Ứng phó với cảm xúc tiêu cực của học sinh Trung học Cơ sở

Nội dung text: Ứng phó với cảm xúc tiêu cực của học sinh Trung học Cơ sở

1. Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 4 (2014) 25-34 Ứng phó với cảm xúc tiêu cực của học sinh trung học cơ sở Nguyễn Thị Minh Hằng* Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, 336 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội, Việt Nam Nhận ngày 04 tháng 12 năm 2014 Chỉnh sửa ngày 12 tháng 12 năm 2014; Chấp nhận đăng ngày 20 tháng 12 năm 2014 Tóm tắt: Nghiên cứu ứng phó với cảm xúc tiêu cực của học sinh trung học cơ sở cho thấy học sinh có xu hướng ứng phó tập trung vào nhận thức thường xuyên hơn so với ứng phó tập trung vào hành vi và cảm xúc. Học sinh có rối nhiễu cảm xúc thường xuyên ứng phó tiêu cực hơn so với học sinh không có rối nhiễu cảm xúc. Một số yếu tố có ảnh hưởng đáng kể đến cách thức ứng phó với cảm xúc tiêu cực của học sinh trung học cơ sở, đó là sở thích cá nhân của các em, thời gian và tần suất tâm sự với cha mẹ. Từ khóa: Ứng phó, cảm xúc tiêu cực, rối nhiễu cảm xúc, học sinh trung học cơ sở. 1. Đặt vấn đề∗ nhiều nguyên nhân. Thực tế đó đã làm cho không ít học sinh lứa tuổi vị thành niên mắc các Học sinh trung học cơ sở (THCS) là tuổi vị rối nhiễu tâm lý, trong đó có rối nhiễu cảm xúc thành niên đang ở trong giai đoạn phát triển mà (lo âu, stress, thu mình, né tránh xã hội, sợ giao các nhà tâm lý học gọi là giai đoạn khủng tiếp, sợ đi học, và nặng hơn có thể là trầm cảm). hoảng. Các em gặp rất nhiều khó khăn: về học Nếu như các rối nhiễu hành vi dễ nhận biết, do tập; về các quan hệ học đường, quan hệ xã hội; đó được quan tâm hơn thì các rối nhiễu cảm xúc về tâm lý cá nhân mà trong đó khả năng làm lại khó nhận biết hơn, do đó ít nhận được sự chủ cảm xúc của bản thân là một khó khăn rất quan tâm của cha mẹ, thầy cô. Không ít học đặc trưng ở lứa tuổi này. Những nghiên cứu gần sinh mắc các rối nhiễu cảm xúc kéo dài trong đây cho thấy, trong bối cảnh kinh tế - xã hội – một thời gian dài không có cách ứng phó hiệu văn hóa biến đổi nhanh và phức tạp hiện nay, quả cũng như không nhận được sự hỗ trợ tâm lý những khó khăn vốn đặc trưng cho lứa tuổi học từ phía gia đình, nhà trường và xã hội đã tìm sinh THCS lại càng thêm phức tạp. Trong khi đến các cách thức giải quyết tiêu cực như tự sát đó, sự hỗ trợ tâm lý cho học sinh từ phía xã hội, hoặc bị rối loạn tâm thần, nhẹ hơn thì chất nhà trường và gia đình có phần ít dần đi do lượng cuộc sống giảm sút, kết quả học tập kém. Nghiên cứu của chúng tôi có mục đích phát ___ hiện những cách ứng phó với cảm xúc tiêu cực ∗ ĐT.: 84-945688896 Email: minhhangnt@gmail.com đang có ở học sinh THCS, hiệu quả của những 25
2. 26 N.T.M. Hằng / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 4 (2014) 25-34 cách ứng phó đó ra sao và đề xuất những cách cách thức phòng ngừa và đương đầu; c) chấp thức ứng phó phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý nhận những cảm xúc tiêu cực mình đang có, của các em. không che dấu, không diễn giải nó theo cách thức sai lệch mà đương đầu với nó; d) có chiến lược hành vi hiệu quả để thay đổi thói quen, 2. Khái niệm loại bỏ hành vi không hiểu quả và hình thành hành vi hiệu quả hơn.