác, VSV d c c ũng có tác ñng x u lên nh ng protein c a th c ăn có ch t l ưng cao do quá trình phân gi i. B i v y, g n ñây ng ưi ta ñã tìm các ph ươ ng pháp ñ b o v các ngu n protein ch t l ưng cao tránh s phân gi i c a VSV d c nh m ñư a th ng xu ng ru t cho v t ch (gia súc cao s n) tiêu hoá b ng men (xem m c 2.6.2). c. Chuy n hoá lipid Lipid trong th c ăn c a gia súc nhai l i th ưng có hàm l ưng th p. Trong các lo i c và các lo i h t ng ũ c c hàm l ưng lipid ch có kho ng 4-6%. Tuy nhiên, trong nhi u lo i h t ch a d u cao làm th c ăn b sung cho gia súc nhai l i có ch a hàm l ưng lipid có th cao t i 36% (nh ư h t lanh). Các d ng lipid c a th c ăn th ưng có là triaxylglycerol, galactolipid (thành ph n chính lipid trong các lo i th c ăn x ơ) và phospholipid. Triaxylglycerol trong th c ăn c a gia súc nhai l i th ưng ch a m t t l khá cao các axit béo không no C 18 là axit linoleic và linolenic. Lipi dthøc¨n Glycerol Lipid ðư ng AXBBH Axit béo Lipit VSV D C MÁU Lipid Lipit VSV không tiêu Ax it b éo Lipid không tiêu RU T GIÀ PHÂN Hình 3-7: S ơ ñ chuy n hoá lipit gia súc nhai l i Quá trình chuy n hoá lipid gia súc nhai l i có th tóm l ưc qua hình 3-7. Trong d c có hai quá trình trao ñi lipit có liên quan v i nhau: phân gi i lipid c a th c ăn và t ng h p mi lipid c a VSV. Triaxylglycerol và galactolipid c a th c ăn ñưc thu phân b i lipaza VSV. Glyexerol và galactoza ñưc lên men ngay thành AXBBH. Khác v i các axit béo bay hơi (m ch ng n), các axit béo m ch dài không ñưc h p thu tr c ti p qua vách d c mà ñưc Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 71
16. chuy n xu ng phí d ưi c a ñưng tiêu hoá. Vi sinh v t d c c ũng có kh n ăng t ng h p lipid, k c m t s axit có ch a các axit béo l (có m ch nhánh và m ch l ) và các axit này s có m t trong s a và m c ơ th c a v t ch . Nh ư v y, lipid c a VSV d c là k t qu c a vi c bi n ñi lipid c a th c ăn và lipid ñưc t ng h p m i. Trong d c còn x y ra quá trình no hoá và ñng phân hoá các axit béo không no. Các axit béo không no m ch dài b làm bão hoà (hydrogen hoá thành axit stearic) và s d ng b i mt s vi khu n. M t s m ch n i ñôi c a các axit béo không no có th không b hydrogen hoá nh ưng ñưc chuy n t d ng cis sang d ng trans b n v ng h ơn. Các axit béo có m ch n i ñôi d ng trans này có ñim nóng ch y cao h ơn và h p thu ( ru t non) và chuy n vào mô m d ng nh ư v y nên làm cho m c a gia súc nhai l i có ñim nóng ch y cao. Kh n ăng tiêu hoá lipid c a VSV d c r t h n ch . Cho nên kh u ph n nhi u lipid s cn tr tiêu hoá x ơ và gi m thu nh n th c ăn do lipid bám vào VSV d c và các ti u ph n th c ăn làm c n tr quá trình lên men. Tuy nhiên, ñi v i ph ph m x ơ hàm l ưng lipid trong ñó r t th p nên dinh d ưng c a gia súc nhai l i ít ch u nh h ưng c a tiêu hoá lipid trong d c. d. T ng h p vitamin Vi sinh v t d c có kh n ăng t ng h p ñưc t t c các vitamin nhóm B và vitamin K. Nu cho gia súc nhai l i ăn kh u ph n ch a nhi u vitamin nhóm B thì l ưng vitamin t ng h p bi VSV d c t ươ ng ñi ít, nh ưng s t ăng lên n u l ưng vitamin ñó có ít trong th c ăn. Do vy, trong ñiu ki n bình th ưng gia súc nhai l i tr ưng thành ít ph thu c vào các ngu n vitamin này trong th c ăn. Tuy nhiên c ũng c n nh n m nh r ng ñ VSV d c t ng h p ñưc ñy ñ vitamin B12 thì c n có ñ coban trong th c ăn. H ơn n a, ñi v i bò cao s n n u xét theo yêu c u t i ưu hoá s c kho , n ăng su t và ch t l ưng s n ph m thì s t ng h p vitamin nhóm B c a vi khu n d c không th ñáp ng ñ cho nh ng nhu c u này. 1.4. Thu nh n th c ăn Kh i l ưng th c ăn mà gia súc ăn ñưc trong m t ngày ñêm th ưng ñưc g i là lưng thu nh n th c ăn, l ưng th c ăn thu nh n hay lưng th c ăn ăn vào (Voluntary Intake of Feed) và th ưng ñưc tính theo v t ch t khô (VCK) . ði v i m t lo i th c ăn thô thì ñiu quan tr ng tr ưc tiên là ph i bi t ñưc li u con v t có th ăn ñưc bao nhiêu trong m t ngày ñêm vì khi cho ăn th c ăn thô thì nhu c u dinh d ưng c a gia súc s n xu t th ưng không ñưc tho mãn do l ưng thu nh n b h n ch . 1.4.1. C ơ ch ñiu hoà thu nh n th c ăn Ăn là t p h p c a nhi u ñng tác bao g m vi c tìm ki m th c ăn, nh n d ng và v n ñng v phía th c ăn, quan sát c m quan th c ăn, b t ñu l y th c ăn và ñư a th c ăn vào mi ng. Quá trình ñiu ch nh c a gia súc ñi v i l ưng ăn vào g m có quá trình ñiu ch nh x y ra t c thì g i là ñiu ch nh ng n h n và còn ñiu ch nh kéo dài g i là ñiu ch nh dài h n. ðiu ch nh ng n h n liên quan ñn s b t ñu và k t thúc t ng b a ăn, còn ñiu ch nh dài h n là liên quan ñn duy trì s cân b ng n ăng l ưng c a c ơ th . Bò ăn no c thì d ng l i, ñó là do s ñiu ch nh ng n h n. Bò béo ăn ít th c ăn h ơn bò g y. ðiu này có th ñưc gi i thích qua hưng cân b ng n ăng l ưng vì bò g y có nhu c u dinh d ưng ñ t ng h p m trong khi ñó bò béo l i không c n. Có nhi u thuy t khác nhau gi i thích c ơ ch ñiu hoà l ưng thu nh n th c ăn, trong ñó có hai c ơ ch quan tr ng ñáng chú ý ñi v i gia súc nhai l i là cơ ch sinh hoá và cơ ch v t lý. ðiu hoà sinh hoá di n ra gia súc khi ăn th c ăn tinh ch a các ch t dinh d ưng d tiêu hoá, 72
17. còn ñiu hoà v t lý th ưng di n ra khi gia súc ăn th c ăn thô khó tiêu hoá, chi m nhi u ch trong d c . - C ơ ch sinh hoá: Theo c ơ ch này khi trong máu có m t hay m t s s n ph n trao ñi ch t ñc bi t t ăng lên thì s gây ra m t tín hi u làm gi m tính ngon mi ng c a gia súc. Axit béo bay h ơi ñưc coi là nh ng s n ph m trao ñi gây ra tín hi u nh ư v y gia súc nhai li. Vài gi sau khi ăn mt l ưng axít béo bay h ơi trong d c b t ñu t ăng do k t qu lên men th c ăn d c . Vi c sn sinh ra axít béo bay h ơi cao nh t thông th ưng xu t hi n trong d c 2 ñn 3 gi sau khi ăn kh u ph n có nhi u th c ăn tinh và 4-5 gi v i kh u ph n có nhi u th c ăn thô. Axit béo bay h ơi s n sinh ra trong d c th ưng ñưc h p thu ngay vào trong máu ñi ñn gan và ñn não. M t khi axit béo bay h ơi trong máu ñt ñn m t ng ưng nh t ñnh thì ñ thèm ăn c a con gia súc gi m. Ng ưng này cao hay th p ch u nh h ưng c a nhu c u n ăng l ưng c a con v t. Axit béo bay h ơi ti p t c ñưc h p thu và chuy n hoá b i t bào, do v y khi l ưng axit béo bay h ơi trong máu gi m thì ñ thèm ăn c a con v t l i t ăng lên. Vì t c ñ s n sinh AXBBH trong d c khi cho ăn th c ăn thô th p nên c ơ ch này ít có nh h ưng tr c ti p ñn l ưng thu nh n th c ăn thô. - Cơ ch v t lý: ðiu hoà v t lý liên quan ñn s c ch a c a ñưng tiêu hoá, ch y u là d c , và ph thu c vào ch t l ưng th c ăn. Các gia súc nhai l i khác nhau có kh n ăng tiêu hoá th c ăn thô khác nhau. Nh ng lo i gia súc nhai l i ñưc ch n l c t t nh t th ưng có dung tích d c th p nh t nên thu nh n ñưc ít th c ăn thô. Th m chí ñi v i cùng m t gia súc nhai l i dung tích ñưng tiêu hoá c ũng b nh h ưng s mang thai và chu k ỳ s a. Dung tích d c c ũng thay ñi theo mùa do s thay ñi v ch t l ưng th c ăn. No