Giáo trình Chăn nuôi trân bò - Chương 2: Giống và công tác giống

Nội dung text: Giáo trình Chăn nuôi trân bò - Chương 2: Giống và công tác giống

1. Ch ươ ng 2 GI NG VÀ CÔNG TÁC GI NG Ch ươ ng này nh m cung c p nh ng thông tin c ơ b n v các gi ng trâu bò n i và m t s gi ng trâu bò ngo i ñưc nuôi ph bi n trên Th gi i. ð ng th i nh ng n i dung c ơ b n v công tác gi ng trong ch ăn nuôi trâu bò s ñưc trình bày; tuy nhiên, các ph ươ ng pháp tính toàn chi ti t v các tham s liên quan ñn ch n l c và nhân gi ng s không ñưc nh c l i vì sinh viên ñã ñưc h c. Cu i ch ươ ng m t s v n ñ v ph ươ ng h ưng công tác gi ng và các ch ươ ng trình gi ng trâu bò c th Vi t Nam c ũng s ñưc ñ c p t i. I. CÁC GI NG TRÂU BÒ N I 1.1. Trâu Vi t Nam Trâu Vi t Nam (hình 2.1) thu c nhóm trâu ñm l y. V c ơ b n trâu n i thu c v m t gi ng, nh ưng tu ỳ theo ñiu ki n nuôi d ưng ca t ng n ơi mà trâu ñưc phân hoá thành hai lo i hình và quen ñưc g i theo t m vóc là trâu ng (to) và trâu gié (nh h ơn). Tuy nhiên s phân bi t này c ũng không có ranh gi i c th . Trâu có ngo i hình v m v . ð u h ơi bé; trán và s ng m ũi th ng, có con h ơi võng; tai mc ngang, hay ve v y; s ng dài, d t, hình Hình 2.1: Trâu Vi t Nam cánh cung, h ưng v phía sau và h ơi v nh lên trên. C con ñ c to tròn, con cái nh và h p, không có y m. U vai không có. L ưng th ng, mông xuôi, ng c n . ðuôi dài ñn khoeo, t n cùng có chòm lông. ða s có lông da màu ñen xám; d ưi h u và tr ưc c có khoang lông màu tr ng. Có m t s trâu (5-10%) có lông da màu tr ng (trâu b c). Tm vóc trâu khá l n: kh i l ưng s ơ sinh 28-30kg, tr ưng thành 400-450 kg ñi v i con cái, 450-500 kg ñi v i con ñ c. T l th t x 48%. N u gi t th t s m ch t l ưng th t trâu non cũng g n v i th t bò. Kh n ăng sinh s n c a trâu nói chung kém. ð ng d c bi u hi n không rõ và mang tính mùa v . Thông th ưng trâu cái ñ 3 n ăm 2 l a. S c s n xu t s a th p, ch ñ cho con bú (500-700kg/5-7 tháng), nh ưng t l m s a r t cao (9-12%). Trâu Vi t Nam có kh năng lao tác t t. S c kéo trung bình kho ng 600-800 N. Có kh n ăng làm vi c t t nh ng chân ñt n ăng hay l y th t. Trâu ch u ñ ng kham kh r t t t, kh n ăng ch ng b nh t t cao, thích nghi t t ñưc v i khí h u nóng m. 1.2. Bò Vàng Vi t Nam Bò n i n ưc ta (hình 2.2) ñưc phân b r ng và th ưng ñưc g i theo tên ña ph ươ ng nh ư bò Thanh Hoá, bò Ngh An, bò L ng S ơn, bò Phú Yên, v.v. M c dù có s khác nhau nh t ñnh v m t vài ñc ñim màu lông và th vóc, nh ưng ch ưa có c ơ s nào ñ kh ng ñnh ñó là Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 17
2. nh ng gi ng bò khác nhau, cho nên có th g i chung các lo i bò n i c a ta là bò Vàng Vi t Nam. Bò n i th ưng có s c lông màu vàng, vàng nh t ho c vàng cánh dán và không có thiên hưng s n xu t rõ r t . Ngo i hình bò Vàng cân x ng. ð u con cái ñu thanh, s ng ng n; con ñ c ñ u to, s ng dài ch ĩa v phía tr ưc; m ch máu và gân m t ni rõ. M t tinh, lanh l i. C con cái thanh, c con ñc to; lông th ưng ñen. Y m kéo dài t hu ñ n x ươ ng c. Da có nhi u n p nh ăn. U vai con ñc cao, con cái không có. L ưng và hông th ng, h ơi r ng. B p th t n nang. Mông h ơi xuôi, h p và ng n. Ng c phát tri n t t, sâu nh ưng h ơi lép. B ng to, tròn nh ưng không s . Bn chân thanh, c ng cáp; 2 chân tr ưc th ng, 2 chân sau ñi th ưng ch m khoeo. Hình 2.2: Bò Vàng Vi t Nam Bò n i có nh ưc ñim là t m vóc nh . Kh i l ưng s ơ sinh 14-15kg, lúc tr ưng thành con cái n ng 160-200kg, con ñc n ng 250- 280kg. Tu i ph i gi ng l n ñ u vào kho ng 20-24 tháng. T l ñ hàng n ăm kho ng 50-80%. Kh n ăng cho s a th p, kho ng 2kg/ngày trong th i gian 4-5 tháng ( ch ñ cho con bú ). Tuy nhiên, t l m s a r t cao (5-5,5%). N ăng su t th t không cao, t l th t x 40-44 %. S c kéo trung bình c a con cái 380-400 N, con ñc 440-490N. S c kéo t i ña c a con cái 1000- 1500N, con ñc 1200-1800N. Bò Vàng có kh n ăng làm vi c d o dai nh ng chân ñ t nh , có t c ñ ñi khá nhanh. Bò Vàng có ưu ñim n i b t là ch u ñ ng kham kh t t, có kh n ăng ch ng b nh t t cao, thích nghi v i nhi u vùng khí h u trong n ưc. 1.3. Bò Lai Sin Bò Lai Sin (hình 2.3) là k t qu t p giao gi a bò Red Sindhi ho c bò Sahiwal v i bò Vàng Vi t Nam. T l máu c a bò Lai Sin thay ñi r t ln gi a các cá th và do ñó mà ngo i hình và s c sn xu t c ũng thay ñ i t ươ ng ng. Ngo i hình c a bò Lai Sin trung gian gi a bò Sin và bò Vàng VN. ðu h p, trán g , tai to cp xu ng. R n và y m r t phát tri n: y m kéo dài t h u ñ n r n; nhi u n p nh ăn. U vai n i rõ. Âm h có nhi u n p nh ăn. L ưng ng n, ng c sâu, mông dc. B u vú khá phát tri n. ðuôi dài, chót ñuôi Hình 2.3: Bò Lai Sin th ưng không có x ươ ng. Màu lông th ưng là vàng ho c s m, m t s ít con có vá tr ng. Th vóc l n h ơn bò Vàng: kh i l ưng s ơ sinh 17-19kg, tr ưng thành 250-350kg ñi v i con cái, 400-450 kg ñi v i con ñ c. Có th ph i gi ng l n ñ u lúc 18-24 tháng tu i. Kho ng cách lúa ñ kho ng 15 tháng. N ăng su t s a kho ng 1200-1400kg/240-270ngày, m s a: 5- 5,5%. Có th dùng làm n n ñ lai v i bò s a t o ra các con lai cho s a t t. T l th t x 48- 49% (bò thi n). Có th dùng làm n n ñ lai v i bò ñc chuyên d ng th t thành bò lai h ưng Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 18
3. th t. Bò này có kh n ăng cày kéo t t: s c kéo trung bình 560-600N, t i ña: cái 1300-2500N, ñc 2000-3000N. Bò lai Sin ch u ñ ng kham kh t t, kh n ăng ch ng b nh t t cao, thích nghi t t ñưc v i khí h u nóng m. II. M T S GI NG TRÂU BÒ PH BI N C A TH GI I 2.1. Các gi ng bò kiêm d ng a. Bò Sin (Red Sindhi) Bò Sin (hình 2.4) là m t gi ng bò có ngu n g c t vùng Sindhi (Pakistan). Vùng này có nhi t ñ r t cao v mùa hè, ban nga ỳ có th lên t i 40-50 oC. Bò Sin là m t gi ng bò kiêm dng s a-th t-lao tác, th ưng ñưc nuôi theo ph ươ ng th c ch ăn th t do. Bò có màu lông d cánh dán hay nâu th m. Bò này có thân hình ng n, chân cao, mình lép, tai to và r ũ xu ng, có y m và n p g p da dưi r n r t phát tri n. ðây là m t ñ c ñim t t giúp bò này thích nghi v i ñiu ki n khí h u nóng nh t ăng t di n to nhit. Bò ñc có u vai rt cao, ñu to, trán g , r ng, s ng ng n, c ng n, v m v , ng c sâu nh ưng không n . Bò cái có ñu và c nh h ơn, ph n sau phát tri n hơn ph n tr ưc, vú phát tri n, núm vú to, dài, tĩnh m ch n i rõ. ðc bi t, da âm h có r t nhi u n p nh ăn. Hình 2.4: Bò Sin (Red Sindhi) Khi tr ưng thành bò ñc có kh i l ưng 450-500kg, bò cái 350-380kg. S n l ưng s a trung bình kho ng 1400-2100kg/chu k ỳ 270-290 ngày.T l m s a 5-5,5%. Vào n ăm 1923 bò Sin ñã ñưc nh p vào Vi t Nam (80 con). Trong th i gian 1985-1987 nh p ti p 179 con, trong ñó có 30 con ñc t Pakistan. S bò này ñưc nuôi nông tr ưng Hu ngh Vi t Nam-Mông C và Trung tâm tinh ñông l nh Moncada (Ba Vì, Hà Tây) ñ tham gia ch ươ ng trình Sin hoá ñàn bò Vàng Vi t Nam nh m t o ra ñàn bò Lai Sin làm n n cho vi c gây t o bò s a và bò th t ti p theo. b. Bò Sahiwal Bò Sahiwal (hình 2.5) là gi ng bò u c a Pakistan. Bò này c ũng ñưc nuôi nhi u t i các vùng Punjab, Biha, Una Pradesh c a ấn ð. Bò có màu lông ñ vàng hay vàng th m. Kt c u ngo i hình t ươ ng t nh ư bò Red Sindhi nh ưng b u vú phát tri n h ơn. Khi tr ưng thành, bò cái có kh i l ưng 360-380kg, bò ñc 470- 500kg. S n l ưng s a kho ng 2100-2300kg/ chu kỳ 9 tháng. T l m s a 5-5,5%. Cũng gi ng nh ư bò Red Sindhi, bò Sahiwal ñưc nhi u n ưc nhi t ñ i dùng ñ ci t o các Hình 2.5: Bò Sahiwal Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 19
4. gi ng bò ña ph ươ ng ho c lai v i các gi ng bò chuyên d ng s a ñ t o bò s a nhi t ñ i. N ăm 1987 Vi t Nam ñã nh p 21 bò Sahiwal trong ñó có 5 bò ñc gi ng t Pakistan v nuôi t i Trung tâm tinh ñông l nh Moncada và Nông tr ưng bò gi ng mi n Trung (Ninh Hoà, Khánh Hoà) ñ tham gia c i ti n ñàn bò n i. c. Bò nâu Thu S ĩ (Brown Swiss) Bò nâu Thu S ĩ (hình 2.6) ñưc t o thành vùng núi Anp ơ c a Thu S ĩ do nhân thu n t bò ña ph ươ ng theo h ưng kiêm d ng s a-th t. Gi ng bò này có tính b o th di truy n cao v ngo i hình và s c s n xu t s a. Bò nâu Thu S ĩ có màu nâu, m t s ít màu sáng ñm hay nâu xám. ð u ng n, trán dài và r ng, mm r ng, s ng ng n, cong, g c s ng tr ng. Thân hình dài, ng c n , sâu, r ng, s ưn b ng thon. B n chân ch c ch n kho mnh, t ư th v ng vàng, móng ñen. ðây là gi ng bò có t m vóc l n, có kh n ăng tăng tr ng nhanh, ph m ch t th t ngon. Th tr ng lúc s ơ sinh kho ng 31-37kg, kh i l ưng tr ưng thành c a bò cái 650-700kg, bò ñc 800-950. T l th t x 59-60%. N ăng su t s a bình quân 3500- Hình 2.6: Bò Nâu Thu S ĩ 4000kg/chu k ỳ, t l m s a 3,5-4%. Bò nâu Thu S ĩ có kh n ăng thích nghi v i vùng núi cao. N ăm 1972 n ưc ta ñã nh p gi ng bò này t Cu Ba (49 bò ñc gi ng) v nuôi t i Trung tâm Mônca ña ñ s n xu t tinh ñông l nh ph c v công tác c i t o ñàn bò Vàng theo h ưng cho s a và cho th t. Qua theo dõi cho th y bò này có s c ch u ñ ng, ch ng ñ b nh, ch u nóng khá h ơn bò Holstein. Tuy nhiên con lai không cho s a b ng con lai v i bò Holstein và kh n ăng cho th t không b ng con lai ca các gi ng chuyên dng th t. d. Bò Simental Bò Simental (hình 2.7) là gi ng bò kiêm d ng th t-sa ñưc hình thành t th k th 18 vùng Golstand c a Thu S và hi n nay ñưc nuôi nhi u n ưc khác nhau. Bò có màu lông ñ nâu vá tr ng, lông ñu th ưng có màu tr ng. Ng c sâu, r ng. B x ươ ng ch c ch n. C ơ phát tri n t t. Khi tr ưng thành bò ñc có kh i l ưng 1000kg, bò cái 750kg. Nuôi d ưng t t bê ñc nng 517kg, bê cái 360kg lúc 1 n ăm tu i. Bê 6-12 tháng tu i cho t ăng tr ng 1200-1350g/ngày. Nuôi dưng t t bê ñc gi t tht lúc 14-16 tháng tu i có t l th t x 66%. Hình 2.7: Bò Simental Bò Simental có th khai thác s a. n u ch n lc và nuôi d ưng t t có th cho 3500-4000 kg s a/chu k ỳ 300 ngày. T l m s a 3,9-4%. Bò Simental thích nghi v i khí h u ôn ñ i. G n ñây Vi t Nam c ũng có nh p tinh ñông lnh gi ng bò này vào cho lai v i bò cái Lai Sin ñ th ăm dò kh n ăng cho th t c a con lai. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 20
5. 2.2. Các gi ng bò s a a. Bò Holstein Friesian Bò Holstein Friesian (HF), n ưc ta th ưng ñưc g i là bò s a Hà Lan (hình 2.8), là gi ng bò chuyên s a n i ti ng th gi i ñưc t o ra t th k th XIV t nh Fulixon c a Hà Lan, là n ơi có khí h u ôn hoà, mùa hè kéo dài và ñng c r t phát tri n. Bò HF không ng ng ñưc c i thi n v ph m ch t, n ăng su t và hi n nay ñưc phân b r ng rãi trên toàn th gi i nh có kh n ăng cho s a cao và c i t o các gi ng bò khác theo h ưng s a r t t t. C ũng chính vì v y mà các n ưc th ưng dùng bò HF thu n ñ lai t o v i bò ña ph ươ ng t o ra gi ng bò s a lang tr ng ñen c a n ưc mình và mang nh ng tên khác nhau Bò HF có 3 ñng màu lông chính là lang tr ng ñen (chi m ưu th ), lang tr ng ñ (ít), và toàn thân ñen riêng ñnh trán và chót ñuôi tr ng. Các ñim tr ng ñ c tr ưng là ñim tr ng trán, vai có v t tr ng kéo xu ng b ng, 4 chân và chót ñuôi tr ng. V hình dáng, bò HF có th n d ng hình nêm ñc tr ưng c a bò s a. ð u con cái dài, nh , thanh; ñu con ñ c thô. S ng nh , ng n, ch a v phía tr ưc. Trán ph ng ho c h ơi lõm. C thanh, dài v a ph i, không có y m. Vai-lưng-hông-mông th ng hàng. B n chân th ng, ñp, hai chân sau doãng. B u vú r t phát tri n; t ĩnh m ch vú ngo n ngoèo, n i rõ. Tm vóc bò HF khá l n: kh i l ưng s ơ sinh kho ng 35-45 kg, tr ưng thành 450- 750kg/cái, 750-1100kg/ ñc. Bò này thành th c s m, có th ph i gi ng lúc 15-20 tháng tu i. Kho ng cách l a ñ kho ng 12-13 tháng. Năng su t s a trung bình kho ng 5000-8000 kg/chu k ỳ (10 tháng), t l m s a th p, bình quân 3,3-3,6 %. N ăng su t s a bi n ñ ng nhi u tu ỳ theo ñiu ki n nuôi d ưng và th i ti t khía h u, c ũng nh ư k t qu ch n l c c a t ng n ưc. Bò HF ch u nóng và ch u ñng kham kh kém, d c m nhi m b nh t t, ñc bi t là các bnh ký sinh trùng ñưng máu và b nh s n khoa. Bò HF ch nuôi thu n t t nh ng n i có khí h u mát m , nhi t ñ bình quân n ăm d ưi 21 oC. Nh m phát tri n ngành ch ăn nuôi bò s a, nưc ta ñã nh p nhiu bò HF t m t s n ưc nh ư Cu Ba, Australia, M nh m c m c ñích nhân thu n và lai t o. k t qu ch ăn nuôi cho thây gi ng bò này có th thích nghi ñưc t i m t s vùng cao nguyên mát m nh ư M c Châu, Lâm ðng. b. Bò Jersey Bò Jersey (hình 2.9) là gi ng bò s a c a Anh, ñưc t o ra t g n ba tr ăm n ăm tr ưc trên ño Jersey là n ơi có khí h u ôn hoà, ñng c phát tri n t t quanh n ăm thích h p cho ch ăn nuôi bò ch ăn th . Nó là k t qu t p giao gi a gi ng bò Bretagne (Pháp) v i bò ña ph ươ ng, v sau có thêm máu bò Normandie (Pháp). T n ăm 1970 nó ñã tr thành gi ng bò s a n i ti ng Th gi i. Bò có màu vàng sáng ho c s m. Có nh ng con có ñm tr ng b ng, chân và ñu. Bò có k t Hình 4.9: Bò Jersey cu ngo i hình ñp, ñc thù c a bò h ưng s a. ðu nh , m t cong, m t l i, c thành dài và có y m khá phát tri n. Vai cao và dài. Ng c sâu, xươ ng s ưn dài. L ưng dài, r ng. Mông dài, r ng và ph ng. B ng to, tròn. B n chân m nh, Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 21
