Thiên văn học cổ Trung Hoa

pdf

150 trang ngocly 3520

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Thiên văn học cổ Trung Hoa", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

thien_van_hoc_co_trung_hoa.pdf

Nội dung text: Thiên văn học cổ Trung Hoa

THIÊN V N H C C TRUNG HOA Nhân T Nguy n V n Th haian14_5@convert *prc MC L C Ch ư ng 1 : TM QUAN TR NG C A THIÊN V N H C TRUNG HOA I. im tr i là cách th c Th ưng dùng ch d y vua chúa II. im tr i vi c ng ưi t ươ ng ng v i nhau III. Thiên v n và l ch s IV. B u tr i là ài quan sát h gi i V. Thiên v n và quân s VI. nh h ưng tâm lý c a thiên v n VII. Thiên v n v i các tri u i Trung Hoa
Ch ư ng 2 : ÍT DÒNG L CH S V THIÊN V N H C TRUNG HOA I- Ít nhi u công trình c a các thiên v n gia Trung Hoa qua nhi u th h II- Thiên v n Trung Hoa v i nh ng nh h ưng ngo i lai III. Ít nhi u sách thiên v n Trung Hoa qua các th i i A. Sách thiên v n t i Chu n i L ươ ng (th k 6) B. Các sách thiên v n t th i L ươ ng (th k 6) n u i T ng (th k 10) Ch ư ng 3 : NH NG D NG C DÙNG TRONG THIÊN V N H C TRUNG HOA NH NG D NG C THIÊN V N X ƯA 1. Cây nêu và th khuê 2. Các d ng c o th i gian 3. ng v ng ng và tuy n ki 4. H n nghi (Armillaires, Armillaries) 5. H n thiên t ưng (globe céleste) Ch ư ng 4 : NH NG PH Ư NG PHÁP KH O SÁT THIÊN V N C A TRUNG HOA I. Ph ươ ng pháp xem sao II. Quan sát sao B c u III. Xem sao nào qua kinh tuy n (t c là qua nh u lúc ban chi u) IV. Quan sát thiên t ưng các ngày nh phân, nh chí V. Quan sát sao B c Th n (Étoile polaire) VI. Phép quan sát ng tinh VII. Nh ng iu c n bi t khác VIII. Ph ươ ng pháp nh to sao Ch ư ng 5 : DCH KINH V I THIÊN V N H C TRUNG HOA I. Thái C c và vòng D ch v i thiên v n h c II. Thái C c là v tr , là toàn th (Tout); Qu n tinh, v n t ưng là phân th (parties du Tout). III. Quan ni m Âm D ươ ng trong thiên v n h c
IV. T T ưng v i thiên v n h c V. Ng Hành v i thiên v n h c VI. T các qu D ch n quan ni m v tr b t ng ng (Anisotropie) trong Thiên v n h c (Univers anisotropes) VII. nh lu t bi n thiên và sinh tr ưng, thu tàng áp d ng vào thiên v n VIII. nh lu t t tán c a D ch áp d ng vào thiên v n Ch ư ng 6 : KHÁI L ƯC V THIÊN V N H C TRUNG HOA THEO V Ư NG TRÍ VI N I T NG THIÊN V N NH N NH Ch ư ng 7 : KHÁI L ƯC V THIÊN V N THEO T Ư MÃ THIÊN TH I TI N HÁN Ch ư ng 8 : THIÊN V N VÀ NHÂN V N TRONG KINH D CH I. T Vi Viên II. Thái Vi Viên III. Nh th p bát tú IV. Th t chính V. Sông Ngân Hà
Phi l Ngày nay, khi mà thiên v n h c th gi i ã ti n nh ng b ưc kh ng l v i nh ng ph ươ ng ti n t i tân nh ư thiên lý kính v i Palomar ( ưng kính 5 mét, n ng 15 t n, y là m i k nguyên có m t kính b ng th y tinh!), v i nh ng cách ch p hình tân k , nh ng ph ươ ng pháp xem quang ph (spectrographie) c a các vì sao xác nh nh ng ch t li u có trên tinh tú, v i nh ng v tinh nhân t o thám thính v tr , nh t là thái d ươ ng h , v i nh ng phi thuy n qua l i liên l c v i nguy t c u, mà bàn v thiên v n h c c Trung Hoa thì e có ng ưi cho là l c h u. Ngh v y, ôi khi tôi ã mu n buông bút, vì th y không còn h ng thú gì mà vi t v v n này n a. Nh ưng sau cùng tôi ã i ý, ơn th ươ ng c mã, i tìm hi u tài này, khi th y nh ng i h c gi các n ưc tân ti n hi n nay nh ư Joseph Needham cng còn dám vi t hàng m y tr m trang v thiên v n h c Trung Hoa trong b sách v i c a ông xu t b n 1959 nhan Science and Civilisation in China (Trung Qu c khoa h c k thu t s ), m t b sách có th nói là ch n ng d ư lu n hoàn c u; hay khi th y r ng ông Henri Michel n m 1955 còn dám di n thuy t v nh ng ph ư ng pháp thiên v n h c th i th ưng c Trung Hoa (Méthodes astronomiques des hautes époques chinoises) Palais de la Découverte t i Paris. Joseph Needham (Th ng Nh ng T ) và th bút Hình bìa b sách v i Science & Civilisation in China
Th c ra v n thiên v n ch ng bao gi có kim có c , vì b u tr i v i các vì sao, vi sông Ngân Hà, v i m t tr i, m t tr ng, ngày nào, êm nào, mà ch ng xoay v n trên u con ng ưi; có kim có c , ch là nh ng cách th c chúng ta dùng khám phá ra bí n c a các vì sao, c ng nh ư nh ng quan ni m c a chúng ta v v tr . ã ành, thiên v n ngày x ưa kém thiên v n ngày nay v nhi u ph ươ ng di n, nh ư v thiên lý kính, v máy móc, d ng c , v toán h c, v.v. nh ưng thiên v n x ưa c ng vn là m t c g ng v ưt b c c a ti n nhân tìm hi u v tr . Ngày nay, ng ưi ta dùng nh ng thiên lý kính t i tân; ngày x ưa ng ưi ta ch dùng tr n có ôi m t vài ít nhi u d ng c thô s ơ quan sát vòm tr i; nh ưng d u th i nào, thì sau nh ng ng kính, nh ng con m t, v n ch là «th n trí» dò xét và tìm hi u. Khi có nh ng th n trí siêu vi t thì n n thiên v n phát tri n, b t k là có ít hay nhi u d ng c. Le Verrier (1811-1877) ch ng h n ch dùng nguyên có toán h c c ng mà tìm ra ưc sao Neptune. Còn khi nào không có nh ng siêu nhân nh ư Chu Công, Gia Cát, Lý Thu n Phong ch ng h n thì thiên v n t là ph i thoái b . Ngày nay, tuy nhân lo i ã ti n b v ưt m c v ph ươ ng di n thiên v n nh ưng nay cng nh ư x ưa, v tr và tinh c u i v i chúng ta v n còn ch a y nh ng bí n. Cái mà ngày nay ta cho là tân ti n, vài chc n m n a có th l i là c l . Cái mà ngày nay chúng ta ch c ưi là sai, là d , ngày mai ây, có khi chúng ta l i thán ph c là ph i là hay. V l i nh ng nh n xét v thiên v n c a ti n nhân v t t ã là l c h u. Ng ưi Trung Hoa ch ng h n, t th i Xuân Thu (722-481) ã bi t «v n th ch» (aérolithe, météore hay météorite) t c là nh ng á t tr i r ơi xu ng. Ng ưi Âu Châu th k 18, nghe chuy n y cho là vô lý; mãi n nay, m i ng ưi m i công nh n ó là chuy n có th t. Arago vi t v l ch s v n th ch nh ư sau: «Ng ưi Trung Hoa x ưa tin r ng v n th ch có liên quan n chính s , vì th nên h ghi chép h t. Không bi t chúng ta có quy n chê c ưi cái thiên ki n y ch ng? Các nhà bác h c Âu Châu h i có khôn ngoan gì h ơn, khi ch i b th c t i, ã qu quy t rng nh ng á tr i r t vào khí quy n là chuy n không th có ưc. Hàn lâm vi n khoa hc n m 1769 ã tuyên b r ng t ng á nh t ưc g n Lucé, lúc nó r ơi xu ng t,
tng á mà nhi u ng ưi ã theo dõi cho n khi nó r ơi, t ng á y không ph i t trên tr i r ơi xu ng. «Cui cùng, biên b n c a xã Julliac công nh n r ng ngày 24/7/1870 ã có nhi u tng á r ơi xu ng ng ru ng, xu ng nhà c a, ưng ph c a xã, ã b các báo chí ươ ng th i cho là m t chuy n b a t, t c c ưi, áng th ươ ng h i, ch ng nh ng i v i các h c gi mà còn i v i nh ng ng ưi có u óc bi t suy ngh n a.» Nhi u nhà thiên v n Trung Hoa x ưa, nh t là h c phái Tuyên D ã ngh ưc rng b u tr i là m t kho ng không vô t n và các vì sao b nh b ng v n chuy n trong ó. Cha Matteo Ricci (1552-1610) sang Trung Hoa vào n m 1582 ã chê c ưi và cho rng ch tr ươ ng ó là sai, vì b u tr i theo quan ni m Ptolémée-Aristote ph i làm b ng th y tinh dày c. Ngày nay t h n ai c ng th y phái Tuyên D ã úng và cha Ricci ã sai. Nh ng nh n nh v thiên v n h c Trung Hoa c a các h c gi Âu Châu h t s c khác nhau, tùy quan ni m m i ng ưi. Cách ây h ơn 100 n m, nhà bác h c Whewell, m t ng ưi Anh không bi t ưc ch «chi là ch ưng» ca Trung Hoa mà dám vi t r ng: «Chúng ta không th y m t nh n xét nào, m t b ng ch ng gì có liên quan n thiên v n trong l ch s Trung Hoa và n n thiên v n c a h không v ưt quá m t tr ng thái t i ư thô s ơ và kém c i.» Ông Sédillot, m t h c gi ng ưi Pháp, ng th i v i ông Whewell, c ng phê bình: «Thôi, chúng ta ng nên quan tâm n nh ng iu sai l c c a m t dân t c không bao gi bi t v ươ n lên suy c u m t cách khoa h c. Hoàn toàn l thu c vào vòng mê tín và khoa u s , h không h ý n nh ng nh n xét c a ng ưi x ưa còn ri rác trong kinh s ; y là ch ưa nói n chuy n nh ng nh n xét úng hay sai, và thay vì quan sát nh ng hi n t ưng trên b u tr i y sao v i m t s tò mò, m t lòng tìm hi u, quy t bám sát vào hi n t ưng, cho n khi tìm ra ưc nh ng nh lu t, nh ng nguyên nhân c a nh ng hi n t ưng y, ng ưi Trung Hoa l i dùng s b n b c h u ca h m ơ màng vô tích s v thiên v n; th c là m t h u qu áng bu n c a m t thói quen, m t n p s ng chi u l , man r .» Trái l i, nhà i h c gi Joseph Needham l i l y làm t c c ưi khi th y có nh ng ng ưi không bi t gì v Trung Hoa mà l i l n ti ng m t sát Trung Hoa nh ư v y.