v t lý là m t nhân t c ơ b n h n ch l ưng thu nh n khi bò ñưc ăn th c ăn thô ch t lưng r t kém. Khi ch t l ưng th c ăn thô gi m, t c ñ phân gi i trong d c s ch m h ơn, gây ra m t nhân t no và do v y mà làm gi m l ưng th c ăn ăn vào. Th c ăn x ơ thô ch t lưng th p không ch có kh n ăng phân gi i th p mà vách t bào lignin hoá c a nó c n tr s xâm nh p và phân gi i c a VSV trong m t th i gian dài và do ñó mà ñưc tiêu hoá m t cách ch m ch p. Các ti u ph n th c ăn sinh ra t quá trình phân gi i này l ưu l i trong d c lâu hơn so v i tr ưng h p th c ăn ch t l ưng cao tr ưc khi kích th ưc c a chúng ñ nh ñ thoát qua ñưc c a t ong-lá sách. Do l ưu l i lâu trong d c chúng choán ch và c n tr s thu nh n th c ăn m i vào. Nh ư ñã ñ c p trên, bò r t béo th ưng thu nh n ít th c ăn thô h ơn bò g y. ðiu này cũng có th gi i thích theo c ơ ch v t lý là s tích l ũy m trong khoang b ng có th gi m kho ng tr ng mà d c có th phình to khi ăn no nên làm gi m l ưng thu nh n th c ăn thô t do c a bò. Nói chung l i, l ưng ăn vào ñưc ñiu ch nh b i m t lo t các tín hi u các c p ñ và giai ñon khác nhau. Gia súc ch n th c ăn thông qua c m quan ho c mùi và quy t ñ nh ăn hay không. mi ng, th c ăn có th ñưc nu t hay không d a vào v và k t c u c a nó, n u th c ăn quá ñ c thì gia súc có th nh ra. Sau khi nu t xong gia súc ph i ti n hành quá trình tiêu hoá, h p thu và trao ñi ch t. Sau khi h p thu, h u h t các ch t dinh d ưng tiêu hoá ñi vào gan và tham gia chu trình chuy n hoá chung. Trong d dày, ru t, gan và não có hàng lo t ch t nh n c m thông tin v áp l c, pH, ñ th m th u và n ng ñ các lo i ch t hoá h c ñ phát tín hi u ñiu ch nh s thu nh n th c ăn ti p theo. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 73
18. 1.4.2. Các y u t nh h ưng t i l ưng thu nh n th c ăn Theo nh ư phân tích trên thì s thu nh n th c ăn c a gia súc ch u nh h ưng c a các yu t chính là nhu c u dinh d ưng (gia súc thu nh n th c ăn theo nhu c u c a c ơ th ) và g ii hn c a ñưng tiêu hoá (gia súc ch thu nh n ñưc kh i l ưng th c ăn mà ñưng tiêu hoá cho phép). Ngoài ra, l ưng thu nh n th c ăn còn b chi ph i b i các y u t ñiu ch nh khác n a. Liên quan ñn nh ng c ơ ch ñiu hoà này, ñ có ý ngh ĩa th c ti n h ơn trong ch ăn nuôi có th phân chia các y u t nh h ưng t i l ưng thu nh n th c ăn theo ba nhóm là th c ăn, gia súc và môi tr ưng . a. Các y u t th c ăn và kh u ph n ði v i gia súc nhai l i có m t m i t ươ ng quan d ươ ng gi a t l tiêu hoá và l ưng thu nh n c a th c ăn thô (ng ưc v i th c ăn tinh d dày ñơ n). Th c ra thì l ưng thu nh n th c ăn có liên quan ch t ch h ơn v i t c ñ phân gi i (tiêu hoá) h ơn là v i b n thân t l tiêu hoá, cho dù hai y u t này có quan h ch t ch v i nhau. Nói m t cách khác, th c ăn nào ñưc tiêu hoá nhanh thì có t l tiêu hoá cao và l ưng thu nh n l n. ðó là vì t c ñ tiêu hoá càng cao thì ñưng tiêu hoá ñưc gi i phóng càng nhanh t o ra ñưc càng nhi u không gian cho vi c ti p nh n th c ăn m i vào. Theo quan ñim ñng thái thì có b n thu c tính k t h p v i nhau s quy t ñnh l ưng th c ăn thô ăn vào là: ñ hoà tan (A), ph n không hoà tan nh ưng có th lên men ñưc (B), t c ñ phân gi i ph n không hoà tan (c) và ñ ngon mi ng (Orskov, 2005). Vì v y ñiu r t quan tr ng là ph i hi u bi t các ñc tính này c a m i lo i th c ăn. Ngoài ra, ch bi n th c ăn, cân bng dinh d ưng, c u trúc kh u ph n và ch ñ cho ăn c ũng có nh h ưng l n ñn l ưng thu nh n th c ăn. - ð hoà tan c a th c ăn Th c ăn tinh ch a nhi u ph n hoà tan (A), nh ưng th c ăn thô c ũng có ch a các ph n có th hoà tan nh ư ñưng. ðây là ph n n m phía trong c a thành t bào và ñưc phân gi i nhanh chóng sau khi ăn vào. K t qu là chúng chi m r t ít kho ng không gian trong d c . Ph n hoà tan c a r ơm có th lên ñn 10-15% và ph n hoà tan c a c có th t 20-35%, ph thu c vào ñ thành th c c a cây và cách ch bi n r ơm và c . Ph n hoà tan này c a th c ăn th ưng ñưc lên men thành axit lactic và các axit khác khi chua. ðiu quan tr ng là ph n hoà tan này c a th c ăn c n ñưc b o qu n vì nó có nh h ưng r t l n t i l ưng th c ăn ăn vào. Nhìn chung ñi v i gia súc nhai l i th c ăn có ñ hoà tan cao thì l ưng ăn vào ñưc s l n. - Ph n không hoà tan nh ưng có th lên men Ph n này (B) chi m nhi u nh t trong th c ăn thô, bi n ñng t 20-50% ph thu c vào ch t l ưng th c ăn. Khi c ng ph n hoà tan (A) v i ph n không hoà tan nh ưng có th lên men (B) chúng ta có ñưc t ng l ưng ch t khô có th ñưc phân gi i trong d c (A+B) và ph n ch t khô còn l i là ph n không ñưc phân gi i (I). Tuy nhiên, ñôi khi ph n không hoà tan nh ưng có ti m n ăng lên men này l i ñưc phân gi i r t ch m do v y th i gian l ưu t i d c không ñ lâu ñ ñưc lên men hoàn toàn tai ñây. M t ph n c a ph n không hoà tan nh ưng có th lên men sau ñó ñưc th i ra qua phân và ñó là lý do c n bi t ñn m t ñc tính th ba c a th c ăn là t c ñ phân gi i c a ph n không hoà tan. - T c ñ phân gi i c a ph n không hoà tan Tc ñ phân gi i (c) c a ph n không hoà tan có nh h ưng r t quan tr ng ñn l ưng th c ăn thu nh n c a gia súc. M t b t l i ñ i v i lo i th c ăn có t c ñ phân gi i th p nh ư rơm là ph n còn l i không ñưc phân gi i s nhi u h ơn. Ph n còn l i này th ưng dai h ơn, ñòi 74
19. hi gia súc ph i nhai l i và nhu ñng d c nhi u h ơn ñ ñưa chúng ra kh i d c . Vì lý do này th c ăn s l ưu l i d c lâu h ơn và là nguyên nhân gi m l ưng th c ăn ăn vào. ði v i th c ăn thô, chúng ta mu n chúng có ph n không hoà tan ñưc phân gi i d c càng nhanh càng t t, còn ñi v i th c ăn tinh thì ng ưc l i chúng ta l i mu n chúng ñưc phân gi i trong d c càng ch m càng t t ñ ñm b o r ng th c ăn không b lên men quá nhanh làm r i lo n h sinh thái d c mà v n ñưc tiêu hoá hoàn toàn sau ñó ru t. - Tính ngon mi ng Mt s th c ăn gia súc ăn ít h ơn m t s lo i khác và ñôi khi có lo i c bò ăn nh ưng c u li không ăn. Nhi u lo i cây h ñu bò không thích ăn, nh t là khi cho ăn ñơ n ñiu. Nh ng lo i th c ăn mà bò ăn ít h ơn bình th ưng ñưc coi là “không ngon miêng”, tuy khái ni m “tính ngon mi ng” c a th c ăn khó mà ñnh ngh ĩa ñưc m t cách chính xác. Nhìn chung, tính ngon mi ng không ñươ ch cho là m t y u t quan tr ng quy t ñnh l ưng ăn vào, tr m t s ngo i l nh ư nh ng th c ăn ñưc b o v ñ ch ng ăn vào (nh ư có gai nh n), b nhi m b n (nh ư phân, n ưc gi i) hay ch bi n kém ( chua b m c hay lên men kém ch t l ưng). - Kh n ăng “d v ” và ch bi n th c ăn Bình th ưng gia súc b ng cách nhai và nhai l i và vi khu n trong d c b ng cách lên men ñã ph i h p ñ gi m kích th ưc các m nh th c ăn. Các m nh th c ăn nh l ơ l ng trong dch d c cho phép chúng thoát kh i d c d dàng qua c a t ong-lá sách ñ gi i phóng ra kh i d c , t ăng c ơ h i ti p nh n th c ăn m i vào. Do v y, nh ng lo i th c ăn có t c ñ gi m kích th ưc trong d c càng nhanh (d v ) thì l ưng thu nh n t do càng cao. ðiu này ph thu c nhi u vào c