6. kho ng cách gi a hai chân r ng. ðuôi nh . B u vú phát tri n t t c phía tr ưc và phía sau, tĩnh m ch vú to và dài. Tm vóc c a bò Jersey t ươ ng ñi bé: kh i l ưng s ơ sinh 25-30kg, kh i l ưng tr ưng thành c a bò cái là 300-400kg, c a bò ñc 450-550kg. Năng su t s a bình quân ñt 3000-5000kg/chu k ỳ 305 ngày. ðc bi t bò Jersey có t m sa r t cao (4,5-5,5%), m s a màu vàng, h t to thích h p cho vi c ch bi n b ơ. Vì th bò này th ưng ñưc dùng ñ lai c i t o nh ng gi ng bò s a có t l m s a th p. Bò Jersey thành th c s m, 16-18 tháng tu i có th ph i gi ng l n ñ u, có kh n ăng ñ 1 năm 1 l a. Bò ñc gi ng phát tri n t t có th l y tinh lúc 12 tháng tu i. Do bò Jersey do có t m vóc bé (nhu c u duy trì th p) l i có y m (th i nhi t t t) nên có th có kh n ăng ch u nóng khá t t nên nhi u n ưc ñã dùng bò Jersey lai v i bò ña ph ươ ng nh m t o ra bò lai h ưng s a thích nghi v i khí h u nhi t ñ i. Tuy nhiên, c ũng nh ư bò HF, trong ñiu ki n nhi t ñ i n ăng su t s a c a bò Jersey nuôi thu n c ũng b gi m sút rõ r t. Vi t Nam ñã nh p tinh ñông l nh bò Jersey ñ lai v i bò cái Lai Sin (LS), bò Vàng và bò cái lai F1, F2 (HF X LS). Tuy nhiên do n ăng su t s a c a con lai kém so v i bò lai v i bò Holstein, h ơn n a do màu lông không h p v i th hi u c a ng ưi nuôi. G n ñây bò Jersey cũng ñưc nh p vào ñ nuôi thu n ch ng. Tuy nhiên ñn nay ch ưa có ñ k t qu ñ k t lu n v kh n ăng nuôi thích nghi lo i bò này Vi t Nam. 2.3. Các gi ng bò th t a. Bò Brahman Bò Brahman (hình 2.10) là gi ng bò th t nhi t ñ i ñưc t o ra M b ng cách lai 4 gi ng bò Zebu v i nhau. Bò Brahman có màu lông tr ng gio ho c ñ . Khi tr ưng thành bò ñc n ng kho ng 680-900kg, bò cái n ng 450-630kg. Lúc 1 n ăm tu i con ñ c n ăng kho ng 375kg, con cái nng 260kg. T ăng tr ng c a bê ñc t 6-12 tháng tu i kho ng 900-1000g/ngày. T l th t x kho ng 52-58%. Vi t Nam ñã nh p bò Brahman t Hình 2.10: Bò Brahman Australia ñ nhân thu n và cho lai v i bò cái Lai Sin ñ t o con lai h ưng th t. b. Bò Drought Master Bò Drought Master (hình 2.11) là m t gi ng bò th t nhi t ñ i ñưc t o ra Australia b ng cách lai gi a bò Shorthorn v i bò Brahman. Bò có màu lông ñ. Lúc tr ưng thành bò ñc n ng 820-1000kg, bò cái n ng 550-680kg. Lúc 1 n ăm tu i con ñ c nng 450kg, con cái n ng 325kg. Bê ñc 6-12 tháng tu i ñưc nuôi d ưng t t cho t ăng tr ng 1000- Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 22 Hình 2.11: Bò Drought Master
7. 1200g/ngày và cho t l th t x 55-60% khi gi t th t lúc 14-16 tháng tu i. Vi t Nam ñã nh p bò Drought Master t Australia ñ nhân thu n và cho lai v i bò cái nn Lai Sin nh m t o con lai h ưng th t. c. Bò Hereford Bò Hereford (hình 2.12) là m t gi ng bò th t ca Anh, ñưc t o ra t th k th 18 ñ o Hereford b ng ph ươ ng pháp nhân gi ng thu n ch ng, ch n l c và t ăng c ưng dinh d ưng. Hi n này gi ng bò này ñưc nuôi r ng rãi nhi u n ưc trên Th gi i. Gi ng bò này có ngo i hình tiêu bi u c a bò chuyên d ng h ưng th t. ð u không to nh ưng rng. C ng n và r ng. Ng c sâu và r ng, l ưng dài và r ng. C ơ b p r t phát tri n. Chân th p. Da dày Hình 2.12: Bò Hereford hơi thô. B x ươ ng v ng ch c. Bò Hereford có màu lông ñ, riêng ñ u, ng c, ph n d ưi b ng, bn chân và ñuôi có ñm tr ng. Bò cái tr ưng thành n ng 750-800kg, bò ñc 1000-1200kg. N u nuôi d ưng t t bê ñc 1 n ăm tu i n ng 520kg, bê cái 364kg. Bê 6-12 tháng tu i t ăng tr ng 1300-1500g/ngày. T l th t x lúc 14-16 tháng tu i ñ t 67-68%. Ch t l ưng th t t t, th t ngon, m m, th ưng có l p m k gi a l p c ơ b p. Vi t Nam ñã nh p tinh ñông l nh bò gi ng Hereford cho lai v i bò cái Lai Sin ñ th ăm dò kh n ăng cho th t c a con lai. d. Bò Charolais Bò Charolais (hình 2.13) là gi ng bò chuyên dng th t c a Pháp, ñưc hình thành vùng Charolais. Bò có s c lông màu tr ng ánh kem. Ngo i hình phát tri n cân ñ i. Thân r ng, mình dày, mông không d c. ðùi phát tri n. Khi tr ưng thành bò ñc có kh i l ưng 1000- 1400kg, bò cái 700-900kg. N u nuôi t t, lúc 12 tháng tu i bê ñc ñ t 450-540kg, bê cái 380kg. Trong giai ñon 6-12 tháng tu i bê có th t ăng tr ng 1450-1550g/ngày. Git th t lúc 14-16 tháng Hình 2.13: Bò Charolais tu i, t l th t x 65-69%. Bò Charolais ñưc nuôi nhi u n ưc, không ch ñ nhân thu n mà còn ñ lai t o v i các gi ng bò th t khác nh m t ăng kh n ăng cho th t. N ưc ta c ũng ñã nh p bò gi ng và tinh ñông l nh bò Charolais ñ cho lai v i bò cái Lai Sin nh m t o bò lai h ưng th t. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 23
8. e. Bò Lymousin Bò Lymousin (hình 2.14) là gi ng bò chuyên d ng th t c a Pháp. Bò có s c lông màu ñ sm. Khi tr ưng thành bò ñc có kh i l ưng 1000- 1300kg, bò cái 650-800kg. N u nuôi d ưng t t bê ñc 12 tháng tu i n ng 500kg, bê cái 350kg. Bê 6-12 tháng tu i t ăng tr ng 1300-1400g/ngày. Bê ñc nuôi tt gi t th t lúc 14-16 tháng tu i cho t l th t x 68- 71%. Hình 1.14: Bò Lymousin f. Bò B. B. B. (Blanc-Bleu-Belge) Bò B.B.B. (hình 2.15) là gi ng bò chuyên dng th t c a B . Màu lông ch y u là màu tr ng, xanh l m ñ m, tr ng l m ñ m. Bò có c ơ b p r t phát tri n. Khi tr ưng thành bò ñc có kh i l ưng 1100- 1200kg, bò cái 710-720kg. N u nuôi d ươ ng t t bê 1 năm tu i bê ñc n ng trung bình 480kg, bê cái 370- 380kg. Bê 6-12 tháng tu i có t ăng tr ng bình quân 1300g/ngày. Bê ñc nuôi d ưng t t gi t th t lúc 14- Hình 2.15: Bò Blanc-Bleu-Belge 16 tháng tu i cho t l th t x 66%. g. Bò Aberdine Angus Bò Arberdin Angus (hình 2.16) là gi ng bò chuyên d ng th t ñưc t o ra vùng ñông b c Scotland. Bò có màu lông ñen ho c ñ s m. Có th có ñm tr ng d ưi b ng, b u vú, bao tinh hoàn. Bò không có s ng, chân th p. Thân hình v m v , ñc tr ưng cho bò h ưng th t. Khi tr ưng thành kh i l ưng bò ñc 1000- 1300kg, bò cái 650-800kg. Nuôi d ưng t t b ñ c nng trung bình 540kg, bê cái 380kg lúc 1 n ăm tu i. Bê 6-12 tháng tu i có t ăng trong 1300-1400g/ngày. Hình 2.16: Bò Aberdine Angus Bê ñc nuôi t t gi t th t lúc 14-16 tháng tu i có t l th t x 68-69%. i. Bò Santa Gertrudis Bò Santa Gertrudis (hình 2.17) là gi ng bò chuyên d ng th t ñưc t o ra vùng Santa Gertrudis thu c bang Taxas c a M là n ơi có khí h u khác nghi t, nóng và khô (nhi t ñ i). Bò ñưc t o ra do lai gi a bò Shorthorn và bò Brahman v i t l máu bò Brahman 3/8 và bò Shorthorn 5/8. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 24
9. Bò có màu lông ñ s m. K t c u ngo i hình vng chc. Ng c sâu, có y m to, dày, nhi u n p g p. Lưng th ng, ph ng. Da m ng, lông m n. Khi tr ưng thành bò ñc có kh i l ưng 850- 900kg, bò cái 630-720kg. Nuôi t t bê ñc 12 tháng tu i n ng 480kg, bê cái 335kg. Bê 6-12 tháng tu i cho t ăng tr ng 1000-1300kg. Nuôi ch ăn th trên ñng c bê ñc 1 n ăm tu i n ng 300-350kg. Bê ñc nuôi nh t gi t th t lúc 14-16 tháng tu i cho t l th t x 55-60%. Hình 1.17: Bò Santa Gertrudis 2.4. Gi ng trâu Mura Trâu Mura (hình 2.18) có ngu n g c t Ân ð, b t ñ u ñưc nh p vào n ưc ta t nh ng n ăm 1960. Trâu Mura có ñc ñim chung là toàn thân ñen tuy n, thân hình nêm. Con cái tr ưc h p sau rng, con ñc ng ưc l i nh ưng mông v n r ng, thân r ng và th ng. ð u thanh, c dài. S ng cu n kèn nh ư s ng c u. Trán và ñuôi th ưng có ñ m tr ng. Trán g . M t con cái l i. M ũi r ng, hai l mũi cách xa nhau. Tai to, m ng, th ưng r xu ng. Hình 2.18: Trâu Mura U vai không phát tri n l m. Mông n . B n chân ng n, to, b p n i rõ. B u vú r t phát tri n, t nh mch vú ngo n ngoèo và n i rõ. Nói chung th vóc tr i h ơn trâu Vi t Nam. Kh i l ưng s ơ sinh kho ng 35-40kg, tr ưng thành kho ng 500-600kg ñi v i con cái và 700-750 kg ñi v i con ñ c. T l th t x kho ng 48-52%. Kh n ăng sinh s n: tu i ñ l a ñ u kho ng 44 tháng, kho ng cách l a ñ kho ng 15-16 tháng, chu k ỳ ñ ng d c 22-28 ngày, thi gian ñ ng h n 18-36 gi , thi gian mang thai 301- 315 ngày. Sn l ưng s a trung bình kho ng 1400-2000kg/chu k ỳ. T l m s a cao (7%). Trâu Mura có kh n ăng thích nghi v i ñiu ki n khí h u nhi u vùng c a n ưc ta. Trâu thích ñm t m. Trâu này không thích nghi v i cày kéo. III. ðÁNH GIÁ VÀ CH N L C TRÂU BÒ LÀM GI NG 3.1. Các tính tr ng ch n l c c ơ b n c a trâu bò Các tính tr ng c a trâu bò không ph i có giá tr nh ư nhau. Tu ỳ theo m c ñích ch n gi ng ng ưi ta mong mu n con gi ng có ñưc m t s tính tr ng ñ t ñưc nh ng yêu c u nh t ñnh. Các tính tr ng c ơ b n c a trâu bò th ưng ñưc quan tâm là: - ði v i trâu bò s a: sn l ưng s a, hàm l ưng m , protein và v t ch t khô trong s a, th tr ng, kích th ưc và hình d ng b u vú, h s n ñ nh c a chu k ỳ s a, t c ñ th i s a, hi u qu s d ng th c ăn, kh n ăng sinh s n, th i gian s d ng, kh n ăng kháng b nh, các ñc tr ưng c ơ b n v ngo i hình th ch t, v.v. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 25
10. - ði v i trâu bò th t: th tr ng, t l th t x , t ăng tr ng hàng ngày, kh i l ưng mô c ơ, các ch tiêu v ch t l ưng th t (thành ph n hoá h c,nhi t n ăng, t l c ơ, m , x ươ ng, mô liên kt trong thân th t). Bên c nh ñó các ch tiêu v sinh s n, tính d ñ , t p tính nuôi con và s c sn xu t s a c ũng có ý ngh ĩa quan tr ng. Trong th c t vi c ch n l c v i t t c các tính tr ng nh ư v y không th th c hi n ñưc. Trong ñàn gia súc khó mà tìm ñưc m t cá th nào tho mãn ñưc yêu c u c a nhà ch n gi ng v t t c các tính tr ng. Vì v y s l ưng các tính tr ng ñưa vào ch n l c s có nh hưng l n ñ n k t qu ch n l c. S l ưng tính tr ng s d ng khi ch n l c càng nhi u thì hi u ng ch n l c ñ i v i t ng tính tr ng riêng bi t càng th p. Ng ưc l i, ch n l c theo m t tính tr ng thì có th thu ñưc k t qu t t v tính tr ng ñó trong m t th i gian ng n. Nh ư v y khi s lưng các tính tr ng ñưc s d ng càng nhi u thì vi c ch n l c theo t ng tính tr ng riêng càng ph c t p và khó kh ăn. Cho nên v lý thuy t và th c hành ch n gi ng trâu bò c n ph i bi t ñưc m c ñ t ươ ng quan di truy n gi a các tính tr ng ñ có th xác ñ nh ñưc nh h ưng c a vi c ch n l c tính tr ng này có nh h ưng nh ư th nào ñn s thay ñ i c a tính tr ng khác. Hơn n a, c n quan tâm ñ n giá tr kinh t c a tong tính tr ng c n ch n l c. ð gi i quy t m i t ươ ng quan gi a các tính tr ng c n ch n l c, khi c n ch n l c nhi u tính tr ng có th ti n hành theo m t s ph ươ ng pháp nh ư sau: - Ch n l c l n l ưt theo t ng tính tr ng : Trong m t vài th h ch ch n l c trên m t tính tr ng (ví d s n l ưng s a), ñn khi ñ t ñưc m c ñ d ñ nh thì chuy n sang ch n l c theo tính tr ng khác. - Ch n l c theo m c không ph thu c: Xác ñnh yêu c u t i thi u cho m i tính tr ng và ti n hành ch n l c ñ ng th i trên t t c các tính tr ng c n ch n l c. Nh ng con có các ch tiêu vưt các giá tr t i thi u ñó thì ñưc ch n l c. - Ch n l c theo dòng : Ch n l c theo nh ng tính tr ng riêng nh ng nhóm gia súc khác nhau nh m t o ra nh ng dòng có s phát tri n t t nh t c a t ng tính tr ng, sau ñó b ng cách lai chéo dòng nh m thu ñưc nh ng cá th ph i h p ñưc nh ng ñ c ñim mong mu n t các dòng xu t phát ñ ch n l c làm gi ng. - Ch n l c ph i h p các tính tr ng có b sung : Ch n l c ñ ng th i theo t t c các tính tr ng c n thi t. Trong m i th h ch n làm gi ng nh ng con ph i h p ñưc toàn b hay ña s nh ng tính tr ng mong mu n, còn b sung nh ng thi u sót b ng cách cho giao ph i nh ng cá th t t nh t v i nh ng con có các ch t l ưng c n thi t. - Ch n l c theo ch s ch n l c ña tính tr ng : ðánh giá t ng h p các tính tr ng c n ch n lc thành m t ch tiêu t ng h p (ch s ). Ch s này ñưc xây d ng trên c ơ s tính toán m c ñ bi u hi n c a tính tr ng (theo n ăng su t hay giá tr gi ng ưc tính), t m quan tr ng kinh t ca m i tính tr ng c ũng nh ư kh n ăng di truy n và m i t ươ ng quan di truy n gi a các tính tr ng v i nhau. Nh c l i (sinh viên ñã ñưc h c), m u có tính ch t nguyên t c c a ch s ch n lc có th ñưc bi u di n nh ư sau: n n hay I= ∑b EBV I = ∑ bi (x i - x i) i i i i Trong ñó: ( xi - x i) là chênh l ch gi a giá tr th c t c a cá th và giá tr trung bình c a tính tr ng i, Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 26