ĐTBtichcuc(hoặc TBCtichcuc) Theo Lazarus và Folkman [1], ứng phó là 1 được quy gán như sau : sự thay đổi nhận thức và nỗ lực của cá nhân - Từ 0 – dưới 1,8: không bao giờ ứng phó nhằm phản ứng lại với hoàn cảnh bằng nguồn tích cực lực hoặc vượt quá nguồn lực của bản thân - Từ 1,8 – dưới 2,6: ít khi ứng phó tích cực “Những nỗ lực thay đổi hành vi và nhận thức - Từ 2,6 – dưới 3,4: thỉnh thoảng ứng phó nhằm kiểm soát đòi hỏi từ phía bên ngoài hoặc tích cực(mức trung bình) bên trong, vượt quá khả năng của con người”. - Từ 3,4 – dưới 4,2: khá thường xuyên ứng Ở đây, chúng tôi quan niệm ứng phó là cách phó tích cực thức đương đầu và giải quyết những tình huống - Từ 4,2 – 5,0: rất thường xuyên ứng phó khó khăn, những tình huống “có vấn đề” mà tích cực trước đó cá nhân chưa có kinh nghiệm với nó. *Ứng phó tiêu cực: Ngược lại với ứng phó Ứng phó với cảm xúc tiêu cực của học sinh tích cực, ứng phó tiêu cực là khi chủ thể: a) trung học cơ sở là cách thức các em làm giảm không nhận diện được chính xác cảm xúc tiêu đi hoặc làm mất đi các biểu hiện cảm xúc tiêu cực của bản thân mà thường có xu hướng buông cực, bất thường, khó chịu của bản thân. xuôi theo cảm xúc; b) không tìm hiểu bản thân Chúng tôi xác định các cách ứng phó của các cảm xúc tiêu cực đó cũng như nguyên nhân học sinh THCS như sau: sinh ra chúng, cách thức phòng ngừa và không Phương diện 1: có ba các cách thức ứng phó dám đương đầu với các cảm xúc của mình; c) là ứng phó tập trung vào nhận thức, ứng phó tập không chấp nhận những cảm xúc tiêu cực mình trung vào cảm xúc và ứng phó tập trung vào đang có, có xu hướng che dấu, lờ đi hoặc diễn hành vi. giải nó theo cách thức sai lệch, đổ lỗi cho bên Phương diện 2: xét về tính hiệu quả cũng có ngoài hoặc ngược lại, cảm thấy có tội lỗi; d) không ba cách thức ứng phó như sau: có chiến lược hành vi hiệu quả để thay đổi thói *Ứng phó tích cực: đây là loại ứng phó có quen, loại bỏ hành vi không hiểu quả và không thể giảm nhẹ hoặc làm mất đi những cảm xúc hình thành được hành vi hiệu quả hơn.ĐTBtieucuc tiêu cực. Các nhà tâm lý học cho rằng khi nảy (hoặc TBCtieucucđược quy gán như sau: sinh cảm xúc tiêu cực, cách ứng phó có hiệu - Từ 1,0 – dưới 1,8: rất thường xuyên ứng phó quả là: a) nhận diện chính xác những cảm xúc tiêu cực mình đang có bằng cách quan sát và lắng nghe tâm hồn mình, b) tìm hiểu bản thân những cảm ___ 1 xúc đó cũng như nguyên nhân sinh ra chúng, ĐTB: điểm trung bình; TBC: trung bình chung
3. N.T.M. Hằng / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 4 (2014) 25-34 27 - Từ 1,8 – dưới 2,6: khá thường xuyên ứng phó Kết quả nghiên cứu tiêu cực Kết quả nghiên cứu cho thấy, nhìn chung - Từ 2,6 – dưới 3,4: thỉnh thoảng ứng phó tiêu học sinh chưa có những cách ứng phó phù hợp cực với các cảm xúc tiêu cực (ĐTB = 2,65). Ở mức - Từ 3,4 – dưới 4,2: ít khi ứng phó tiêu cực độ này, học sinh nhận thức tương đối đầy đủ về - Từ 4,2 – 5,0: Hầu như không bao giờ ứng vấn đề của mình, tuy nhiên chưa chưa hiểu cặn phó tiêu cực kẽ về nguyên nhân nảy sinh vấn đề đó, đôi khi *Ứng phó trung tính: những cách ứng phó còn chưa chấp nhận vấn đề của mình và thường này thường mang tính nước đôi, có thể mang lại có chiến lược ứng phó bằng nhận thức là chủ hiệu quả, có thể không phụ thuộc vào từng cá yếu. Cách thức ứng phó của các em ở mức nhân, từng hoàn cảnh/tình huống cụ thể. trung bình nhưng tiệm cận với mức ít hiệu quả. Điều này cho thấy đôi khi các em ứng phó theo Khách thể và phương pháp nghiên cứu thói quen không thật hiệu quả hoặc không có Khách thể nghiên cứu bao gồm 466 học chiến lược ứng phó rõ ràng. sinh THCS ở hai thành phố là Hà Nội và Hải Chúng ta sẽ phân tích sâu hơn cách ứng phó Phòng, trong đó có 256 học sinh Hà Nội của học sinh THCS trên ba phương