u trúc và tr ng thái v t lý c a vách t bào c a th c ăn th c v t. M t s lo i th c ăn nh ư r ơm có các m nh dài và r t dai nên c n ph i nhai r t nhi u. ði v i các th c ăn khác, nh ư c khô ch t l ưng cao, gia súc không ph i nhai nhi u. Chúng ta có th giúp gia súc b ng cách nghi n th c ăn thô tr ưc khi cho ăn, nh ưng vi c này quá t n kém và gia súc có th làm vi c này v i giá r nh t, ngoài ra nh ng m nh th c ăn nh (do nghi n) l ra ñưc phân gi i l i thoát kh i d c tr ưc khi ñưc lên men. Vì v y trong khi l ưng th c ăn thu nh n cao h ơn thì t l tiêu hoá c a th c ăn thô nghi n m n có th th p hơn. Nhìn chung nghi n th c ăn thô không ph i là cách mà ng ưi ch ăn nuôi th ưng s d ng. Ch t ng n thì ng ưc l i không nh h ưng gì l n ñn t c ñ và t l tiêu hoá th c ăn. Ch t ng n th c ăn thành các ñon 1-10 cm ch y u là ñ thu n l i h ơn trong vi c cho ăn, tr n th c ăn (c a ng ưi ch ăn nuôi) và l y th c ăn (c a gia súc). - Cân b ng dinh d ưng và c u trúc kh u ph n ăn Khi nuôi bò ñiu ct y u là làm sao cho ăn ñưc càng nhi u th c ăn thô càng t t. Th c ăn thô xanh ch t l ưng càng cao, dinh d ưng càng cân b ng so v i nhu c u c a VSV d c thì tc ñ tiêu hoá càng nhanh và l ưng ăn vào ñưc càng l n. Ng ưc l i, n u th c ăn thô có ch t lưng th p thì l ưng thu nh n t do s r t th p do m t cân b ng dinh d ưng (th ưng thi u protein, gluxit d tiêu, khoáng và vitamin) nên không t i ưu hoá ñưc ho t ñng c a VSV d c. Do v y, trong kh u ph n ngoài th c ăn thô th ưng c n c n ph i b sung thêm dinh d ưng ñ t i ưu hoá ho t ñng c a VSV d c và/hay b sung cho nhu c u s n xu t. Lúc ñó, l ưng thu nh n th c ăn thô th c t ngoài ph thu c vào tính ch t c a nó còn ch u nh h ưng c a th c ăn b sung. B sung th c ăn tinh m c th p th ưng có tác d ng kích thích vi sinh v t phân gi i x ơ d c (nh cung c p cân ñ i các y u t dinh d ưng c n thi t cho chúng) và do ñó mà làm tăng l ưng thu nh n th c ăn thô c a kh u ph n c ơ s . Tuy nhiên, khi b sung nhi u th c ăn Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 75
20. tinh thì pH d c b h xu ng r t th p, c ch vi khu n phân gi i x ơ và h u qu là làm gi m lưng thu nh n kh u ph n c ơ s . Hi n t ưng thay th (gi m thu nh n kh u ph n c ơ s khi b sung th c ăn tinh) c ũng có th x y ra khi b th c ăn tinh b sung quá nhi u nên ñã ñáp ng ñ nhu c u dinh d ưng và con v t d ng ăn (do c ơ ch sinh hoá phát huy tác d ng tr ưc) trong khi v n ch ưa no b i th c ăn thô (c ơ ch v t lý ch ưa ñiu ti t). - Ch ñ cho ăn Nu cho ăn th c ăn tinh không ri ñ u trong ngày mà ch cho ăn theo b a l n thì sau mi b a ăn pH d c b h ñ t ng t xu ng r t th p, c ch vi khu n phân gi i x ơ nên làm gi m kh n ăng phân gi i x ơ và gi m l ưng thu nh n th c ăn thô c a kh u ph n c ơ s . Khi tr n ñ u th c ăn tinh v i th c ăn thô (kh u ph n TMR) ñ cho ăn r i ñ u trong ngày thì bò s ăn ñưc nhi u th c ăn thô h ơn so v i khi cho ăn riêng r v i kh i l ưng l n trong ít b a. Vi c tr n nhi u lo i th c ăn thô v i nhau ñ cho ăn ñng th i và liên t c s làm cân b ng dinh dưng m i lúc cho vi sinh v t d c nên hi u qu phân gi i th c ăn thô c ũng t t h ơn. H ơn n a thay m i th c ăn nhi u l n trong ngày c ũng kích thích gia súc ăn nhi u th c ăn h ơn là ñ th c ăn c ũ quá lâu trong máng ăn. - Th i gian có s n th c ăn Gia súc ch thu nh n ñưc th c ăn trong th i gian th c ăn s n có v i nó. M t khác, gia súc cn th i gian nhai l i và ngh ng ơi trong ngày. M i ngày bò không th giành quá 15-16 gi cho c ăn và nhai l i. Do v y, n u nó không ñưc luôn luôn ti p xúc v i th c ăn, nh t là th c ăn thô ch t l ưng th p, thì không th ăn ñ l ưng th c ăn c n thi t tr ưc khi no và/hay ñ. ðây là hi n t ưng không hi m g p ñi v i trâu bò cày kéo trong v ñông n ưc ta, khi mà con v t ph i làm vi c nhi u trong ñiu ki n th i ti t l nh (nhu c u dinh d ưng cao h ơn) mà l i không có th i gian ñ ăn (ch ưa nói có ñ th c ăn hay không), d n ñn tình tr ng trâu bò “ ñ ngã” v ñông. - ðiu ki n ñng c ch ăn th Riêng ñi v i gia súc ch ăn th thì l ưng thu nh n th c ăn (c g m) không ch ch u nh hưng b i thành ph n hoá h c và t l /t c ñ tiêu hoá c a cây c mà còn ph thu c c u trúc vt lý và phân b c a c trên bãi ch ăn. Thu nhân th c ăn khi ch ăn th ph thu c ba y u t chính là: ñ l n mi ng g m (l ưng VCK g m ñưc m i l n), t c ñ g m (s mi ng g m/phút) và th i gian g m c . Thông th ưng bò dành kho ng 8 gi /ngày ñ g m c nên cn g m ñưc lưng c t i ña trong kho ng th i gian ñó. ð có ñưc ñ l n mi ng g m và t c ñ g m t i ña c g m ph i ñưc phân b phù h p. Nói chung, b i c t ươ ng ñi th p (12-15cm) và dày cho phép gia súc g m ñưc mi ng g m l n nh t. Nh ng cây c cao có lá nh n (nh ư nhi u lo i c nhi t ñi) h n ch ñ l n mi ng g m vì m i l n g m con v t không th l y th c ăn ñy mi ng ñưc. M t ñ c th p c ũng là m t y u t h n ch kèm theo s g m c có l a ch n c a gia súc. Trong ñiu ki n ñng c ch ăn th t t có các bui c th p, dày và có kh n ăng tiêu hoá cao thì gia súc nhai l i s g m ñưc l ưng th c ăn t ươ ng ñươ ng v i khi cho ăn trong máng t i chu ng, nh ưng v i ñng c ch t l ưng kém thì chúng không th thu nh n ñ l ưng th c ăn theo kh n ăng tiêu hoá và nhu c u dinh d ưng. b. Các y u t gia súc Ngoài các y u t liên quan ñn th c ăn và kh u ph n nói trên, m t s y u t khác có liên quan ñn gia súc nhi u h ơn c ũng có nh h ưng l n t i l ưng thu nh n th c ăn thô. - S c ch a c a ñưng ru t Dung tích ti m n ăng c a d c qui ñnh l ưng th c ăn gia súc có th lên men trong m t th i ñim. D c ca bê ch ưa ñt ñưc kích th ưc nh ư lúc tr ưng thành tr ưc 10-12 tu n tu i. 76
21. Vì v y kh n ăng ăn các lo i th c ăn x ơ thô ca bê là th p và do v y c n cho chúng ăn nh ng th c ăn thô có ch t l ưng tt nh t. Sc ch a c a ñưng ru t gia súc tr ưng thành ch u nh hưng c a m t s y u t khác nhau. Nhìn chung con v t càng l n thì dung tích ñưng tiêu hoá càng l n và có kh n ăng ăn ñưc nhi u th c ăn h ơn. ðó là lý do chính ñ l y th tr ng hay kh i l ưng trao ñi làm c ăn c ñ ưc l ưng l ưng th c ăn thu nh n. Tuy nhiên, c ũng có th quan sát trong th c t thông qua b ngoài th y mt s gia súc có th tr ng không l n l m nh ưng có ph n b ng r t phát tri n nên ăn ñưc r t nhi u th c ăn thô. Khi bò ñã ñ béo l ưng th c ăn thu nh n có xu h ưng n ñnh cho dù kh i l ưng c ơ th ti p t c t ăng. ðiu này có th là do tích lu m b ng làm gi m dung tích d c (c ơ ch v t lý), nh ưng c ũng có th là do hi u ng trao ñi ch t (c ơ ch sinh hoá). - Tr ng thái sinh lý Trng thái sinh lý c a gia súc nhai l i nh h ưng ñ n lưng thu nh n th c ăn liên quan ñn nhu c u n ăng l ưng và/hay s c ch a c a ñưng tiêu hoá. Gia súc ñang sinh tr ưng có th tích xoang b ng t ăng d n nên ăn ñưc ngày càng nhi u th c ăn. Gia súc sau m t th i k ỳ ñói ăn s ăn nhi u th c ăn h ơn do nhu c u t ăng tr ng nhanh h ơn (t ăng tr ng bù). ði v i gia súc mang thai, có hai y u t nh hu ng ng ưc nhau ñn lưng thu nh n th c ăn: th nh t là nhu cu dinh d ưng ñ phát tri n thai t ăng nên l ưng ăn vào ph i t ăng (c ơ ch sinh hoá) và th hai là vào giai ñon cu i thai phát tri n mnh làm cho kích th ưc xoang b ng b thu h p nên lưng ăn vào b h n ch , nh t là khi kh u ph n ch y u là th c ăn thô (c ơ ch v t lý). Vào ñu chu k ỳ v t s a l ưng thu nh n th c ăn c a bò t ăng d n lên. Hi n t ưng này ch yu mang b n ch t sinh lý do nhu c u dinh d ưng cho ti t s a ngày càng t ăng, m c dù c ũng có th có liên quan ñn s ñiu ti t v t lý do gi m m tích tr trong xoang b ng. Có s l ch pha nh t ñnh (ch m h ơn) gia t ăng l ưng thu nh n th c ăn so v i t ăng nhu c u n ăng l ưng cho ti t s a. Vào ñu chu k ỳ s a bò gi m tr ng và ñưc bù l i cuói chu k ỳ khi n ăng su t s a gi m mà l ưng thu nh n th c ăn v n cao. - T p tính ăn u ng Gia súc nhai l i c ũng nh ư các gia súc giá c m khác không ti p nh n th c ăn m t cách ng u nhiên mà có s l a ch n c n th n, ñc bi t là ñ ch ng b ng ñc. Kh n ăng ch n l c th c ăn này m t m t d ưng nh ư mang tính b m sinh c a loài cho phép cm nh n ñưc các ch t dinh d ưng c th và ñc t có trong th c ăn thông qua mùi v . Có m t vài con ñưng trao ñi ch t nào ñó t n t i ñ chuy n các thông tin liên quan t i hi u qu trao ñi ch t c a mt lo i th c ăn nào ñó lên não và sau ñó hình thành nên ph n x thích ho c không thích lo i th c ăn ñó. M t khác, s nh n th c c a con v t v m t lo i th c ăn nào ñó c ũng ñưc hình thành qua quá trình hc t p, nh t là ñ tu i còn non. Quá trình nh n th c th c ăn này liên quan ñn hai quá trình h c t p: hc t p xã h i (h c t m , anh ch em, b n ñàn, nh ng gia súc ln tu i có kinh nghi m ) và t h c (thông qua nh ng tr i nghi m và sai l m c a b n thân). Cm nh n ñi v i th c ăn nói chung không nh h ưng l n ñ n toàn b ti n trình ñiu khi n ti p nh n th c ăn c a gia súc nhai l i, nh ưng quan tr ng ñ i v i thói quen g m c và ăn th c ăn. Bò và c u thích ăn c non h ơn là c già và khô, thích ăn lá h ơn thân. Nhìn không th t quan tr ng trong khi ch ăn th , ví nh ư gia súc ch ăn ch t i và có th ăn ñưc ngay c t i hoàn toàn. Ng i và nm là thói quen c a gia súc g m c . Chúng không ch p nh n ăn c n ơi Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 77
22. có phân c a chính nó m i th i ra. V ca th c ăn ñóng vai trò quan tr ng trong quá trình c m nh n th c ăn vì nó có liên k t ch t ch v i các thông tin ph n h i sau khi ăn. Yu t tâm lý và kinh nghi m có nh h ưng nhi u ñn vi c con v t có ch u ăn m t th c ăn m i hay không. Ch ng h n, l n ñu tiên cho bò ăn r ơm urê r t có th bò t ch i không ch u ăn, nh ưng n u ñưc t p cho ăn d n b ng cách tr n l n v i c thì v sau bò l i r t thích ăn lo i th c ăn này và l ưng thu nh n cao h ơn so v i ăn r ơm không x lý có th t i 1,5 l n. Khi trong ñàn có nh ng gia súc khác ăn m t lo i th c ăn nào ñó, k c th c ăn m i, thì còn v t cũng s “yên tâm” b t ch ưc ăn th và r i quen d n. Bê con th ưng “h c theo” m ñ ăn nh ng th c ăn m i. Cung c p m i nhi u l n trong ngày thì bò s thích ăn nhi u h ơn sau m i ln thay m i th c ăn ñó, nh t là th c ăn xanh, và gi m ñưc s bi n ñng v ch t l ưng c a th c ăn ăn vào. Kho ng không gian ti p c n th c ăn và thi t k khu v c cho ăn có nh h ưng t i kh năng ti p c n th c ăn c a bò khi chúng mu n ăn. T ăng m t ñ bò n ơi cho ăn s làm gi m ho t ñng ăn mà t ăng s tranh giành nhau gi a chúng, làm cho bò ti p xúc ñưc v i th c ăn ít hơn. Dùng róng ng ăn ñ tách riêng bò, nh ư dùng rào ch n th c ăn phía ñu bò, làm gi m s tranh giành th c ăn và cho phép m i bò ti p c n th c ăn ñưc t t h ơn, nh t là nh ng con lép v trong ñàn. c. Các y u t môi tr ưng và s c kh e - ðiu ki n thi ti t khí h u ðiu ki n th i ti t khí h u là nh ng y u t môi tr ưng quan tr ng nh t nh h ưng tr c ti p ñ n trao ñ i nhi t c a c ơ th và do v y mà nh h ưng ñn kh n ăng thu nh n th c ăn. Các yu t ñó bao g m nhi t ñ , m ñ , gió, b c x , th i gian chi u sáng và l ưng m ưa. Trong các yu t này nhi t ñ và m ñ là nh ng y u t ñáng quan tâm và có t m quan tr ng th c ti n nh t. Bò là ñng v t máu nóng, vì v y chúng ph i c g ng duy trì nhi t ñ c ơ th n ñ nh m c dù nhi t ñ môi tr ưng luôn thay ñ i. Mu n v y, bò ph i gi ñưc s cân b ng gi a nhi t sinh ra trong c ơ th và nhi t thi ra kh i c ơ th . Thân nhi t bình th ưng bò n ñ nh trong kho ng 38,5-39 OC. Nhi t sinh ra trong c ơ th bò (HP) bao g m nhi t ñưc gi i phóng t n ăng lưng dùng cho duy trì và lao tác c a c ơ th cùng v i toàn b n ăng l ưng gia nhi t (HI). Do vy, bò có kh i l ưng c ơ th càng l n thì nhu c u n ăng l ưng duy trì càng nhi u và cu i cùng nhi t sinh ra càng nhi u. Th c ăn thô nhi t ñ i có ch t l ưng th p, khó tiêu nên làm t ăng gia nhi t (liên quan ñn thu nh n và tiêu hoá th c ăn) và do v y mà t ăng t ng l ưng nhi t sinh ra. Khi n ăng su t ca bò càng cao thì nhi t th a sinh ra trong c ơ th bò càng nhi u (do gia nhi t sn xu t t ăng). Toàn b nhi t th a sinh ra ph i ñưc gi i phóng kh i c ơ th . Các ph ươ ng th c chính ñ th i nhi t bò g m b c h ơi n ưc, d n nhi t, ñi l ưu và b c x nhi t. S b c h ơi n ưc qua da (ñ m hôi) và ph i (th ) là con ñưng ch y u ñ th i nhi t. S thoát nhi t b ng cách b c hơi n ưc c a bò ph thu c nhi u vào m ñ môi tr ưng. m ñ môi tr ưng càng cao thì càng cn tr b c h ơi n ưc nên quá trình th i nhi t s càng khó kh ăn. M t khác, nhi t ñ c a môi tr ưng cao l i c n tr th i nhi t t c ơ th qua con ñưng d n nhi t, ch ưa nói chúng ph i nh n thêm n ăng l ưng b c x nhi t t môi tr ưng nóng xung quanh. Chính vì th , trong môi tr ưng càng nóng m thì s th i nhi t th a càng b tr ng i. B c x nhi t c a môi tr ưng cao và l ưu thông gió kém (nh ng ngày oi b c) thì quá trình th i nhi t c a bò thông qua b c x và ñi l ưu càng khó kh ăn. Do v y, trong môi tr ưng nóng m và oi b c con v t bu c ph i hn ch l ưng 78
23. thu nh n th c ăn ñ gi m sinh nhi t. Trong tr ưng h p nhi t th a sinh ra trong c ơ th l n h ơn kh n ăng th i nhi t vào môi tr ưng thì thân nhi t t ăng và bò xu t hi n stress nhi t. Bò b stress nhi t thì thu nh n th c ăn càng gi m và n ăng su t gi m tùy theo m c ñ nghiêm tr ng. Nói chung, nhi t ñ môi tr ưng th p d ưi vùng ñng nhi t (kho ng nhi t ñ trong ñó sinh nhi t trong c ơ th n ñinh, ñưc xác ñnh cho m i lo i giá súc riêng) thì thu nh n th c ăn tăng và ng ưc l i khi nhi t ñ môi tr ưng n m trên vùng ñng nhi t thì l ưng thu nh n th c ăn gi m xu ng. Ví d , bò g c ôn ñi trung bình gi m thu nh n th c ăn 2% cho m i oC nhi t ñ bình quân ngày t ăng lên trên 25 oC. - Tình tr ng s c kh e và b nh t t Rõ ràng là bò kho ăn ñưc nhi u h ơn bò m, nh ưng sau khi m thì ng ưc l i bò có hi n t ưng “ ăn bù”. Bò b ký sinh trùng ñưng ru t có xu h ưng gi m thu nh n th c ăn, ñưc mc nh n là do chúng làm r i lo n ñưng tiêu hoá cho dù nhu c u dinh d ưng t ăng lên nh ư mt h u qu c a vi c gi m h p thu dinh d ưng. C ũng có b ng ch ng cho r ng kích