Joseph Needham cho r ng Trung Hoa th c s ã óng góp nhi u vào n n thiên vn h c th gi i. Ông xác nh r ng ng ưi Trung Hoa : (1) ã bi t dùng h th ng các sao B c u và vòng Xích o an các sao, thay vì dùng vòng Hoàng o nh ư ng ưi Hi L p và ng ưi Âu Châu th i Trung C . T Tycho-Brahé v sau, ng ưi Âu Châu m i bi t dùng h th ng ta Xích o. (2) ã s m bi t r ng v tr này vô biên và các vì sao là nh ng tinh th l ng l ơ chuy n v n trong kho ng không, ch không ph i là ưc g n lin vào nh ng b u tr i bng th y tinh nh ư ch tr ươ ng Plolémée-Aristote và Âu Châu th i Trung C . (3) ã xác nh ưc v trí tinh tú và l p ưc nh ng b n thiên v n , ít nh t là hai th k tr ưc m i n ưc. (4) ã ngh ra cách dùng ng v ng ng, ti n thân c a thiên lý kính xem sao t th k th 10, trong khi thiên lý kính mãi n n m 1609 m i ưc sáng ch Hòa Lan. (5) ã tìm ra ưc Tân Tinh (Novae) t 1300 tr ưc Công Nguyên. (6) ã bi t v n th ch (météore, aérolithe, météorite) t th i Xuân Thu. (7) ã nh n nh ưc nh ng «nh t ban» (h c khí, h c t , ho c ô: Tache solaire) t th i L ưu H ưng (n m 28 tcn). Trong khi ó thì Tân Tinh ưc tìm th y u tiên Âu Châu vào n m 1572 do Tycho-Brahé và Nh t ban thì mãi n n m1610 Galilée m i tìm ra ưc. Gustave Schlegel, tác gi b Uranographie chinoise (Tinh th n kh o nguyên), l i còn cho r ng ng ưi Trung Hoa ã bi t làm toán v thiên v n t 17.000 n m tr ưc Công nguyên. iu này d nhiên là m t s khen t ng h i quá áng. Du sao thì mu n khen hay chê, chúng ta tr ưc h t c n ph i kh o sát v n cho hn hoi, ph i có nh ng b ng ch ng c th nêu ra khi phán oán, nh ư v y mi h p lý. Khoa thiên v n h c c a Trung Hoa có l ã phát sinh t nh n nh r ng s ph n ca con ng ưi d ưi t ưc g n li n vào v i nh h ưng c a b u tr i c ng nh ư c a mt tr ng, m t tr i và muôn vì tinh tú. Vì v y nên ng ưi x ưa ã c quan sát nh ng bi n d ng c a m t tr i, m t tr ng, và n m hành tinh chính là Kim, M c, Th y, H a,
Th , t c là d a vào nh ng bi n thái c a Âm D ươ ng, Ng Hành suy ra h a phúc c a con ng ưi. «Nhà thiên v n h c Trung Hoa chú ý n tinh c u trên tr i, ghi chép nh ng s thay i trong s v n hành c a các hành tinh, c a m t tr i, m t tr ng, bi t nh ng bi n chuy n d ưi h gi i và c ng là oán nh cát hung c a nh ng bi n chuy n y. «H chia qu c gia làm chín mi n, m i mi n ch u nh h ưng c a ít nhi u tinh tú nh t nh. Châu qu n c ng ưc t d ưi nh h ưng c a nh ng vì sao nh t nh, và do ó, có th suy ra h a phúc c a m i mi n. «H oán tr ưc h a phúc tr n gian theo m t vòng 12 n m c a sao Thái Tu (M c tinh hay Tu tinh). «H d a vào màu s c c a n m th mây oán tr ưc s có h n hán, hay th y tai, phong ng, hòa c c, hay m t mùa ói kém. «H xem 12 th gió oán nh xem tr i t hòa hài hay xung kh c ra sao, và tùy s hòa hài hay xung kh c y, h s suy ra các im cát hung. Nói chung, h l ưu ý n 5 lo i hi n t ưng kh i t u lên nhà vua và giúp cho tri u ình.» Vì th mà khoa thiên v n h c Trung Hoa có th nói ưc ã là cha c a m i khoa chiêm tinh, u s sau này. H ơn th n a, các nhà thu t s còn gây ưc trong dân gian m t phong trào th sao cúng sao, mà ta th ưng g i là «nh ươ ng sao gi i h n». Xin an c ít nhiu ví d : 1. Khoa T Vi u s Khoa này th ưng dùng kho ng 108 vì sao l n nh , oán nh v s ki p v n hn con ng ưi. Nh ng tên các sao dùng trong T Vi ít khi bi t ưc là sao gì trong thiên v n. Chúng ta ch bi t ít nhi u sao nh ư sau ây: - T Vi là sao B c Th n (Étoile polaire) - Tham Lang là Khu Tinh (Duble) - C Môn là Tuy n Tinh (Merak) - L c T n là Ky Tinh (Phecda) - V n Khúc là Quy n Tinh (Megrez)
- Liêm Trinh là Hành Tinh (Alioth) - V Khúc là Khai D ươ ng (Mizar) - Phá Quân là Giao Quang (Alkaid) - Thiên C ơ, Thiên L ươ ng, Thiên Ph , Thiên T ưng là 4 sao trong s 6 sao c a chòm sao Nam u (le Boisseau Austral) (le Sagittaire) - Hoa Cái (le Baldaquin; Cassiopée) - Thiên Vi t (H u Nhi p : 6 sao trong chòm sao Bouvier) - Thiên Mã (Sao Phòng; 4 sao trong chòm sao Scorpion) - Thiên Trù (6 sao trong chòm sao Dragon), v.v. 2. Di n C m Tam Th Di n C m Tam Th th i dùng Nh th p bát tú oán nh v s m ng con ng ưi theo nguyên t c Niên vi c t, Nguy t vi bì (n m sinh thu c sao nào làm c t; tháng sinh thu c sao nào làm da; c t da v a nhau th i t t; da c t không v a nhau th i x u ) Nh th p bát tú cao siêu trên tr i nay bi n thành nh ng con thù lo i n ơi tr n th . Ví d: Giác là con sâu, Cang là con r ng, ê là con nhím, Phòng là con th , Tâm là con ch n, V là con c p, C ơ là con báo, v.v. 3. Khoa Bát T Khoa Bát T c ng là m t khoa u s ch dùng Can Chi c a N m, Tháng, Ngày, Gi sinh và 48 vì sao oán nh m nh con ng ưi. Khoa này do Tr n T Bình lp vào i T ng, và gi n d h ơn T Vi. 4. Khoa L c Nhâm Khoa này ch dùng kho ng 30 sao oán nh may r i c a t ng ngày t ng gi . a. Trong Th p nh t ưng ta ch bi t: - Chu T ưc (les sept domiciles du Palais Austral) - Thanh Long (les sept domiciles du Palais Oriental) - B ch H (les sept domiciles du Palais Occidental) - Huy n V (les sept domiciles du Palais Boréal)
- Thái Âm (M t tr ng) - Câu Tr n (la Garde: ít sao thu c chòm Ti u Hùng Tinh) b. Trong Th p nh th n ta ch bi t sao Thái t (3067 i du Dragon) 5. Khoa Nh t Nguy t Tinh Khoa này ch d a vào: - M t tr i (Thái D ươ ng) - M t tr ng (Thái Âm) và Ng Tinh là: - Kim Tinh (Thái B ch) - M c Tinh (M c c) - Th y Tinh (Th y Di u) - H a Tinh (Vân Hán) - Th Tinh (Th Tú) Cng v i La H u (Râhou) và K ô (Ketou) oán may r i m i n m. H còn bày ra cách cúng sao gi i h n Tt c nh ng khoa u s , lý s nói trên tuy u d a vào nh h ưng c a các vì sao oán nh h a phúc con ng ưi, nh ưng hoàn toàn xa l v i khoa thiên v n h c Trung Hoa. Thiên v n hay Chiêm tinh là quan sát các vì sao trên tr i suy ra h a phúc n ơi tr n th , còn các khoa u s , lý s nói trên ch c n bi t n sao trên gi y t . Vì th khoa thiên v n h c không chú tr ng n các khoa lý s khác, và chúng ta c ng s g t qua m t bên t t c các khoa lý s nói trên. Tuy nhiên chúng ta c ng nên nh n nh r ng i v i Á ông thì các vì sao c ng nh ư m t tr i, m t tr ng có nh h ưng r t ln i v i i s ng nhân lo i. iu ó, ngày nay, khoa h c c ng ã b t u ph i công nh n. Tài li u v thiên v n h c c c a Trung Hoa Vi t Nam hi n nay không ưc d i dào. Th c là khó mà tìm ưc m t tài li u vi t b ng Vi t ng v v n này. Nh ng sách vi t b ng ngo i ng v thiên v n h c Trung Hoa thì r t nhi u, nh ưng ti c là các thư vi n công c ng nh ư t ư Vi t Nam không có ưc m y cu n. Th t là
mt iu áng ti c. Chính vì th mà thiên kh o lu n này không th nào th p toàn th p m. Du sao thì thiên kh o lu n này s d mà thành hình ưc c ng là nh nh ng tác ph m hay nh ng biên kh o c a Joseph Needham, Chavannes, Leopold de Saussure, Gustave Schlegel, John Chalmers, Henri Michel, J.B. Du Halde và các sách b ng Hán vn nh ư S Ký c a T ư Mã Thiên, To Hóa Thông c a Nguy n n Tr ưng, Qu n Khuy T p Y u, u Th Hà L c Lý Khí Ngao u, và m t quy n Thiên V n Th ư t th i u nhà M c (chép tay) Thiên kh o lu n này s là m t thiên kh o lu n m ch lc g m nhi u ch ươ ng dài ng n không ng u, ch không ph i là m t vài bài vi t tùy h ng, chi u l . Nó c ng là biên kh o v m t b môn khoa h c, cho nên ôi khi cng òi h i s chú ý c a c gi , ch không ph i là nh ng m u chuy n mua vui trong lúc trà d ư t u h u. Sau ph n Phi L , thiên kh o lu n này s l n l ưt trình bày các m c sau ây: 1. T m quan tr ng c a thiên v n h c Trung Hoa. 2. Ít dòng l ch s v thiên v n h c Trung Hoa. 3. Nh ng d ng c và nh ng ph ươ ng pháp dùng trong thiên v n h c Trung Hoa. 4. D ch Kinh v i thiên v n h c Trung Hoa. 5. Khái l ưc v thiên v n h c Trung Hoa theo V ươ ng Trí Vi n i T ng. 6. Khái l ưc v thiên v n theo T ư Mã Thiên th i Ti n Hán. 7. Khái l ưc v thiên v n theo Qu n Khuy T p V n. 8. Huy n ngh a c a vòng Chu Thiên. 9. Nh ng lý thuy t v thiên v n Trung Hoa. 10. Thiên v n và l ch s . 11. L ưc lu n v cách xem thiên v n và th i ti t Trung Hoa. 12. Phong v ca hay cách xem thiên v n th i ti t c a các b c tiên Nho Vi t Nam. 13. B ng i chi u các sao trong thiên v n Trung Hoa v i các sao trong thiên v n Âu M .
Vi t v thiên v n gi a nh ng ti ng n ào c a tr n th , trong m t thành ph th i chinh chi n, n ơi mà con ng ưi s ng chen chúc, v t v , n n i không còn có ch , không còn có thì gi nhìn lên tr i mây và tinh tú, n ơi mà ánh èn in và èn néon ã làm nhòa m t ánh tr ng êm; vi t v thiên v n c Trung Hoa mà tài li u không ưc d i dào, tri âm không có l y m t ai, thì d nhiên là không sao tránh kh i ưc s thi u sót, ưc mong quí v c gi l ưng th . CHÚ THÍCH Cf. Camille Flammarion, La Mort et son Mystère , Vol.I, tr. 395-396. Cf. Joseph Needham, Science and Civilisation in China , Vol.III, p.438-440. Ibid. p. 209. Ibid. p. 460. Cf. Joseph Needham, Science and Civilisation in China , Vol.III, p.438. Ibid. p.458. Ibid. p.458. Ibid. p. 458. Ibid. p.424. Ibid. p.433. Ibid. p.435. Ibid. p.426. Ibid. p.434. Henri Michel, Méthodes astronomiques des hautes époques chinoises , p.2. Nm lo i hi n t ưng có l là: m ưa, m, rét, gió và th i gian xu t hi n c a chúng, theo H ng Ph m.
Joseph Needham, Science and Civilisation in China , Vol.III, p.190. Xem a lý Chính tông , q.6, tr.1. Xem S Ký T ư Mã Thiên , q.27, ch. Thiên Quan th ư, tr.1a,1b. và Gustave Schlegel, Uranographie chinoise , n ơi m c l c các sao cu i quy n 2. Gustave Schlegel, Uranographie chinoise , n ơi m c l c các sao cu i quy n 2. 12 t ưng: Quý Nhân, ng Xà, Chu T ưc, L c H p, Câu Tr n, Thanh Long, Thiên Không, B ch H , Thái Th ưng, Huy n V , Thái Âm, Thiên H u. 12 Th n: Thiên C ươ ng, Thái t, Th ng Quan, Ti u Cát, Truy n T ng, Tòng Khôi, Hà Khôi, ng Minh, Th n H u, i Cát, Tòng Tào, Thái Xung.
Ch ư ng 1 Tm quan tr ng c a Thiên v n h c Trung Hoa I. im tr i là cách th c Th ưng dùng ch d y vua chúa II. im tr i vi c ng ưi t ươ ng ng v i nhau III. Thiên v n và l ch s IV. Bu tr i là ài quan sát h gi i V. Thiên v n và quân s VI. nh h ưng tâm lý c a thiên v n VII. Thiên v n v i các tri u i Trung Hoa
Thiên v n i v i Trung Hoa x ưa có m t t m m c h t s c quan tr ng. Thiên v n quan tr ng vì có nhi u lý do. Nh ng lý do y s ưc l n l ưt trình bày trong ch ươ ng này. I. IM TR I LÀ CÁCH TH C TH ƯNG DÙNG CH DY VUA CHÚA Trung Hoa là m t dân t c th c ra h t s c o h nh. H tin r ng Th ưng luôn luôn tha thi t n chúng dân n ơi tr n gian này. Th ưng có m t ph ươ ng cách c bi t ch d y cho chúng dân, ch d y cho vua chúa xem ã i úng hay i sai l lu t c a tr i t, ó là dùng im tr i. Vì th Kinh D ch m i nói: «Thiên thùy t ưng, thánh nhân t c chi.» 天垂象聖人則之 (Tr i cho thy nh ng im, nh ng t ưng; thánh nhân theo ó mà b t ch ưc.) i v i thiên v n thì t ưng là: Nh t, nguy t, tinh, th n, phong, lôi, vân, v . Vì th mà ng ưi x ưa h t s c l ưu ý n các bi n t ưng n ơi nh t, nguy t, tinh, th n; h t s c chú tr ng n các t ưng vân th y khí, yêu tinh, yêu khí, oán bi t ý Th ưng , oán bi t cát hung, c ng nh ư s h ưng suy c a các tri u i. Tn th ư - thiên v n chí chép: i Minh , n m Thái Hòa nguyên niên (323), quan thái s l nh là H a Chí tâu rng: «S p có nh t th c.» Xin ưc cùng v i quan thái úy i làm l nh ươ ng sao. Vua phán: «Ta nghe r ng n u chính tr c a loài ng ưi mà không h n hoi, th i Tr i l y nh ng im tai d mà e d a khuy n cáo. Khuy n cáo c t cho h s a mình. Cho nên nh t nguy t che khu t l n nhau t rõ r ng phép cai tr có iu ch ng ph i. «Tr m t khi t c v n nay không làm r ng sáng ưc thánh c c a các b c tiên , và cách thi nhân giáo hóa có iu không h p v i Hoàng Th n (Hoàng Thiên), vì th nên Tr i cao mu n th c t nh tr m s a i l i n n hành chánh, tu t nh l i h nh ki m ngõ h u báo áp th n minh.
«Tr i i v i ng ưi y nh ư cha i v i con. Ch ưa có cha nào mu n khi n trách con, mà con có th làm b a c ơm th nh so n dâng lên, xin tha l i ưc. «Nay hình h c b ngoài sai quan th ưng công và quan thái s l nh cùng i làm l nh ươ ng sao, thì l y ch ưa t ng nghe th y v y. «Qu n công, khanh s , i phu ph i c g ng làm chu toàn ph n v b i b nh ng ch tr m còn khuy khuy t. Bèn phong th ưng t t c .» Trung Dung vi t: «Qu c gia t ươ ng h ưng t t h u trinh, t ưng; qu c gia t ươ ng vong t t h u yêu nghi t.» 國家將興必有禎祥 ; 國家將亡必有妖孽 (Khi nưc s p h ưng th nh, s th y nh ng im lành; khi n ưc s p nguy vong, s th y nh ng im g .) i U V ươ ng (781-770), m t hôn quân i Tây Chu say mê Bao T . Bè ng Bao T do ó l ng hành làm cho lê dân cùng kh n. Tr i t li n cho th y nh ng im hung h a nh ư mu n báo tr ưc m t s suy vong. Kinh Thi ã ghi chép trong bài th ơ Th p nguy t chi giao , thiên Ti u nhã: - Nh t th c vào ngày Tân Mão, m ng 1 tháng 10, n m th 6 i U V ươ ng (775). - S l ng on v chính tr xã h i do các gian th n thu c phe Bao T gây ra. - Nh ng c nh s ơn b ng a li t, v.v. Trong kinh Xuân Thu, c Kh ng T ã ghi chép t t c : - 36 l n nh t th c. - 4 l n sao ch i hi n (n m 612, 524, 515, 482). - M t l n v n th ch (n m 643). Mi l n g p nhng thiên bi n nh ư v y, nhà vua cùng qu n th n cùng bàn cãi v i nhau xem h a hung s ra sao. Xuân Thu chép: «Mùa thu, tháng 7 ( i V n Công th 14, t c 612 tcn) có sao ch i hi n ra chòm sao B c u. «N i s nhà Châu là Thúc Ph c oán r ng: Trong vòng 7 nm n a, các vua n ưc Tng, n ưc T , n ưc T n u b ch t vì lo n l c
«M i khi có nh t th c vua th ưng n b t bát t lòng h i h n, l i sai vua ch ư hu dâng l v t n Xã t lòng tôn kính th n minh. Vua ch ư h u ánh tr ng tri u ình mình nh ư mu n nh c dân ph i h t lòng ph ng s qu c quân.» ó c ng là d p vua chúa ki m im l i hành vi c a mình. Truy n Phi Long di n ngh a chép: «N m Hi n c th 2 (955), ngày m ng 1 tháng giêng có nh t th c. Vua Th Tôn th y v y bèn h ch cho các quan trong tri u ngoài qu n, ai th y có iu chi l i h i thì ph i l y l i tr c ngôn mà tâu, và ai th y s chi có ích chung cho thiên h thì c ng dâng bi u v tri u tâu cho vua xem.» II. IM TR I VI C NG ƯI T ƯƠ NG NG V I NHAU Các tri u i Trung Hoa sau này th ưng cho r ng m i khi có im tr i gì khác l , thì tr n gian tr ưc sau c ng s có nh ng chuy n t ươ ng ng s x y ra. Tư Mã Thiên ã ghi trong b S Ký c a ông n ơi sách Thiên quan nh ư sau: «Trong vòng 242 n m i Xuân Thu có 36 l n nh t th c, 3 l n sao ch i hi n. i Tn T ươ ng Công có v n th ch r ơi xu ng nh ư m ưa. «Thiên t suy y u, ch ư h u cai tr b ng v l c. Ng bá thay nhau mà c m quy n, ly l nh mình thay l nh vua. Th r i, ông hi p ít, l n hi p bé. T n, S , Ngô, Vi t tuy là di ch nh ưng c ng x ưng bá m t ph ươ ng. «N m th 15 i T n Th y Hoàng, sao ch i xu t hi n 4 l n, l n lâu nh t là 80 ngày, dài su t c khung tr i. «Sau ó T n h ưng binh di t 6 n ưc, thôn tính Trung Qu c, ui di ch b n ph ươ ng, ng ưi ch t nh ư r . «V sau, khi n ưc S d y lên, trong vòng 30 n m, binh s dày xéo lên nhau ch t không bi t c ơ man nào mà k . T th i Si V ưu n lúc b y gi , ch ưa h có nh ư v y bao gi . «Khi H ng Võ c u C L c, thì sao ch i U ng Th x t phía tr i Tây. Phía ông, ch ư h u bèn h p tung; phía Tây ng ưi ta gi t dân T n, và tàn sát dân chúng t Hàm Dươ ng.