diện: ứng (54,9%), 210 học sinh Hải Phòng (45,1%); có phó tập trung vào nhận thức, ứng phó tập trung 218(46,8%) học sinh namvà 248 (53,1%) học vào cảm xúc và ứng phó tập trung vào hành vi. sinh nữ. Số lượng và tỷ lệ học sinh các khối lớp Kết quả thu được như sau: lần lượt là: khối 6: 99 em (21.3%); khối 7: 108 - Ứng phó tập trung vào nhận thức: ĐTB = 3,1 em (23.2%); khối 8: 140 em (30%); khối 9: 119 - Ứng phó tập trung vào cảm xúc: ĐTB = 2,4 em (25,5%). - Ứng phó tập trung vào hành vi: ĐTB = 2,5 Các phương pháp nghiên cứu chính là Như vậy, xu hướng chung ở học sinh THCS thang đo và phỏng vấn sâu. Chúng tôi đã xây là ứng phó tập trung vào nhận thức, ứng phó tập dựng thang đo cách thức ứng phó với rối nhiễu trung vào hành vi ít rõ ràng hơn và tập trung cảm xúc với tiểu thang đo sau: ứng phó bằng vào cảm xúc không phải là cách thức quen nhận thức, ứng phó bằng cảm xúc, ứng phó thuộc của các em. Kết quả này có khác biệt so bằng hành vi. Đồng thời, cách ứng phó của học với kết quả nghiên cứucủa Phan Thị Mai sinh cũng được phân tích theo phương diện tích Hương [2] và Đỗ Thị Lệ Hằng [3]. Theo đó, cực, tiêu cực hay trung tính. Kết quả kiểm định vị thành niên ứng phó tập trung vào hành vi là Cronbach’s Alpha cho thấy toàn bộ thang đo có chủ yếu. Trong khi đó, theo kết quả nghiên độ tin cậy bằng 0,89. Ngoài ra, để sàng lọc học cứu của Đào Thị Oanh [4] thì học sinh thiếu sinh có rối nhiễu cảm xúc chúng tôi đã xây niên chưa biết cách đương đầu hiệu quả với dựng thang đo khác gồm 4 tiểu thang đo sau: các xúc cảm tiêu cực và chưa hình thành một a) thang thu mình, b) thang than phiền cơ thể, phong cách đương đầu nhất định với xúc cảm c) thang lo âu - trầm cảm, thang ám ảnh tiêu cực. Sau đây, chúng ta sẽ phân tích cụ thể cưỡng bức. Chỉ số Cronbach’s Alpha của thang từng xu hướng ứng phó với cảm xúc tiêu cực đo này là 0,88. của học sinh THCS.
4. 28 N.T.M. Hằng / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 4 (2014) 25-34 Bảng 1.Ứng phó tập trung vào nhận thức của học sinh THCS Mức độ (%) Các cách ứng phó Rất Khá Thỉnh Ít khi Không ĐTB thường thường thoảng bao xuyên xuyên giờ 1. Chấp nhận những vấn đề mình đang có 18,2 14,6 21,8 26,1 19,3 2,9 2. Nghĩ rằng mọi vấn đề sẽ qua 16,2 11,9 23,8 30,1 18,0 2,8 3. Coi vấn đề của mình chỉ là tạm thời 5,6 7,7 18,3 26,4 42,0 2,1 4. Nghĩ rằng ai cũng có thể mắc những cảm xúc tiêu 5,9 8,1 16,7 26,6 42,7 2,1 cực này nên đây là hiện tượng bình thường 5. Thay đổi nhận thức của bản thân về nguyên nhân 7,0 9,0 21,1 28,7 34,2 2,3 gây cảm xúc khó chịu 6. Cố gắng thay đổi cách nhìn của mình về thế giới 12,3 12,8 25,8 23,5 25,6 2,6 xung quanh để không mắc các cảm xúc tiêu cực. 10,8 10,7 21,3 26,9 30,3 2,5 TBCnttichcuc 7. Nghi ngờ những vấn đề mình đang có 7,0 6,5 18,0 27,9 40,6 3,9 8. Coi như mình không có vấn đề gì 10,8 6,1 13,3 24,5 45,3 3,9 9. Nghĩ rằng do hoàn cảnh khách quan gây ra 7,8 6,7 17,0 30,6 37,9 3,8 10. Nghĩ rằng bản thân mình đáng phải chịu những 5,6 7,7 12,6 22,5 51,6 4,1 cảm xúc tiêu cực như vậy 11. Coi đó là “nghiệp”, là tội lỗi mà mình phải trả 4,0 3,8 8,5 16,9 66,7 1,6 12. Coi đây là bệnh không thể chữa khỏi 2,2 2,2 8,5 16,6 70,5 4,5 6,2 5,5 13 23,2 52,1 3,6 TBCnttieucuc 8,7 7,7 17,2 25,1 41,3 3,1 TBCnt Ghi chú: Đã đổi điểm ở những item thể hiện ứng phó tiêu cực. Bảng số liệu trên cho thấy, mặc dù ở tất cả không bao giờ làm theo cách này. Ở các cách các cách ứng phó tích cực đều có một tỷ lệ học ứng xử tích cực khác tỷ lệ học sinh lựa chọn các sinh nhất