thích h th ng mi n d ch c a c ơ th , nh ư tr ưng h p b ký sinh trùng, có th góp ph n làm gi m thu nh n th c ăn. Ngo i ký sinh trùng nh ư ve c ũng làm gi m thu nh n th c ăn c a gia súc. II. NHU C U DINH D ƯNG C A TRÂU BÒ 2.1. Nhu cu thu nh n v t ch t khô Th c ăn ch y u c a bò là th c ăn thô nên ñiu quan tr ng tr ưc tiên là ph i bi t ñưc li u con v t có th ăn ñưc bao nhiêu trong m t ngày ñêm ñ bi t ñưc nó có th ñáp ng ñưc bao nhiêu so v i nhu c u dinh d ưng c a con v t và t ñó bi t ñưc m c th c ăn b sung c n s d ng. Trong ñiu ki n bình th ưng, l ưng ch t khô thu nh n ch u nh h ưng ñ u tiên b i kh i l ưng c ơ th (chi ph i c nhu c u và dung tích ñưng tiêu hoá), do ñó cách ñơ n gi n nh t là ưc tính theo th tr ng. Theo Preston và Willis (1970) bò t ơ (200 kg) s thu nh n xp x 2,8-3% th tr ng. Trong quá trình sinh tr ưng khi l ưng c ơ th chúng t ăng lên thì t l ph n tr ăm l ưng VCK thu nh n có xu h ưng gi m xu ng. ð ñơ n gi n, theo McDonald và CS (2002) l ưng thu nh n VCK c a bò th t th ưng ñưc ưc tính b ng 2,2% th tr ng , còn ñi v i bò s a thì cao h ơn, kho ng 2,8% th tr ng vào ñu chu k ỳ s a và 3,2% th tr ng vào lúc thu nh n ñnh ñim. ði v i bò s a l ưng thu nh n th c ăn còn liên quan t i năng su t sa và cũng có th ưc tính theo ph ươ ng trình : DMI = 0,025 W + 0,1Y Trong ñó, DMI là l ưng th c ăn thu nh n (kg VCK/ngày), W là kh i l ưng c ơ th (kg) và Y là n ăng su t s ưa (kg/ngày). Tuy nhiên, phươ ng pháp tính toán này c ũng không phù h p lm vì nó b qua nhi u y u t nh h ưng nh ư ñc ñim th c ăn và tác ñng qua l i gi a chúng. Trong ñiu ki n th c ti n c a n ưc ta t m th i có th d ñoán l ưng thu nh n VCK ca th c ăn thô tu ỳ theo kh i l ưng c a bò và ch t l ưng c a th c ăn theo b ng 3-1. Bng 3-1: Ưc tính l ưng thu nh n th c ăn thô c a bò (cho ăn t do) Ch t l ưng th c ăn VCK thu nh n h àng ngày (% th tr ng) Rt t t 3,0 Tt 2,5 Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 79
24. Trung bình 2,0 Xu 1,5 Rt x u 1,0 80
25. Khi xây d ng kh u ph n ñiu c t y u là làm cho con v t ăn ñưc càng nhi u nhi u th c ăn thô càng t t và gi m th p nh t l ưng th c ăn tinh ph i cho ăn nh ưng v n ñ m b o ñáp ng ñ nhu c u v dinh d ưng cho con v t. ð xây d ng ñưc các kh u ph n c ơ s là th c ăn thô mà gia súc có kh n ăng ăn h t, c n bi t ñưc l ưng th c ăn thô mà gia súc có th ăn thông qua các công th c tính toán thích h p hay tra các b ng tiêu chu n ăn. Tuy nhiên, l ưng thu nh n t do này còn ch u nh h ưng c a l ưng th c ăn b sung. B sung th c ăn có th kích thích tiêu hoá và làm t ăng l ưng thu nhn kh u ph n c ơ s (th ưng là khi b sung ít), nh ưng cũng có th làm gi m l ưng thu nh n kh u ph n c ơ s (do hi n t ưng thay th ). 2.2. Nhu c u n ăng l ưng Hi n nay nhu c u n ăng l ưng cho gia súc nhai l i ñưc các n ưc khác nhau ho c là tính theo n ăng l ưng trao ñi (ME) hay tính theo n ăng l ưng thu n (NE). T 1978 ñ n nay Vi t Nam chính th c v n dùng n ăng l ưng ME ñ tính nhu c u n ăng l ưng cho gia súc, nh ưng ñưc quy ñ i ra ñơn v th c ăn (ðVTA), v i 1 ðVTA = 2500 Kcal ME . D ưi ñây nhu c u năng l ưng c a trâu bò ñưc th hi n theo m t s ngu n khác nhau, trong ñó có dùng ñơ n v năng l ưng t o s a (UFL = 1700 Kcal NE ) c a INRA (Pháp). Tu ỳ theo ñiu ki n c th mà ng ưi ph i h p kh u ph n có th l a ch n cách tính cho phù h p nh t. a. Nhu c u duy trì - Nhu c u duy trì c a bò Nhu c u n ăng l ưng c a bò ñưc tính toán ch y u d a vào kh i l ưng c ơ th ( W, kg). Nhu c u n ăng l ưng c n cho duy trì bò trung bình là 117 Kcal ME/kg W0,75 hay 70 Kcal NE/kg W0,75. Theo INRA (1989) nhu c u n ăng l ưng cho duy trì có th tính theo th tr ng (W, kg) ca bò nh ư sau: UFL/ngày =1,4 + 0,6W/100 Nhu c u n ăng l ưng cho duy trì sau khi tính nh ư trên c n ph i t ăng 10% cho nh ng bò nuôi nh t không hoàn toàn. N u bò nuôi nh t không có nhi u kho ng tr ng ñ di chuy n trong chu ng, nhu c u n ăng l ưng cho duy trì ch c n t ăng lên 5 % là ñ. Trong tr ưng h p bò có nhi u di n tích ñ di chuy n nhu c u n ăng l ưng cho duy trì ph i t ăng thêm t 15-20%. Nhu c u n ăng l ưng cho duy trì c n ph i t ăng t 20 ñ n 60% nh ng bò ch ăn th tu ỳ theo giai ñon phát tri n c a c và loài c có m t trên th m c . Khi c ng n và th ưa nhu cu này c n t ăng thêm 60%. - Nhu c u duy trì c a trâu Có r t ít công trình nghiên c u v nhu c u n ăng l ưng duy trì trâu. Tuy nhiên, m t s nghiên c u d a trên vi c s d ng các lo i th c ăn ch t l ưng th p ph bi n vùng ðông- Nam Á thì nhu c u n ăng l ưng cho duy trì trung bình là 125Kcal ME/kg W0,75 ñi v i trâu th i k ỳ sinh tr ưng và trâu tr ưng thành không s n xu t. ð ng th i, Kearl (1982) ñ ngh s dng giá tr 137 Kcal ME/kg W0,75 ñ tính nhu c u duy trì cho trâu ñang ti t s a. b. Nhu c u sinh tr ưngt - Nhu c u sinh tr ưng c a bò Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 81
26. Có hai giá tr ñưc ch p nh n ñ tính nhu c u n ăng l ưng ME cho sinh tr ưng so v i nhu c u duy trì là 1,13 và 1,16 (trung bình là 1,145). Giá tr này ñưc Kearl (1982) ch p nhân ñ tinh toán nhu c u sinh tr ưng c a bê ña ph ươ ng c a các n ưc nhi t ñ i. Theo INRA (1978) ñi v i bò s a có th tính 3,5 UFL/kg t ăng tr ng hay tính toán d ư vào th tr ng (W) và m c t ăng tr ng d ki n (G) nh ư sau: UFL/ngày = W0,75 (0,00732 + 0,0218 G 1,4 ) - Nhu c u sinh tr ưng c a trâu Ranjhan và Mudgal (1978) cho bi t trâu có kh i l ưng 100-500kg c n 10-15,5Kcal ME/g t ăng tr ng, trong ñó m c 10Kcal ME/g t ăng tr ng áp d ng cho trâu có kh i l ưng 100- 250kg, khi kh i l ưng t ăng lên thêm 50kg thì nhu c u t ăng thêm 1Kcal/g t ăng tr ng. c. Nhu c u mang thai - Nhu c u mang thai c a bò Nhu c u n ăng l ưng cho mang thai c a bò t ăng lên theo s phát tri n c a thai. Theo INRA (1978) nhu c u n ăng l ưng nuôi thai tính b ng 20, 35 và 55 % so v i nhu c u duy trì tươ ng ng cho các tháng ch a th 7, 8 và 9. Nhu c u này không ph thu c vào ñiu ki n ch ăm sóc qu n lý. - Nhu c u mang thai c a trâu Do th i gian mang thai c a trâu dài (312-315 ngày) và kh i l ưng s ơ sinh bi n ñ ng trong kho ng 25-32kg, nên nhu c u n ăng l ưng cho mang thai c a trâu có th gi m chút ít so vi bò. Thông th ưng t tháng mang thai th 8 tr ñi tính nhu c u n ăng l ưng mang thai cho trâu b ng 25-30% so v i nhu c u n ăng l ưng cho duy trì. d. Nhu c u ti t s a - Nhu c u ti t s a c a bò Năng l ưng ch a trong s a là c ơ s ñ tính nhu c u n ăng l ưng s n xu t s a. Kearl (1982) ñ ngh tính 1144Kcal ME/kg s a tiêu chu n (4% m ) các n ưc nhi t ñ i. Theo (INRA,1989) nhu c u n ăng l ưng ñ s n xu t 1 kg s a tiêu chu n (4% m ) là 0,44 UFL. Nh ư v y, nhu c u n ăng l ưng cho 1 kg s a th c t có hàm l ưng m b t k ỳ là: 0,44 x (0,4 + 0,15 x % m th c t ) Nhu c u dinh d ưng cho ti t s a không thay ñ i và không ph thu c vào ñiu ki n ch ăm sóc qu n lý. - Nhu c u ti t s a c a trâu Mt s tác gi ñưa ra nh ng con s khác nhau ñ tính nhu c u n ăng l ưng cho s n xu t 1 kg s a tiêu chu n trâu (4% m ): 1603 Kcal ME (Kurrar, 1977), 1171 Kcal ME (Srivastava, 1978), 1188 Kcal ME (Ranjhan và Pathak, 1979), 1003 Kcal ME (Sivaial và Mudgal, 1978). Tr s trung bình c a các giá tr trên là 1230 Kcal ME/kg s a (4% m ). e. Nhu c u lao tác ði v i trâu bò lao tác (cày, kéo) có th tính 240 Kcal ME/100kg th tr ng/gi lao tác . Mc này t ươ ng ñươ ng v i 0,1 UFL/100kg th tr ng/gi lao tác . Có th tính nhu c u lao tácm t cách chi ti t h ơn nh ư trình bày trong Ch ươ ng 9. 2.3. Nhu cu protein 82