11. EBV i là giá tr gi ng ưc tính c a cá th theo tính tr ng i (xem k h ơn v EBV ph n sau), bi là h s gia quy n (vect ơ) tính cho tính tr ng i. H s gia quy n t ươ ng ng vi hai công th c trên ñưc tính b i các công th c sau: –1 –1 b = P Gv hay b = G 11 G12 v Trong ñó: P là ma tr n ph ươ ng sai-hi p ph ươ ng sai ki u hình gi a các s li u theo dõi (các tính tr ng thu c tiêu chu n ch n l c ñưa vào trong ch s ), –1 G11 là ma tr n ph ươ ng sai-hi p ph ươ ng sai di truy n gi a các tính tr ng thu c tiêu chu n ch n l c trong ch s , G hay G12 là ma tr n ph ươ ng sai-hi p ph ươ ng sai di truy n gi a các tính tr ng thu c tiêu chu n ch n l c trong ch s v i các tính tr ng thu c m c tiêu nhân gi ng (xem ph n sau). v là vect ơ v giá tr kinh t c a các tính tr ng, t c là s thay ñ i l i nhu n c n biên có ñưc khi t ăng ñưc m t ñơn v c a tính tr ng . 3.2. Ph ươ ng pháp ñánh giá và ch n l c ñ c gi ng Trâu bò ñc gi ng có ý ngh ĩa r t to l n trong vi c hoàn thi n ñàn và c i ti n di truy n. Vi s ra ñ i c a công ngh th tinh nhân t o b ng tinh ñông l nh thì vai trò c a vi c ch n lc ñ c gi ng càng tr nên c c k ỳ quan tr ng. Ng ưi ta th ưng ñánh giá và ch n l c trâu bò ñc ñ làm gi ng thông qua ngu n g c, cá th và ñi sau. a. ðánh giá và ch n l c theo ngu n g c V m t di truy n, nh ng cá th ñưc k th a nh ng ngu n gen t t t t tiên s có nhi u kh n ăng truy n l i ñưc nhi u ñ c tính t t cho ñ i sau. Ch n l c theo ngu n g c là quá trình ch n l c d a vào h ph ñ xem xét các ñ i t tiên c a ñ c gi ng. Yêu c u tr ưc tiên c a trâu bò ñc gi ng là nó ph i thu c v m t gi ng mà trong ph m vi gi ng ñó ng ưi ta ti n hành nhân gi ng. Gi ng và ñc tính c a gi ng ñưc xác ñ nh d a trên c ơ s các s li u v ngu n gc c a b m , cùng v i vi c xem xét nh n ñ nh trên con v t. Mu n ñánh giá ch n l c theo ngu n g c ph i có h th ng theo dõi và ghi chép khoa h c ñ xây d ng ñưc h ph chính xác c a con v t. H ph cho chúng ta bi t: - Ngu n g c xu t thân c a ñ c gi ng, ñc ñim di truy n các ñ i tr ưc. Trên c ơ s ñó bi t ñưc ti m n ăng di truy n c a ñ c gi ng. - M i quan h huy t th ng c a các cá th ñ c cái các ñ i khác nhau c a t tiên ñc gi ng, các nguyên t c ghép ñôi giao ph i b m và t tiên, ñ có c ơ s t ch c khâu ch n ph i ñ i sau. - M c ñ n ñ nh di truy n c a các tính tr ng qua các th h . Các tính tr ng di truy n càng n ñ nh thì ph m ch t c a t tiên càng có th truy n l i cho ñ i sau m t cách ch c ch n. Khi ñánh giá, c n xem xét s bi u hi n t t hay x u c a các tính tr ng v ngo i hình, th ch t, sinh tr ưng, phát d c và s c s n xu t c a các ñ i tr ưc, ñc bi t là b m . Các tính tr ng ch n l c chính ph thu c vào m c tiêu nhân gi ng và kh n ăng di truy n c a các tính tr ng mong mu n cho ñ i sau. Vi c ch n l c theo t tiên ñi v i các tính tr ng có h s di truy n th p th ưng ít có giá tr . H ơn n a, c n chú ý t tiên (xu t s c) c a con v t càng xa thì Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 27
12. mc ñ nh h ưng di truy n càng gi m. Tuy nhiên, trong h ph có càng nhi u con xu t s c thì càng t t. Cá th nào có t tiên t t trên nhi u m t là cá th có tri n v ng t t. Vi c ñánh giá ch n l c theo ngu n g c d a trên nguyên t c v s gi ng nhau gi a b m và ñi sau. Tuy nhiên, ñi sau không ph i luôn luôn có nh ng ñ c tính c a b m vì s di truy n các tính tr ng ch u nh h ưng c a nhi u y u t . Cho nên ñ ñánh giá ñúng giá tr c a con v t thì c n ph i có nh ng ghi chép chính xác v các ñiêù ki n ngo i c nh mà t tiên ñã ñưc hình thành, và các ph ươ ng pháp nhân gi ng ñã ñưc áp d ng. Khi ch n l c ñ c gi ng theo ngu n g c nên k t h p ñánh giá c ch /em ru t th t hay n a ru t th t. Ch /em gái có ý ngh ĩa quan tr ng ñi v i ch n l c m t con ñ c làm gi ng vì chúng có cùng ngu n g c v i ñ c gi ng ñang ñưc ñánh giá và cho bi t ñưc m t s thông tin quan tr ng v ti m n ăng c a con ñ c (anh/em) mà không th có ñưc t b n thân con ñ c nh ư kh năng sinh ñ, nuôi con và cho sa. ð c bi t v i công ngh c y truy n phôi hi n nay thì kh năng ch n l c ñ c gi ng thông qua ch em gái càng tr nên hi n th c h ơn. Trong công tác gi ng hi n ñ i, vi c ch n l c ñ c gi ng theo ngu n g c ñưc ti n hành khi con v t ch ưa ra ñi. ð ch n l c mt con ñ c gi ng tr ưc h t ng ưi ta ch n nh ng con ñc xu t s c nh t (ñã ki m tra qua ñ i sau) và cái gi ng t t nh t (t ñàn h t nhân) ñ làm b và m ñ c gi ng, sau ñó ghép ñôi giao ph i ñ có ñưc bê ñc h u b . Giá tr gi ng c a con vt ñ nh t o ra có th ưc tính ñưc thông qua các giá tr gi ng c a con b và con m . Nh ư vy ch n l c và ch n ph i t t con b và con m là nh ng ñ m b o b ưc ñ u cho vi c ch n l c ñưc m t con gi ng t t. b. ðánh giá và chn l c theo b n thân Vi c ñánh giá và ch n l c theo b n thân con ñ c cho phép phát hi n nh ng con có kh năng s n xu t tinh/ph i gi ng t t nh t và có nh ng tính tr ng ñưc bi u hi n t t ñ có kh năng di truy n l i cho ñ i sau. Do v y, dù m t con ñ c có ngu n g c t t thì b n thân nó c ũng ph i ñưc ñánh giá và ch n l c trên các khía cc nh sau: - Ngo i hình - th ch t ðc gi ng ph i có s c kho t t, mang ñc tính c a gi ng và th hình ph i phù h p v i hưng s n xu t. ð c bi t, ñc gi ng ph i có kh i l ưng l n, thân hình cân ñi, b x ươ ng ph i ch c ch n, phát tri n t t, các kh p ch c ch n, c ñ ng d t khoát; h c ơ phát tri n, ñưng s ng lưng th ng, ph ng; ng c sâu, r ng; l ưng hông r ng, th ng; mông phát tri n t t; 4 chân cân ñi; lông tr ơn, không giòn. Các c ơ quan sinh d c phát tri n bình th ưng, bìu dái to và cân ñi. Trâu bò ñc không ñưc có nh ng khuy t ñim v ngo i hình nh ư: ñu quá to, quá thô, lưng h p và y u, hông lõm, mông có hình d ng mái nhà, chân vòng ki ng - Sinh tr ưng - phát d c Vi c ñánh giá c ưng ñ sinh tr ưng có ý ngh ĩa r t quan tr ng vì gi a c ưng ñ sinh tr ưng và m c t ăng tr ng hàng ngày c a ñ c gi ng và ñi sau có m i t ươ ng quan khá ch t. Cho nên ñ ñánh giá ñ c gi ng h ưng th t ng ưi ta th ưng nuôi ki m tra chúng sau khi cai sa (8 tháng tu i) các trung tâm hay tr i ch ăn nuôi trong vòng 150 ngày v i m c nuôi dưng cao. Cu i k ỳ, ti n hành ki m tra, ñánh giá các ch tiêu nh ư t ăng tr ng/ngày, chi phí th c ăn/kg t ăng tr ng, kh i l ưng cu i k ỳ. - S c s n xu t tinh ðc gi ng ph i có dung dung l ưng và ch t l ưng tinh d ch t t, ñt các tiêu chu n qui ñnh c a gi ng. ð ng th i ñ c gi ng ph i có tính h ăng cao và n ăng l c ph i gi ng t t. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 28
13. c. ðánh giá và ch n l c theo ñ i sau Vi c áp d ng r ng rãi k thu t th tinh nhân t o b ng tinh ñông l nh cho phép và ñòi hi ñ c gi ng ph i ñưc ñánh giá qua ñi sau ñ vi c ch n l c ñưc chính xác. - Trong ch ăn nuôi bò s a: Vi c ñánh giá ñ c gi ng qua ñ i sau chính là ñánh giá qua con gái ñc gi ng. S l ưng th ưng l n h ơn ho c b ng 25-30 con gái/ñc gi ng. Các b ưc ti n hành nh ư sau: + Ch n ñ i t ưng: ch nh ng con ñ t yêu c u khi ñánh giá v ngu n g c và ngo i hình thì m i ñưc d ki m tra qua ñ i sau. + Bê ñc ñưc nuôi ñ n 14-15 tháng tu i thì ti n hành khai thác tinh ho c cho nh y ph i tr c ti p v i nh ng bò cái ñã ch n ít nh t 2 c ơ s . S n l ưng s a bình quân c a các nhóm cái chênh l ch nhau không quá 10%; gi a các cá th không quá 20%. Tinh ñưc ph i t p trung trong 2-3 tháng ñ h n ch nh h ưng khác nhau c a ñiu ki n ngo i c nh. + Trong khi ch k t qu ki m tra, khai thác tinh d ch làm tinh ñông viên/cng r d tr it nh t là 5000 li u/ñc. + Bê cái (con gái ñc gi ng) ñ ra ñưc nuôi d ưng t t, ñn 18 tháng tu i thì cho ph i gi ng. ð n khi các con gái ñ c gi ng ñ thì theo dõi s c s n xu t s a c a l a th nh t. D a vào k t qu này ñ ñánh giá giá tr c a con ñ c gi ng. ð ñánh giá và ch n l c ñ c gi ng theo con gái ng ưi ta ñã t ng s d ng các ph ươ ng pháp sau: • So sánh các ñc gi ng thông qua so sánh các nhóm con gái c a chúng (trong cùng ñiu ki n nuôi d ưng). • So sánh các con c a ñc gi ng v i b n ñàn nuôi trong cùng ñiu ki n nh ư nhau. • ðánh giá theo các tiêu chu n c a con gái ñ c gi ng thông qua vi c so sánh s c s n xu t c a con gái v i các ch tiêu trung bình c a ñàn, gi ng ho c c a m t nhóm cá th trong nh ng ñiu ki n t ươ ng t . • So sánh s c s n xu t c a con gái ñ c gi ng v i m c a chúng. - Trong ch ăn nuôi trâu bò th t: ð ñánh giá ñ c gi ng trâu bò th t theo ch t l ưng ñ i sau, ng ưi ta ti n hành nh ư sau: + Ch n nh ng con ñ c kho m nh, có lý l ch t t, phát tri n bình th ưng và ñt ñưc mt kh i l ưng nh t ñ nh theo qui ñ nh c a t ng gi ng. + Ti n hành ki m tra ch t l ưng tinh d ch c a t t c nh ng ñ c gi ng ñưc l a ch n ra, sau ñó cho giao ph i v i nh ng con cái ñ t l a 1-6 và ñt tiêu chu n c p 1 khi giám ñ nh. Mi ñc gi ng ñưc ghép v i kho ng 30 con cái và ñưc ph i gi ng t p trung trong vòng 30- 35 ngày. + Bê sinh ra hoàn toàn ñưc bú s a tr c ti p và ñm b o tính ñ ng nh t v các ñiu ki n nuôi d ưng, ch ăm sóc. Trong th i k ỳ nuôi d ưng và v béo, c n ph i ghi l i di n bi n v kh i lưng hàng tháng và chi phí th c ăn theo các nhóm ñ c gi ng ñưc ki m tra. + Khi bê ñt 15-18 tháng tu i thì gi t m kh o sát s c s n xu t th t v i s l ưng ít nh t là 3 con ñi di n cho m i nhóm. Khi gi t m thì ti n hành xác ñnh ñ béo, kh i l ưng s ng, Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 29
14. kh i l ưng thân th t, m n i t ng, t l th t x , kh i l ưng c ơ và x ươ ng. Tính t ăng tr ng hàng ngày, chi phí th c ăn cho 1 kg t ăng tr ng khi nuôi d ưng và v béo. N u ñánh giá k h ơn thì xác ñnh t l các ph n có giá tr trong thân th t, hình d ng và ti t di n m t th t, t l các ph n th t, m , x ươ ng trong thân th t và thành ph n hoá h c, ñ m m, ñ pH và vân c a th t, v.v. Gi a các tính tr ng trên có th có nh ng m i t ươ ng quan ch t ch , do ñó ng ưi ta có th ch c n ch n l c theo m t tính tr ng trong s nh ng tính tr ng có m i t ươ ng quan v i nhau. Ch ng h n, ch n l c theo kh i l ưng s ng m t ñ tu i nh t ñ nh s làm thay ñi các ch tiêu cưng ñ sinh tr ưng, kh i l ưng thân th t và trong nh ng ñiu ki n c th s c i t o c ki u hình. Trong th c t ng ưi ta th ưng ñánh giá ñ c gi ng theo hai tính tr ng c ơ b n là kh i lưng s ng lúc 15 tháng tu i và t l th t x c a ñ i sau b ng cách xây d ng m t thang ñim ñánh giá ñc gi ng theo nguyên t c ph i h p bình ñng hai ch tiêu c ơ b n này. Tuy nhiên có mt s tính tr ng, ñc bi t là các tính tr ng v ch t l ưng th t, không có t ươ ng quan rõ r t v i hai tính tr ng này. Do v y, c n ph i hi u ch nh ñim (gi m) ñánh giá tu ỳ theo s chênh l ch ca các ch tiêu ch t l ưng th t (ví d pH) so vi m c lý t ưng. B ng ñánh giá t ng h p ñim sau khi ñã hi u ch nh theo các tính tr ng th c p thành ñim trung bình ñ bi u hi n t ng quát giá tr gi ng c a con ñ c. Trên c ơ s s ñim t ng h p thu ñưc mà x p lo i con ñưc vào các cp khác nhau. Tuy nhiên, hi n nay ng ưi ta có th ñánh giá và ch n l c ñưc gi ng theo các tính tr ng trên thông qua xây d ng ch s ch n l c. d. ðánh giá và ch n l c theo giá tr gi ng ưc tính Giá tr gi ng c a m t con ñ c là giá tr di truy n c a con v t ñó mà mt n a ca nó s ñưc di truy n l i cho ñ i sau. M c dù không bi t ñưc giá tr gi ng th t ñ i v i m i tính tr ng c a con v t, nh ưng hi n nay nh s phát tri n c a di truy n s l ưng, ng ưi ta có th ưc tính g n chính xác các giá tr gi ng này và g i là giá tr gi ng ưc tính (EBV). Giá tr gi ng ñưc ưc tính trên c ơ s ph i h p các thông tin v m i tính tr ng có ñưc t nhi u cá th có liên quan (t tiên, b n thân, ñi con, anh ch em ) c ũng nh ư các thông s di truy n c a tính tr ng. Giá tr gi ng ưc tính ñưc th hi n b ng s chênh l ch gi a ti m n ăng di truy n ca ñ c gi ng so v i n n di truy n mà con v t ñưc so sánh (th ưng là m c bi u hi n bình quân c a tính tr ng trên ñi trà hay trên ñàn ñi t ưng c n c i ti n). ðơ n v tính c a EBV chính là ñơ n v tính c a tính tr ng (ví d , kg ñi v i tính tr ng là kh i l ưng). Trong nh ng n ăm 1970, d ñoán không ch ch tuy n tính t t nh t (BLUP) ñưc s d ng ñ ưc tính giá tr gi ng c a bò ñc ðông B c M . Sau ñó, trên nguyên t c c a ph ươ ng pháp BLUP nhi u mô hình ưc tính giá tr gi ng c a bò ñc ñã ñưc xây d ng các n ưc khác nhau nh ư mô hình ñc gi ng t t nh t c a con m (Maternal Grand Sire), mô hình ñc gi ng (Sire Model), mô hình gia súc (Animal Model), mô hình l p l i (Repeatability Model), hay mô hình nhi u tính tr ng (Multivariate Animal Model). Hi n nay ñã có nhi u ch ươ ng trình máy tính m nh cho phép ng d ng các mô hình trên vào công tác ch n l c ñ c gi ng. Ch ng h n, ch ươ ng trình BREEDPLAN là m t ch ươ ng trình ñưc xây d ng trên c ơ s c a mô hình gia súc (Animal Model) dùng ñ ñánh giá và ch n l c nh ng con v t có giá tr di truy n v ưt tr i c a m t gi ng trong m t ñàn bò. Ch ươ ng trình này cho phép ph i h p nhi u ngu n thông tin khác nhau liên quan ñn t ng cá th ñ ưc tính giá tr gi ng (EBV) cho các tính trng c a ñ c gi ng c n ch n l c. Trên c ơ s các giá tr EBV c a các tính tr ng khác nhau, các ch s ch n l c có th ñưc xây d ng ñ làm tiêu chu n ch n l c ñc gi ng cho các m c tiêu nhân gi ng khác nhau (xem m c 5.1c). Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 30
15. 3.3. Ph ươ ng pháp ñánh giá và ch n lc trâu bò cái gi ng Ni dung ñánh giá và ch n l c bò cái v nguyên t c c ũng bào g m ngu n g c, cá th (ngo i hình th ch t và s c s n xu t) và ñi sau. a. ðánh giá và c hn l c theo ngu n g c Trong tr ưng h p c n ch n l c bò cái ñ thu ñưc bò ñc gi ng t t (ch n m ñ c gi ng) ñ cung c p cho các tr m s n xu t tinh ng ưi ta ph i ch n l c c n th n v ngu n g c c a bò m. ðó ph i là con c a nh ng con m có s c s n xu t cao và con b có ch t l ưng gi ng t t. Giá tr c a bò cái ñưc nâng lên n u b c a chúng ñưc ki m tra qua ñ i sau và xu t phát t mt dòng nh t ñ nh. ð ng th i ph i xét c các ph ươ ng pháp công tác gi ng ñã ñưc áp d ng vi t tiên. Bên c nh t tiên còn ph i xét ñ n ñ c ñim c a nh ng cá th thân c n (ch em ru t th t và n a ru t th t). b. ðánh giá và ch n l c theo b n thân Bò cái gi ng ph i có ngo i hình, sinh tr ưng và s c s n xu t t t. - Ngo i hình và sinh tr ưng : ðánh giá và ch n l c bò cái theo s c kho , t c ñ sinh tr ưng và ngo i hình có ý ngh ĩa ln b i vì ch có nh ng con kho m nh thì m i có kh n ăng cho s c s n xu t cao. Chúng ph i có s c sinh tr ưng t t, mang ñưc các ñ c tr ưng c a gi ng, ngo i hình th ch t t t, có th tr ng thích h p. + Bò cái h ưng s a ph i có h x ươ ng ch c ch n, ng c sâu, r ng, l ưng b ng ph ng, ph n gi a ca thân mình phát tri n t t, mông t ươ ng ñi dài và ph ng. Chân ph i ch c ch n, cân ñi. Lông ñu, s ng ch c và tr ơn. Bò cái thân r ng t t h ơn h p thân cao chân. Bò ph i có ñ l n thích h p vì trong ph m vi nh t ñ nh thì khi t ăng th tr ng s c s n xu t s tăng lên, nh ưng quá ph m vi ñó thì s c s n xu t s gi m xu ng. Th tr ng h p lý nh t là khi h s sinh s a (kg sa/100kg th tr ng) ñt ñưc m c cao nh t. B u vú ph i cân ñ i, kích th ưc l n. Có nhi u tính m ch vú, ngo n ngoèo và n i rõ. Núm vú phân b ñ ng ñu, có ñ l n và ñ dài v a ph i. + Bò cái h ưng th t làm gi ng (sinh s n) ph i có các ñ c tr ưng c a gi ng và s cân ñ i ca th hình. Bò ph i có thân hình v m v ch c ch n, thân r ng và sâu, h x ươ ng ch c ch n, h c ơ phát tri n t t, vai r ng, có nhi u th t, ng c sâu và r ng, x ươ ng chân phát tri n t t; chân ph i cân ñ i, móng ch c, da ñàn h i, lông m m. So v i bò s a ph n tr ưc và ph n khá l n phía sau c a bò th t ph i r t phát tri n. Các ch tiêu v c ưng ñ sinh tr ưng và th tr ng có ý ngh ĩa quan trng. - S c s n xu t: + ði v i bò s a có th ñánh giá và ch n l c trên nhi u ch tiêu:
    Sn l ưng s a c a k ỳ cho s a cao nh t,
    Sn l ưng s a bình quân/chu k ỳ,
    Sn l ưng s a su t ñ i,
    Ch t l ưng s a (hàm l ưng m , protein và VCK) Sn l ưng s a th c t
    H s n ñ nh = x 100 (%) S a ngày cao nh t x s ngày cho s a Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 31
16. 
    Tc ñ th i s a: kh i l ưng s a v t ñưc/phút Yêu c u chung là bò cái ph i có s c s n xu t s a cao, ch t l ưng s a t t, t c ñ th i sa nhanh. + ði v i bò th t có th c ăn c vào t c ñ sinh tr ưng c a bò cái ñ ñánh giá kh n ăng sn xu t th t. Ngoài ra ng ưi ta còn ñánh giá v s c s n xu t s a c ăn c theo th tr ng c a bê bú s a tr c ti p lúc v t s a. Bên c nh các ch tiêu k trên khi ñánh giá bò cái c n tính ñ n kh n ăng sinh s n c a nó bng cách tính s con thu ñưc trong th i gian s d ng hay tính ch s sinh s n: S bê sinh ra trong th i gian s d ng k = Tu i s d ng bò cái (năm) c. ðánh giá và ch n l c theo ñ i sau V nguyên t c có th ñánh giá bò cái theo ñi sau, nh ưng trong th c t r t ít khi ñưc th c hi n. ðó là vì trong m t ñ i bò cái s l ưng con thu ñưc và s d ng không l n. V l i khi bi t ñưc s c s n xu t c a con thì bò m th ưng là không còn s ng n a. 3.4. T ch c ch n l c và gây t o trâu bò gi ng Bt c ph ươ ng pháp ñánh giá và ch n l c nào ch có th cho ñưc k t qu tích c c khi t ch c ñưc h th ng ñánh giá và ch n lc m t cách ñúng ñ n và h p lý. a. T ch c ch n l c ñ c gi ng cho m ng l ưi truy n gi ng nhân t o Khi áp d ng truy n gi ng nhân t o (TTNT) b ng tinh ñông l nh thì vai trò c a ñ c gi ng tr nên r t quan tr ng vì t m i ñ c gi ng s t o ra r t nhi u ñ i sau. Do v y, m t h th ng ñánh giá giá tr di truy n c a ñ c gi ng là không th thi u ñưc ñ i v i vi c cung c p trâu bò ñc cho h th ng th tinh nhân t o. N u ch n ñưc bò ñc gi ng t t s có tác d ng c i ti n di truy n nhanh chóng. Hình 2.19 mô t v m t nguyên t c h th ng t ch c ñánh giá và ch n l c ñ c gi ng trong ch ăn nuôi trâu bò. Nh ng con ñ c và cái t t nh t sau khi ñã ñưc ch n l c làm b m ñc gi ng ñưc ghép ñôi giao ph i ñ sinh ra nh ng con bê ñc h u b . ðó là nh ng con bê có ngu n g c t t s ñưc ñánh giá và ch n l c theo ngo i hình và t c ñ sinh tr ưng. Nh ng con ñưc ch n l c tr thành ñc ki m ñ nh và ñưc ti p t c ñánh giá và ch n l c theo ho t tính sinh d c, s l ưng và ch t l ưng tinh d ch. Nh ng con nào ñt yêu c u thì ñưc khai thác tinh ñ ph i gi ng cho ñàn cái nh m ki m tra qua ñ i sau. Khi tr ưng thành m i con ñ c ñưc khai thác tinh ñ làm tinh ñông l nh và lo i th i sau khi ñã khai thác ñ s li u tinh theo k ho ch ñ d tr trong ngân hàng tinh. Vi c s d ng hay lo i th i tinh c a m i ñ c gi ng ñưc quy t ñ nh sau khi có k t qu ki m tra và ñánh giá giá tr gi ng c a con ñ c ñó. Giá bán tinh cũng ñưc quy t ñ nh b i giá tr gi ng c a bò ñc ñưc ưc tính thông qua vi c ñánh giá này. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 32
17. M ñ c gi ng x B ñ c gi ng ðánh giá và ch n l c theo ngo i ðc h u b hình và sinh tr ưng Ch n l c m ñc gi ng ðc ki m ñnh ðánh giá và ch n l c theo ho t tính sinh d c, s l ưng và ch t lưng tinh d ch ðàn Ph i gi ng ki m bò cái tra ñi sau Chuy n bò ñc ñi gi t th t ð c tr ưng thành sau khi thác ñ tinh d ch d tr theo k ho ch NgânNg©n hnghàng tinh Ch n l c b cái gi ng Ch n l c b ñ c gi ng Lo i th i tinh dch Ph n không Ph n ñưc ðàn cái ñưc theo dõi theo dõi ch t ht nhân cht ch ch c a ñàn Hình 2.19: Sơ ñ t ch c ch n l c trâu bò ñc gi ng Mt ví d quan tr ng cho mô hình t ch c ch n l c bò ñc gi ng là mô hình ch n l c ñ c gi ng bò s a HF c a Ixraen (hình 2.20). T 1955 Ixraen b t ñu ñánh giá s c sn xu t c a ñc gi ng qua ñi sau. Nh ch n l c t t ñc gi ng mà n ưc này ñã thành công trong vi c t o ra m t gi ng bò Holstein riêng c a mình thích nghi ñưc v i ñiu ki n stress nhi t c a khí h u nóng. Trong kho ng 10 n ăm g n ñây Ixraen ñã xu t kh u tinh bò ñc ñã ñưc ñánh giá qua ñi sau sang 25 n ưc trên th gi i. ðàn bò Holstein s a c a n ưc này có Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 33
18. kho ng 120 bò cái và th ưng xuyên có 20 bò ñc gi ng ñã ñưc ch n l c qua ñ i sau. Hàng năm lo i th i 5 bò ñc gi ng và thay b ng 5 bò ñc gi ng m i ñưc ch n l c. ð ch n ñưc 5 bò ñc này ph i có ñàn bò cái h t nhân g m 300 con bò cái t t nh t. S bò cái h t nhân này ñưc ph i v i 3 ñ c ngo i và 4 ñc n i t t nh t ñ hàng n m cho ra 150 bê ñc, t ñó ch n ra 60 bê h u b ñ d ki m tra qua ñ i sau. Sau khi ki m tra và ñánh giá 55 con b lo i th i và ch 5 con ñưc ch n làm ñc gi ng tham gia vào ch ươ ng trình gi ng. Nh h th ng ch n l c này mà hi n nay Ixraen ñã t o ra ñưc m t ñàn bò s a Holstein t t nh t trên Th gi i v i n ăng su t s a bình quân trên toàn qu c hi n nay ñ t kho ng 11.000kg sa/chu k ỳ 305 ngày. 3 ñc ngo i t t nh t 4 ñc n i t t nh t 150 bê ñc 300 cái h t nhân 20 BÒ ðC ðà KI M TRA 60 bê ñc hu b 120.000 bò cái Ph i Hàng n ăm ch n 5 ñ c gi ng 1000 (lo i th i 55 ñ c) li u tinh/ ñc 100 con gái/ c ñ Ph i gi ng cho các con gái Theo dõi sinh tr ưng, sinh (t ng s 6000 con) sn và SSX ca các con gái Hình 2.20: S ơ ñ t ch c ch n bò ñc gi ng HF c a Ixraen b. Gây t o ñ c gi ng ph i tr c ti p c ơ s ch ăn nuôi trâu bò sinh s n Ti các c ơ s ch ăn nuôi trâu bò sinh s n ngoài vi c s d ng TTNT thì ñc gi ng v n ñưc dùng ñ ph i gi ng tr c ti p. ð c gi ng có th ñưc dùng ñ ph i tr c ti p cho nh ng bò cái không th thai sau nhi u l n TTNT. ð c bi t, ñi v i các c ơ s ch ăn nuôi bò sinh s n hưng th t thì vi c ph i gi ng tr c ti p nhi u khi l i là hình th c ph i gi ng ph bi n. Do v y, vi c gây t o bê nghé ñc ngu n là m t vi c làm h t s c quan tr ng c a các c ơ s ch ăn nuôi trâu bò sinh s n. Vi c làm này nh m ñ m b o cho c ơ s s n xu t luôn luôn có nh ng con ñ c gi ng t t, ñáp ng k p th i các yêu c u c a s n xu t. Vi c t o ngu n bê ñc có th th c hi n bng 2 ph ươ ng th c là: ch n l c và nuôi gi nh ng bê ñc ngay trong ñàn c a c ơ s ho c mua nh p t bên ngoài. - Ch n l c và nuôi gi bê ñc ngay trong c ơ s ch ăn nuôi Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 34