«Khi nhà Hán h ưng lên, có ng tinh liên châu (5 sao Kim, M c, Th y, H a, Th ) th ng hàng nhau n ơi chòm sao ông T nh (n m th 7 i Hán Cao T , n m 200 tcn). «Khi Hán Cao T b vây Bình Thành, tr ng qu ng 7 vòng chòm sao Sâm, T t. «Khi h Lã ph n lo n, có nh t th c và ngày tr nên hôn ám. «Khi 7 n ưc ph n lo n (trong ó có Ngô, Vi t) thì sao ch i hi n ra dài m y tr ưng và sao Thiên Cu (c ng là m t lo i sao ch i) x t qua không ph n n ưc L ươ ng. Sau ó binh cách x y ra và trong vùng ó, ng ưi ch t y dãy, máu ch y chan hòa. «Nh ng n m Nguyên Quang (134-129) và Nguyên Thú (122-117) i Hán V sao ch i c Si V ưu l i xu t hi n hai l n, dài choán n a vòm tr i. «Sau ó quân kinh s ư xu t chinh 4 l n, gi t Hung Nô trong vòng m y ch c nm, chinh ph t r H còn kh c li t h ơn n a. «Khi n ưc Vi t m t (111 tcn) sao Hu nh Ho c (H a Tinh) óng chòm sao u (sao Nam u là phân dã c a Ngô- Vi t). Khi Cao Ly b di t (108 tcn) có sao ch i hi n ra vùng Hà Gi i ( vào các chòm sao Nam Hà và B c Hà). «Khi quân ta h n ưc i Uy n, sao ch i hi n ra n ơi sao Chiêu Diêu. «ó là i khái nh ng hi n t ưng chính, còn nh ng hi n t ưng nh thì không sao k xi t. Nh ư v y, m i khi có m t hi n t ưng l trên tr i, là s có m t bi n c d ưi t ng v i.» Tn Th ư- Thiên v n chí sau này c ng ghi các bi n t ưng trên tr i song song v i các bi n c d ưi t trong vòng kho ng 200 n m, t n m 250 n 450. III. THIÊN V N VÀ L CH S i x ưa c n bi t thiên v n làm l ch s . L ch s c t là cho ngày tháng gian tr n ưc t ươ ng ng v i s v n chuy n c a m t tr i m t tr ng. Do ó oán nh i khái tr ưc ưc th i ti t, và bi t ngày gi thu n ti n mà làm các công vi c nông tang. Nhà vua x ưa giành l y c quy n làm l ch. Theo Nguy t L nh thì i x ưa phát lch n m t i vào tháng cu i thu n m tr ưc.
IV. B U TR I LÀ ÀI QUAN SÁT H GI I Các vua chúa Trung Hoa x ưa còn dùng b u tr i nh ư là m t ài quan sát ki m soát, theo dõi tình hình các mi n trong n ưc và phiên tr n. Vì th m i phân tr i t thành châu, thành dã; m i vùng tr i l i ng v i vùng t, ri nhân các im tr i x y ra vùng tr i nào thì bi t ưc các bi n c s x y ra vùng t nào. V. THIÊN V N VÀ QUÂN S i x ưa, phàm là t ưng soái gi i u ph i bi t thiên v n. Lưu ch, v quân s ư t ươ ng lai c a T ng T V n, êm n vào ng nh n ơi mi u ca Gia Cát Võ H u. n êm, ưc Võ H u ng m ng truy n cho ba quy n thiên th ư. Võ Hu b o L ưu ch: «L ưu ch, ng ươ i hãy ng i ó ng ta truy n th cho ng ưi ba cu n thiên th ư c a ta, ã n ơi phía sau l ưng c a ta ây. V y ng ươ i ph i c t ly sách mà c thu c, thì ng ươ i s có k nh qu c an bang, l c thao tam l ưc. ây này, cu n th nht nói v vi c thiên v n, coi xét nh t, nguy t, tinh, th n, phong, sươ ng, lôi, v mà rõ bi t th i v n th nh suy. Cu n th nhì thì coi v vi c quá kh v lai, lành d th nào và d y v vi c hành binh b tr n. Cu n th ba thì d y vi c a lý, bày ki u cách mai ph c, lên núi xu ng sông th nào, và d y th p cang b u mà phá tr yêu thu t. M y l i ta d n ó thì ng ươ i ph i ghi t c vào lòng, ng có b o phò chân chúa, giúp v n qu c gia.» Truy n này chân gi khó l ưng, nh ưng nó cho ta bi t nh ng iu ki n c n ph i có ca m t v nguyên nhung hay c a m t v tham m ưu trong quân l . Mu n bi t thiên v n quan tr ng th nào i v i v n quân s , ta hãy c on Tam Qu c sau: Tư Mã Ý em 40 v n quân i ánh Th c. Kh ng Minh sai hai t ưng V ươ ng Bình và Tr ươ ng Ng c em m t nghìn quân ra ng Tr n Th ươ ng ch n quân Ng y. Hai t ưng nghe l nh gi t mình h i:
- Nghe tin báo: quân Ng y kéo t i 40 v n, nói phao lên là 80 v n, thanh th quá ln nh ư v y, sao Th a T ưng ch cho m t ngàn quân i gi i? N u quân Ng y ào n thì chúng tôi ch ng làm sao? Kh ng Minh gi c: - Thôi c i i. Ta c ng mu n cho nhi u, nh ưng s quân s thêm v t v Hai t ưng ng ơ ngác nhìn nhau, không ai dám i. Kh ng Minh nói: - N u sa s y chuy n gì thì không ph i l i các ng ưi ! Thôi ng nói n a, l p tc i cho mau ! Hai t ưng càng s , m u máo b m: - N u Th a T ưng mu n gi t hai chúng tôi, xin hãy gi t ngay ây. Chúng tôi th c không dám i ! Kh ng Minh b t c ưi r i gi ng gi i r ng: - Sao mà ngu n th ! ã sai i t c là ta ã có ch ki n r i ch ? êm qua ta ã xem thiên v n, th y sao T t i xen vào thiên ph n Thái Âm, t tr i s m ưa d m d su t tháng này. Th thì quân Ng y dù có 40 v n c ng ch ng dám vào sâu n ơi ưng ly núi hi m. Cho nên ta ch ng ưa nhi u quân ra làm gì cho v t v . Các ng ươ i nh t nh không «b h i» âu ! Ta em i quân ra Hán Trung, c vi c óng l i m t tháng ngh ng ơi cho kh e. i Ng y quân b m ưa d m kh n kh ph i rút lui ta m i xua i binh truy kích, thong th ánh k m t m i, t 10 v n quân ta th ng 40 v n quân Ng y ! Vươ ng Bình, Tr ươ ng Ng c v l m i h n h bái t ra i Mà qu th c T ư Mã Ý xem thiên v n bi t s có m ưa d m, nên truy n l nh án binh bt ng. VI. NH H ƯNG TÂM LÝ C A THIÊN V N Thiên v n có nh h ưng l n lao n tâm lý dân gian, vì th các chính tr gia th ưng l i d ng thiên v n ánh òn tâm lý qu n chúng. Khi V ươ ng Mãng ti m ngôi nhà Hán, L ưu Tú – m t h u du c a nhà Hán mu n ph c h ưng c ơ – ã dùng chi n thu t này. Ông ưc coi là sao T Vi, còn nh ng
tưng tá ph b t ông u ưc coi là hàng Nh th p bát tú giáng tr n. Ví d S m Bành là V H a H , Mã Võ là Khuê M c Lang, Ngô Hán là Cang Kim Long, v.v. VII. THIÊN V N V I CÁC TRI U I TRUNG HOA Vì các im tr i có nh h ưng l n lao n nhân s nh ư th , nên khoa thiên v n ưc vua chúa Trung Hoa h t s c sùng th ưng. Vua Nghiêu t ra r t thông thiên v n, vua Thu n ã bi t dùng Tuy n ky 7 sao B c u. Th i vua Tr ng Khanh nhà H (2159-2146), hai nhà thiên v n Hi Hòa ã t ra tr nãi không oán tr ưc ưc nh t th c x y ra vào n m 2154, nên vua ã sai D u h u c binh i chinh ph t Hi Hòa. Câu chuy n còn ghi n ơi thiên D u chinh trong Th ư Kinh. Theo H ng Ph m C u Trù thì m t v vua x ng áng v i danh ngh a ph i thông thiên v n l ch s . Chính vì th mà trong ch ươ ng trình giáo hóa các v ông cung thái t , t c là các v vua t ươ ng lai, ta th y có môn thiên v n. Trong bài « Cách hu n luy n m t v hoàng t ư ng lai» (L’instruction d’un futur empereur de Chine en l’an 1193) ng trong tp I b ông Ph ư ng Ký S (Mémoires concernant l’Asie Orientale) c a Sénart, Barth, Chavannes và Cordier; Chavannes ã c ng hi n cho ta y tài li u v v n này. Các vua chúa x ưa th ưng xây Linh ài g n nhà Minh ưng xem tinh t ưng. c Kh ng c ng r t am t ưng v thiên v n, ngài vi t Xuân Thu, t c là m t b s mà ã nhi u l n l y thiên v n ph i h p v i nhân s . ưng l i này ã ưc các s gia Trung Hoa b t ch ưc. c S Ký T ư Mã Thiên hay T n Th ư ta s th y rõ iu ó. Xuân Thu T Truy n chép: «Mùa ông tháng 12 (n m Ai Công XII) có châu ch u phá ho i. Quí Tôn h i Kh ng T . Kh ng T áp: «Khâu tôi nghe r ng: chi u mà không th y sao H a n a thì côn trùng n ph c h t. Nay sao H a v n còn th y chuy n vn v phía Tây. Ch c các nhà làm l ch ã nh m.» Ý nói nay theo l ch là tháng ch p. áng lý ra thì sao H a không còn th y ưc vào bu i chi u. Sâu b ph i n ph c h t r i, vì l nh. Th mà nay sao H a v n còn th y
hi n, côn trùng còn phá phách, nh ư v y các nhà làm l ch ã nh m, áng l ph i có tháng nhu n n a m i ph i. Mnh T c ng lu n v thiên v n nh ư sau: «Tr i thì cao l ng l ng, các ngôi tinh tú thì xa tít mù, nh ưng n u ng ưi ta tâm tìm tòi vi c v n hành t nhiên c a tinh tú, ng ưi ta có th ng i m t ch mà bi t r t úng th i ti t ông chí trong m i n m, d u n ngàn n m c ng không h sai v y.» Các vua chúa v sau, nh t là t th i Hán tr i, th ưng coi thiên v n là m t b ca tri u ình. N ơi kinh ô th ưng có hai ài thiên v n, m t ài là Thiên V n Vi n ngay trong cung, m t ài là T ư Thiên Giám ngoài cung. Hai ài h ng êm xem tinh tưng, r i i chi u v i nhau trình lên nhà vua. Nh ng hi n t ưng quan tr ng u ưc ghi l i cho h u th . Tn Th ư ch ng h n ã ghi chép t t c các bi n c trên tr i t nh t th c, nguy t th c, n sao ch i, n yêu tinh, yêu khí, t ưng vân, th y khí x y ra trong vòng m y tr m n m , t 250 n 450. Vua V n Tông (827-840) nhà ưng còn ra s c ch c m các nhà thiên v n h c ti p xúc v i các b khác ho c v i th ưng dân kh i ti t l bí m t. Sau này, i Khang Hi (1662-1723), ta th y các giáo s dòng Tên nh ư Ferdinand Verbiest, Terrentius, Schall von Bell, James Rho (La Nhã C c), Nicholas Longobardi (Long Hoa Dân) ã dùng thiên v n chinh ph c vua và tri u ình Mãn Thanh, t c là dùng thiên v n d n ưng cho cu c gi ng giáo Phúc Âm t i Trung Hoa. Mi hay thiên v n quan tr ng là v y. k t thúc ch ươ ng này, ta nh n nh nh ư sau: Thiên vn h c Trung Hoa x ưa có m t im r t c bi t: y là xem thiên v n không ph i là ghi nh n nh ng bi n t ưng trên tr i, nh ưng mà còn là oán nh xem im tr i y ng vào ai, vào n m nào, x nào, và s em l i h u qu gì. oán r i li còn ph i theo dõi xem bi n c x y ra có úng nh ư l i d oán hay không. Ví d , Xuân Thu chép:
1. Mùa ông có sao ch i hi n ra chòm sao i Th n (Thiên Y t), n m y là nm Chiêu Công XVII, t c là 524. 2. oán: sao ch i hi n ra n ơi sao H a, nh ư v y s có h a ho n t i các vùng ng vi sao H a, ó là các n ưc T ng, V , Tr n, Th nh. 3. Bi n c ã th c s x y ra: Xuân Thu chép mùa hè, tháng 5 (n m Chiêu Công XVIII, t c 523), ngày Nhâm Ng , T ng, V , Tr n, Th nh b h a tai. Nh ư v y bi n c ã x y ra úng v i l i oán n m tr ưc. Ví d nh ư trong Tam Qu c, Kh ng Minh xem thiên v n bi t tr ưc s m ưa d m mt tháng. S vi c x y ra ã úng nh ư s tiên oán c a Kh ng Minh. Nh ư v y không th b o ng ưi x ưa oán li u ưc. Chúng ta ch có th nói r ng: nh ng im tr i có nh h ưng gì n nhân s hay không? Và d nhiên chúng ta ph i tr l i r ng có. Chúng ta không th nói ưc r ng ngày nay khoa h c ã ch ng minh nh t th c, nguy t th c, sao ch i ho c các v t trên m t tr i m i s x y ra u có nh k , nh ư v y thì làm gì có chuy n lành d , t t x u. Nh n nh nh ư v y thi t t ưng không sâu s c và c ng không khoa h c. B i vì, ngày nay khoa h c b t u công nh n các hi n t ưng thiên nhiên có nh h ưng n các bi n c d ưi t. Các khoa h c gia m i chú tr ng n nh ng hi n t ưng trên m t tr i nh ư nhng vt en (taches solaires) hay nh ng s phun l a trên vòng s c c u (éruptions chromosphériques). Nhi u khoa h c gia ã ư a ra gi thuy t r ng có nhi u lo i bi n c d ưi t có liên l c v i nh ng v t en trên m t tr i và t ng gi m theo chu k v t en là 11 n m. Ví d : giá lúa mì, n n th t nghi p, nh ng t ng phù b ng (icebergs), ôn d ch, m ưa gió, iên cu ng, chi n tranh, v.v. ã ành v nhi u im c ng ch ưa ch ng minh ưc rõ ràng, tuy nhiên, nay ai ai c ng công nh n: - Các v t en có nh h ưng n t tr ưng m t t và có th gây nên nh ng c ơn giông t t l c (orages magnétiques).