27. Tr ưc ñây, nhu c u c a gia súc nhai l i c ũng nh ư giá tr protein th c ăn ñưc tính theo protein thô (CP) hay protein tiêu hoá (DCP). Tuy nhiên, do ñc ñim tiêu hoá protein nh ư ñã trình bày, h th ng ñánh giá protein d a trên CP hay DCP không tho mãn ñi v i gia súc nhai l i, ñc bi t là do không tính ñn nhu c u và kh n ăng chuy n hoá các h p ch t ch a N (k c N phi protein) c a VSV d c . B i v y, hi n nay trên th gi i các h th ng m i ñánh giá protein th c ăn (và nhu c u) c a gia súc nhai l i b ng cách tính toán l ưng protein cu i cùng ñưc tiêu hoá và h p thu ru t theo hai ngu n khác nhau: m t ngu n do VSV d c cung c p và m t ngu n tr c ti p t th c ăn mà không qua chuy n hoá b i VSV d c (protein thoát qua). R t ti c, Vi t Nam chính th c v n ch ưa có m t h th ng ñánh giá protein theo ki u m i. Do v y, ngoài vi c s d ng h th ng c ũ, nhu c u protein ñưc trình bày sau ñây ñưc tính theo protein tiêu hoá ru t, g i t t là PDI (Protéines Digestibles dans l’Intestine). ðây là m t h th ng hi n ñ i c a INRA (Pháp) và ñã b t ñ u ñưc áp d ng trong ch ăn nuôi bò s a mi n B c trong th i gian g n ñây. Theo h th ng PDI, ph n protein c a VSV tiêu hoá ru t ñưc g i là PDIM (Protéines Digestibles dans l’intestine d’orgigine Microbienne). Ngu n PDIM này ñóng m t vai trò r t quan tr ng trong vi c tho mãn nhu c u protein c a gia súc nhai l i, ñc bi t là khi kh u ph n c ơ s là th c ăn thô ch t l ưng th p. Ph n protein th t c a th c ăn không b phân gi i d c (protein thoát qua) ñi xu ng ru t non và ñưc tiêu hoá m t ph n ñó. T l tiêu hoá ph n protein này, tu ỳ theo lo i th c ăn, th ưng dao ñ ng trong kho ng 50-70%. Ph n protein c a kh u ph n không b phân gi i d c nh ưng ñưc tiêu hoá ru t ñưc g i là PDIA (Protéines Digestibles dans l’Intestine d’orgigine Alimantaire). Giá tr protein c a m t th c ăn là tng l ưng protein ñưc tiêu hoá ru t ( PDI) . Giá tr PDI này b ng tng c a hai giá tr PDIA và PDIM: PDI = PDIA + PDIM Nh ư v y, h th ng PDI này c ũng nh ư các h th ng dinh d ưng hi n ñ i khác cho phép ñánh giá vai trò c a th c ăn và c a VSV d c trong vi c cung c p protein t i ru t c a gia súc nhai l i. S phát tri n c a vi sinh v t d c và l ưng protein c u trúc nên c ơ th vi sinh v t (PDIM ) không nh ng ph thu c vào l ưng amoniac (N) mà c vào l ưng n ăng l ưng có th lên men có m t t i cùng m t th i ñim trong d c (ñ cung c p khung cacbon và ATP). Vi c tng h p protein c a VSV t amôniac trong d c liên quan ch t ch ñ n ngu n n ăng l ưng ñưc sinh ra t quá trình lên men các ch t h u c ơ trong d c . T ng h p k t qu nghiên c u ca nhi u tác gi cho th y trung bình c mi kg ch t h u c ơ ñưc lên men trong d c thì có 135-145g protein thô (CP) c a VSV ñưc t ng h p. Vì lý do trên, giá tr protein c a m t lo i th c ăn (PDI ) có th ñưc tính toán theo 2 y u t là N và năng l ưng c a th c ăn ñó. Khi n ăng l ưng và các ch t dinh d ưng khác trong d c không b h n ch thì s t ng h p protein c a VSV ph thu c vào ngu n N c a th c ăn phân gi i ñ sinh amoniac trong d c . S l ưng PDIM có ñưc t ngu n N phân gi i c a th c ăn khi mà n ăng l ưng và các ch t dinh d ưng khác trong d c không b hn ch ñưc g i là PDIMN . Ng ưc l i, s t ng h p PDIM ph thu c vào ngu n n ăng l ưng c a th c ăn gi i phóng ra d c khi mà ngu n N phân gi i và các y u t dinh d ưng khác không b h n ch . S l ưng PDIM có ñưc t ngu n n ăng l ưng c a th c ăn khi N và các ch t dinh d ưng khác trong d c không b h n ch ñưc g i là PDIME. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 83
28. Giá tr PDIMN c a m t th c ăn th ưng khác v i giá tr PDIME c a th c ăn ñó, vì th giá tr protein tiêu hoá ru t c a m t th c ăn s có hai giá tr : PDIN và PDIE : PDIN = PDIA + PDIMN PDIE = PDIA + PDIME Hai giá tr này không mang tính c ng g p. Giá tr th p nh t trong hai giá tr PDIN và PDIE c a m t lo i th c ăn ph i ñưc l y ñ coi là s l ưng protein ñưc tiêu hoá ru t (PDI ) c a th c ăn ñó khi nó là thành ph n duy nh t c a kh u ph n cho bò. ðiu này c ũng có ngh ĩa là giá tr cao nh t trong hai giá tr PDIN và PDIE là giá tr ti m n ăng c a th c ăn ñó, tc là s lưng protein có th ñưc tiêu hoá ru t (PDI ) c a th c ăn ñó n u nó ñưc ph i hp v i các thành ph n khác có giá tr dinh d ưng b sung ñ có kh u ph n t i ưu cho bò (PDIN = PDIE ). Sau ñây là nhu c u protein c a bò ñưc tính theo PDI : a. Nhu c u protein cho duy trì Nhu c u protein cho duy trì c a bò vào kho ng 3,25g PDI/kg W0,75 . Giá tr này ñưc tính toán trên c ơ s cân b ng nit ơ. Nhu c u này c ũng có th tính theo th tr ng (W, kg): PDI (g/ngày) = 95 + 0,5W (INRA, 1989) b. Các nhu c u s n xu t - Nhu c u t ăng tr ng Mt kg t ăng tr ng th ưng có t 150 ñ n 200g protein th t tu ỳ thu c vào tu i gia súc. Gia súc già có hàm l ưng protein th t th p h ơn. Hi u qu s d ng PDI cho sinh tr ưng trung bình là 68%. Vì v y, nhu c u PDI hàng ngày cho sinh tr ưng là 280g PDI/kg t ăng tr ng (INRA, 1978) . - Nhu c u mang thai Nhu c u protein cho mang thai ñưc tính toán là 19,5, 33 và 51g PDI/ngày/10 kg kh i lưng bê sơ sinh t ươ ng ng cho các tháng ch a th 7, 8 và 9 (INRA, 1978). Kh i l ưng bê sơ sinh dùng ñ tính toán là 20 kg bò Lai Sind, 30 kg bò lai HF h ưng s a và 45 kg bò Holstein Friesian thu n. - Nhu c u ti t s a Nhu c u protein cho ti t s a ñưc ưc tính t protein ti t trong s a và hi u qu s d ng PDI cho t ng h p s a. Trong 1 kg s a tiêu chu n (4% m ) trung bình ch a 31g protein và hi u qu s d ng PDI cho t ng h p s a theo nhi u nghiên c u là 0,64. Nh ư v y nhu c u protein cho t o 1 kg s a tiêu chu n s a là 31/0,64 = 48 g PDI hay ñ t o 1 kg s a th c t là 48 (g PDI) x (0,4 + 0,15 x % m th c t ) (INRA, 1989) Ghi chú : Sinh viên có th xem l i và s d ng các nhu c u v protein tính theo protein thô hay protein tiêu hoá trong các tài li u c ũ, ñc bi t là khi c ơ s d li u v th c ăn không có ñy ñ các giá tr dinh d ưng ñưc th hi n theo h th ng m i nh ư trình bày trên. 2.4. Nhu c u khoáng (Ca và P) Cách tính nhu c u Ca và P cho trâu bò các n ưc khác nhau r t khác nhau. Nguyên nhân ñu tiên là do s ph c t p c a vi c xây dung tiêu chu n ăn cho các nguyên t này vì không bi t t l tiêu hoá chính xác c a chúng trong c ơ th . M t khác nhu c u Ca và P ph thu c nhi u vào la i hình và tình tr ng sinh lý c a con v t. Ví d bò cái có thai giai ñon cu i 84