19. ð th c hi n vi c t o ngu n bê ñc gi ng theo cách này thì c ơ s s n xu t c n ph i tho mãn nh ng yêu c u sau: + Ph i có ñàn trâu bò b m ch t l ưng t t, ñ v s l ưng, ñng th i h ưng s n xu t ca con gi ng ph i phù h p v i m c ñích, nhu c u c a s n xu t, c a th tr ưng. + Công tác qu n lý gi ng c a c ơ s ñưc th c hi n t t, xây d ng ñưc k ho ch ch n to và lo i th i/thay ñi ñ c gi ng hàng n ăm. + Nuôi d ưng, ch ăm sóc con gi ng t t ñ ñ m b o cho con gi ng sinh tr ưng, phát tri n tt, phát huy t t ph m ch t con gi ng. ð t ch c th c hi n t t vi c gây t o ñ c gi ng c n làm t t các b ưc sau ñây: + Tr ưc h t c n ph i xây d ng ñưc k ho ch c th cho vi c l a ch n ñàn bê nghé ñc hàng n ăm v s l ưng, ch t l ưng, nhóm gi ng (theo h ưng s n xu t) nh m ñ m b o cho vi c thay th , b sung ñ c ging trong ñàn ho c ñáp ng nhu c u con gi ng c a th tr ưng. + T ch c vi c ñánh giá, l a ch n ñàn trâu bò b m ñ th c hi n vi c ghép ñôi giao ph i theo k ho ch xây d ng. + T ch c th c hi n quá trình ph i gi ng, nuôi d ưng, ch ăm sóc t t ñàn trâu bò cái ch a nh m thu ñưc ñưc con có ch t l ưng t t nh t. + Ti n hành ñánh giá, ch n l c ñàn bê nghé ñc khi cai s a, ñư a nh ng con bê nghé ñc ñt yêu c u vào nhóm h u b ñ có k ho ch b i d c và ti p t c ch n l c làm ñc gi ng sau này. - T o ngu n bê nghé ñc b ng cách mua nh p t bên ngoài Th c hi n vi c t o ngu n bê nghé ñc gi ng theo ph ươ ng th c này có ưu ñim là ñơ n gi n h ơn, th c hi n nhanh h ơn, tuy nhiên chi phí s t n kém h ơn, yêu c u k thu t và kinh nghi m trong ch n l c con gi ng cao. Căn c vào k ho ch s n xu t c a c ơ s ho c nhu c u c a th tr ưng, c ơ s s n xu t c n ph i l p k ho ch cho vi c mua nh p ngu n bê nghé ñc gi ng c th cho t ng n ăm. Bê nghé ñc gi ng có th ñưc ch n mua t các c ơ s s n xu t khác nhau, t các trung tâm gi ng trong n ưc ho c t n ưc ngoài. Tuy nhiên c n ph i ñ c bi t tuân th các yêu c u v v sinh thú y, ki m tra d ch b nh trong quá trình mua, nh p con gi ng, n u không s gây lên nh ng thi t h i nghiêm tr ng, ñc bi t là v b nh d ch. c. T ch c ch n l c và gây t o trâu bò cái gi ng ði v i b t k ỳ ñàn cái sinh s n nào thì m t trong nh ng khó kh ăn l n nh t là xây d ng ñưc ñàn cái h u b t t ñ thay th cho nh ng con cái sinh s n b lo i th i hàng n ăm hay ñ tăng quy mô ñàn cái sinh s n. ð u t ư vào trâu bò t ơ là ñu t ư cho t ươ ng lai nên ph i ñ m b o ñưc r ng nh ng con bò ñưc ch n l c sau này s ñ t t và lâu ñưc trong ñàn bò sinh s n. Do v y, ngoài vi c ñánh giá theo ngu n g c (h ph ), vi c ch n l c trâu bò cái h u b có ý ngh ĩa r t quan tr ng và là m t quá trình liên t c trong su t quá trình phát tri n c a nó. Có m t vài giai ñon ñánh giá quan tr ng ñ quy t ñ nh lo i th i hay gi l i làm gi ng: lúc cai s a, t 1 n ăm tu i ñ n lúc ph i gi ng, sau ph i gi ng và sau khi bê ñ l a ñ u c a nó ñưc cai s a. ð có th lo i th i nh ng con không ñáp ng ñưc yêu c u qua nh ng giai ñon này thì ph i ch n nhi u bò h u b h ơn s l ưng c n có ñ thay th ñàn. Vào lúc bê h u b cai s a, ñánh giá chúng qua kh i l ưng, chi u ño và k t c u th hình cũng nh ư các tính tr ng quan tr ng khác. Lo i b nh ng con có k t c u th hình không ñp và Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 35
20. phân lo i bê h u b trên c ơ s kh i l ưng cai s a. Gi l i nh ng con n ng nh t nh ưng không quá béo. Sau l n lo i th nh t v n có d ư kho ng 50% so v i s bò c n thay th ñàn. Ti p t c ñánh giá ñàn bê t ơ t 1 n ăm tu i cho ñ n khi ph i gi ng l n ñ u tiên. M t s con có th ph i lo i th i trong giai ñon này do sinh tr ưng kém hay có v n ñ v th hình. 50% t t nh t ñưa vào thay th ñàn 20 % x u Tr i nuôi bò ñ l a 2 nh t tr lên Bê (90%) Bê Bê (90%) Tr i nuôi bê t s ơ sinh Tr i ki m tra bò ñ l a 1 ñn cai s a Bê ñc B ê cái 25% 25% 50% ng Toàn Toàn b b bê bê cái ñc gi Bán t t t th Tr i nuôi bê ñc t 1 Tr i nuôi bê cái t 1 ñ n ñn 12 tháng tu i 12 tháng tu i i gi i ñ n n t t t chuy ng t t t nh u nh u gi c làm ñ 20% 20% x t cái ng bò Tr i v béo bê n Tr i nuôi bò trên 1 tu i và nh bò t ơ Ch Gi t th t 25% x u nh t chuy n gi t th t Hình 2.21: Sơ ñ t ch c ch n l c bò cái gi ng h ưng s a Trong ch ăn nuôi trâu bò s a, hình th c t ch c ñánh giá và ch n l c bò cái qua k ỳ ti t sa th nh t ñưc áp d ng r ng rãi (hình 2.21). Vi c ch n lc bò cái theo n ăng su t cá th k ti t s a ñ u tiên ñem l i hi u qu cao h ơn so v i vi c ch n l c thông qua s c s n xu t c a Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 36
21. con m (ñánh giá theo ngu n g c). Ch n l c bò cái ñ l a 1 ñ thay th ñàn nh m m c ñích nhanh chóng hoàn thi n ch t l ưng ñàn hay gi ng ñã ñưc th c hi n thành công nhi u n ưc. Sc s n xu t s a c a bò ñ l a 1 có th ñưc ti n hành b ng cách v t s a ki m tra không d ưi 3 l n/tháng và xác ñnh ch t l ưng s a 1 l n/tháng. ðn cu i tháng th 6 c a chu k ỳ cho s a ti n hành ñánh giá phân lo i bò cái. Kho ng 50% nh ng con t t nh t ñưc chuy n vào ñàn cái cơ b n. S còn l i tu ỳ theo ch t l ưng có th bán gi ng ra ngoài hay chuy n ñi gi t th t/v béo. Nơi nuôi ki m tra bò ñ l a 1 c ũng có th ñ ng th i là n ơi ki m tra ch t l ưng bò ñc gi ng theo ch t l ưng ñ i sau. ði v i bò th t, giai ñon quan tr ng ti p theo ñ ch n l c là vào kho ng 2 tháng sau v ph i gi ng (45-60 ngày). Nh ng con này ñưc khám thai và t t c nh ng con không có ch a ñu ph i lo i th i. N u có nhi u bò có ch a h ơn so v i s bò c n thay th ñàn thì gi l i nh ng con có ch a s m h ơn và bán nh ng con khác d ưi d ng bò t ơ ñã có ch a. B ưc ñánh giá và ch n l c cu i cùng là vào lúc cai s a bê con l a ñ u. Nh ng con không có ch a l i sau la ñ ñ u hay bê con cai s a có ch t l ưng kém thì c ũng nên lo i th i. IV . PH ƯƠ NG PHÁP NHÂN GI NG TRÂU BÒ Có hai ph ươ ng pháp c ơ b n ñ nhân gi ng trâu bò là nhân gi ng thu n và lai gi ng . Bt c m t ch ươ ng trình gi ng nào c ũng ñ u d a vào nhân thu n, lai gi ng ho c ph i h p c hai bi n pháp này. Ngoài ra, hi n nay vi c s d ng bê ñc trong ngành ch ăn nuôi bò s a và các lo i bò lo i th i ñ nuôi l y th t c ũng tr nên ph bi n. 4.1. Nhân gi ng thu n a. M c tiêu c a nhân gi ng thu n Nhân gi ng thu n (hay còn g i là nhân thu n) là cách cho giao ph i gi a ñ c và cái thu c cùng m t gi ng ñ thu ñưc ñ i con mang 100% máu c a gi ng ñó. Ph ươ ng pháp này nh m n ñ nh, c ng c và nâng cao các tính tr ng mong mu n c a m t gi ng s n có. - ði v i các c ơ s nuôi bò gi ng Nh m có ñưc ti n b di truy n c n xây d ng các ch ươ ng trình nhân gi ng thu n, trong ñó nh ng cá th “t t nh t” ñưc ch n l c và ghép ñôi giao ph i ñ làm b m cho th h sau, kt h p v i vi c lo i th i nh ng cá th kém ch t l ưng. Thông qua ch n l c ta s tìm ñưc và ghép ñôi giao ph i nh ng con b m t t sao cho th h sau ti n b h ơn th h tr ưc. - ði v i các c ơ s nuôi bò th ươ ng ph m Nhân gi ng thu n c ũng ñưc áp d ng b ng cách cho t t c ñàn cái sinh s n ph i v i ñc cùng gi ng (con ñc/tinh ñưc ch n l c). ði v i các ñàn l n có th s d ng nhi u ñ c gi ng cùng m t lúc, còn ñi v i các ñàn nh thì toàn b bò cái có th ph i v i cùng m t con ñc. Tuy nhiên, nh m tránh giao ph i ñ ng huy t, nh ng con ñ c này c n ñưc thay khi mà con gái c a chúng ñã ñ l n ñ ph i gi ng. Nhân gi ng thu n có ưu ñim là t o ra ñưc nh ng ñàn bê ñng ñ u h ơn bê lai. Trong nhân gi ng thu n hi n t ưng ñ khó th ưng không ph i là m t v n ñ nh ư th ưng g p trong lai gi ng (th ưng dùng bò ñc thu c gi ng l n h ơn). Tuy nhiên, nhân gi ng thu n c ũng có nh ng nh ưc ñim c a nó là không có ñưc ưu th lai và không ph i h p ñưc nh ng tính tr ng t t c a nhi u gi ng. M c dù v y, nhân gi ng thu n là c n thi t ñ t o nguyên li u di truy n cho lai gi ng. Nhân gi ng thu n th ưng ñưc áp d ng ñ i v i nh ng gi ng thích nghi tt v i ñiu ki n ch ăm sóc nuôi d ưng và m t tr ưng c a m t ñ a ph ươ ng c th . Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 37
22. b. Các ph ươ ng pháp nhân gi ng thu n Trong nhân gi ng thu n có m t s ph ươ ng pháp ñc bi t sau ñây th ưng ñưc áp d ng ñ nâng cao t c ñ c i ti n di truy n c a gi ng. - Nhân gi ng theo dòng Trong nhân gi ng thu n có th có áp d ng bi n pháp nhân gi ng theo dòng nh m phát huy và c ng c th h sau nh ng ñ c tính t t xu t hi n nh ng các th ñưc ch n là con ñu dòng, t ñó có th nâng cao ch t l ưng c a ñàn và c a gi ng. N i dung c a nhân gi ng theo dòng g m: + To dòng : Phát hi n cá th có ch t l ưng t t thông qua ñánh giá ch t l ưng ñ i sau ñ làm con ñu dòng. Ghép ñôi giao ph i c n th n ñ có ñàn con cháu c a con ñ u dòng ñó ñ ln hình thành nên dòng gia súc thu n có nh ng ch t l ưng ñ c thù n i b t. + Tiêu chu n hoá hoá dòng và xây d ng nhóm h t nhân c a dòng thông qua ch n l c nh ng con ñáp ng ñưc yêu c u v ngo i hình th ch t và s c s n xu t theo tiêu chu n c a dòng. + Ghép ñôi giao ph i gi a các cá th ñ c và cái cùng dòng ñ duy trì và c ng c nh ng ñc ñim t t c a dòng ñó. Thông th ưng cho ghép ñôi giao ph i n i b dòng ñ i th ba (III- III) ho c ñ i th ba v i ñ i th t ư (III-IV). + Nhân gi ng chéo dòng : Cho nh ng các th thu c các dòng khác nhau giao ph i v i nhau nh m ph i h p ñưc nhi u ñ c ñim t t các dòng khác nhau nh m m c ñích kinh t tr c ti p hay t o dòng m i. - Nhân gi ng h t nhân theo s ơ ñ hình tháp ðây là mô hình nhân gi ng ñưc chia thành ba b c t ươ ng ng là: ñàn h t nhân, ñàn nhân gi ng và ñàn th ươ ng ph m: + ðàn h t nhân là ñàn di truy n ưu tú th ưng ñưc nuôi trong các tr m tr i h t nhân c a mt h th ng nhân gi ng. Ch c n ăng ñ u tiên c a ñàn h t nhân là s n xu t nh ng con ưu tú theo m c tiêu ch n gi ng và phân ph i chúng ñ n các ñơn v nhân gi ng. Nh ng ñ c gi ng sinh ra t ñàn cái h t nhân sau khi ñưc ch n l c s tham gia vào h th ng TTNT và có th ph i (tinh) cho con cái t t c các ñàn t h t nhân ñ n th ươ ng ph m. + ðàn nhân gi ng th ưng ñưc nh ng nuôi các tr i nhân gi ng hay do nh ng h nông dân có trình ñ qu n lý. Ch c n ăng ch y u c a ñàn nhân gi ng là m r ng v t li u di truy n ca ñàn h t nhân ưu tú thành s l ưng l n h ơn ñ chuy n t i ñàn th ươ ng ph m. Nh ư v y, ñàn nhân gi ng là m t s sao chép c a ñàn h t nhân g c phát tri n thành hai b c: m t b c là ñàn ht nhân th t s còn b c kia là các v tinh c a ñàn h t nhân. + ðàn th ươ ng ph m là nh ng ñàn ñưc nuôi v i s l ưng l n ñ s n xu t ra gia súc th ươ ng ph m (cho th t, s a). Nh ng con ñ c t ñàn nhân s ñưc ph i cho nh ng ñàn này ñ ci ti n di truy n b ng con ñưng TTNT. ð c gi ng ph i tr c ti p cho nh ng ñàn này có th ñưc mua t ñàn h t nhân, ñàn nhân gi ng và c ũng có th ñưc mua ngay t chính trong ñàn sn xu t. Có hai h th ng nhân gi ng h t nhân là h th ng nhân gi ng h t nhân ñóng và h th ng nhân gi ng h t nhân m v i s ơ ñ chuy n d ch gen nh ư mô t hình 2.22. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 38