định lựa chọn, tuy nhiên tỷ lệ này ở phương án cũng tương tự như vậy. Nhìn tổng các mực độ thường xuyên và khá thường xuyên thể thì có 10,8% học sinh rất thường xuyên ứng còn thấp. Chẳng hạn, “chấp nhận những vấn đề phó tích cực, cũng với số lượng học sinh gần mình đang có” là một cách ứng phó tích cực bởi như vậy (10,7%) ứng phó tích cực ở mức độ chỉ khi người ta chấp nhận bản thân đang có khá thường xuyên; có 21,3% học sinh thỉnh vấn đề về tâm lý – cảm xúc thì họ mới tìm kiếm thoảng ứng phó tích cực, 26,9% học sinh ít khi những cách thức phù hợp để giải quyết vấn đề ứng phó tích cực và 30,3% học sinh không bao của mình. Có 18,2% học sinh rất thường xuyên giờ ứng phó tích cực. Như vậy, tỷ lệ học sinh ít và 14,6% học sinh khá thường xuyên làm như khi và không bao giờ ứng phó tích cực vẫn cao vậy khi gặp các cảm xúc tiêu cực. Trong khi đó hơn tỷ lệ học sinh rất thường xuyên và khá cũng có đến 26,1% và 19,3% học sinh ít khi và thường xuyên ứng phó tích cực (21,5% so với
5. N.T.M. Hằng / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 4 (2014) 25-34 29 57,2%). ĐTBnttichcuc là 2,5 cho biết học sinh ứng tỷ lệ lần lượt là 25,1% và 41,3%. ĐTBnttieucuc là phó theo các cách thức tích cực chỉ ở mức độ 3,6 cho thấy, học sinh ít khi ứng phó tập trung thỉnh thoảng mà thôi. vào những nhận thức tiêu cực. Chúng tôi cũng tìm hiểu xem học sinh sử Như vậy, về mặt nhận thức khi có các cảm dụng các cách ứng phó tiêu cực ở mức độ nào. xúc tiêu cực thì học sinh ứng phó tích cực ở Các nhà tâm lý học cho rằng, khi ta gặp khó mức độ thỉnh thoảng, tuy vậy, các em cũng ít khăn hay vấn đề tâm lý thì những ứng phó tiêu khi ứng phó tiêu cực như nghi ngờ, phủ nhận cực thường là: nghi ngờ, phủ nhận vấn đề, lảng vấn đề, né tránh vấn đề hay đổ lỗi cho bản thân tránh vấn đề, đổ lỗi cho khách quan, buộc tội và những người xung quanh. bản thân, đổ lỗi cho số phận, tin rằng không thể Nhận thức và cảm xúc là hai hiện tượng tâm giải quyết vấn đề. Những nhận thức tiêu cực lý không thể tách rời nhau, ngược lại, chúng có như vậy của cá nhân cản trở quá trình chấp mối quan hệ nhân quả với nhau. Nếu nhận thức nhận và tìm ra giải pháp để giải quyết/hóa giải tích cực sẽ tạo ra những cảm xúc tích cực và vấn đề của họ. trong nhiều trường hợp thì ngược lại cũng đúng, Kết quả nghiên cứu thể hiện trong bảng 1 nghĩa là, cảm xúc tích cực thì tạo ra nhận thức cho thấy có 6,2% học sinh rất thường xuyên tích cực. Tương tự như vậy với nhận thức và ứng phó tiêu cực, 5,5% khá thường xuyên và cảm xúc tiêu cực. Vậy, học sinh THCS trong 13% học sinh thỉnh thoảng làm như vậy. Tuy nghiên cứu của chúng tôi đã ứng phó bằng cảm vậy, tỷ lệ học sinh ít khi và không bao giờ có xúc như thế nào khi các em gặp các cảm xúc nhận thức tiêu cực như vậy vẫn chiếm đa số với tiêu cực? Bảng 2. Ứng phó tập trung vào cảm xúc Mức độ (%) Các cách ứng phó Rất Khá Thỉnh Ít khi Không ĐTB thường thường thoảng bao giờ xuyên xuyên 1. Tự theo dõi cảm xúc bên trong 10,4 11,5 18,7 24,8 34,6 2,4 2. Ghi nhật ký về cảm xúc để nhận ra sự thay đổi 9,6 6,5 11,4 14,1 58,4 2,0 3. Gặp chuyên gia tâm lý để giải tỏa cảm xúc 1,8 1,8 4,7 7,2 84,5 1,3 4. Bộc lộ cảm xúc ra bên ngoài 9,7 8,6 14,4 32,0 35,3 2,3 5. Cảm thấy có lỗi về tình trạng cảm xúc của mình 7,2 5,4 15,8 30,2 41,4 3,9 TBCcx 7,8 6,8 13,0 21,7 50,8 2,4 Ghi chú: Đã đổi điểm ở item ứng phó tiêu cực. Chỉ có lần lượt là 7,8% và 6,8% học sinh sinh ở tuổi thiếu niên. Đặc điểm tâm sinh lý nổi THCS ứng phó tập trung vào cảm xúc mức độ bật của độ tuổi này là tràn đầy năng lượng, hoạt rất thường xuyên và khá thường xuyên. Tỷ lệ động thường nổi trội hơn so với ngôn ngữ, xu học sinh ứng phó tập trung vào cảm xúc ở các hướng hướng ngoại lấn át hơn so với xu hướng mức độ sau như thỉnh thoảng và ít khi tăng dần hướng nội. Trong khi đó, những ứng xử như tự với tỷ lệ lần lượt là 13%, 21,7%. Đặc biệt, có theo dõi cảm xúc bên trong, ghi nhật ký về cảm hơn một nửa (50,8%) học sinh không bao giờ xúc để nhận ra sự thay đổi, là những hành vi ứng phó tập trung vào cảm xúc. Kết quả này là đòi hỏi sự lắng đọng, tinh tế mà cần có sự trải phù hợp với đặc điểm tâm – sinh lý của học nghiệm và kinh nghiệm sống khá nhiều – những
6. 30 N.T.M. Hằng / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 4 (2014) 25-34 điều chưa thể có được ở lứa tuổi học sinh cảm xúc so với ứng phó bằng nhận thức (TBCcx 2 THCS. Ngoài ra, những ứng xử khác như gặp = 2,4 so với TBCnt = 3,1) . Kết quả kiểm định gỡ chuyên gia tâm lý để giải tỏa cảm xúccũng cho thấy có sự khác biệt có ý nghĩa giữa ứng khá xa vời đối với đa số học sinh khi mà ở phó bằng nhận thức và ứng phó bằng cảm xúc trường học của các em vẫn chưa có nhà tâm lý, (p-value < 0,05). trong khi đó, cơ hội để gặp gỡ các nhà tâm lý Như vậy, ứng phó tập trung vào cảm xúc bên ngoài không hề dễ có được. Bộc lộ cảm xúc không phải là cách ứng phó thường gặp ở học ra bên ngoài cũng không phải là cách phù hợp sinh THCS. Vậy, liệu cách ứng phó tập trung nên học sinh không thường xuyên ứng phó theo vào hành vi có phổ biến hơn so với ứng phó tập cách đó. trung vào cảm xúc hay không? Chúng ta hãy Các số liệu trong bảng 2 cũng cho thấy học phân tích kết quả phần này ngay sau đây. sinh THCS không thường xuyên ứng phó bằng Bảng 3. Ứng phó tập trung vào hành vi2 Mức độ (%) Các cách ứng phó Rất Khá Thỉnh Ít khi Không ĐTB thường thường thoảng bao giờ xuyên xuyên 1. Tìm hiểu về những biểu hiện của mình qua 6,7 8,1 16,6 25,1 43,5 2,1 sách báo, mạng 2. Tìm hiểu thông tin về những biểu hiện của 4,2 8,0 23,8 34,5 28,5 2,3 mình qua bạn bè 3. Tìm hiểu thông tin về những biểu hiện của 3,4 6,5 14,0 33,9 42,2 2,0 mình qua thầy/cô giáo 4. Tìm hiểu thông tin về những biểu hiện của 6,5 13,7 22,9 27,6 29,3 2,4 mình qua người thân 5. Chia sẻ vấn đề của mình với cha mẹ 16,1 8,7 22,6 28,7 23,9 2,6 6. Chia sẻ với những người thân khác trong 8,8 8,1 24,5 27,4 31,2 2,4 gia đình 7. Chia sẻ với bạn bè 19,1 19,1 23,7 23,1 15,0 3,0 8. Tìm hiểu kinh nghiệm về cách giải quyết 10,3 14,4 19,1 29,9 26,3 2,5 vấn đề của mình 9. Gọi điện đến các đường dây tư vấn tâm lý 2,9 3,4 5,6 7,4 80,7 1,4 10. Gặp chuyên gia tâm lý 1,8 1,8 4,7 7,2 84,5 1,3 11. Chia sẻ với bạn thân cùng giới 18,2 12,8 23,1 24,7 21,2 2,6 12. Chia sẻ với bạn thân khác giới 5,8 5,4 8,3 20,5 60,0 1,8 13. Tham gia hoạt động vui chơi, giải trí, 27,1 16,3 21,7 19,7 15,2 3,2 mua sắm 14. Tham gia các hoạt động từ thiện 13,7 6,7 20,0 29,4 30,2 2,4 15. Đi chùa, đi nhà thờ cầu nguyện 12,4 9,0 18,4 29,2 31,0 2,4 16. Đi cúng bái, xem bói 4,0 2,2 5,8 17,1 70,9 4,1 17. Không làm gì cả 7,6 4,9 10,8 19,7 57,0 4,1 TBChv 9,9 8,8 16,8 23,9 40,6 2,5 Ghi chú: Đã đổi điểm ở những item ứng phó tiêu cực ___ 2 TBCnt : điểm trung bình chung về nhận thức; TBCcx : điểm trung bình chung về cảm xúc