29. s d ng Ca và P t t h ơn sau khi ñ. Trâu bò cái trong th i k ñ u ti t s a có khuynh h ưng s dng Ca và P d tr trong x ươ ng vì kh n ăng h p thu các ch t khoáng này t th c ăn th p. Sau ñây là nhu c u Ca và P ñưc tính theo INRA (1978, 1988). a. Nhu c u duy trì Theo INRA (1988) nhu c u Ca và P tính theo kh i l ưng c ơ th (18mg Ca và 25mg P/kg W, v i t l tiêu hoá là 33% cho Ca và 50% cho P) nh ư sau: Ca (g/ngày) = 6W/100 P (g/ngày) = 5W/100 b. Nhu c u s n xu t - Nhu c u sinh tr ưng : 3,2g Ca và 1,8g P/kg t ăng tr ng (INRA, 1978) - Nhu c u mang thai : Nhu c u Ca tính cho 10 kg kh i l ưng bê sơ sinh cho tháng ch a th 7 là 2,25g/ngày, tháng th 8 là 4g/ngày và tháng th 9 là 25 g/ngày (INRA, 1978). Nhu c u P tính cho 10 kg kh i l ưng bê sơ sinh cho tháng ch a th 7 là 0,75g/ngày, tháng th 8 là 1,4g/ngày và tháng th 9 là 2,13 g/ngày (INRA, 1978). - Nhu c u ti t s a: 4,2 g Ca và 1,7g P/kg s a tiêu chu n (INRA, 1978). 2.5. Nhu c u vitamin Gia súc nhai l i nói chung không có nhu c u b sung vitamin nhóm B và vitamin K vì vi sinh v t d c có kh n ăng t ng h p nh ng lo i vitamin này. ði v itau bò c n chú ý nhi u ñn vitamin A và D. Tuy nhiên, vi c b sung vitamin A có th không c n thi t n u trâu bò ñưc ăn c khô ch t l ưng t t, nh ưng l i r t c n thi t khi kh u ph n d a trên c ơ s các lo i th c ăn thô ch t l ưng th p, nh ư r ơm r ch ng h n. Vitamin A nên cho ăn kho ng 10 000-15 000 IU/con/ngày. Vi c b sung vitamin D có th không c n thi t n u bê ñưc ti p xúc v i ánh sáng m t tr i, nh ưng l i r t c n thi t n u nh ư bê ñưc nuôi nh t trong chu ng trong mùa ñông. N u bê không ñưc ti p xúc v i ánh sáng m t tr i thì quá trình hình thành vitamin D d ưi da không di n ra. Th c ăn thô ñưc ph ơi khô d ưi ánh n ng m t tr i ch a nhi u vitamin D. Nhu c u vitamin D trong kh u ph n th ưng vào kho ng 200-250 IU/kg ch t khô. 2.6. Nhu c u n ưc Hàm l ưng n ưc trong c ơ th c a m t lo i gia súc g n nh ư n ñ nh. K t qu nghiên ca cho th y, c ơ th m t h t toàn b m và 1/2 protein v n t n t i, nh ưng n u m t kho ng 10% l ưng n ưc có th d n ñ n ch t. N ưc th c h ên các ch c n ăng khác nhau trong c ơ th . ðó là môi tr ưng ñiu ch nh nhi t ñ , v n chuy n s n ph m tiêu hoá, mang các ch t dinh dưng trong h th ng tu n hoàn và là thành ph n c a t t c các t bào s ng. Nó c ũng v n chuy n t t c các s n ph m bài ti t ñ th i ra kh i c ơ th . N ưc còn ho t ñ ng nh ư là dung môi cho các ch t khoáng và các ch t dinh d ưng khác. Gia súc c n ñưc cung c p n ưc th ưng xuyên ñ ñáp ng các ch c n ăng sinh lý c a cơ th . Nhu c u n ưc c a c ơ th con v t ph thu c vào b n ch t th c ăn, ñiu ki n nhi t ñ , Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 85
30. ñ m c a môi tr ưng và tình tr ng sinh lý c a c ơ th . T ăng thêm l ưng protein, khoáng và mu i vào th c ăn có th t ăng nhu c u n ưc, vì c ơ th c n ph i th i nh ng s n ph m trao ñ i và l ưng mu i d ư th a qua th n b ng con ñưng th i n ưc ti u. Có m i quan h qua l i gi a lưng VCK thu nh n và nhu c u v n ưc. Bò tru ng thành không ti t s a c n ñưc cung c p kho ng 3-8,5 kg n ưc ñ i v i m i kg VCK thu nh n. S lưng này s t ăng thêm 50% ñi v i bò cái có thai giai ñon cu i. Bò ñang ti t s a c n thêm 0,87 kg n ưc cho m i kg s a. Kh i lưng này ñưc xác ñ nh vùng ôn ñi, còn vùng nhi t ñ i c n ph i ñiu ch nh cho phù hp. M i vùng có ñiu ki n môi tr ưng riêng, có các gi ng gia súc ñ c tr ưng và ngu n th c ăn riêng, do v y c n ph i xác ñ nh nhu c u n ưc thích h p. vùng l nh (<10 0C) l ưng n ưc thu nh n bò (Bos taurus) có th th p, kho ng 3kg/kg VCK, nh ưng nhu c u n ưc s t ăng lên kho ng 8kg/kg VCK khi nhi t ñ t ăng cao trên 32 0C. Do có nhi u nhân t nh h ưng ñ n nhu c u n ưc nên khó xác ñnh chính xác nhu c u v n ưc. Ngu n n ưc ñ u tiên cung c p cho gia súc là t thúc ăn và n ưc u ng t do. M t ph n nh b t ñ u t quá trình trao ñi ch t trong c ơ th (oxy hoá sinh h c). N ưc m t kh i c ơ th theo các con ñưng khác nhau thông qua n ưc ti u, phân, s b c h ơi qua hô h p và ti t m hôi. N ưc cung c p cho trâu bò ph i ñ m b o yêu c u s ch (không nhi m các ch t b n), lành (không mang m m b nh, không có ch t ñ c) và ngon (không có mùi l , thoáng khí, trung tính, nhi t ñ thích h p, bò thích u ng). T t nh t là cho trâu bò u ng t do m i th i gian ñ con v t t ñiu ch nh l ưng n ưc u ng theo nhu c u c a c ơ th . III. TH C ĂN C A TRÂU BÒ 3.1. Th c ăn thô xanh Th c ăn thô xanh bao g m các lo i c tr ng và c t nhiên cho trâu bò ăn d ưi d ng thu ct hay ch ăn th (gm c ). C xanh là lo i th c ăn ngon và phù h p v i sinh lý tiêu hoá ñi vi trâu bò. Thành ph n dinh d ưng c a c xanh khá cân ñ i và t l tiêu hoá khá cao, thay ñi tu ỳ theo gi ng c , giai ñon thu c t, ñiu ki n th i ti t c ũng nh ư các ñiu ki n nông hoá, th nh ưng c a ñ t tr ng. C xanh là ngu n cung c p n ăng l ưng quan tr ng nh t cho trâu bò t ñưng trong thân cây, x ơ (xenluloza và hemixenluloza) c a vách t bào th c v t và tinh b t urong h t cây (nu có). C t ươ i c n chi m t l cao trong kh u ph n c a trâu bò. Khi có ñ c nên cho bò ăn t do. ðan M ch, Hà Lan, Thu ðin, vào mùa thu ho ch c , nh ng bò cái có n ăng su t s a dưi 15kg trong ngày không c n b sung th c ăn tinh. Anh ñã ñưc th c hi n quy trình nh ư sau: ñu mùa ch ăn th , bò s a ñưc g m c trên bãi ch ăn 2-4h, t i cho ăn thêm 2-3,5kg c khô. Nh ng bò cái ñt 13,5kg s a tr lên m i b sung th c ăn tinh. Gi a mùa ch ăn th bò ñưc ăn trên bãi ch ăn su t ngày, ch nh ng bò ñt n ăng su t 18kg tr lên m i b sung th c ăn tinh. ta bò s a cho d ưi 5 kg s a/ngày có th dùng kh u ph n hoàn toàn b ng th c ăn thô xanh ch t l ưng t t mà không c n b sung thêm th c ăn tinh. Mùa c n ưc ta kéo dài kho ng 180-190 ngày và có th t n thu các ngu n c xanh t nhiên làm th c ăn cho trâu bò. Tuy nhiên, vi c tr ng c r t quan tr ng, ñc bi t là trong ñiu ki n ñ t ñai h n h p nh ư n ưc ta. Tr ng c b o ñ m ch ñ ng có ngu n th c ăn xanh hay d tr ñ n ñnh ngu n th c ăn thô quanh n ăm. ð tính toán di n tích c c n tr ng ph i c ăn c vào nhu c u c c a bò và n ăng su t c tr ng. L ưng c cho bò ăn thay ñi tu ỳ theo t ng ñi t ưng. Trung bình m i ngày có th cho m t con ăn ñưc m t l ưng c t ươ i b ng kho ng 10-12% th tr ng c a nó. N ăng su t c ph thu c vào gi ng c c ũng nh ư các ñiu ki n ñ t ñai, khí h u th i ti t và trình ñ thâm canh c . Trong ñiu ki n tr ng c thâm canh n ưc ta mi hecta c tr ng có th ñ cung c p th c ăn xanh cho 10 con bò s a HF thun. 86