- S xu t hi n c a các v t en làm cho b u in t c a trái t b xáo tr n (pertubations ionosphériques). - Chu k các v t en nh h ưng n s phát tri n c a th o m c. N u c ưa mt thân cây ra ta s th y nhi u vòng khoanh tròn, m i khoanh tròn tiêu bi u cho s t ng tr ưng c a cây trong m t n m. Gp nh ng n m mà m t tr i có nhi u v t en, thì nh ng khoanh n ơi cây y d y hơn, ch ng t r ng nh ng n m y nóng h ơn, m th p h ơn, và làm cho cây c i ưc phát tri n nhi u h ơn. Linh m c Théophile Moreux, ng th i c ng là m t nhà thiên v n h c, là ng ưi u tiên ã l ưu ý n nh h ưng c a m t tr i i v i s c s n xu t c a lúa mì và r ưu nho. Ông c ng nh n ra r ng m i khi có nh ng s thác lo n v t tr ưng thì trong các hc ưng h c trò b ph t nhi u h ơn, và ngoài i thì b nh s ưng kh p x ươ ng nhi u hơn. T n m 1922, bác s Maurice Faure cùng vi nhà khoa h x Joseph Vallot ã công nh n r ng: c m i khi mà m t tr i phun l a, thì d ưi t x y ra r t nhi u bi n c nh ư ch t b t ưng, t t , t i ác, tai n n xe h ơi hay h m m , các b nh kinh niên tái phát, v.v. Ông bèn l p ra khoa v tr sinh lý h c (cosmobiologie) và n n m 1932 l p ra m t hi p h i qu c t kh o sát v n này. Nm 1938, m t giáo s ư ng ưi Nga là Tchijevski cho xu t b n m t cu n sách l n cho r ng m t tr i là ch x ưng v các v ôn d ch. Ông cho r ng c vào nh ng th i k ho t ng cao nh t c a chu k m t tr i là hay có d ch t . Có l vi th i k ó, m t tr i phát ra nhi u làn sóng ng n h ơn, làm cho vi trùng d n y n h ơn. Nm 1959, các ông Poumailloux và Viart thông báo cho Hàn Lâm Vi n Y Khoa bi t r ng các b nh t c ngh n m ch máu tim (infarctus) b nh h ưng c a các bi n chuy n m t tr i và x y ra nh ng khi t tr ưng trái t b xáo tr n, Nm 1960, Hàn Lâm Vi n Khoa H c Leningrad xác nh n r ng nh ng ng ưi b bnh tim hay b nh m ch máu d b nh h ưng b i các cu c phun l a c a m t tr i Theo s iu tra c a Picardi ng th i c n c vào nh ng nh n nh c a các nhà khoa h c n i ti ng là ng n, chúng ta có th nói ưc r ng nh ng nh n nh trên
không ph i là nh ng ý ki n m ơ h , vô c n c , mà chính là nh ng s ki n ã ưc ki m ch ng. T ươ ng lai s tr l i v v n này. Nu chúng ta ch p nh n m t tr i nh h ưng n nhân s , thì chúng ta c ng ph i ch p nh n m t tr ng và các ngôi sao c ng nh h ưng n nhân s . Trong tr ưng h p này, thiên v n Trung Hoa v i tiêu « im tr i ng v i vi c ng ưi» v n còn là m t thách cho trí th c con ng ưi và v n còn là m t c a ngõ r ng m cho nh ng ch ươ ng trình kh o c u v thiên v n mai h u. CHÚ THÍCH Tn Th ư - Thiên v n chí, quy n trung, ch ươ ng Nh t th c. Trung Dung , XXIV. Xuân Thu, V n Công XV, t c 611 tcn. Phi Long di n ngh a, tr.29. S Ký T ư Mã Thiên , ch ươ ng Thiên quan 7. Tng T Vân , tr.133. Tam Qu c, T Vi Lang d ch, tr. 1768-1769. ông Hán di n ngh a. Th ư Kinh , Nghiêu in. Th ư Kinh , Thu n in. Mnh T , Ly Lâu h , 26. Joseph Needham, Science and Civilisation in China , Vol.III, p. 191. Ibid. p. 193. Ibid. p.447 et ss. J. Gauzit, Les grands problèmes de l’astronomie , Collections «Les Heures Scientifiques», tr.70-73. Pierre Roussau, Tout ce qu’il faut savoir sur l’astronomie , p.316-317.
Ch ư ng 2 Ít dòng l ch s v Thiên v n h c Trung Hoa I- Ít nhi u công trình c a các thiên v n gia Trung Hoa qua nhi u th h II- Thiên v n Trung Hoa v i nh ng nh h ưng ngo i lai III. Ít nhi u sách thiên v n Trung Hoa qua các th i i A. Sách thiên v n t i Chu n i L ươ ng (th k 6) B. Các sách thiên v n t th i L ươ ng n u i T ng (th k 10) Thiên v n Trung Hoa ưc các vua chúa chú ý t thu xa x ưa. Ta không quy t oán ưc thiên v n Trung Hoa ã kh i th y t bao gi . Gustave Schlegel, d a vào cách th c t tên các vì sao, ã qu quy t r ng thiên vn Trung Hoa ã kh i th y kho ng 17.000 n m tr ưc k nguyên. Nói v y e quá áng. Ng ưi Trung Hoa th ưng cho r ng n n thiên v n c a h b t u v i Ph c Hi, kho ng 2850 n m tr ưc k nguyên. n th i Hoàng (2697-2597), ta ã th y dùng cách tính n m tháng, ngày theo chu k l c th p hoa giáp. Hán Th ư Ngh V n Chí ã ghi: «Hoàng ng gia l ch tam th p tam quy n.» Cháu 3 i c a Hoàng là Chuyên Húc (2513-2435) r t có khi u v thiên v n. Trúc Th ư K Niên vi t: «Sau khi lên ngôi ưc 13 n m, vua b t u làm l ch s và toán v trí các sao trên tr i.» Xuân Thu T Truy n c ng ghi nh n r ng i vua Chuyên Húc ã có nh ng quan coi v l ch, v Nh phân (Xuân phân, Thu phân) và Nh chí ( ông chí, H chí) và oán nh các ngày u mùa. i vua Nghiêu (2356-2255) ã bi t: - V trí Nh th p bát tú.
- Nh t nguy t ng tinh. - ã nh n m là 366 ngày. - ã bi t phép t tháng nhu n. Gaubil (1689-1759), m t linh m c dòng Tên, sang Trung Hoa truy n giáo kho ng th k 18, ng th i c ng là m t nhà thiên v n h c l i l c, ã vi t: «Chúng ta th y r ng vua Nghiêu ã bi t n m có 365¼ ngày, và c 4 n m l i có 366 ngày. Chúng ta c ng th y r ng h ã bi t trí nhu n chia n m thành 4 mùa.» « Tuy n ky Vua Thu n ã bi t dùng Tuy n ky 璇璣 và Ng c Hành 玉衡 kh o sát sao Bc Th n và nh v trí B c C c. ng Tác Tân 董作賓 trong quy n Ân l ch ph 殷曆譜, ã tìm th y trên nh ng mi ng x ươ ng có kh c ch th i vua V inh (1330-1281) có on nói n sao iu Tinh 鳥星 (sao Tinh trong chòm sao Chu T ưc). Trên m t mi ng x ươ ng khác có ghi: Ngày m ng 7 trong tháng (kho ng n m 1300 tcn) ngày K T , có m t Tân i tinh 新大星 hi n ra g n sao H a. M nh x ươ ng khác ghi: n ngày Tân Mùi thì Tân tinh y bi n i.
« M nh quy giáp ghi chép v iu tinh Tân i tinh n g n sao H a Các thiên v n gia ngày x ưa không ph i là hi m. T n Th ư Thiên V n Chí có ghi: - Th i vua Nghiêu có Hi, Hòa. - Th i H có Côn Ngô. - Th i Th ươ ng có Vu Hàm. - Th i Chu có S D t. - L có T Th n. - T n có B c Y n.
- Tr nh có Bì Táo. - T ng có T Vi. - T có Cam c. - S có ưng Mu i. - Tri u có Doãn Cao. - Ng y có Th ch Thân. i T n tuy t các sách, nh ưng các sách thiên v n thì không t. - n i Hán C nh (156-140), Hán V (148-86) có cha con T ư Mã àm; ri n L ưu H ưng, Thái Ung, Ti u Chu, T ư Mã Thiên, Ban C , T ư Mã B ưu. T t c nh ng v này l i n i ti p công trình, cho ng ưi sau n ươ ng vào mà ti n lên. Quan ni m c a Joseph Needham sai bi t v i T n Th ư. Needham cho r ng Th ch Thân (ng ưi n ưc T ), Cam c (ng ưi n ưc V ) và Vu Hàm là 3 nhà thiên v n c phách c a th i Chi n Qu c (481-249). Ba v này ã l p ra nh ng b n thiên v n u tiên và nh v trí các sao. Công trình này ưc th c hi n vào kho ng n m 370 n 270 tcn; và nh ư v y là tr ưc công trình c a Hipparque ng ưi Hi L p kho ng 2 th k (Hipparque ã l p b n thiên v n vào kho ng n m 134 tcn). I. ÍT NHI U CÔNG TRÌNH C A CÁC THIÊN V N GIA TRUNG HOA QUA NHI U TH H Nh ư ta ã th y, thiên v n h c Trung Hoa ã có m t d vãng xa x m. Có th nói ưc là môn h c này ã phát tri n s m nh t th gi i, có th có tr ưc c thiên v n h c Babylone. Th c v y, tuy dân Babylone v n khoe mình ã có thiên v n h c t 470.000 (!), nh ưng khi Callisthène, cháu c a Aristote, i theo Alexandre sang chinh ph c Ba T ư, thì ch thâu l ưm và g i v cho Aristote nh ng tài li u thiên v n Babylone x ưa nh t là vào kho ng 2200 n m tr ưc Thiên Chúa giáng sinh.
Còn v phía Trung Hoa, nh ư ta ã th y, thiên v n h c ã có t th i Ph c Hi (2858 tcn). Vn V ươ ng 文王 (1231-1122) v a thoát kh i ng c D Lý v Tây K ã ngh chuy n xây Linh ài xem tinh t ưng. Chu Công 周公 (1122) là ng ưi óng góp nhi u cho thiên v n h c Trung Hoa. Ông l p ài quan sát D ươ ng Thành g n L c D ươ ng, dùng bi u can 表竿 (gnomon) o bóng m t tr i nh ông Chí, H Chí. ài Chu Công D ươ ng Thành, xây kho ng 1276, trùng tu i Minh Nh ư v y là t m y ngàn n m nay Trung Hoa ã có thiên v n ài. Ta c ng nên bi t so sánh: - Thiên v n ài Copenhague xây n m 1637. - Thiên v n ài Paris xây ngày 21.6.1667. - Thiên v n ài Greenwich xây vào n m 1675. Tuy nhiên Chu Công c ng không ph i là ng ưi u tiên dùng bi u can 表竿 (gnomon), xác nh ông Chí, H Chí. i nhà Th ươ ng (kho ng th k 13 và 14 tcn) ã bi t dùng bi u can xác nh ông Chí, H Chí.
Dùng Th Khuê và Bi u Can o nh t nh, xác nh ngày ông Chí Nh Chu Công xác nh v trí c a ngày ông Chí m t cách chính xác, nên sau này các nhà thiên v n th i Hán (kho ng n m 66 cn) ã có th so sánh các k t qu kh o nghi m c a Chu Công và c a h nh n nh ưc r ng ngày ông Chí, H Chí c i gi t lùi trong các cung sao, ng ưc l i v i chi u v n chuy n c a m t tr i; và nh ó h tìm ra ưc tu sai (précession des équinoxes) tuy là sau Hipparque nh ng hai th k . Sau này các nhà thiên v n Trung Hoa c ng còn dùng bi u can o l ch c a vòng Hoàng o, và tính kho ng cách gi a các t nh. Nm 89, C Quì vi t: «Ngày ông Chí, m t tr i B c C c là 115 o, ngày H Chí, cách B c C c là 67 o.» em chia ôi sai bi t trên, ta ưc 24 o. Joseph Needham cho rng ng ưi Trung Hoa x ưa tính l ch c a vòng Hoàng o là 23 o39’18’’. L ưu Hưng và Thái Ung ã cho r ng l ch c a vòng Hoàng o là 23 o15/16. Nh ư ã nói trên ây, bi u can còn ưc dùng tính kho ng cách gi a nhi u t nh. Nu dùng bi u can dài 8 t c, thì bóng c a bi u can o vào ngày ông Chí L c Dươ ng (D ươ ng Thành) s là 1 th ưc 3, o vào ngày H Chí s là 1 t c r ưi. Hà Th a Thiên, kho ng n m 445, ã o nh t nh Giao Châu và Lâm p.
Nm 349, khi Quán Thúy 灌邃 theo oàn quân Nam chinh, i sang Lâm p cng o nh t nh kho ng gi a v tuy n 17 o05 và 19 o35 (kho ng các t nh Thái Bình, Thanh Hóa bây gi ) và ghi r ng vào ngày H Chí bóng bi u can là 9 t c 1. Nm 721 và 725, Nam Cung Thuy t 南宮宮 và Nh t H nh 一行 cng dùng bi u can o bóng nhi u n ơi nh ư 17 o5 x Lâm p (Chiêm Thành) (kho ng t nh Hà T nh ca Vi t Nam). Lý Thu n Phong 李淳風 ghi r ng n m T ng, Nguyên Gia th 19 ã tr c nh Giao Châu (Hà N i) và ngày H Chí o ưc là 3 t c 2 phân, c ng ưc là 1 th ưc 8 tc 2 phân. Theo sách Chu B Toán Kinh thì m t t c bóng là 1.000 d m. Nh ưng theo Hà Th a Thiên 何承天 thì 3 t c 56 m i ưc 1.000 d m. Sách Chu B Toán Kinh ghi kho ng cách gi a Giao Châu và L c D ươ ng là 11.000 d m. Joseph Needham ghi l i là 5.000 d m. Nh ư v y thì phép tính c a Trung Hoa c ng ch ng chính xác là bao l m. Nh ưng th t ra ng ưi Hi L p c ng ã theo nguyên t c này tính chu vi c a trái t. Eratosthène (275-195) o bóng m t tr i ngày H Chí hai t nh Alexandrie và Syène cách nhau 5.000 d m, mà ông cho r ng hai t nh này u trên m t ưng kinh tuy n. Syène bi u can úng ng ngày H Chí không có bóng, nh ư v y là m t tr i ngay nh u (90 o). Còn Alexandrie thì m t tr i cách chân tr i 82 o58 t c là cách nh u 7 o2 hay 1/50 c a vòng tròn. Nu Alexandrie và Syène xa nhau 5.000 d m mà cách nhau b ng 1/50 vòng tròn trái t thì chu vi c a trái t là: 5.000 x 50 = 25.000 d m. Theo Paul Tannery thì m i dm th i y là 157m50, cho nên chu vi trái t s là 25.000 x 157m50 = 39.375 km. (Nay chu vi trái t ưc nh là 40.000 km). Linh m c Gaubil cho r ng ng ưi Trung Hoa t th k 2 tr ưc k nguyên ã có th toán tr ưc ưc nh t th c và mô t ưc tr ưc nh t th c s x y ra âu và nhi u ít ra sao.