7. N.T.M. Hằng / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 4 (2014) 25-34 31 Những hành vi ứng phó với cảm xúc tiêu tôi nghiên cứu là Hải Phòng và Ninh Bình thậm cực được học sinh THCS thực hiện thường chí còn không có những dịch vụ này. Vì thế, xuyên nhất là tham gia hoạt động vui chơi, giải các em không bao giờ làm việc này là hoàn toàn trí, mua sắm (27,1%), chia sẻ với bạn bè dễ hiểu. Ở tuổi học sinh THCS, nhu cầu về bạn (19,1%), chia sẻ với bạn thân cùng giới khác giới chưa thực sự lớn nên các em cũng ít (18,2%), chia sẻ vấn đề của mình với cha mẹ chia sẻ các vấn đề cảm xúc của mình với bạn (16,1%). Thứ tự ưu tiên của các hành vi ứng khác giới (60% học sinh không bao giờ làm phó nói trên phù hợp với đặc điểm tâm lý của việc này). Những hành vi tích cực khác như tìm lứa tuổi thiếu niên là ham thích hoạt động, nhu hiểu vấn đề của mình qua sách báo/mạng cầu kết nối với bạn lớn và cha mẹ là đối tượng internet hay qua bạn bè thầy/cô giáo, chia sẻ giao tiếp xếp sau bạn bè. Kết quả nghiên cứu vấn đề của mình với cha mẹ, cũng có một số thể hiện trong bảng 3 cũng cho thấy học sinh rất lượng khá lớn các em không bao giờ thực hiện. ít tìm kiếm sự hỗ trợ từ bên ngoài khi có vấn đề Tuy vậy, những hành vi được xem là tiêu cực về cảm xúc. Chẳng hạn, ở mức độ rất thường (không mang lại hiệu quả) như đi cúng bái, xem xuyên và khá thường xuyên chỉ có 4,2% và bói hay không làm gì cả cũng có một tỷ lệ lớn 8,0% học sinh tìm hiểu thông tin về những biểu các em không bao giờ thực hiện (lần lượt là hiện của mình qua bạn bè, 3,4% và 6,5% tìm 70,9% và 57%). hiểu thông tin về những biểu hiện của mình qua Nhìn chung, xét theo mức độ thì tỷ lệ các thầy/cô giáo, 6,5% và 13,7% tìm hiểu thông tin em thực hiện các hành vi ứng phó ở các phương về những biểu hiện của mình qua người thân, án rất thường xuyên và khá thường xuyên là rất Điều này phản ánh mức độ kết nối và chia sẻ ít (lần lượt là 9,9% và 8,8%), tỷ lệ này tăng dần cảm xúc của thiếu niên với những người xung ở các phương án thỉnh thoảng (16,8%) và ít khi quanh rất hạn chế. Đây có thể là một nguy cơ (23,9%). Đặc biệt, có đến 40,6% học sinh được dẫn đến rối nhiễu cảm xúc hoặc làm cho các hỏi không bao giờ thực hiện các hành vi tích vấn đề cảm xúc mà các em đangcó trở nên trầm cực để ứng phó với cảm xúc tiêu cực của mình. trọng hơn. Điểm TBChvlà 2,5 cho thấy ứng phó tập trung Như vậy, tỷ lệ các em thường xuyên thực vào hành vi của học sinh THCS chỉ ở mức độ ít hiện những ứng phó hành vi tích cực không khi – đây không phải là cách mà học sinh cao, trong khi đó, có khá nhiều hành vi tích cực thường thực hiện khi có cảm xúc tiêu cực. Tuy nhưng có tỷ lệ học sinh cho là không bao giờ vậy, trong những hành vi ứng phó nói trên thì làm như vậy lại rất cao. Chẳng hạn, có 84,5% tham gia các hoạt động vui chơi, giải trí; chia sẻ và 80,7% học sinh không bao giờ gặp chuyên với bạn bè, chia sẻ với bạn thân cùng giới và gia tâm lý hay gọi điện đến đường dây tư vấn chia sẻ với cha mẹ là những hành vi các em tâm lý để chia sẻ cảm xúc tiêu cực. Điều này thực hiện với tần suất thỉnh thoảng (ĐTB từ 2,6 phù hợp với bối cảnh xã hội hiện nay, theo đó, – 3,2). việc tiếp cận với các dịch vụ trợ giúp tâm lý còn Kết quả nghiên cứu cho thấy có sự tương chưa phổ biến, đặc biệt, ở hai địa bàn mà chúng quan thuận tương đối rõ giữa ứng phó tập trung