23. Trong h th ng nhân gi ng h t nhân ñóng (A), ñàn h t nhân có nhi m v t o ra nh ng con ñc và cái ñ t thay th và cung c p cho các ñàn nhân gi ng. ðôi khi ng ưi ta có th nh p nh p b sung m t s ñ c và cái gi ng t các ñàn h t nhân khác (hay nh p t n ưc ngoài vào), nh ưng không nh n ñ c hay cái gi ng t các ñàn nhân gi ng chuy n lên. ðàn nhân gi ng có nhi m v ch y u là t o ra nh ng con ñ c và ñôi khi c cái gi ng cung c p cho các ñàn th ươ ng ph m. Ng ưi ta th ưng xuyên nh p ñ c gi ng và ñôi khi c cái gi ng t ñàn h t nhân ñ thay th ñàn này, nh ưng không ti p nh n nh ng con gi ng t các ñàn th ươ ng ph m chuy n lên. ðàn th ươ ng ph m th ưng ti p nh n ñc và ñôi khi c cái gi ng t ñàn nhân gi ng ñ s n xu t ra gia súc th ươ ng ph m. Nh ư v y, trong h th ng này ch có m t chi u chuy n d ch gen t ñ nh tháp xu ng ñáy tháp. T c ñ c i ti n di truy n c a h th ng này ph thu c vào t c ñ ci ti n di truy n c a ñàn h t nhân. N u trong h th ng này con ñc ñưc nh p th ng t ñàn ht nhân xu ng ñàn th ươ ng ph m (hay thông qua TTNT) thì t c ñ c i ti n di truy n c a c h th ng s t ăng lên. §ùcvc¸i §ùcvc¸i §ùcgièng H¹t §ùcgièng gièng gièng (TTNT) nh© (TTNT) n C¸c®n Nh÷ng con §ùc §ùc nh©ngièng tèt nhÊt gièng gièng C¸c®n Nh÷ng con th ươ ng ph m tèt nhÊt A: Nh©n gièng h¹t nh©n ®ãng B: Nh©n gièng h¹t nh©n më Hình 2.22: H th ng nhân gi ng h t nhân ñóng (A) và h t nhân m (B) Trong h th ng nhân gi ng h t nhân m (B), vi c thay th v t li u g c cho ñàn h t nhân ñưc l a ch n t c ñàn h t nhân và các ñàn nhân gi ng. T ươ ng t , khi phát hi n th y nh ng con gi ng t t các ñàn th ươ ng ph m ng ưi ta có th chuy n chúng v ñàn nhân gi ng. Th ưng thì ch có nh ng con cái là ñưc di chy n gi a các b c, còn con ñc thay th ch ñưc to ra t ñàn h t nhân. Nh ng con cái t t nh t ñưc phát hi n t b c d ưi có th ñưc chuy n lên b c trên. Nh ư v y, trong h th ng m này con v t (gen) ñưc phép di chuy n trong t t c mi h ưng gi a ñàn h t nhân và các ñàn nhân gi ng (ho c ñàn th ươ ng ph m). So v i h th ng ñóng thì h th ng m này cho phép ñt ñưc t c ñ c i ti n di truy n nhanh h ơn, gi m ñưc nguy c ơ giao ph i cânh huy t. Tuy nhiên h th ng nhân gi ng h t nhân m này ñòi h i vi c qu n lý con gi ng và ng ăn ng a lây lan b nh t t ph i t t h ơn. - Nhân gi ng h t nhân áp d ng công ngh gây r ng nhi u tr ng và c y truy n phôi Ti n b di truy n trâu bò ch m h ơn so v i gà và l n do chúng là gia súc ñơ n thai nên c ưng ñ ch n l c t ươ ng ñi y u và do kho ng cách th h dài. S d ng công ngh gây rng nhi u tr ng và c y truy n phôi (MOET) cho phép t o ra ñưc nhi u bê nghé cùng m t Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 39
24. lúc t m i bò m và có th áp d ng trong nhân gi ng ñàn h t nhân ñ t ăng t c ñ c i ti n di truy n nhanh h ơn. Trong h th ng này nh ng con cái h t nhân ñưc nuôi trong tr i ki m tra. Mi n ăm ch n ra m t s con ñ c bi t xu t s c và s d ng công ngh MOET ñ s n xu t ra nhi u bê cái và bê ñc. S bê cái sau khi ñ la ñ u ñưc b sung vào ñàn h t nhân. Toàn b bê ñc ñưc nuôi d ưng và ñưc ñánh giá giá tr gi ng trên c ơ s ñánh giá thành tích c a ch em gái (nh MOET t o ra), t ñó ch n ra nh ng con t t nh t dùng cho s n xu t tinh ñông lnh. Tinh c a nh ng ñ c gi ng này ñưc dùng ñ ph i cho ñàn cái h t nhân, ñ ng th i c ũng ñưc ph i cho các ñàn cái khác trong ñiu ki n s n xu t ñ i trà và có th ki m tra n ăng su t con gái c a chúng trong ñiu ki n s n xu t. 4.2. Lai gi ng a. M c tiêu c a lai gi ng Lai gi ng là cho giao ph i nh ng cá th khác gi ng v i nhau hay nói m t cách khác là lai gi a các gi ng v i nhau. Nh ng lý do c ơ b n ñ th c hi n lai gi ng là: - S d ng ưu th lai , có ngh ĩa là khai thác s c s ng và s c s n xu t v ưt tr i có ñưc con lai so v i các các th thu c gi ng thu n c a b m . - Khai thác các ưu ñim c a các gi ng khác nhau , có ngh ĩa là ñ t h p ñưc các ñ c tính t t c a gi ng b và gi ng m trong th h con lai. - Thay th ñàn, có ngh ĩa là s d ng các cá th con lai vào m c ñích sinh s n. - T o gi ng , có ngh ĩa là t o ra gi ng m i trên c ơ s t h p ngu n gen t các gi ng khác nhau. b. Các ph ươ ng pháp lai gi ng trâu bò Trong ch ăn nuôi bò có hai h th ng lai gi ng c ơ b n là lai gi ng k t thúc và lai gi ng liên t c. Ngoài ra, còn có nhi u h th ng lai gi ng khác ñưc xây d ng trên c ơ s c a hai h th ng c ơ b n này, th m chí có h th ng lai gi ng trong ñó ñi v i m t s tính tr ng thì s dng h th ng lai gi ng k t thúc và v i m t s tính tr ng khác l i s d ng h th ng lai gi ng liên t c. (1) H th ng lai gi ng k t thúc ðc ñim c ơ b n c a h th ng lai gi ng k t thúc là t t c các cá th con lai ñ u ñưc bán ñi hay nuôi ñ gi t th t, có ngh ĩa là nh ng cá th lai này không ñưc gi l i trong ñàn ñ ph c v cho m c ñích t o gi ng. Vì th lai gi ng theo h th ng này còn ñưc g i là lai kinh t . Mt s ví d v lai k t thúc nh ư sau: + Lai t o con lai F1 : Dùng m thu n ch ng c a m t gi ng ph i v i b thu n ch ng c a mt gi ng khác. Th h lai th nh t bi u hi n ưu th lai cao nh t gi a b t k ỳ c p lai 2 gi ng nào. B t l i chính c a s n xu t F 1 là không có ưu th lai ñ i v i tính tr ng kh n ăng làm m vì tt c các cá th m ñây ñ u là thu n ch ng. Con lai F 1 ñưc dùng r ng rãi trong s n xu t ñ v béo khai thác th t. + Lai ph n h i: Dùng cái lai F 1 cho ph i v i m t trong hai gi ng ñ c t o nên chính F 1 ñó. Ưu ñim l n nh t c a phép lai này là các cá th m và th h con ñ u là t h p lai. Ví d , bò cái lai F1 (Brahman x Droughtmaster) ñưc ph i v i bò ñc Droughtmaster ñ s n xu t con lai mang 1/4 máu Brahman và 3/4 máu Droughtmaster. Ưu th lai v kh n ăng làm m có th cao, ph thu c vào gi ng dùng ñ lai, nh ưng thành ph n ưu th lai tr c ti p không th c c Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 40
25. ñi trong phép lai ph n h i này vì thành ph n v t ch t di truy n c a gi ng b ñã có trong m lai F 1. N ăng su t c a con lai ph n h i có th cao h ơn F1 ñi v i nh ng tính tr ng nh h ưng bi dòng m . + Lai k t thúc 3 máu : Dùng cái lai F 1 cho ph i v i ñ c c a m t gi ng th ba không tham gia t o ra F 1 ñó. Ví d , bò cái F 1 (Brahman x Hereford) ñưc ph i v i ñ c Charolais ñ sn xu t t h p lai 3 máu nuôi th t. N u gi ng ñưc ch n m t cách c n th n, t h p lai 3 máu ca phép lai này có th s d ng ñ y ñ các y u t c a gi ng, ưu th lai cao c 2 thành ph n: tr c ti p và m lai, ñng th i có m c ñ thay th ñàn cao. + Lai t o con lai F 2: Dùng con cái F 1 cho ph i v i ñ c F 1. Ví d , bò cái F 1 (BxH) ñưc ph i v i ñc F 1 (BxH). M t ưu ñim c a h th ng s n xu t F 2 là c b , m và con ñu là t hp lai nên có ưu th lai cao. Th nh ưng, F 2 ch có 1/2 ưu th lai tr c ti p so v i F 1. Ngoài ra, th h lai th 2 (F 2) có khuynh h ưng bi n ñ ng v i ph m vi l n h ơn t h p lai 3 máu. + Lai t o con lai F 1 4 máu : Dùng cái lai F 1 cho ph i v i ñ c F 1 nh ưng các gi ng thu n tham gia t o con cái F 1 khác h n các gi ng thu n tham gia t o ra con ñ c F 1. Ưu nh ưc ñim chính c a phép lai này t ươ ng t nh ư phép lai t o F 2 nh ưng ưu th lai trc ti p ñây l n h ơn so vi phép lai t o F 2. Ví d , cái F 1(CxD) ph i v i ñ c F 1(AxB) ho c ñ c F 1(CxD) ph i v i cái F1(AxB), ñc và cái lai ñây ñ u ñưc s d ng ñ thay th ñàn bò sinh s n. Các h th ng lai k t thúc trên có kh n ăng nâng cao n ăng su t s n xu t nh khai thác ñưc ưu th lai. Tuy nhiên, b t l i l n nh t c a h th ng lai này là t t c các cá th c a th h lai ñu bán ñi, không gi l i v i m c ñích làm gi ng nên ñàn cái gi ng thu n thay th ph i mua t n ơi khác ho c t o ra t ñàn khác. ði vi t t c các h th ng lai k t thúc, m t s l ưng rt l n cá th cái thu n ch ng ph i ñưc nuôi ñ t o th h lai F 1 mà nh ng con cái thu n ch ng này th ưng có t l th thai và bi u th các tính n ăng làm m th p h ơn so v i cá th cái lai. Ngoài ra, do h u h t các cá th m thu n ch ng là c n thi t cho vi c thay th ñàn ñ s n xu t các cá th thu n ho c t h p lai nên s l ưng con cái ñ ch n l c cho h th ng lai là r t hn ch . (2) H th ng lai gi ng liên t c Bt c s l ưng gi ng là bao nhiêu c ũng có th tham gia h th ng lai t o gi ng liên t c. Tính ch t c ơ b n và ưu ñim l n nh t c a h th ng lai gi ng ti p t c là cá th cái ñưc t o ra t phép lai này ñưc s d ng ñ thay th ñàn cái sinh s n. Do t t c cái lai ñưc t o ra t phép lai này ñưc s d ng ñ thay th ñàn nên cá th cái lai gi l i làm m có th ñưc ch n l c mt cách kh t khe h ơn. M t ưu ñim n a c a phép lai này là cá th m và th h con ñ u là t hp lai. Mt s ví d v h th ng lai liên t c nh ư sau: + Lai luân h i chu n: Các cá th cái lai ñưc gi l i ñ thay th ñàn cái sinh s n và cho ph i v i ñ c c a m t gi ng khác v i gi ng c a b ñã t o ra nó. Cá th cái lai ñưc ph i v i ñc c a m t gi ng mà nó có s l ưng gen ít nh t trong s các gi ng b m tham gia vào h th ng lai t o. B t c bao nhiêu gi ng c ũng có th tham gia vào h th ng lai luân h i chu n. H th ng lai luân h i chu n có 2 gi ng tham gia ñôi lúc còn ñưc g i lai luân h i chu n. Sau m t th i gian th c hi n phép lai luân h i này các cá th cái lai c a th h con s phân chia thành 2 nhóm: m t nhóm ñưc ph i v i ñ c c a m t gi ng và nhóm th hai ñưc ph i v i ñc c a m t gi ng khác. C 2 nhóm này luôn có kho ng 2/3 v t ch t di truy n c a m t gi ng và 1/3 c a m t gi ng khác. Trong phép lai này, các cá th lai nh ng th h ti p theo luôn có 2/3 thành ph n ưu th lai tr c ti p so v i th h con lai th nh t (F 1). Nh ưc ñim chính c a Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 41
26. h th ng lai này là có th không s d ng cái lai ñ thay th ñàn vì t t c các gi ng tham gia trong phép lai này ñã ñưc s d ng nh ư là gi ng c a b . Trong h th ng lai luân h i chu n có 3 gi ng tham gia có m t s ñim r t linh ñ ng trong tr t t c a gi ng. Vi c thay th ñàn trong h th ng lai luân h i chu n có 3 gi ng tham gia có th ñưc s d ng gi ng nh ư ph ươ ng pháp lai luân h i chu n có 2 gi ng ñã trình bày trên. H th ng lai luân h i chu n có nhi u gi ng tham gia ñ u làm t ươ ng t nh ư h th ng lai luân h i chu n có 2 gi ng tham gia, b i vì h th ng lai luân h i chu n bao g m vi c s dng các nhóm khác nhau c a cá th cái tham gia t o gi ng. L ưu ý, phép lai này không thích hp v i nh ng ñàn gia súc nh . H th ng này có th bi n ñ i b ng cách s d ng m t ñ c trong vòng 2 n ăm cho m t nhóm cùng ch ăn th chung trên ñng c và sau 2 n ăm s ñ i m t ñc khác t m t ñàn khác trong h th ng lai t o này. Gi ng c a ñ c gi ng ñưc thay ñ i sau 2 năm và cách làm này s áp d ng cho tr ưng h p có ñ c gi ng cùng tham gia trong h th ng lai này. M c d u v y, m t s bò cái già có th gi l i trong ñàn khá lâu ñ s n xu t v i các ñc gi ng nh m gi m b t s gi ng s d ng trong phép lai này. + Lai luân h i F 1 c ũng t ươ ng t nh ư h th ng lai luân h i chu n 2 gi ng lo i tr vi c s dng ñ c F 1 thay vì ñc thu n. N u ưu th lai gi a b t c c p gi ng nào c ũng nh ư nhau thì ưu th lai c a m và con trong h th ng này cao h ơn so v i trong h th ng lai luân h i chu n 2 gi ng. Ngoài ra, ưu th lai c a ñ c gi ng lai có th ñưc s d ng trong h th ng lai luân h i F1 này. + Lai luân h i 3 gi ng bi n ñ i là h th ng có m t s tính ch t c a h th ng lai luân h i 2 gi ng và c a h th ng lai luân h i 3 gi ng chu n. Trong h th ng lai này có th khai thác nh ng ưu ñim ưu th lai cao khi s d ng m t gi ng mà bi u th ưu th lai cao h ơn gi a nó vi nh ng gi ng khác so v i gi a nh ng gi ng khác v i nhau. ðó có th là tr ưng h p khi bò Brahman bi u th ưu th lai v i các gi ng bò ôn ñi cao h ơn gi a các gi ng bò ôn ñi v i nhau. Ví d sau ñây s ch ng minh phép lai luân h i bi n ñ i khi s d ng các gi ng Brahman, Angus và Hereford. T t c bò cái ho c h u b cái mà b c a chúng là Angus ho c Hereford ñu ñưc ph i v i ñ c Brahman. Sau m t th i gian lai, nh ng con bê mà b c a chúng là Brahman và ông ngo i là Hereford s là 2/3B, 4/15H và 1/15A. Nh ng cá th bê mà b là B và ông ngo i là A s là 2/3B, 4/15A và 1/15H. Trong lúc ñó bê mà b là A s là 8/15A, 1/3B và 2/15H. H th ng lai này hy v ng có ưu th lai cao h ơn h th ng lai luân h i chu n 2 gi ng nh ư B v i H ho c A. H th ng lai này c ũng hy v ng có ưu th lai cao h ơn h th ng lai luân h i chu n 3 gi ng khi s d ng 3 gi ng B, H và A vì m t s bò cái h th ng lai luân h i chu n 3 gi ng mà b chúng là H ho c A có th cho ph i v i ñ c c a m t gi ng ôn ñ i khác so v i ñ c B. Nh ng cá th bê sinh ra t phép lai này không ch có ưu th lai th p mà c ũng ch có 1/7B. Tt c các cá th sinh ra t h th ng lai luân h i 3 gi ng thì ít nh t có 1/3B và ñó là thành ph n di truy n c ñ nh. + Lai c i t o (hay còn g i là lai c p ti n) là h th ng lai gi ng mà ñc thu n ch ng c a mt gi ng nh t ñ nh, th ưng là gi ng cao s n, ñưc cho ph i v i nh ng cái lai t t nh t ñưc to ra qua các th h lai trong h th ng ñó. S ơ ñ 2.23 là m t ví d dùng bò ñc HF ñ lai c i to v i bò cái n n Lai Sind Vi t Nam. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 42