Joseph Needham cho r ng Th ch Thân 石申, Cam c 甘德, Vu Hàm 巫咸 t th i Chi n Qu c ã v ưc nh ng b n thiên v n và ã nh ưc v trí các sao. Tr ươ ng Hành 張衡 (th k 2 cn) ã bi t dùng ng xem sao. Ông còn ch ra ưc H n nghi 渾儀 (armillaire) t ưng tr ưng cho b u tr i v i các ưng Xích o, Hoàng o, trên ó có ghi 24 ti t khí và tr ng sao, l i có th chuy n v n ưc nh sc n ưc. T H ng Chi 祖宮之 (kho ng n m 460 cn) ã khám phá ra r ng B c C c không tưng ng v i m t vì sao nào nh t nh; l i n a, ngay c n sao B c Th n (étoile polaire) c ng v n xoay quanh B c C c ch không ph i gi a B c C c nh ư m i ng ưi lm t ưng. Nh t H nh (th k 8) ã tìm ra r ng các kinh tinh (h ng tinh: étoiles fixes) c 83 n m l i xê d ch m t (1 o). Nh ư v y m i n m các sao chuy n d ch 45’’8. Hipparque (190-125) cho r ng m i n m các sao chuy n d ch 46’’8. Ngày nay niên giám Thiên V n C c c a Pháp (Annuaire du Bureau des Longitudes) cho r ng sai là 50’’2. Nht H nh nh ư ta ã th y còn dùng bi u can tính kho ng cách c a nhi u t nh t L c D ươ ng n Giao Châu và Lâm p. Quách Th Kính (hình in trên Nh t H nh (683-727) tem Trung Qu c) Quách Th Kính 郭守敬, th k 13 (1276), không ch u dùng bi u can 8 t c nh ư xưa, mà ã xây m t bi u can cao 40 th ưc. Chóp bi u can này không nh n mà là m t mi ng ng có tr m t l nh gi a xác nh nh tâm im c a m t tr i.
Nm 1959, khi cha Matthieu Ricci t i xem thiên v n ài xây trên m t ng n núi gn Nam Kinh ã ph i l y làm ng c nhiên và thán ph c vì th y các d ng c xem thiên v n u b ng ng úc, ch m tr r t khéo, r t p; p h ơn t t c các d ng c th y Âu Châu. Nh ng D ng c này ngoài tr i 250 n m r i mà v n y nguyên không suy suy n. II. THIÊN V N TRUNG HOA V I NH NG NH H ƯNG NGO I LAI Vi c i l i x ưa kia tuy khó kh n nh ưng Trung Hoa v n có nh ng liên l c v i các nưc láng gi ng. Ptolémée ã mô t nh ng con ưng c a các th ươ ng oàn i t Âu Châu sang Trung Hoa b ng ưng b nh ư sau: Khách th ươ ng t p trung Hiérapolis trên b sông Euphrate r i i n Bactriane qua các thành ph Edesse, Ecbatane, Ragès thu c x Hyrcanie và thành ph Antioche thu c x Margiane. H d ng l i Bactra i các th ươ ng oàn t n t i, r i i Taschkend. T ó h sang Trung Hoa. Cho nên kh o l ch s thiên v n h c Trung Hoa ta th y có nh ng vay m ưn nưc láng gi ng. iu này c ng ch ng có gì là l lùng c . i ưng, thiên v n h c Trung Hoa ch u nh h ưng c a n . - Tùy Th ư có ghi quy n Bà La Môn thiên v n kinh. - N m 759, B t Không (Amoghavajra) ã d ch t ti ng Ph n sang ti ng Trung Hoa quy n Túc Diêu kinh. - N m 665, Già Di p Hi u Uy ã giúp Lý Thu n Phong làm l ch. - Kho ng n m 708, Già Di p Chí Trung và Già Di p T ã áp d ng khoa thiên vn vào quân s . - N m 729, Cù àm T t t (Gautama Siddahrtha) ã làm quy n Khai Nguyên Chi m kinh thâu l ưm h t nh ng tài li u thiên v n Trung Hoa th i c .
n th k 8 và 9, thiên v n h c Trung Hoa l i ch u nh h ưng c a Ba T ư. Kho ng n m 719, nhà thiên v n h c Ba T ư là i M t Jaghanyan (Bactriane) t i Trung Hoa. Sau ó nhi u sách thiên v n ã ưc d ch t ti ng Khuông C ư (Sogdiane) và Ba T ư sang ti ng Trung Hoa. Nh ng sách thiên v n sau ây ã ch u nh h ưng c a Ba T ư: - Th t Di u L ch ca Ngô Bá H . - Th t Di u Tinh Th n Bi t Hành Pháp. - Th t Di u L ch S Toán Kinh c a Tri u Ph . Th i Nguyên, các thiên v n gia Trung Hoa c ng tác ch t ch v i các thiên v n gia H i giáo (Ba T ư và R p). Th i Mãn Thanh, tri u ình h t s c tr ng d ng các v linh m c dòng tên vì h r t gi i thiên v n. - Cha Kogler ưc c làm giám c Khâm Thiên Giám. - Cha Verbiest ưc c làm giám c Thiên v n ài B c Kinh và ngài ã hoàn toàn trang b l i Thiên v n ài này (1672). - Sau này, cha B.K. Stumpf (K Lý An) c ng làm giám c Thiên v n ài B c Kinh và ngài ã phá b các d ng c thiên v n x ưa l y ng úc m t kính t phân (quadrant). Vi c này làm cho các h c gi Trung Hoa b t mãn. Các linh m c dòng Tên c ng ã vi t ho c ã c ng tác vi t nhi u quy n sách thiên vn có ti ng nh ư: - Sùng Trinh L ch Th ư ca Schall von Bell. - C Kim Th ư T p Thành (1726) v i s óng góp v thiên v n h c c a Ignatius Kogler ( i Ti n Hi n) và Andrew Pereira (T M u c). - Tây D ư ng Tân Pháp L ch Th ư, v.v.
Schall von Bell (Thang Nh ưc V ng, 1591-1666) trong quan ph c Mãn Thanh III. ÍT NHI U SÁCH THIÊN V N TRUNG HOA QUA CÁC TH I I Ng ưi Trung Hoa ã vi t r t nhi u sách v thiên v n. J. Needham trong quy n Science and Civilisation in China, Vol.III, ã cho ta m t danh sách h t s c y . ây chúng ta ch im qua vài b sách chính: A. SÁCH THIÊN V N T I CHU N I L ƯƠ NG (TH K 6) 1. Nghiêu in (m t ch ươ ng trong Th ư Kinh, th k 5). 2. Nguy t L nh (m t thiên trong L Ký , th k 3). 3. Nguy t L nh (12 quy n u trong b Lã Th Xuân Thu, 240-239). 4. H Ti u Chính (th k 7 hay 5). 5. Thiên V n ca Th ch Thân, vi t kho ng 370, th t l c t th i L ươ ng. 6. Thiên V n Tinh Chi m ca Cam c, vi t kho ng 270, th t l c t th i L ươ ng. 7. Chu B Toán Kinh. 8. Thiên V n (m t ch ươ ng trong Hoài Nam T , vi t kho ng n m 150).
9. Thiên Quan Th ư (ch ươ ng 27 trong b S Ký T ư Mã Thiên, vi t kho ng n m 90). 10. Ti n Hán Th ư (ch ươ ng 26) c a Ban C . 11. An Thiên Lu n ca Ngu H (kho ng 307-338). 12. Hn Thiên T ưng Thuy t ca V ươ ng Phi n ( ã ưc Eberhard và Mušller bình d ch d ưi nhan Discourse on Uranographic Models trong b Contributions to the Astronomy of the San Kuo period ). 13. Thiên V n L c ca T H ng Chi. B. CÁC SÁCH THIÊN V N T TH I L ƯƠ NG (TH K 6) N U I T NG (TH K 10) * Cu i th k 6, i nhà Tùy : 1. B Thiên Ca ca V ươ ng Hi Minh. 2. Thiên V n i T ưng Phú ca Lý Bá (cu i Tùy, u ưng). * i ưng (th k 7-9): 1. Tn Th ư (có nh ng ch ươ ng v thiên v n). 2. Tùy Th ư (có nh ng ch ươ ng v thiên v n). 3. Khai Nguyên Chi m Kinh ca Cù àm T t t. 4. Bà La Môn Thiên V n Kinh (ã th t l c). 5. Túc Di u Kinh ca B t Không d ch. 6. ô L i Du t T ư Kinh (d ch t ti ng Ba T ư). 7. T Môn Kinh ca Adam thu c o Nestoriens. 8. Th t Di u Tinh Th n Bi t Hành Pháp (kho ng th k 8). 9. Th t Di u L ch ca Ngô Bá H (755) ( nh h ưng Ba T ư). 10. Th t Di u L ch S Toán Kinh ca Tri u Ph . 11. Thiên i ca Li u Tông Nguyên. * i T ng, Nguyên, Minh (t th k 10 n 17 ):
Vua T ng Thái Tông (976-997) có m t t sách l n v thiên v n g i là Thiên V n Các, g m nhi u sách thiên v n t ng c ng là 2561 ch ươ ng. B Thông Chí L ưc ca Tr nh Tiêu có ghi 369 quy n thiên v n, l ch s . L ưc kê nh ư sau: Thiên v n 73 quy n, g m có: 1. Linh Hi n Ký. 2. Hn Thiên Ký. 3. An Thiên Lu n ca Ngu H , th k 4. 4. Lu n Nh Th p Bát Tú, nh bách bát th p quan . 5. Lu n Nh Th p Bát Tú S . 6. Thái T ưng Huy n C Ca ca L Khâu Sùng. 7. Thái T ưng Huy n V n ca Lý Thu n Phong. 8. Hn Nghi Pháp Y u ca Hàn Hi n Phù. 9. Tư Thiên Giám Tu Tri. 10. Thiên V n n (6 quy n). 11. u S (64 quy n). v.v. Trong b To i S ưng Th ư ca V ưu M u, th y có nh ng quy n thiên v n, l ch s sau ây: 1. Tú L ch Báo Th c Kh o. 2. K Nguyên L ch Kinh. 3. Cao Ly Nh t L ch. 4. Th Khuê Pháp. 5. Ngân Hà C c Bí Quy t. 6. Ng ưng Th To n Vi. 7. Linh ài Bí Y u ca V ươ ng Hi Nguyên (kho ng n m 1000).
8. Tân Nghi T ưng Pháp Y u ca Tô T ng. 9. Mng Khê Bút àm ca Tr m Quát (1086). 10. Linh ài Bí Uy n ca D ưu Quý Tài. 11. Qu n Khuy T p Y u. 12. Lc Kinh Thiên V n Biên. * i Nguyên (1280-1333 ), i Minh (1368-1628 ): 1. Tinh M nh T ng Quát ca Gia Lu t Thu n. 2. Cách T ưng Tân Th ư ca Tr nh H u Khâm. 3. Vn Hi n Thông Kh o ca Mã oan Luân (kho ng 1319). 4. Tưng V Tân Biên ca V ươ ng Kh i (1450). * i Thanh (1644-1909 ): 1. i T in Th ư T p Thành. 2. Sùng Trinh L ch Th ư ca Schall von Bell. 3. Tây D ư ng tân Pháp L ch Th ư, v.v. Cng ghi nh n r ng ng ưi Âu Châu ã vi t r t nhi u v thiên v n h c Trung Hoa. Các tác ph m c a Gaubil, Léopold Saussure, Maspéro, Gustave Schlegel, v.v. là nh ng tài li u quý giá cho nh ng ai kh o c u v thiên v n h c Trung Hoa. c l ch s thiên v n h c Trung Hoa ta th y có hai ph n tách bi t: 1. Phép xem sao oán im. Phép này càng ngày càng suy vi, mai m t. 2. Khoa h c thiên v n v i công cu c kh o sát tinh t ưng, oán nh chu k c a các hành tinh c ng nh ư v trí c a m t tr ng, m t tr i và các hành tinh trong m i n m mi tháng, ghi chép h t m i hi n t ưng x y ra trên tr i. V ph ươ ng di n này ta th y ng ưi Trung Hoa c ng ã i h t ch ng ưng c a s tìm hi u v tr b ng ôi m t th ưng.
T th k 16 tr v tr ưc, thiên v n Trung Hoa có th tr i h ơn thiên v n Âu Châu. Nh ưng t th k 16 tr v sau, nó càng ngày càng thua sút thiên v n Âu Châu vì ba lý do: - Âu Châu ã sáng ch ưc Thiên lý kính t 1609. - Vì Âu Châu càng ngày càng bi t áp d ng toán h c vào thiên v n h c. - Vì Âu Châu sau này ã có nhi u nhân v t c phách nh ư: Galilée (1564-1642), Képler (1571-1639), Copernic (1473-1543), Tycho-Brahé (1546-1601), Halley (1656- 1742), Flamsteed (1646-1719), Laplace (1749-1827), Cassini (Jean Dominique, 1625- 1712), Herschell (1738-1822), Le Verrier (1811-1877), v.v. CHÚ THÍCH Gustave Schlegel, Uranographie chinoise , t p 2, tr. 713, 796. « En 1879, Schlegel, officier de la marine, explorateur et sinologue, calculait que les coordonnées astronomiques indiquées dans certain ouvrage chinois correspondaient à l’an 16.916 avant Jésus Christ. D’où il concluait sans broncher que les chinois faisaient des calculs astronomiques 17.000 ans avant notre ère » (Henri Michel, Méthodes astronomiques des hautes époques chinoises, tr. 5) C gi Bào Hi l p chu thiên l ch . ( Chu B Toán Kinh , tr. 1) Xem Trúc Th ư K Niên trong quy n The Shoo King c a James Legge. Trúc Th ư K Niên , tr.110. Xuân Thu, Chiêu Công XVII. James Legge, The Shoo King , p.21, notes.
Tuy n Ki Ng c Hành là m t khí c dùng kh o sát sao B c Th n và nh v trí B c Cc. T tr ưc n nay ít ng ưi hi u ưc Tuy n Ki là gì. Mãi n n m 1959, hc gi Henri Michel m i ch ng minh ưc r ng Tuy n Ki là m t d ng c dùng quan sát sao B c Th n và nh v trí B c C c. Xem: Henri Michel, Méthodes astronomiques des hautes époques chinoises, p. 10-13; J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 332-339; Trung Qu c Ng Thiên Niên S , q.1, tr.72,73. nh trên c ng l y t trang 73 sách này. Chu B Toán Kinh vi t: Chính B c C c tuy n ki chi trung. Chính B c thiên chi trung. C c x tuy n ki chi trung, thiên tâm chi chính, c vi t tuy n ki dã. Chu B Toán Kinh, quy n h , tr.3a. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 242-244. Ib. p. 424. Ib. p. 425. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p.197, 263. Xem: E. Doublet, Histoire de l’astronomie, tr.101. Mnh T , L ươ ng Hu V ươ ng ch ươ ng cú th ưng, câu 2. E. Doublet, Histoire de l’astronomie, tr. 298, 310, 317. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p.293. E. Doublet, Histoire de l’astronomie, tr. 47, 48. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p.287- C Quì. l ch c a vòng Hoàng o hi n nay ưc nh là 23o27’. Tuy nhiên l ch này c ng tùy th i gian mà t ng gi m ch không ph i nh t nh. Xem Camille Flammarion, Astronomie populaire , tr.12. J. Needham, Science and Civilisation in China , Vol.III, p.292-293. Chu B Toán Kinh, tr.1. Chu B Toán Kinh, tr.1. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p.292. Chu B Toán Kinh, tr.1.