8. 32 N.T.M. Hằng / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 4 (2014) 25-34 vào cảm xúc và ứng phó tập trung vào hành vi của nhóm học sinh không bị lo âu – trầm cảm, của học sinh THCS (r = 0,468). Điều này có lo âu – trầm cảm nhẹ và rất nhẹchỉ ở mức ít nghĩa là cảm xúc của học sinh càng tích cực thì khi, tiệm cận với mức hầu như không giờ ứng 4 hành vi của các em cũng tích cực và ngược lại. phó tiêu cực (TBCadnhe = 4,1) . Thậm chí, Có sự khác biệt trong ứng phó giữa học sinh nhóm học sinh bị lo âu – trầm cảm rất nặng nam và học sinh nữ hay không? Kết quả kiểm thì luôn luôn ứng phó tiêu cực (TBCtieucuc = định cho thấy có sự khác biệt có ý nghĩa trong 1,0). Sự khác biệt này có ý nghĩa thống kê ứng phó tích cực ở học sinh nam và học sinh (Sig = 0,000 0,05). Ngoài ra, ở cả 3 kiểu ứng phó: cách thức ứng phó tốt với cảm xúc tiêu cực. tập trung vào nhận thức, tập trung vào cảm xúc Trong nghiên cứu này, chúng tôi đã tiến hành và tập trung vào hành vi thì học sinh nữ cũng kiểm tra xem liệu những học sinh có những sở ứng phó tốt hơn học sinh nam (p-value 0,05). Kết quả điều tra cho thấy có 49,2% học sinh Trong nghiên cứu này chúng tôi cũng điều có các sở thích khác nhau, 50,8% số học sinh tra và phân loại nhóm học sinh có rối nhiễu cảm còn lại không có ở thích nào cả. Trong số học xúc và không có rối nhiễu cảm xúc. Vậy nên, sinh có sở thích thì tỷ lệ học sinh thích âm nhạc một câu hỏi được đặt ra là: học sinh có rối là lớn nhất (62,8%), tiếp đến là chơi game nhiễu cảm xúc và học sinh không có rối nhiễu (53,2%), thể thao (52,3%), tán gẫu cùng bạn cảm xúc có cách ứng phó tương đồng hay khác bè (51,8%), mua sắm (38,6%) và nghệ thuật nhau? Kết quả phân tích số liệu cho biết, học (36,7%). Ngoài ra, học sinh còn liệt kê một số sinh có mức độ lo âu ở mức cao và rất cao sở thích khác như xem ti vi, đi chơi, đọc sách, (38%) có điểm TBC ứng phó tiêu cực ở mức đi du lịch, làm bánh, khiêu vũ, thiết kế thời khá thường xuyên(TBC từ 1,8 – 2,6) so với trang, tham gia các hoạt động tình nguyện, điểm TBC ứng phó tiêu cực của nhóm học sinh So sánh tỷ lệ học sinh mắc lo âu ở hai nhóm không có rối nhiễu chỉ nằm trong khoảng thỉnh học sinh có sở thích và không có sở thích cho thoảng ứng phó tiêu cực (TBC từ > 2,6 – 3,4). thấy, không có sự khác biệt đáng kể nào. Sự khác biệt này là có ý nghĩa (p-value <0,05). 4 Tương tự như vậy, nhóm học sinh mắc lo âu – ___ 3 trầm cảm ở mức khá nặng và nặng có điểm TBCadcao : điểm trung bình chung lo âu và trầm cảm TBC ứng phó tiêu cực ở mức thỉnh thoảng và ở mức cao 4 TBCadnhe: điểm trung bình chung lo âu và trầm cảm khá thường xuyên (TBCadcao dao động từ 2,6 – 3 ở mức nhẹ 3,3) . Trong khi đó,điểm TBC ứng phó tiêu cực
9. N.T.M. Hằng / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 4 (2014) 25-34 33 70 62.8 60 53.2 52.3 51.8 50 38.6 36.7 40 30 20.3 20 10 0 Âm nhạcChơi game Thể thao Tán gẫu Mua sắmNghệ thuậtHoạt động cùng bạn bè tình nguyện Biểu đồ 1. Sở thích của học sinh (%). Tuy nhiên, khi so sánh tỷ lệ hai nhóm học Nhóm học sinh có sở thích mua sắm ứng sinh này ở trắc nghiệm trầm cảm cho thấy, phó tích cực hơn so với nhóm học sinh không trong nhóm học sinh có sở thích ghi nhận được có sở thích này (ĐTB lần lượt là 2,38 và 2,19; 9,6% số học sinh có các biểu hiện trầm cảm từ Sig = 0,014 < p = 0,05). Học sinh có sở thích mức trung bình trở lên, trong khi đó, tỷ lệ này ở này cũng thường xuyên ứng phó tập trung vào hành vi hơn so với nhóm học sinh không có sở nhóm học sinh không có sở thích là 10,8%. thích này (ĐTB lần lượt là 2,54 và 2,35; Sig = Xét về từng loại sở thích cho thấy tồn tại sự 0,09 <p = 0,05). khác biệt có ý nghĩa giữa nhóm học sinh sau đây: Nhóm học sinh có sở thích tán gẫu cùng bạn Nhóm có sở thích âm nhạc thường xuyên bè có xu hướng ứng phó tập trung vào hành vi ứng phó tích cực hơnso với nhóm không có