27. Trong lai c p ti n, con lai s t ăng t l v t ch t di truy n c a gi ng b liên t c qua các th h lai. Lai c i t o th ưng s d ng khi mu n ñưa m t gi ng vào m t vùng v i m t qu n th nh . C ũng có th là do ñiu ki n nuôi d ưng và khí h u khó thích nghi v i m t gi ng cao s n nh p n i nên ph i dùng ph ươ ng pháp này trong lúc không th nuôi thu n ch ng ging nh p ni ñó. B ng ph ươ ng pháp lai c i t o t nh ng cá th cái c a m t gi ng ñã có ñây t tr ưc, gi ng này ñưc t ăng v s l ưng m t cách nhanh chóng h ơn so v i n u chúng ch ñưc nhân gi ng thu n. Hình 2.23: S ơ d lai c p ti n gi a bò Holtein Fríesian (HF) v i bò Lai Sin Vi t Nam + Lai liên t c t các cá th F 1 t t nht c ũng t ươ ng t nh ư lai c i t o nh ưng ñây ñ c F1 ñưc s d ng ch không ph i s d ng ñ c thu n. ðiu ñó có ngh ĩa là duy nh t ñ c F 1 c a mt c p gi ng nh t ñ nh ñưc s d ng làm b còn m thì dùng các s n ph m lai t có trong ñàn ñ thay th . Ưu th lai tr c ti p cao nh t các ñ c gi ng vì nó là F 1, trong lúc ñó m và con ñu ch có 1/2 ưu th lai so v i F 1. H th ng lai này có th là ñơ n gi n nh t trong qu n lý và d s d ng nh t cho ñàn nh và ch có m t ñ c gi ng trong ñàn. + Lai gây thành (hay còn g i là lai t h p) là lai to gi ng m i t m t t h p lai c a hai hay nhi u gi ng nh m ph i h p các ñ c tính t t c a nhi u gi ng l i. Lai gây thành không có s ơ ñ nh t ñ nh mà ph i c ăn c vào m c tiêu gây gi ng. Cách làm là l y trâu/bò gi ng n i, gi ng ngo i, hay các gi ng khác nhau và con lai c a chúng cho giao ph i v i nhau, khi nào có ñưc nh ng con sinh ra ñ t yêu c u thì cho t giao ñ c ñ nh thành gi ng m i. Ưu ñim c a gi ng t h p là s pha tr n c a các y u t gi ng mong mu n c a các gi ng tham gia và gi ñưc ưu th lai ban ñ u c a t h p lai. N u m t gi ng ñưc hình thành t ñàn nn F1, thì 1/2 ưu th lai ban ñ u c a t h p lai ñưc gi l i. Nhi u gi ng bò do lai t h p này to nên s d ng 5/8 l ưng v t ch t di truy n c a m t gi ng bò ôn ñi và 3/8 thu c gi ng nhi t ñi (B). Kho ng 15/32 ưu th lai c a F1 ñưc gi l i trong nh ng gi ng bò ñưc t o thành này. B t c s c n huy t nào gi ng v a t o thành s làm gi m ưu th lai gi l i. (3) H th ng lai k t h p Mt h th ng lai k t h p là h th ng kt h p gi a m t s tính ch t c a h th ng lai k t thúc và m t s tính ch t c a h th ng lai liên t c. M t h th ng lai k t h p ñưc nh ng ñ c Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 43
28. tính mong mu n c a c hai h th ng lai k t thúc và lai liên t c có th là ñt ñưc trong nh ng ñiêù ki n nh t ñ nh. Không có gi i h n v kh n ăng phát tri n các h th ng lai k t h p. M t ví d v h th ng lai k t h p ñưc g i là t h p lai ngoài. Trong h th ng lai này, m t ph n c a ñàn ñưc gi l i t ươ ng t nh ư h th ng lai luân h i chu n 2 gi ng nh m cung c p nh ng cá th cái ñ thay ñàn ñi v ơí c 2 tr ưng h p luân h i. M t gi ng th 3 ñưc s d ng ñ ph i v i nh ng cái sinh ra t lai luân h i ñ t o ra con lai nuôi th t. V. CH ƯƠ NG TRÌNH GI NG TRÂU BÒ 5.1. Phát tri n ch ươ ng trình gi ng Nh ư ph n trên ñã ñ c p, có hai ph ươ ng ti n ñ c i ti n ch t l ưng gi ng (di truy n) trâu bò là ch n l c và lai gi ng . Ch n l c t o ra s ti n b liên t c và b n v ng v giá tr gi ng. Mt khác, lai gi ng t o c ơ h i t ăng n ăng su t nh vi c ph i h p các tính tr ng kinh t quan tr ng có các gi ng khác nhau (b sung) và khai thác ưu th lai. Dù m t ch ươ ng trình gi ng trâu bò d a trên c ơ s ch n l c, lai gi ng hay k t h p c hai (ví d lai gây thành t o gi ng mi) thì nó c ũng ph i ñưc xây d ng theo m t trình t có lôgic. Do v y, khi ñã có ñưc m t sơ ñ nhân gi ng thích h p, c n xem xét các th t c ti p theo ñ phát tri n m t ch ươ ng trình gi ng. Các b ưc c th g m: a. Xác ñnh m c tiêu nhân gi ng Xác ñnh m c tiêu nhân gi ng là xác ñnh ñích c n ñ t ñưc ñ ñ nh h ưng cho ch ươ ng trình gi ng s th c hi n. Hay nói cách khác, xác ñnh m c tiêu nhân gi ng là xác ñnh “nhi m v di truy n” cho nh ng gia súc gi ng. M c tiêu nhân gi ng ph i mô t ñưc các tính tr ng cn ñưc c i ti n qua m i th h , trong ñó nói lên ñưc c t m quan tr ng t ươ ng ñi gi a các tính tr ng. M c tiêu nhân gi ng thông th ưng là m c tiêu kinh t , tc là l i nhu n mà ng ưi ch ăn nuôi bò mong mu n ñ t ñưc, nên nó ch y u bao g m các tính tr ng có ý ngh ĩa kinh t quan tr ng (gi là các tính tr ng thu c m c tiêu nhân gi ng). Các m c tiêu nhân gi ng h ưng ti các th tr ưng khác nhau hay liên quan ñn vi c s d ng các gia súc có vai trò khác nhau thì có th r t khác nhau. Mc tiêu nhân gi ng (H) có th ñưc hình dung m t cách t ng quát nh ư sau: H = v 1.G 1+ v 2.G 2 + v 3.G 3 + v 4.G 4 + ở ñây, G là giá tr c a gi ng ñ i v i các tính tr ng khác nhau và v là giá tr kinh t t ươ ng ng c a các tính tr ng ñó. Nh ư ñã nói trên, giá tr kinh t c a tính tr ng ñưc ñ nh ngh ĩa nh ư là s thay ñ i l i nhu n c n biên có ñưc khi t ăng ñưc m t ñơn v c a tính tr ng. Giá tr kinh t c a tính tr ng ñưc ñánh giá khi m c nh n r ng t t c các tính tr ng khác không thay ñ i. Tích c a giá tr kinh t và ñ l ch chu n c a các tính tr ng di truy n (tc v i.δgi , g i là giá tr kinh t t ươ ng ñi c a tính tr ng) th ưng ñưc s d ng ñ miêu t t m quan tr ng t ươ ng ñi ca tính tr ng ñ i v i m c tiêu nhân gi ng. Theo Ponzoni và Newman (1989) có 4 b ưc quan tr ng khi xác ñ nh m c tiêu nhân gi ng nh ư sau: 1) Nh n d ng h th ng nhân gi ng, h th ng ch ăn nuôi, và h th ng maketing (th tr ưng) liên quan ñn nh ng con gia súc gi ng và ñi sau c a chúng. 2) Xác ñnh t t c các ngu n thu và các chi phí nh h ưng t i l i nhu n trong h th ng. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 44
29. 3) Xác ñnh các tính tr ng sinh h c có nh h ưng t i thu nh p và chi phí (tính tr ng kinh t). 4) Xác ñnh bi n ñ ng giá tr kinh t liên quan ñn vi c t ăng ñưc m t ñơn v m i tính tr ng. Khi l a ch n các m c tiêu cho m t ch ươ ng trình gi ng th ươ ng ph m, ng ưi s n xu t con gi ng c n xem xét ñ n các yêu c u c a khách hàng (ng ưi s n xu t bò th ươ ng ph m) b i vì ñàn bò th ươ ng ph m s chuy n d ch theo h ưng mà ng ưi s n xu t con gi ng ñã ch n. L i nhu n là m c tiêu c ơ b n c a h u h t các ch ươ ng trình gi ng th ươ ng ph m. L i nhu n ñưc quy t ñ nh b i: (1) chi phí ñu vào, (2) hi u qu s n xu t và (3) giá tr các s n ph m s n xu t ñưc. Nói chung r t khó có th ñánh giá tr c ti p ñưc s khác nhau v l i nhu n gi a các ch ươ ng trình gi ng khác nhau. Tuy nhiên, ñ thi t k ñưc nh ng ch ươ ng trình gi ng thích hp c n ph i có các tiêu chu n so sánh. Ba y u t nh h ưng t i hi u qu ho c l i nhu n c a các ch ươ ng trình gi ng th ươ ng ph m là (1) các ñc ñim c a gi ng ñưc s d ng (2) ưu th lai (nu có) ñưc s d ng ñ i con (tr c ti p), m , ho c có th b và (3) các ñc ñim nh hưng t i hi u qu c a h th ng các gi ng ñưc s d ng làm b và làm m (các ñc ñim truy n cho ñ i con và t o ñưc ưu th lai). b. Xây d ng tiêu chu n ch n l c Mc tiêu nhân gi ng là c ơ s ñ xây d ng tiêu chu n ñánh giá và ch n l c gia súc gi ng nh m ñ t ñưc m c tiêu ñó. Tuy nhiên, trong các ch ươ ng trình gi ng có th ch n l c tr c ti p các tính tr ng m c tiêu nh ưng c ũng có th ch n l c gián ti p theo các tính tr ng khác d a vào mi t ươ ng quan di truy n gi a các tính tr ng. Tiêu chu n ch n l c ñưc xây d ng d a trên mt s tính tr ng nh t ñ nh (gi là tính tr ng ch n l c). M t ch s ch n l c ña tính tr ng ñưc xây d ng h p lý là tiêu chu n ch n l c t t nh t ñ ñ t ñưc m c tiêu nhân gi ng ñã ñ ra (xem m c 3.1). Tu ỳ theo các m c tiêu nhân gi ng khác nhau mà các tiêu chu n ch n l c s khác nhau. Hi n nay ñã có nhi u ph n m m máy tính tr giúp cho vi c xây d ng tiêu chu n ch n l c ñ c gi ng. Ch ng h n, ph n m m BREEDOBJECT ñang ñưc áp d ng Australia là m t ch ươ ng trình nh ư v y dùng ñ xây d ng ch s ch n l c nh m phân lo i ñ c gi ng bò th t theo các m c tiêu gi ng ñã ñưc xác ñ nh. c. Xây d ng s ơ ñ ghi chép h ph và n ăng su t Thu th p các thông tin v các tính tr ng thu c tiêu chu n ch n l c và h ph là c n thi t cho vi c ñánh giá di truy n. Vi c thu th p các thông tin này ñòi h i ph i có m t h th ng theo dõi và ghi chép ch t ch nh m ñ m b o ñưc m c ñ chính xác và th c t khi th c hi n. Ph i căn c vào tiêu chu n ch n l c ñ thi t k h th ng bi u m u theo dõi các tính tr ng ch n l c cho phù h p v i m i ch ươ ng trình gi ng c th . d. ðánh giá di truy n Các s li u n ăng su t và h ph ñưc ph i h p ñ phân tích nh m ưc tính giá tr gi ng (EBV) ñi v i các tính tr ng khác nhau. Nh ư ñã nói m t ph n tr ưc, nhi u mô hình th ng kê và ch ươ ng trình máy tính ñã ñưc xây d ng ñ s d ng vào m c ñích này. K t qu ñánh giá di truy n là m t danh b v các con gi ng v i các giá tr gi ng ưc tính (EBV) khác nhau. T các giá tr gi ng ưc tính này các ch s ch n l c có th ñưc tính toán cho các m c tiêu nhân gi ng khác nhau. Hình 2.24 là m t ví d cho th y k t qu tính toán 2 ch s ch n l c (Index) theo 2 m c tiêu nhân gi ng khác nhau c a ph n m m BREEDOBJECT. M i giá tr gi ng ưc tính (EBV) ca các tính tr ng khác nhau (do ph n m m BREEDPLAN tính ra trong các c t phía bên ph i Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 45
30. Index2) ñưc nhân v i m t h s gia quy n (tính khác nhau cho m i ch s ) r i c ng t ng l i thành giá tr c a ch s ch n l c cho m i ñ c gi ng (Animal ID). Nh ư v y, giá tr c a ch s ch n l c c a m i ñ c gi ng thay ñ i tu ỳ theo các m c tiêu nhân gi ng khác nhau, và do v y mà v tr x p h ng c a t ng ñ c gi ng c ũng thay ñ i theo các ch ươ ng trình gi ng khác nhau. Hình 2.24: Ví d v tính ch s ch n l c (index) và giá tr gi ng ưc tính (EBV) c a bò e. S d ng các con v t ñã ñưc ch n l c Vi c s d ng nh ng con gi ng nào (ñã ñưc ñánh giá và ch n l c) ph thu c vào các quy t ñ nh v c u trúc di truy n c a qu n th nh m ñ t ñưc các m c tiêu nhân gi ng m t cách t i ưu. Các quy t ñ nh này bao g m vi c ñánh giá ph m vi s d ng truy n gi ng nhân to, vi c phát tri n các ñàn h t nhân t t nh t và vai trò c a các gi ng c ũng nh ư các con lai khác nhau. Các ph ươ ng pháp ch n ph i c th ph i ñưc áp d ng cho nh ng cá th ñã ñưc ch n l c nh m phát huy t t nh t nh ng ph m ch t quý c a con gi ng này. 5.2. Kinh doanh gi ng trong ch ăn nuôi trâu bò Trong m t n n ch ăn nuôi trâu bò theo c ơ ch th tr ưng luôn luôn t n t i h th ng ch ăn nuôi bò gi ng và h th ng ch ăn nuôi bò th ươ ng ph m. Nh ng ng ưi s n xu t bò gi ng thu n có th bán ph n l n ñàn gi ng c a h cho nh ng ng ưi s n xu t gi ng thu n khác. M t khác, Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 46