J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p.292. E. Doublet, Histoire de l’astronomie, tr. 92. J.B. Du Halde, Description géographique, historique, chronologique, politique et physique de l’Empire de la Chine et de la Tartarie chinoise, tp 3, tr.339. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p.263. E. Doublet, Histoire de l’astronomie, tr. 49. Tn Th ư - Thiên v n chí, quy n 2, tr.5. E. Doublet, Histoire de l’astronomie, tr. 48 (T H ng Chi). Ibid. p.50. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 292, 293. E. Doublet, Histoire de l’astronomie, tr.51. J.B. Du Halde, Description géographique, historique, chronologique, politique et physique de l’Empire de la Chine et de la Tartarie chinoise, t p 3, tr.340. Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, q.2, tr.783-784. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p.202. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p.203-204. Ibid. p.208. J.B. Du Halde, Description géographique, historique, chronologique, politique et physique de l’Empire de la Chine et de la Tartarie chinoise, t p 3, tr.339, 355. Ibid. p.339, 355. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 425 note a. Ibid., p. 380 note a. Ibid., p.448. Tt c on này u l ưc d n Joseph Needham, S d., t các trang 196, 197 tr i.
Ch ư ng 3 Nh ng d ng c dùng trong Thiên v n h c Trung Hoa NH NG D NG C THIÊN VN X ƯA 1. Cây nêu và th khuê 2. Các d ng c o th i gian 3. ng v ng ng và tuy n ky 4. Hn nghi (Armillaires, Armillaries) 5. Hn thiên t ưng (globe céleste) Nói v thiên v n h c c Trung Hoa, ít có ng ưi ngh r ng ng ưi x ưa c ng ã có nhi u d ng c và nhi u ph ươ ng pháp quan sát tinh t ưng, ghi chú th i gian, o c vòm tr i, v.v. Chúng ta c các chuy n c th ưng ch th y các danh nhân êm êm ra xem tinh tưng trên tr i r i suy oán ra h a phúc, suy th nh tr n gian. c Tây Hán Di n Ngh a ch ng h n, ta th y khi H ng Võ kéo quân vào Quang Trung, vi t th ư b c bách Bái Công m i dâng thành, quân s ư Ph m T ng và t ưng Hng Bá êm n r nhau ra H ng Nh n Xuyên xem thiên v n lu n th i cu c. Ph m T ng h i nh H ng Bá: «Hi n công c ng bi t xem thiên v n ch ?» Hng Bá nói: «Tôi t nh có m t ng ưi b n h u là ngưi n ưc Hàn, va th ưng nói v i tôi r ng: ‘H o làm t ưng thì ph i bi t xem thiên v n, xét a l i, bi n mây gió, xem khí s c, m i nên hành binh.’ B i ó nên tôi th ưng c sách y, c ng bi t i l ưc, xin tiên sinh d y b o thêm.» Ri ó, Ph m T ng và H ng Bá l ng l ng mà xem, tr ưc phân tri n c ơ, sau xem kinh v , có 5 sao tri n , có 12 chu thiên, có Nh th p bát tú, có C u châu phân dã, có kh i, b , h i, sóc, huy n, v ng. Làm sao g i là B c Th n, làm sao g i là Nam C c,
làm sao g i là T Ph , làm sao g i là H u B t, ch nào ng v n v L Công, ch nào ng im v Bái Công, v.v. Th t là ly k , th t là gi n d . Nh ưng khi kh o các sách thiên v n h c Trung Hoa, ta th y ng ưi x ưa th c ra cng có m t s d ng c , tuy không ph c t p, tuy không tinh x o b ng nay, nh ưng cng giúp h r t nhi u trong công cu c suy toán và kh o sát. Hơn n a h c ng có m t s ph ươ ng pháp quan sát tinh t ưng. Cho nên trong ch ươ ng này, chúng ta c p «nh ng d ng c thiên v n x ưa». Còn «nh ng ph ươ ng pháp kh o sát dùng trong thiên v n h c x ưa» s ưc trình bày ch ươ ng 4. NH NG D NG C THIÊN V N X ƯA Trong ti t m c này ta s c bi t chú ý n nh ng d ng c sau ây: 1. Cây nêu (bi u can) và th khuê (gnomon and gnomon shadow template; gnomon et tablette). 2. Các d ng c o th i gian: a. Nh t qu (cadran solaire; sun-dial): ng h o bóng m t tr i. b. L u kh c, l u h (clepsydre; clepsydra, water-clock). - L u h n ưc (water-clock) - L u h cát (sablier; sand hour glass) c. H ươ ng tri n ( ng h h ươ ng: incense clock). d. ng h èn. 3. ng v ng ng (tube de visée; sighting-tube) và Tuy n ky (tablette de constellation circumpolaire; cicumpolar constellation tem[late). 4. Các lo i H n nghi (armillaires; armillaries). 5. H n t ưng (globe céleste; celestial globe). 1. CÂY NÊU VÀ TH KHUÊ
Cây nêu tên ch là bi u can ho c bi , ho c b, ho c bài . Tho t k th y, nó ch là m t khúc cây th ng, dài ng n khác khác nhau tùy th i, dùng c m xu ng t mà o bóng m t tr i. Mi u, ng ưi ta dùng bi u can dài 10 th ưc (kho ng 2m4); kho ng t n m 600 n 800 tcn. Dùng Th Khuê và Bi u Can o nh t nh, xác nh ngày ông Chí. Ti kho ng th k 2 tcn, ng ưi ta ch p nh n m t lo i bi u can chính th c dài 8 th ưc (kho ng 1m64). n i nhà Nguyên (1280-1333) ng ưi ta l i còn dùng nh ng bi u can dài 40 th ưc, ho c xây nh ng tr c nh ài cao l n s o bóng m t tr i. Hi n nay D ươ ng Thành còn có lo i tr c nh ài nói trên, t c truy n do Chu Công kh i t o; sau này n i Nguyên, Quách Th Kính ã cho xây c t, sang s a l i, và n i Minh c ng ưc tân trang l i.
ài Chu Công D ươ ng Thành, xây kho ng 1276, trùng tu i Minh Dùng bi u can 8 th ưc o bóng m t tr i tr ưa ngày H Chí v tuy n L c Dươ ng, ta s ưc m t bóng dài 1 th ưc 55 (t c 36 cm). N u dùng m t bi u can dài 10 th ưc, ta s ưc m t bóng dài 1 th ưc 94. Mu n o bóng cho chính xác, ng ưi ta dùng nh ng mi ng ng c g i là th khuê. Henri Michel ã tìm ra ưc nh ng mi ng ngôc th khuê. - M t th dài 36 cm (1th ưc 55). - M t th dài 44 cm (1th ưc 94). Nh ưng sách Chu L cho r ng: n u cây nêu dài 8 th ưc thì bóng s là 1 th ưc 5, nh ư v t th khuê chính th c c ng ph i là 1th ưc 5 (n u bóng ưc o D ươ ng Thành, cách L c D ươ ng 50 d m v phía ông Nam). Theo nguyên t c, cây nêu ph i ưc c m trên m t m t phng. Linh m c Du Halde mô t bi u can th y Thiên v n ài B c Kinh h i th k 17 nh ư sau: « thiên v n ài B c Kinh có m t c t ng hình tr cao 8 th ưc 3 t c, d ng trên mt m t bàn ng dài 18 th ưc, r ng 2 th ưc, dày 1 t c. Bàn ó ưc chia làm 17 th ưc b t u t chân c t ng; m i th ưc chia thành 10 t c; m i t c chia thành 10 phân. «Chung quanh bàn có m t ưng soi, r ng và sâu ch ng ½ t ngón tay. Ng ưi ta n ưc y vào ưng soi y ánh th ng b ng và kê bàn cho ph ng. D ng c này x ưa dùng o bóng kinh tuy n. «Nh ưng theo à th i gian c t ng này ã b nghiêng, không còn th ng góc v i mt bàn n a.»
Trong quy n Trung Qu c Khoa H c K Thu t S ca Joseph Needham, t p 3, tr.300, ta th y có hình ch p bi u can này. c on này ta th y: - Bi u can làm b ng ng. - Th khuê bi n thành m t bàn có ghi th ưc t c. - Ngoài ra còn có ưng soi ánh th ng b ng. Kh o sát l i tr c nh ài D ươ ng Thành do Quách Th Kính xây n m 1276 và n i nhà Minh ưc trùng tu l i, ta th y: - Bi u can 40 th ưc ưc t gi a ài. Trên bi u can có m t l cho ánh m t tr i soi qua. - Th khuê ây là m t th ưc á dài xây trên m t t g i là l ưng thiên xích. - Trên m t á có nh ng ưng rãnh song song ng n ưc. Tóm l i bi u can có th b ng cây, b ng ng, b ng g ch; th khuê có th b ng t nung, b ng ng c dài 1th5, ho c 1th94, ho c là nh ng bàn b ng ng, b ng á có ghi sn th ưc t c. Công d ng c a cây nêu 1. Xem bóng m t tr i dài ng n bao nhiêu Mt công d ng gi n d nh t c a cây nêu chính là xem bóng m t tr i dài ng n bao nhiêu áng ch ng là m y gi trong ngày. X ưa Vi t Nam trong các sân nhà quan, nhà giàu th ưng d ng cây nêu, bi t gi mà th i c ơm cho th g t n cho k p gi tr ưa. 2. Cây nêu c t là o bóng m t tr i xác nh các ngày ông Chí, H Chí, Xuân Phân, Thu Phân, v.v. Theo ng Tác Tân, tác gi b Ân i chi l ch pháp nông nghi p d khí t ưng, t i Th ươ ng ng ưi ta ã bi t dùng cây nêu o bóng m t tr i.
« cây nêu » Xuân Thu T Truy n vi t: «N m th 5 i Hi Công (654) mùa xuân, m ng 1, tháng giêng, ngày Tân H i, m t tr i t i c c Nam.Hi Công truy n báo cáo ngày sóc; sau ó vua lên quan sát ài xem [bóng nêu] và [các thiên v n gia] ghi [ dài c a bóng] nh ư th ưng l . Các ngày ông Chí, H Chí, c ng nh ư các ngày Xuân, Thu Phân, và các ngày u mùa Xuân H (kh i) u mùa Thu ông (b ) u ghi chú các hi n t ưng mây d phòng và tiên li u.» Trong Thi Kinh ta c ng th y c p n công d ng c a cây nêu. X ưa ng ưi ta dùng cây nêu o bóng m t tr i, nh ph ươ ng h ưng. (Xem Thi Kinh- Dung Phong, bài ính chi ph ư ng trung. ) Lê Quí ôn, trong Vân ài Lo i Ng , có ghi chú nhi u tài li u v công d ng c a cây nêu Trung Hoa. Thiên Hình T ưng c a sách Vân ài Lo i Ng vi t: «Sách Th ưng Th ư v kh o tinh di u chép r ng: ‘Ngày dài thì bóng m t tr i dài 1 th 6 t c; ngày ng n thì bóng m t tr i dài 1 th 3 t c.’ Sách Dch V nói: ‘Ngày ông Chí tr ng m t cây nêu cao 8 th ưc, n tr ưa xem bóng m t tr i dài ng n chiêm nghi m có iu hòa không. Phép xem bóng y cho bi t ngày H Chí bóng dài 1 th ưc 4 t c 8 phân; ngày ông Chí bóng dài 1 tr ưng 3 th ưc.» «Sách Chu B nói: Trong t nhà Thành Chu, ngày H Chí, bóng m t tr i dài 1 th ưc 6 t c; ngày ông Chí, dài 1 tr ưng 5 th ưc 5 t c.» 3. o bóng m t tr i xác nh ngày Phân, ngày Chí Xác nh ưc ngày Phân, ngày Chí b ng cách o bóng m t tr i, s giúp ta làm ưc l ch.L ch Th th i hay Thái S ơ i Hán Nguyên (148-33 tcn) do H a Hành
và Quách Th Kính làm ã c n c vào bóng m t tr i. Lê Quí ôn vi t: «Qu nh (c t o bóng m t tr i) l y c c ánh d u o bóng m t tr i là thiên t ưng rõ ràng nh t; d a vào ó, l ưng o k càng, l y khí trung bình c a tr i, không n ươ ng t a xê xích vào âu, th m i úng v i tr i.» 4. o bóng m t tr i tính chi u cao c a m t tr i T th k 2 tr ưc công nguyên, ng ưi ta ã bi t áp d ng c tính c a hình tam giác vuông góc và bóng c a m t tr i o chi u cao c a tr i và m t tr i. Chu L vi t: «Quan i t ư dùng bi u can và th khuê nh kho ng cách gi a t và m t tr i, nh chi u dài c a bóng m t tr i, và nh tâm im c a trái t. Tâm im trái t là n ơi mà bóng m t tr i ngày H Chí o ưc là 1 th ưc 5.» Hoài Nam T vi t: «Mu n o chi u cao c a tr i (t c là c a m t tr i) ta ph i c m mt cây nêu 10 th ưc và o bóng cây nêu trong cùng m t ngày hai n ơi cách xa nhau 1.000 d m trên cùng m t ưng kinh tuy n. N u cây nêu phía B c có bóng là 2 th ưc, thì cây nêu phía Nam có bóng là 1 th ưc 9. Và c m i nghìn d m v phía Nam bóng cây nêu s gi m i 1 t c. « 20.000 d m v phía Nam, cây nêu s không có bóng, và n ơi y ngay d ưi mt tr i. «Nh ư v y, b t u v i m t bóng là 2 th ưc và m t cây nêu 10 th ưc, ta th y r ng mt th ưc bóng m t i ta s ưc 5 th ưc cao c a cây nêu. L y s 20.000 d m nhân vi 5, ta ưc 100.000 d m, ó là chi u cao c a tr i (c a m t tr i).» 5. o bóng m t tr i tính l ch c a vòng Hoàng o o bóng m t tr i ngày ông Chí và H Chí còn cho bi t l ch c a vòng Hoàng o. l ch c a vòng Hoàng o có l ã ưc bi t kho ng th k 4 tr ưc công nguyên, khi mà Th ch Thân, Cam c b t u tính v c a các sao. Trong H u Hán Th ư, C Quì n m 89 ã vi t: «Ngày ông Chí m t tr i cách B c Cc 115 o; ngày H Chí cách 67 o.» Chia ôi s sai bi t này ta có (115 o - 67 o):2= 24 o.