sở và cảm xúc thường xuyên hơn so với nhóm thích này (ĐTB lần lượt là 2,34 và 2,14; Sig = không có sở thích này (ĐTB ứng phó tập trung 0,010 < p = 0,05). Ngoài ra, học sinh có sở vào hành vi lần lượt là 1,52 và 2,32; Sig = thích là âm nhạc có xu hướng ứng phó tập trung 0,005< p = 0,05; ĐTB ứng phó tập trung vào vào hành vi hơn so với học sinh không có sở cảm xúc lần lượt là 1,87 và 1,66; sig = 0,024 < thích này (ĐTB lần lượt là 2,49 và 2,31; Sig = p = 0,05). Ngoài ra, nhóm học sinh thích tán 0,016 < p = 0,05). Bên cạnh đó, có bằng chứng gẫu với bạn bè cũng thường xuyên ứng phó tích cực hơn so với những học sinh không có sở cho thấy nhóm học sinh có chơi một loại nhạc thích này (ĐTB lần lượt là 2,39 và 2,13; Sig = cụ nào đó có ứng phó tập trung vào hành vi 0,001 < p = 0,05). hơn nhóm học sinh không chơi môt loại nhạc Nhóm học sinh có sở thích tham gia hoạt cụ nào (ĐTB lần lượt là 2,73 và 2,37; Sig = động tình nguyện có xu hướng ứng phó tập 0,000 < p = 0,05) và các em cũng ứng phó tích trung vào hành vi thường xuyên hơn so với cực hơn (ĐTB lần lượt là 2,55 và 2,22; Sig = nhóm học sinh không có sở thích này (ĐTB lần 0,03 < p = 0,05). lượt là 2,64 và 2,36; Sig = 0,001 < p = 0,05).
10. 34 N.T.M. Hằng / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 4 (2014) 25-34 Bên cạnh đó, học sinh tham gia hoạt động tình lo âu và trầm cảm có cách ứng phó tiêu cực hơn nguyện cũng thường xuyên ứng phó tích cực so với học sinh không có các biểu hiện này. hơn so với học sinh không tham gia hoạt động Học sinh có sở thích như âm nhạc, chơi nhạc này (ĐTB lần lượt là 2,44 và 2,22; Sig = 0,020 cụ, mua sắm, tán gẫu với bạn bè hay tham gia 0,05). cực càng tốt. Nghiên cứu cũng ghi nhận được mối tương quan nghịch giữa tần suất và thời gian tâm sự của con với cha mẹ và biểu hiện cảm xúc tiêu Tài liệu tham khảo cực ở con (r = -0,180 và r = -0,109). Điều này có nghĩa là cha mẹ và con càng ít thường xuyên [1] Lazarus R.S. & Folkman S. Coping as a Mediator tâm sự với nhau và thời gian tâm sự càng ít thì of Emotion. Journal of personality and social psychology, 54(3), 1988, 75. con càng dễ mắc các cảm xúc tiêu cực. [2] Phan Thị Mai Hương (chủ biên). Cách ứng phó của vị thành niên với hoàn cảnh khó khăn. NXB. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2007. Kết luận [3] Đỗ Thị Lệ Hằng. Các tác nhân gây stress và cách ứng phó với stress của trẻ vị thành niên. Kỷ yếu Kết quả nghiên cứu cho phép kết luận rằng, hội thảo Quốc tế “Nhu cầu, định hướng và đào tạo tâm lý học đường tại Việt Nam”, Hà Nội, 8/2009, 84. học sinh THCS có xu hướng ứng phó với cảm [4] Đào Thị Oanh. Kỹ năng đương đầu với xúc cảm xúc tiêu cực bằng nhận thức hơn là ứng phó của thiếu niên. Đề tài cấp Bộ giáo dục và đào bằng cảm xúc và hành vi. Học sinh có biểu hiện tạo, 2009. Coping with Emotional Problems of Middle School Studens Nguyễn Thị Minh Hằng VNU University of Social Sciences and Humanities, 336 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hanoi, Vietnam Abstract: Researches on negative emotions of middle school students show that students tend to focus on coping with awareness more frequently than with behaviors and emotions. Students who have emotional disorders do so more negatively than those who have not. Among major factors contributing greatly to students’ coping ways are their personal interests, time, and frequency of their talking to parents. Keywords: Coping, emotional problems, emotional disoders, middle school students.