31. ng ưi s n xu t gi ng thu n c ũng bán con gi ng cho nh ng ng ưi s n xu t th ươ ng ph m vì h liên t c c n có nh ng con bò sinh s n t t thu c gi ng ñó ñ s n xu t bê có ch t lưng ngày càng t t h ơn. Các nhà s n xu t con gi ng là nh ng ng ưi t o nguyên li u di truy n cho nh ng ng ưi ch ăn nuôi bò th ươ ng ph m. H là nh ng ng ưi ñ u tiên kinh doanh ñ thu l i nhu n. Khách hàng c a h là nh ng ng ưi s n xu t bò th ươ ng ph m. Các nhà s n xu t bò gi ng này c ũng kinh doanh thu l i nhu n. L i nhu n c a ng ưi s n xu t ch u nh h ưng b i nhu c u c a ng ưi tiêu th s n ph m c a h . L i nhu n cho phép các nhóm ng ưi này t n t i trong cùng ngành hàng. L i nhu n xu t hi n khi giá tr c a thu nh p có ñưc v ưt quá chi phí ñ u vào và các chi phí s n xu t s n ph m. Trong ngành hàng bò th t ch ng h n, s n ph m ch y u là thân th t, ngay c ñ i v i c tr ưng h p bán con v t s ng. Chi phí s n xu t ch y u là th c ăn, ti n mua con gi ng, ñiu ki n chăn nuôi và công lao ñng. ði v i ng ưi ch ăn nuôi bò th ươ ng ph m, vi c mua con gi ng không ch ñơn thu n là chi phí c a h th ng s n xu t mà còn t o ra nh h ưng thu n l i cho vi c v n hành c h th ng ñó. ðiu ñó có th do gi m ñưc các chi phí ñu vào hay t ăng ñưc thu nh p t ñ u ra, ho c c hai. Ng ưi s n xu t s n sàng (có ñng c ơ) tr giá cao ñ mua bò gi ng n u nh ư h ñưc ñ m b o ch c ch n r ng l i nhu n c a h s ñưc t ăng lên nh t ăng kho n chi phí ñu t ư cho con gi ng ch t l ưng t t. ði v i ng ưi s n xu t bò gi ng, thu nh p chính có ñưc t vi c bán gia súc gi ng (hay tinh và phôi). Vi c ñu t ư nh m c i ti n giá tr gi ng s làm t ăng chi phí cho ng ưi s n xu t con gi ng vì h ph i ñ u t ư thêm công lao ñng ñ ghi chép s li u, ñă ng ký ki m tra, chi phí máy tính Tuy v y, ng ưi s n xu t con gi ng c ũng s n sàng (có ñng c ơ) t ăng ñu t ư cho các chi phí ñó n u nh ư h nh n th y rõ ràng thu nh p c a h s t ăng lên nh nh ng kho n chi t ăng thêm này. Bán ñưc nhi u con gi ng h ơn v i giá bán cao h ơn s cho phép h ñ t ñưc ñiu ñó. Gn ñây, n ưc ngoài do yêu c u c a th tr ưng th t ch t l ưng cao ng ưi ta ñã ñ c p ti vi c bán con v t trên c ơ s thân th t c a chúng v i nhi u cách ñánh giá chính xác h ơn và tr ti n theo ch t l ưng th t. Ng ưi ta hy v ng r ng cách qu n lý th tr ưng này s thúc ñ y nh ng ng ưi ch ăn nuôi bò th t s n xu t ñưc thân th t có ch t l ưng t t h ơn ñ bán cho ng ưi ch bi n. Cách này s t ăng ñưc thu nh p và l i nhu n cho ng ưi s n xu t n u nh ư h t ăng ñưc kho n thu cao h ơn các chi phí t ăng thêm cho vi c c i ti n ch t l ưng th t. Nguyên t c này công b ng và có l i chung cho c ng ưi ch ăn nuôi th ươ ng ph m và ng ưi s n xu t gi ng. Nu nh ư thu nh p khi bán con gi ng t l v i l i nhu n mà khách hàng mong mu n thì ng ưi sn xu t gi ng s không có lý do gì mà không c g ng c i ti n ch t l ưng ñàn gi ng c a mình nh m t ăng n ăng su t cho h th ng s n xu t c a khách hàng. V n ñ là ch m c tiêu nhân gi ng c a ng ưi s n xu t con gi ng ph i ph n ánh ñưc nh h ưng c a con gi ng c a h bán ra ñi v i l i nhu n c a ng ưi s n xu t bò th t th ươ ng ph m (khách hàng) sau khi h mua và s d ng chúng làm gi ng. Vi c áp d ng các chi n l ưc c i ti n di truy n nh ư ñã nói các ph n trên s cho phép to ra ñưc nh ng con gi ng ñáp ng ñưc yêu c u c a th tr ưng. Tuy nhiên, các nhà s n xu t gi ng ph i ph i cung c p ñy ñ thông tin cho các khách hàng c a mình ñ h tin t ưng vào vi c tr thêm ti n ñ mua nhng con gi ng ñã ñưc c i ti n. Mu n v y ng ưi ta ph i th c hi n vi c ñánh giá di truy n trên m t s tính tr ng s n xu t và cu i cùng ph i h p các giá tr gi ng ưc tính (EBV) theo nh ng tính tr ng ñó c a con v t thành m t con s duy nh t (ch s ) nói lên giá tr c a con gi ng theo m c tiêu l i nhu n c a khách hàng. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 47
32. Hi n nay n ưc ta vi c kinh doanh con gi ng ch ưa tuân theo ñưc nguyên t c ñnh giá theo giá tr gi ng nh ư trên. Ng ưi mua con gi ng không có thông tin và tr giá mua không d a trên giá tr gi ng c a con v t mà th ưng ch c ăn c vào kh i l ưng và ñ tu i (trong ph m vi mt gi ng). ðó là ch ưa nói ñn hi n t ưng gây “s t gi ng” là m t ki u kinh doanh gi ng không lành m nh và không b n v ng, gây r t nhi u thi t h i cho nh ng ng ưi ch ăn nuôi ch y theo “phong trào”. Vi c “s t gi ng” có th do c tình gây ra b i nh ng ng ưi s n xu t gi ng tr c l i, nh ưng c ũng có th “vô tình” gây ra b i nh ng ch tr ươ ng và chính sách thi u các gi i pháp ñng b làm n y sinh nh ng “phong trào” nh t th i không có n n t ng khoa h c và th tr ưng v ng ch c. VI. T CH C VÀ QU N LÝ ðÀN 6.1. C u trúc ñàn Cu trúc (cơ c u) ñàn là t l % các nhóm gia súc theo gi i tính và ñ tu i trong m t c ơ s ch ăn nuôi. Ví d , ng ưi ta chia ñàn thành các nhóm: ñc gi ng, cái sinh s n, cái t ơ, bê cái trên 1 tu i và d ưi 1 tu i, bê ñc trên và d ưi 1 tu i, ngoài ra có th có các nhóm nuôi th t và v béo. T l các nhóm theo gi i tính và ñ tu i thay ñ i trong n ăm do có bê cái sinh ra, chuy n t nhóm tu i này sang nhóm tu i khác, c ũng nh ư do lo i th i và gi t th t. T c ñ tái sn xu t ñ u con, l ưng s n ph m (th t hay s a) thu ñưc ph thu c vào c u trúc ñàn c ơ s . Ng ưi ta xác ñ nh c ơ c u ñàn tu ỳ theo h ưng s n xu t (sa, th t), ý ngh ĩa kinh t (gi ng, th ươ ng ph m), ñc ñim t nhiên và kinh t c a m i vùng, mi n, các ñiu ki n c th c a c ơ s. ð ng th i ph i tính ñ n nhi m v phát tri n ch ăn nuôi và s n ph m, thành ph n theo tu i ñàn, th i kì bán bê trên h u b và lo i th i bò cái. Trong ch ăn nuôi trâu bò s a, tùy theo m c ñ t ăng s bò cái trong ñàn mà s l ưng bê sinh ra và s l ưng s a t ăng lên, ñng th i t tr ng bê ñc gi m vì ng ưi ta bán nó ñ tu i sm h ơn. các c ơ s th ươ ng ph m, ñc bi t là trong vùng tiêu th s a nguyên, trong ñàn có th có t i 60-65% bò cái n u không nuôi bê cái h u b tr c ti p ngay trong c s ñó. N u chuyên môn hoá sâu vi c nuôi bò s a và bê h u b ñưc nuôi trong các c ơ s khác thì t tr ng bò cái có th tăng lên t i 80-85%. Trong tr ưng h p này s n l ưng s a và s n ph m t s a trung bình c a m i con t ăng lên ñáng k . Trong các c ơ s gi ng t tr ng bò cái trong ñàn thay ñi tu ỳ th i gian bán bê. Bê gi ng càng bán s m thì t l bò cái trong ñàn càng l n. các c ơ s gi ng, khi bán bê 1 n ăm tu i t tr ng bò cái th ưng chi m 50%. Tu ỳ thu c vào th i kì s d ng và t l lo i th i bò cái mà s lưng bê gi l i h u b c ũng thay ñ i. Th i kì s d ng càng ng n và t l lo i th i càng l n thì s bê c n ph i thay th ñàn càng nhi u. ð t ăng nhanh ch t l ưng c a ñàn c n nâng t l bê hu b . Hàng n ăm chuy n 20-25% bê t ơ vào nhóm bò cái và lo i th i m t ph n bò theo các ch tiêu v s a s n xu t trong th i kì ti t s a ñu tiên. Lo i th i hàng n ăm 20% bò cái cho phép ñi m i ñàn m 5 n ăm m t l n, gi t th t ñ 7-8 n ăm tu i. Khi xác ñnh c u trúc ñàn, s l ưng ñ u con trong các nhóm ít tu i (bò t ơ, bê trên và dưi 1 tu i) ph i nhi u h ơn so v i yêu c u ph i thay th . N u trong ñàn bò có 60-65% bò cái, ñ ñ m b o tái s n xu t bình th ưng thì c n có 15-17% bò cái t ơ, 18-20% bê cái trên 1 tu i và 22-25% bê cái d ưi 1 tu i. T t c bê không dùng làm h u b có th bán lúc 4-6 tháng tu i. Nu t l bò cái ít, ng ưi ta ñ l i s bê ngoài h u b ñ bán th t ñ tu i trên 12 tháng tu i. Trong ch ăn nuôi bò th t, t tr ng bê ngoài h u b trong m t c ơ s t ươ ng ñi l n. N u có ñt tr ng cây th c ăn và ch ăn th thì nuôi bê ñn 1,5 tu i tr ưc khi chuy n vào v béo là h p Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 48
33. lý (hình 2.24). Trong tr ưng h p này t tr ng bò cái trong ñàn chi m 35-40%, bò t ơ b ng 20% tng s bò cái. nh ng vùng thâm canh ch ăn nuôi th p thì bê ñưc nuôi th t t i 2-2,5 tu i. Trong tr ưng h p này t tr ng bò cái gi m xu ng 30-35%, ñng th i t tr ng nh ng con ñ nuôi th t và v béo t ăng lên. T ăng t tr ng bê trong ñàn, t ăng c ưng nuôi d ưng s t ăng t ng s và tr ng l ưng bình quân bán th t. Khi c u trúc ñàn ñã ñưc xác ñ nh vi c t ăng s l ưng s n ph m ñưc th c hi n ch y u nh c i ti n gi ng và nâng cao trình ñ nuôi d ưng. Xu t phát t c u trúc ñàn, ng ưi ta l p k ho ch chu chuy n ñàn, quy t ñ nh th i kì chuy n nhóm tu i này vào nhóm tu i khác, bán th t, cũng nh ư vi c xu t nh p gia súc trong tr i. Trên c ơ s chu chuy n ñàn ng ưi ta l p k ho ch sn xu t và nhu c u th c ăn K ho ch chu chuy n ñàn ph i ñ m b o ñ u con c a c ơ s cu i năm phù h p v i c u trúc ñã ñnh. ðÀN BÒ CÁI SINH S N ðÀN CÁI T Ơ Bê bú s a (5 tháng) i i m Bê ñc sau ă Bê cái cai s a ñ n sau cai i th àng àng n 1 tu i sa ñ n 1 lo ơ ih i i th Bê ñc Bê cái Bò cái t Bò cái 13-18 13-18 tháng tu i tháng tu i BÁN Bò cái lo Bò cái ðÀN V BÉO (3 tháng) Hình 2.24: T ch c và chu chuy n ñàn c a m t c ơ s ch ăn nuôi bò th t 6.2. Tái s n xu t ñàn Vi c t ăng ñ u con trong m t c ơ s ch u s chi ph i c a th i kì s d ng và kh n ăng sinh sn c a bò cái. Th i gian b t ñ u ñưa vào s d ng và th i gian d n tinh l i sau khi ñ là hai ch tiêu nh h ưng ñ n th i kì s d ng và kh n ăng sinh s n c a bò cái. - Th i gian ñưa vào s d ng Có ba y u t chính nh h ưng ñ n s thành th c sinh d c là kh i l ưng, tu i và gi ng, trong ñó kh i l ưng ñưc coi là y u t quy t ñ nh. Ng ưi ch ăn nuôi c n xác ñ nh kh i l ưng Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 49
34. cho bò ph i gi ng l n ñ u m t ñ tu i nh t ñ nh, trên c ơ s ñó xây d ng m t ch ươ ng trình nuôi d ưng ñ ñ t ñưc kh i l ưng ñó v i m t th tr ng t t. Trong ñiu ki n nuôi d ưng bình th ưng, s thành th c sinh d c bê cái b t ñ u t 6-9 tháng tu i, bê ñc s t o tinh b t ñ u t 7-8 tháng. ð tránh th thai s m ñ tu i này, ph i tách ñc và cái riêng. Trong ñiu ki n bình th ưng, bê cái thành th c v sinh lý lúc 14-15 tháng tu i. ở ñ tu i này bê b t ñ u ñưc s d ng ñ tái s n xu t ñàn. Th i gian ñưa vào s d ng quá s m hay quá mu n ñ u không t t. S d ng bê quá s m s kìm hãm s sinh tru ng và có th nh h ưng t i ho t tính sinh d c v sau. Ph i gi ng s m cho bê cái th ưng d n t i ñ khó, sinh bê y u và nh h ưng x u ñ n s c s n xu t, ñc bi t trong th i kì ti t s a ñ u tiên. Tuy nhiên, kéo dài th i kì nuôi d ưng, và ñư a bê vào s d ng ch m, là không cho phép, vì h n ch phát tri n ñ u con, t ăng h s ph i. Ph i gi ng mu n cho bê cái s gi m l ưng s a, t ăng các kho n chi phí v nuôi d ưng và ch ăm sóc. Nhi u nghiên c u ñã cho th y r ng n ăng su t s n xu t c ñ i bò cái sinh s n các gi ng ôn ñi (Bos taurus ) có th t ăng lên n u bò ñ l a ñ u vào lúc 2 n ăm tu i (ph i gi ng lúc 14-15 tháng tu i). ði v i bò nhi t ñ i (Bos indicus ) có th ph i mu n h ơn 6-12 tháng. M c tiêu này có th ñ t ñưc thông qua vi c nuôi d ưng ch ăm sóc t t bò cái t ơ h u b . Cho bò ñ vào lúc 2 năm tu i s t ăng ñưc l i nhu n nh c t gi m ñưc chi phí cao v th c ăn và các kho n ñ u t ư khác ñ nuôi ñàn cái h u b . Kh i l ưng lúc ph i gi ng l n ñ u thay ñ i tu ỳ theo m i gi ng. Bò cái h u b vào th i ñim ph i gi ng l n ñ u c n ñ t ñưc 65-70% kh i l ưng tr ưng thành, t c là ñt kho ng 290-320 kg ñi v i gi ng nh , 340-350kg ñi v i gi ng l n. . ði v i bò th t, bò cái t ơ nên ñưc ph i gi ng ph i gi ng 3 tu n s m h ơn so v i ñàn bò cái sinh s n b i vì bò ñ l a 1 c n có th i gian dài h ơn ñ có bi u hi n ñ ng d c tr l i sau khi ñ so v i bò cái ñã thành th c. Nh ng bò cái t ơ ñưc ph i tr ưc ñàn cái sinh s n s ñ sm h ơn trong v ñ và s ñ ng d c l i bình th ưng nh ư ñàn cái sinh s n ñưc ph i gi ng vào năm sau. M t v ph i gi ng kéo dài 45 ngày là v a ñ cho bò cái t ơ ñưc nuôi d ưng t t. Sau ñó c n khám thai và lo i th i nh ng con không có ch a ( ñư a ñi v béo). - Th i gian ph i gi ng l i sau khi ñ ð thu ñưc t ng kh i l ưng bê t i ña trong c m t ñ i bò thì nó ph i ñ m i n ăm m t la k t 2 n ăm tu i. Cho nên th i kì d n tinh t t nh t cho bò trong ñiu ki n c ơ th bình th ưng, nuôi d ưng h p lý là tháng th 2 sau khi ñ . ð i v i bò s a cao s n ñang v t s a th i kì này t ăng lên t ngày 70-90. Khi xác ñnh th i kì d n tinh l i sau khi ñ c n ph i tính ñ n tình tr ng s c kho , n ăng su t c a con v t, c ũng nh ư các ñiu ki n c th ca c ơ s ch ăn nuôi (nuôi d ưng, ch ăm sóc, hưng s n xu t, mùa v trong n ăm ). Bò ch th thai sau khi t cung và c ơ quan sinh d c ñã hi ph c. Cho nên d n tinh cho bò l n ñ ng h n ñ u tiên sau khi ñ th ưng ít có hi u qu (ñc bi t ñ i v i bò cao s n). 6.3. Qu n lý ñàn a. Qu n lý cá th ðánh s cá th cho t ng con là m t y u t quan tr ng trong qu n lý ñàn. Vi c ñánh s cũng c n thi t ñ phân bi t bò trong ñàn c a ng ưi này hay c a ng ưi khác. ðánh s cá th ph i ñưc áp d ng ñ i v i bê nghé ngay sau khi sinh ho c m i nh p vào ñàn. Tr ưng ði h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Ch ăn nuôi Trâu Bò 50