Sau này các nhà thiên v n h c Trung Hoa và các h c gi Pháp nh ư Laplace, Gaubil, Cassini ã nhi u l n kh o sát l i l ch c a vòng Hoàng o theo s suy toán c a các thiên v n gia Trung Hoa, và th y: - Kho ng n m 1000 l ch là 24 o54. - N m 1 l ch là 23 o50. - N m 1000 l ch là 23 ò42. - N m 1900 l ch là 23 o27. Thiên v n h c ngày nay c ng ã nh n chân r ng l ch c a vòng Hoàng o không c nh và xê xích ôi chút v i th i gian. 6. o bóng cây nêu nh kho ng cách gi a các t nh Nguyên t c: Ch n m t thành ph làm tâm im ti n vi c so sánh. X ưa ng ưi ta ch n D ươ ng Thành cách L c D ươ ng 50 d m v phía ông Nam, v tuy n 34 o26. - o các thành ph trên cùng m t ưng kinh tuy n. - Dùng cây nêu cùng m t lo i kích th ưc. - nh xem hai thành ph cách nhau m t ngàn d m thì chênh nhau bao nhiêu t c bóng. Tr ươ ng Hành, Tr nh Huy n, V ươ ng Ph n, L c Tích cho r ng 1 t c bóng n 1.000 dm. Hà Th a Thiên toán r ng c 3 t c 56 bóng m i n 1.000 d m. L ưu Trác c ng ng quan im nh ư v y. Nh t H nh và Nam Cung Thuy t toán r ng ngót 4 t c bóng m i n 1.000 d m. Du sao thì l ch s c ng cho th y ng ưi Trung Hoa x ưa th ưng o bóng nêu kh p các t nh, các mi n h n. Nm 445, Hà Th a Thiên o bóng nêu Giao Châu (Hà N i) và cho hay Giao Châu cách D ươ ng Thành 5.000 d m. Nm 349, Quán Thúy o bóng nêu Chiêm Thành kho ng v tuy n 13 o (Tuy Hòa) ho c v tuy n gi a 17 o05 và 19 o35 (kho ng ng H i - Thanh Hóa).
Trong kho ng nh ng n m t 721 n 725, Nam Cung Thuy t và Nh t H nh c ng o bóng nêu nhi u n ơi t v tuy n 17 o4 (g n ng H i) cho n v tuy n 40 o, t i Weichow, g n V n Lý Tr ưng Thành, và k t lu n: - 1 o là cách 351 d m 80 b . - G n 1 t c bóng là 1.000 d m cách xa. Vân ài Lo i Ng ghi: «Khi t ng Nh t H nh làm l ch i Di n, vua ưng có h chi u cho quan thái s ph i o bóng kh p thiên h mà l y ch t gi a làm nh s . Khi h p bàn có nói r ng: Chu Quan (sách) dùng th khuê (th ưc o bóng m t tr i bng ng c) o, thì l y ch bóng m t tr i 1 th ưc 5 t c làm trung tâm im c a t, mà h Tr nh (Tr nh Huy n) thì cho bóng chi u xu ng t, c 1 nghìn d m sai 1 t c. Nh ư vy v phía Nam x ái Nh t H , xa cách 15.000 thì sai m t 1 th ưc 5 t c. t cùng vi tinh th n t du, lên xu ng trong 3 v n d m; l y s y mà chia ôi thì th y ưc ch a trung. nh Xuyên qu n, t D ươ ng Thành ngày nay, t c là a trung ó. «Trong kho ng n m Nguyên Gia (424-454), nhà T ng i ánh n ưc Lâm p (Chiêm Thành); ngày tháng 5 d ng cây nêu trông, thì th y m t tr i v phía B c cây nêu; Giao Châu thì bóng m t tr i v phía Nam cây nêu 3 t c. N m Kh i Nguyên th 12 (724, i ưng Huy n Tông) o bóng m t tr i Giao Châu (t c là Th ng Long, Hà N i ngày nay) vào ngày H Chí, thì th y bóng phía Nam cây nêu 3 tc 3 phân, cùng v i s o vào n m Nguyên Gia nói trên gi ng nhau.» 7. Cây nêu c ng có th dùng xem sao Cm m t cây nêu cao, ng i quay m t v h ưng Nam, ta có th quan sát và nh n nh d dàng nh ng ngôi sao qua kinh tuy n (qua nh u). Tóm l i, bi t s d ng cây nêu, ta c ng th y nó h t s c ly k . Sau này, n u có d p, ta s c p n chuy n linh m c Ferdinand Verbiest h i th k 17 ch nh bi t toán tr ưc chi u dài c a bóng nêu mà chinh ph c ưc c tri u ình Mãn Thanh, y nh ư x ưa Kh ng Minh dùng ba t c l ưi khu t ph c ưc qu n nho n ưc ông Ngô.
2. CÁC D NG C O TH I GIAN i x ưa không có ng h nh ư ngày nay, nh ưng c ng có nh ng d ng c o th i gian. Ta s kh o c u: a. Nh t qu (cadran solaire; sun-dial): ng h o bóng m t tr i. b. L u kh c, l u h (clepsydre; clepsydra, water-clock). - L u h n ưc (water-clock) - L u h cát (sablier; sand hour glass) c. H ươ ng tri n ( ng h h ươ ng: incense clock). d. ng h èn. a. Nh t qu Trên nguyên t c, nh t qu là m t vòng tròn, chung quanh có ghi gi ho c ghi kh c. Gi a vòng tròn có m t cây tr c l y bóng m t tr i. Nh t qu có th th ng, có th nghiêng theo d c c a ưng xích o. C ng có th nh t qu hình ch nh t. Nh t qu hình ch nh t Hình trên nh t qu Nh t qu ào ưc L c D ươ ng Nm 1932, ng ưi ta ào ưc L c D ươ ng m t th nh t qu th ng. ó là m t vòng tròn, có l tâm im c m c c l y bóng. Chung quanh vòng tròn chia thành 100 t c 100 kh c. Nh ưng 32/100 thì tr ng; 68/100 còn l i chia thành 68 kh c. Kh c u và kh c cu i c a nh t qu này cho th y h ưng m t tr i m c và l n ngày H Chí.
Trên nh t qu này ta còn th y nh ng hình t ươ ng t nh ư các m u t T, L, V. Cho n nay ng ưi ta c ng ch ưa bi t ưc ý ngh a c a nh ng hình y. Có cái l n a là nh ng hình T, L, V này còn ưc th y kh c trên cái g ươ ng i Hán, c ng nh ư trên nhi u ch ơi c a ng ưi x ưa. Nh t qu ít nh t là có t i Hán. Sách Ti n Hán Th ư vi t: «Các v bác s h p nhau t i kinh ô, ã nh các h ưng chính ông, chính Tây, s d ng nh t qu cây nêu và l u kh c. V i nh ng d ng c y, h nh ph ươ ng v c a Nh th p bát tú, nh các ngày h i, sóc, nh Phân, nh Chí, s vn chuy n c a tinh c u và tu n ti t c a m t tr ng.» b. L u kh c hay l u h * Nguyên t c: Dùng l ưng n ưc ch y nh gi t u n t bình n sang bình kia, s nh ưc th i kh c. Trong h có m t cái th có ghi s n gi kh c. Th này s nhô lê (phù ti n), ho c t t xu ng (tr m ti n) tùy theo l u h có n ưc ch y vào hay có n ưc thoát ra. Trông gi kh c ghi trên th n ơi ngang mi ng bình s bi t ưc gi kh c. * Phân lo i: Lu h có hai lo i chính: (1) M t th là nh ng bình có l áy cho n ưc thoát ra. Ng ưi ta g i là h lu (outflow type). Th ghi kh c trong h l u ưc g i là tr m ti n, vì nó t t xu ng dn v i m c n ưc. (2) M t th là nh ng bình không có l áy h ng n ưc ch y vào. Ng ưi ta gi là phù l u (inflow type). Th ghi gi kh c trong phù l u s tùy theo m c n ưc ch y vào h mà nhô lên d n, vì th g i là phù ti n.
« Hai lo i l u h » Th ưng thì l u kh c k nh càng, c n ph i m t n ơi c nh, nh ưng sau ng ưi ta c ng ch ra nh ng l u kh c nh dùng th y ngân (l ưu châu) thay n ưc và có th em theo xe, xem gi d c ưng. Joseph Needham cho r ng có th ng ưi Trung Hoa ã h c cách ch l u kh c c a ng ưi Babylone ho c Ai C p, và l u h ch có t i nhà Th ươ ng (1500). Thuy t này không l y gì làm úng. Ng ưi Trung Hoa cho r ng l u h ã có t th i Hoàng (2616). Ngoài ra ta còn th y có nh ng lo i l u kh c cát. Dùng cát ch y thay n ưc. V ươ ng Ch n c cho r ng ng ưi Hòa Lan và ng ưi B ào Nha ã cho du nh p nh ng lo i lu h cát này vào Trung Hoa. Trái l i, Lâm Ng ưng, d n ch ng vài on sách c a Tô ông Pha, ã cho r ng l u kh c cát ã có t i T ng. D u sao thì u i Minh ã th y có l u h cát. Nh ng l u h l n còn ghi ưc t t c nh ng ti t khí quanh n m. Vân ài Lo i Ng c a Lê Quí ôn ghi chú v l u h nh ư sau: «Sách S ơ H c Ký chép r ng: ‘Vi c ch t o ra l u kh c (d ng c o th i gi b ng nưc nh gi t) có t th i Hoàng truy n n i nhà H , nhà Th ươ ng.’ Theo phép y, sáng s m ti t ông Chí, gi t n ưc ch y n kh c 45, sau ti t ông Chí thì ngày dài, c 9 ngày dài thêm 1 kh c; sáng s m ngày ti t H Chí, gi t n ưc ch y n kh c 65, sau ti t H Chí, ngày ng n, c 9 ngày gi m i m t kh c.
«D ng c dùng n ưc có ba t ng y, ưng kính u 1 th ưc, trên cái thùng hng n ưc (trì chù) hình kh i vuông, có con rùa vàng mi ng phun n ưc vào thùng hng n ưc; n ưc ch y ngang d c l i ch y xu ng cái ch a n ưc ngang d ưi, g i là cái c . Trên cái c y có t m t hình ng ưi tên là Quan T ư Th n (gi vi c gi kh c) úc b ng vàng, m c áo m , hai tay c m cái tên. y là phép l u kh c (xem gi b ng gi t n ưc c a Ân Quì). «L i còn m t phép n a: L y ng úc m t con qu khát n ưc (g i là khát ô ) hình dáng nh ư cái móc câu u n khúc, d n n ưc vào m m con r ng b c nó phun vào ch u ng n ưc; c n ưc ch y xu ng ưc m t th ưng, tr ng l ưng hai cân là m t kh c. y là phép l u kh c c a Lý Lan. «Hà Th a Thiên i T ng ã c i ti n phép y, nh l i là hai ngày Xuân Phân và Thu Phân s m t i, ngày êm u 55 kh c. n i L ươ ng, V cho ngày êm có 100 kh c, em phân ph i cho 12 gi , m i ngày 8 kh c, thì còn có ph n th a, nên ch ly 96 kh c cho c ngày l n êm. S 96 y chia làm 12 gi , thì m i gi ch n 8 kh c. n n m i ng th 10 (t c 544), l i i làm 108 kh c. Ti t ông Chí gi ban ngày là 48 kh c, gi ban êm là 60 kh c. Ti t H Chí gi ban ngày là 70 kh c, gi ban êm là 38 kh c. Ngày Xuân Phân, Thu Phân, gi ban ngày là 60 kh c, gi ban êm là 48 kh c. Còn các bu i t i, bu i sáng u là 3 kh c. n i Tr n l i ph c h i phép có c ngày l n êm là 100 kh c. «i ưng l i ch ra phép th y h i phù ti n (tên n i trong bi n n ưc), có 4 cái thùng rót n ưc, l y tên n i lên chia ra kh c; chia ngày êm làm 12 gi , m i gi là 8 kh c, 30 phân; m i kh c 60 phân, c ng 48 cái tên; 2 cái tên là m t khí; m t n m c ng có 2.191.000 phân u có kh c trên cái tên; có con qu b ng ng d n n ưc xu ng, tên n i lên; n ch chia bi t ngày êm, chia ti t h u, ngày ông Chí, H Chí; mùa h ngày dài, mùa ông ngày ng n, bu i s m, bu i t i, lúc n, lúc hi n, u úng v i cách o bóng c a sách Chu Quan, không sai chút nào. Cách th c ch t o l u kh c i T ng và i Nguyên không gi ng nhau, nh ưng u l y 100 kh c làm phép áp d ng c .»
c. ng h h ươ ng (Hươ ng tri n) Ti t Quí Tuyên, m t h c gi i T ng kho ng gi a th k 12 cho r ng: ngoài l u h và nh t qu , ng ưi ta còn có th dùng h ươ ng tri n xem gi , nh t là ban êm. Hươ ng tri n có th là h ươ ng vòng (nhang vòng). Trên h ươ ng vòng có v 5 d u nh 5 canh. N u mu n th c d y canh nào, ng ưi ta có th bu c m t v t n ng nh vào vòng h ươ ng, vào kho ng gi mu n d y. Hươ ng cháy n ó s làm r ơi v t n ng y xu ng m t cái ch u ng, gây nên ti ng ng, ánh th c ngày ta d y. Ng ưi ta c ng có th dùng nh ng h p h ươ ng kh c hình ch th theo l i ch Tri n. H ươ ng cháy n âu s cho bi t êm ã canh m y.
d. ng h èn Gi là ng h èn c ng h ơi quá áng. Nh ưng trên nguyên t c m t ng n èn mt ch kín gió, cháy b ng m t lo i d u nh t nh c ng có th dùng ki m soát th i gian, nh t là xem các nh t qu , các l u h có ưc chính xác hay không. Dươ ng V trong t p Sn C ư Tân Tho i có c p n nh ng lo i èn này ưc th p trong m t ngôi n. Ông thu t l i m t nhà thiên v n h c i T ng tên là Ph m Thu n Th n, k l i r ng m t ng n èn nh ư v y m i n m tiêu th m t s l ưng d u nh t nh là 27 h p d u. Joseph Needham g i nh ng lo i ng h này là lamp clock hay là time indicating lamp . Ông còn l ưu ý r ng: Theo Hough thì bên c kho ng th k 18 ng ưi ta c ng hay dùng nh ng lo i ng h èn này. 3. NG V NG NG VÀ TUY N KY a. ng v ng ng (tube de visée, sighting tube ) Ch c ch n là ng v ng ng ã ưc dùng t lâu. Cu i i Chu và u i Hán, các thiên v n gia ã dùng ng v ng ng quan sát tinh t ưng, vì th m i có thành ng «d qu n khuy thiên» 以管窺天. Hoài Nam T (120 tcn) c ng vi t: «Có ng ưi mu n o chi u cao s v t mà ch u không bi t ph i làm sao. H s m ng n u ta d y h dùng ng v ng ng và qu n chu n (th ng b ng n ưc).» Nhìn qua ng v ng ng s th y sao rõ h ơn, vì nh ư v y s b t ưc ánh sáng lóe. Th i c x ưa ng ưi Hi L p c ng hay nhìn xu ng gi ng n ưc sâu xem sao ban ngày. Có l vì v y mà Platon ã k chuy n Thalès de Milet ã ngã xu ng gi ng khi xem sao. Tr m Quát, th k 11, ã dùng ng v ng ng tìm ph ươ ng v B c C c và quan sát các vì sao xoay quanh B c C c. Trong sách Chu B Toán Kinh c ng có m t on nói v cách dùng ng v ng ng o ưng kính m t tr i.
b. Tuy n ky (tablette de constellation circumpolaire; circumpolar constellation template ) Mt lo i ng ng c kính nh t ã ưc c p trong Th ư Kinh, thiên Thu n in. Th ư Kinh vi t: «Vua Thu n quan sát tuy n ky và ng ng c hành, iu ch nh th t chính.» ó là m t on v n hóc búa làm iên u không bi t bao nhiêu h c gi . Các nhà dch gi và bình gi i x ưa nay u không bi t tuy n ky là gì, và dùng làm gì, nên th ưng d ch tuy n ky là qu c u quay n m ng c (Legge, Couvreur). Mã Dung, Thái Ung, Tr nh Huy n gi i Tuy n ky là m t d ng c thiên v n. Ph c Th ng cho r ng ó là m t ám sao B c C c. Mãi n n m 1959, h c gi Henri Michel m i khám phá ra r ng tuy n ky là m t dng c quan sát sao B c Th n, và nh v trí B c C c. Michel gi i tuy n ky là m t mi ng ng c d t chung quanh có m t s khía. Mi ng ng c này có th xoay quanh m t cái ng nhòm. N u quay úng v trí, các sao B c u và hàng sao T Khu, Th ưng T , Th ưng Ph , Th ưng Th a, v.v. s l t úng vào ch các khía ã làm s n c a tuy n ky, còn sao B c Th n (étoile polaire) s hi n ra gn n ơi tâm im tuy n ky. Nh ư v y tuy n ky s nh ưc chính B c C c (pôle nord). Ph ng theo Michel, ta có th gi i on Th ư Kinh trên nh ư sau: 1. Tuy n ky là mi ng ng c hình tròn, d t, chung quanh có khíâ Mi ng ng c này có th xoay quanh (tuy n) m t ng nhòm, t c là ng c hành. 2. Ng c hành là ng nhòm có th tra vào mi ng tuy n ky. 3. Th t chính ây là 7 sao B c u ch không ph i là m t tr i, m t tr ng, và ng tinh nh ư ng ưi ta th ưng gi i. 4. iu ch nh ưc 7 sao B c u cho l t vào các khía tuy n ky, ta s th y ưc Bc Th n và B c C c hi n ra chính gi a lòng tuy n ky. Michel c ng gi i: Tuy n ky là m t d ng c quan sát các tinh tú. Nó có th quay ưc. Ph n quay ưc g i là tuy n ky, ta dùng nó nhìn quay. B c C c chính gi a tuy n ky.