31. Tr ng c có th d ưi hình th c ñ ng c lâu n ăm ñ ch ăn th hay thu c t trong v hè thu. Tuy nhiên, hàng n ăm các c ơ s ch ăn nuôi n u có ñiu ki n nên tr ng thêm các v c /cây th c ăn xanh b sung ñ có th c ăn xanh cho trâu bò ngay trong v ñông-xuân. ðó có th là ngô ñông gieo dày (nơi d t có ñ m) hay các lo i c ch u ñưc l nh (c ôn ñ i) hay ch u ñưc hn t t. 3.2. Th c ăn xanh Th c ăn xanh là th c ăn d tr chi n l ưc ñ nuôi d ưng trâu bò trong mùa thi u c xanh (v ñông xuân mi n B c, mùa khô mi n Nam hay mùa ng p l t m t s vùng c a nưc ta). Nguyên li u xanh có th là các lo i c tr ng nh ư c voi, ngô c cây giai ñon chín sáp, hay cây ngô sau khi ñã thu b p non. Khi xanh (còn g i là chua hay ưp) th c ăn ñưc b o qu n lâu dài nh ưng t n th t r t ít ch t dinh d ưng. Th c ch t c a vi c xanh th c ăn là x p ch t th c ăn thô xanh vào h kín không có không khí. Trong quá trình ñó các vi khu n bi n ñ i các ñưng d hoà tan nh ư fructan, sacaroza, glucoza, fructoza, pentoza thành axit lactic, axit axetic, và các axit h u c ơ khác. Chính các axit này làm h th p ñ pH ca môi tr ưng th c ăn chua xu ng m c 3,8-4,5. ñ pH này h u h t các lo i vi khu n và các enzim c a th c v t ñ u b c ch . Do v y th c ăn có th b o qu n ñưc trong m t th i gian dài. Th c ăn xanh ch t l ưng t t không c n ph i x lý tr ưc khi cho ăn. N u th c ăn xanh quá nhi u axit, c n ph i ñưa vào kh u ph n ăn c qu (không th p h ơn 30% kh i l ưng th c ăn xanh), c khô h ñ u lo i t t và các mu i photphat. Trong kh u ph n, lo i th c ăn xanh có ph m ch t t t có th cho ăn t i 5-7kg/100kg th tr ng. Nói chung, dùng lo i th c ăn này không c n h n ch v kh i l ưng, nh ưng c ũng không nên ch cho ăn ñơn ñc mà c n xây b sung thêm các lo i th c ăn khác. Trong tr ưng h p th c ăn quá nhi u axit ng ưi ta có th dùng dung d ch ammiac 25% (12-14 lít cho 1 t n th c ăn xanh) ñ trung hoà. C ũng có th dùng dung d ch Na 2CO 3 1,5-2%- 250-300ml cho 1 kg th c ăn xanh. 3.3. C khô C khô là lo i th c ăn thô d tr sau khi ñã s y khô ho c ph ơi khô c xanh nh ánh nng m t tr i. C khô lo i t t là m t trong nh ng ngu n cung c p protein, gluxit, vitamin và ch t khoáng ch y u cho gia súc nhai l i ñ c bi t là vào v ñông-xuân. Hàm l ưng và thành ph n các ch t dinh d ưng trong c khô có s khác nhau r t rõ r t và tùy thu c vào thành ph n th c v t c a cây c , ñiu ki n ñ t ñai và khí h u, lo i và li u l ưng phân bón s d ng, th i gian thu ho ch c , tình tr ng th i ti t lúc c t c và k thu t làm khô. Giai ñon phát tri n th c vt lúc thu ho ch c ñ ph ơi khô c ũng nh h ưng r t nhi u ñ n thành ph n hoá h c c a nó. Cây càng thành th c và già ñi thì hàm l ưng xenluloza trong c t ăng lên, còn hàm l ưng protein, vitamin và ch t khoáng l i gi m xu ng. C ph ơi khô giai ñon còn non, t l tiêu hoá ñt 77%, giai ñon ra hoa là 66% và sau khi ra hoa là 60%. C khô lo i t t có th ch a 20-30mg caroten trong 1kg c . ð c bi t c khô ch a m t l ưng vitamin D cao, bi n ñ ng t 100- 1000 IU/kg. ði v i các lo i c b ñ u (c stylo, c medicago và c ba lá ) t t nh t là thu ho ch vào giai ñon có n hoa và khi ñó hàm l ưng protein trong c khô cao nh t. C thu ho ch t nh ng n ơi ñt m u m ch a nhi u caroten h ơn ñt c n c i. Trong thành ph n c khô có ch a nhi u lo i cây b ñ u thì l ưng caroten càng phong phú. ðiu ñáng chú ý n a là hàm l ưng vitamin D trong c khô. Trong cây xanh không có vitamin D nh ưng l i có ergosterin. Khi ph ơi n ng, d ưi nh h ưng c a tia c c tím, ergosterin Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 87
32. ñưc chuy n thành vitamin D 2. C s y khô nhân t o h u nh ư không có vitamin D. Rõ ràng là, nu c khô gi u vitamin A thì l i r t nghèo vitamin D và ng ưc l i, vì ánh sáng m t tr i phá hu vitamin A và thúc ñy quá trình t o thành vitamin D. N u c khô b m ưa thì hàm l ưng vitamin A và D trong ñó gi m rõ r t, và trong tr ưng h p này cho dù gia súc nhai l i ñưc cung c p s l ưng l n c khô v n không th tho mãn ñưc nhu c u c a chúng. Kh n ăng thu nh n c khô ph thu c vào ch t l ưng và thành ph n c a kh u ph n th c ăn. N u c khô ph m ch t t t, trong kh u ph n không có th c ăn xanh ho c c ph ơi tái , bò sa có th ăn ñưc kho ng 3kg c khô/100kg th tr ng. Khi trong kh u ph n bao g m c , qu , bò s a ch có th thu nh n kho ng 1,5-2kg c khô/100 kg th tr ng. Trong ñiu ki n ch ăn nuôi trâu bò nông h , không có ñiu ki n xanh th c ăn, c n d tr cho m i trâu, bò kho ng 250-300 kg c khô cho 4 tháng mùa ñông. C khô là hình th c d tr th c ăn thô xanh r ti n, d làm và d ph bi n trong ñiu ki n ch ăn nuôi n ưc ta. Tuy nhiên, ñ có ñưc lo i c khô ch t l ưng t t l i không ñơn gi n. n ưc ta, mùa có ñiu ki n cho cây c phát tri n và ch t l ưng c t t l i hay có m ưa. Ng ưc l i, trong mùa khô d làm c khô thì ch t l ưng c l i gi m sút. Vì v y, trong mùa mưa, mu n làm c khô ch t l ưng t t thì ph i chú ý theo dõi di n bi n th i ti t, có k ho ch chu ñáo v nhân l c, ph ươ ng ti n thu c t, v n chuy n, n ơi c t gi ðiu ki n c ơ b n ñ thu ñưc c khô ch t l ưng t t và gi m t n th t các ch t dinh d ưng là sau khi thu ho ch ph i ph ơi (sy) khô nhanh chóng. Th i gian ph ơi (ho c s y) càng ng n thì hàm l ưng n ưc trong c càng gi m (ñn m c t i thi u), quá trình sinh lý và sinh hoá gây ra t n th t l n ch t dinh dưng trong ñó s nhanh chóng b ñình ch . Ph ơi khô trong ñiu ki n th i ti t t t, t n th t v t ch t khô trong c kho ng 30-40%, còn trong ñiu ki n th i ti t không thu n l i, t n th t lên ti 50-70%. Th i gian c t c ph ơi khô t t nh t là t tháng 7 ñ n tháng 9 d ươ ng l ch, là lúc c m i ra hoa, có s n l ưng và thành ph n dinh d ưng cao. Tránh ph ơi quá n ng, c s m t nhi u ch t dinh d ưng, nh t là vitamin. Trong khi ph ơi c ch ưa khô ho c lúc có m ưa nên gom c thành ñng, n u có th thì tìm cách che ph gi cho c kh i m t ph m ch t. C khô ph m ch t t t vn gi ñưc màu xanh, thân, cu ng và lá ñu m m và có mùi th ơm d ch u. C khô ñưc d tr d ưi hình th c ñánh ñ ng ho c ñóng bánh. ðây là bi n pháp b o qu n th c ăn d th c hi n, cho phép ta d tr v i kh i l ưng l n ñ dùng vào nh ng th i ñim khan hi m, nh t là trong mùa ñông. Trong ñiu ki n c a n ưc ta c khô th ưng ñưc bo qu n b ng cách ñánh thành ñng nh ư ñng r ơm, nén ch t và có mái che m ưa. Tuy nhiên, nu có ñiu ki n thì xây d ng nhà kho d tr c khô. Mu n t ăng s c ch a c a nhà kho thì bó c thành bó (tt nh t là dùng máy ñóng bánh c khô) ñ x p ñưc nhi u và khi c n l y ra cho gia súc nhai l i ăn c ũng thu n ti n. 3.4. C qu Các lo i c và qu có th dùng làm th c ăn cho trâu bò bao g m s n c , khoai lang, c ci, bí ñ, cà r t Các lo i c qu nói chung ch a l ưng n ưc cao (70-90%). Các thành phn protein, m , khoáng và xenluloza th p. Trong ch t khô c a c , qu ch a nhi u gluxit d tiêu hoá, ch y u là ñưng và tinh b t. Trong c qu c ũng ch a nhi u vitamin C. Các lo i c qu có màu vàng nh ư cà r t, bí ñ ch a nhi u caroten (ti n thân c a vitamin A). Khi cho ăn quá nhi u c qu , vi sinh v t s lên men ñưng và tinh b t nhanh chóng t o thành axit lactic. Lo i axit này s nâng cao ñ axit (gi m ñ pH d c ). Trong ñiu ki n y axit lactic s không ti p t c lên mên t o thành axit propionic trong d c , mà chúng ñưc h p thu vào máu, phá v s cân b ng toan-ki m trong máu, và gây nên ng ñ c. Do v y m c ñ 88