Hi u ưc on này ta m i hi u ưc t i sao Chu B Toán Kinh l i vi t: «Chính Bc C c gi a tuy n ky. Chính B c là tâm im c a tr i. B c C c chính gi a tuy n ky g i là Thiên Tâm, vì th nên g i là tuy n ky.» Trên m t tuy n ky còn có m t ưng th ng ng. Henri Michel gi ng r ng: N u iu ch nh các sao B c u cho l t vào các khía r i, ta dùng tuy n ky quan sát m t tr i, thì ngày ông Chí m t tr i s trên ưng kinh tuy n nh b i ưng th ng ng y. ng tuy n ky, ng c hành sau này bi n thành nh ng d ng c trang trí nh ư: - Ng c bích và ng i tông. - Ng c bích và ng c khuê. 4. H N NGHI (Armillaires, Armillaries) Hn nghi là m t d ng c xem xét s v n hành c a m t tr i, m t tr ng, và s xu t-mt (m c và l n) c a các vì sao. Trung Qu c S L ưc ca Phan Khoang chép: «i vua Hoàng , Dung Thành ã phát minh ra cái máy Cái Thiên quan sát tinh tưng. n i ông Hán có Tr ươ ng Hành ch ra hai th máy g i là Hn thiên nghi , xem bi t s v n hành c a m t tr i, m t tr ng, và s xu t-mt c a các ngôi sao, và a ng nghi xem n ơi nào có a ch n. Hai th máy y r t có giá tr ; i sau nhi u ng ưi b t ch ưc làm theo.»
Hn nghi t i B c Kinh Hn nghi tân ti n Hn nghi t i Nam Kinh Hn nghi trên núi T Kim S ơn, Nam Kinh Hn thiên nghi t i B c Kinh
Hn nghi có th phân thành ba lo i: a. Xích o h n nghi (equatorial armilliary sphere ) Trên h n nghi này ch có m t vòng xích o và vòng kinh tuy n. Ng ưi Trung Hoa x ưa dùng lo i này. b. Hoàng o h n nghi (eclytic armilliary sphere ) Trên h n nghi này ch có m t vòng Hoàng o. Ng ưi Hi L p x ưa ưa dùng lo i hn nghi này. c. H n nghi tân ti n Hn nghi này g m các vòng: Hoàng o (écliptique; ecliptic), Xích o (équateur; equator), Nh n gi i (horizon). Mt h n nghi tân ti n i lo i g m các b ph n sau ây: a. Các b ph n phía ngoài : (1) Vòng Thiên kinh hay Dư ng kinh (thiên kinh hoàn, d ươ ng kinh hoàn: prime meridian circle). (2) Vòng Âm v (âm v hoàn, a h n hoàn: horizon circle). (3) Vòng Xích o ngoài (outer equatorial circle). b. Các b ph n phía gi a: (1) Tam th n nghi song hoàn (vòng kinh tuy n m t tr i ngày ông Chí : solstitial colure circle). (2) Vòng Hoàng o (hoàng o hoàn: ecliptic circle). (3) Vòng Xích o phía trong (inner equator circle)(không th y). (4) H th ng máy móc v n chuy n h n nghi (diurnal motion gearing connecting with the power drive). c. Các b ph n phía trong : (1) T du hoàn (polar mounted declination ring or hour angle circle). (2) V ng ng (sighting tube).
(3) Tr c c (diametral brace). d. Các b ph n khác : (1) Ngao v n tr (concealing the transmission shaft). (2) Long tr (supporting columns in the form of dragon). (3) Th y phu, th y chu n (cross-piece of the base, incorporating water-level). (4) Nam c c (south polar pivot). (5) B c c c (north polar pivot). Hn nghi thô s ơ nh t có l có t th i Th ch Thân, Cam c (th k 4 tcn). L c Hà Hoành và Tiên Vu V ng Nhân cu i th k 2 và u th k 1 tcn c ng v n còn dùng nh ng lo i h n nghi c y. Nm 52 tcn, C nh Th X ươ ng làm cho vòng xích o tr nên c nh. Dươ ng Hùng (52 tcn- 18 cn) c ng bi t làm c u h n nghi. Nm 84 cn, C Quì g n thêm vòng Hoàng o vào h n nghi. Kho ng n m 125 cn, Tr ươ ng Hành g n thêm vòng nhãn gi i và các vòng kinh tuy n (vòng âm v , tam th n, t du, v.v.). Tr ươ ng Hành mô t v h n nghi nh ư sau: Vòng Xích o ch y quanh h n nghi và cách B c C c 915/19 o. Vòng Hoàng o c ng ch y quanh h n nghi và t o v i vòng Xích o 24 o. Nh ư v y thì ngày H Chí, vòng Hoàng o cách B c C c kho ng 67 o, và ngày ông Chí, cách B c C c là 115 o.
Tr ươ ng Hành (78-139 cn) Nơi vòng Hoàng o và Xích o g p nhau s cho bi t cách B c C c c a ngày Xuân Phân, Thu Phân. Ngày Xuân Phân, Hoàng o cách B c C c là 94 o¼. Ngày Thu Phân, Hoàng o cách B c C c là 92 o¼. Nh ng cách trên ưc ch p nh n vì phù h p v i ph ươ ng pháp o bóng m t tr i theo l ch nhà H . Sau này, Tr ươ ng Hành còn dùng s c n ưc làm cho h n nghi quay ưc u n, và còn g n các sao vào c u h n nghi mô ph ng b u tr i và tinh t ưng. H n nghi ca ông quay phù h p v i s v n chuy n c a tinh c u trên tr i. Tn Th ư- Thiên v n chí vi t: «Tr ươ ng Hành làm h n nghi và cho t trong phòng kín. H n thiên nghi, nh sc n ưc ch y, có th quay. Ông cho óng c a l i. Ng ưi trong bu ng s thông báo cho ngày trên nóc thiên quan ài bi t r ng h n nghi (trong bu ng) cho th y sao nào v a m c, sao nào v a l n, nh t nh t u úng nh ư hai m nh tre ghép l i. Thôi T Ng c ã vi t trên m c a Tr ươ ng Hành nh ư sau: S thu t c a ngày bao quát tr i t; tài sáng ch c a ngài ngang v i t o hóa. Ngài tài cao, ngh tr i sánh ngang th n minh.»
Tô T ng 蘇頌 (1020-1101) Hn nghi c a Tô T ng Tân Nghi T ưng Pháp Y u c a Tô T ng 5. H N THIÊN T ƯNG (globe céleste) Hn thiên t ưng là nh ng b u tr i nhân t o, có g n tinh tú, và có th quay theo nh p v n chuy n c a tr i. c T n Th ư, ta có th nói ưc r ng Tr ươ ng Hành ch ng nh ng ã ch ưc h n nghi mà c ng ã t o ra nh ng h n thiên t ưng có th quay ưc. Câu chuy n v a k trên v s thí nghi m c a ông ã ch ng t iu ó. i L ươ ng (kho ng 550 cn) ã th y có nh ng h n thiên t ưng ưc tàng tr trong bí ph . Tùy Th ư - Thiên v n chí có ghi: «Cu i i nhà L ươ ng, trong bí ph ã có h n thiên t ưng. H n thiên t ưng làm b ng g , tròn nh ư trái c u, to nhi u s i tay ôm m i xu ; có th quay quanh tr c Nam B c c c.
«Quanh c u có Nh th p bát tú và các tinh tú mà ba nhà thiên v n x ưa (Th ch Thân, Cam c, Vu Hàm) ã tìm ra ưc, có Hoàng o, Xích o, Ngân hà, v.v.Khi qu c u quay t ông sang Tây, các sao qua kinh tuy n (qua nh u) bu i sáng và bu i t i, ng úng v i v c a nó, và các im nh Phân c ng nh ư 24 khí u có ghi chú, ch ng khác gì trên b u tr i v y.» Hn thiên t ưng khác v i h n nghi, vì h n nghi thì ph i có g n m t ng v ng ng (sighting tube) l ưng suy toán s v n chuy n c a m t tr i, m t tr ng, c ng nh ư v trí và s các vì sao. Theo Nguyên s , thì thiên v n ài Trung Hoa thu Nguyên ã ưc trang b l i trong kho ng nh ng n m t 1276 n 1279, và có nh ng d ng c sau: Hn thiên t ưng do F. Verbiest to cho thiên v n ài B c Kinh n m 1673 1. Linh lung nghi (Igenious armillary sphere) 2. Gi n nghi (Simplified instrument) 3. H n thiên t ưng (Celestial globe) 4. Ng ưng nghi (Upward looking instrument) 5. Cao bi u (câu nêu cao: Lofty gnomon) 6. L p v n nghi (Vertical revolving circle) 7. Ch ng lý nghi (Verification instrument)
8. nh phù (Shadow definer) 9. Khuy k (Observing table) 10. Nh t nguy t th c nghi (Instrument for observation of solar and lunar eclipses) 11. Tinh qu (Star dial) 12. nh th i nghi (Time determining instrument) 13. Chính ph ươ ng nghi (Direction determining table) 14. H u c c nghi (Pole observing instrument) 15. C u bi u huy n (Nine suspended indicator) 16. Chính nghi (Rectifying instrument) 17. Tòa chính nghi (Rectifying instrument on a stand) Nm 1267, Hulagu Khan g i dâng cho vua Thi t M c Chân (Khubilai Khan) ít nhi u d ng c thiên v n Âu Châu, l i sai Trác Mã L ình (Jamal-al-Din) mang sang Trung Hoa ch cho ng ưi Trung Hoa cách s d ng. Nh ng d ng c ó là: 1. H n thiên nghi (armillary sphere) 2. Tr c nghi m chu thiên tinh di u chi khí (instrument for observing and measuring the rays of the stars of the celestial vault) 3. ông H Chí qu (solstitial dial) 4. Xuân Thu Phân qu (equinoctial dial) 5. Tr c hoàn h n thiên (obiquely set globe with map of the stars) 6. a lý chí (terrestrial globe) 7. Kính tr c tinh (astrolabe) Nm 1599, linh m c Ricci i th m thiên v n ài Nam Kinh, ã th y nh ng d ng c thiên v n sau ây: - H n nghi (armillaire) - Nh t qu (cadran solaire)
- Nh ng kính tr c tinh (astrolabes) v i nh ng th ưc chu n xích (alidades) và nh ng chiêu chu n (pinnules). Nh ng h n nghi r t l n, 3 ng ưi ôm không xu , u làm b ng ng úc trông r t p. thiên v n ài B c Kinh c ng có nh ng d ng c t ươ ng t . T khi các linh m c dòng Tên làm giám c thiên v n ài B c Kinh, các d ng c thiên v n c d n d n b ào th i. Matteo Ricci (L i Mã u,1552-1610) và T Quang Kh i (Paul T , 1562-1633) Mt tín Thiên Chúa giáo và là thiên v n gia Trung Hoa Nm 1669, linh m c Ferdinad Verbiest, giám c thiên v n ài B c Kinh, ã cho ct h t các d ng c thiên v n c i, và trang b thiên v n ài b ng nhng d ng c m i. Ngài trang b nh ư sau: - Hoàng o kinh v nghi (simple ecliptic armillary sphere) - Xích o kinh v nghi (simple equatorial armillary sphere) t trên l ưng m t con r ng. - Thiên th nghi (large celestial globe) t trong m t khung tròn ngang có 4 chân. - a bình kinh nghi (horizon circle for azimuth measurements)
- a bình v nghi (hay T ưng h n nghi: quadrant) - K h n nghi (sextant) - a bình kinh v nghi (quadrant altazimuth) - Ky hành v th n nghi (elaborate equatorial armillary sphere) - H n t ưng (smaller celestial sphere) Sau này, linh m c Bernard Kilian Stumpf (K Lý An), giám c thiên v n ài Bc Kinh t 1712 n 1720, ã em phá h y các d ng c c b ng ng úc, l y ng úc nh ng d ng c m i. Cái i bình kinh v nghi (quadrant altizimuth) c a Bernard Kilian Stumpf úc có l là b ng ng c a các d ng c th i Nguyên và Minh. Mai C c Thành (1633-1721), mt toán h c gia Trung Hoa, r t b c v i linh m c Stumpf v chuy n này. S phá h y y d u sao c ng r t áng ti c. Cu i cùng, thi t t ưng c ng nên nh c n nh ng hàn th bi u (airthermometer) và th p k (hygrometer) c a linh m c Verbiest hay tr c v ài (rain gauge) o lưng n ưc m ưa. CHÚ THÍCH Tây Hán Di n Ngh a, Thanh Phong d ch, tr.117-118. Th ưc Trung Hoa tho t k th y b ng 100 h t kê x p li n, t c là kho ng 22 cm 85. Th ưc nhà Chu dài 21 cm 25, th ưc nhà Hán dài 23 cm 41. J.B. Du Halde, Description géographique, historique, chronologique, politique et physique de l’Empire de la Chine et de la Tartarie chinoise , t p 3, tr.350. Vn Hóa, Vân ài Lo i Ng , q.1, tr.98. Ibid. p.89. Ibid. p.83-84. Cf. Chu li , trad. Biot, vol. I, p. 200; Needham, Science and Civilisation in China , Vol.III, p. 286.
Cf. Hoài Nam T , trad. Chatley; J. Needham, Science and Civilisation in China , Vol.III, p. 225. Lê Quí ôn, Vân ài Lo i Ng , tr. 90-91. Needham, Science and Civilisation in China , Vol.III, p. 302. Lê Quí ôn, Vân ài Lo i Ng , tr. 99-100. Hoài Nam T , ch.20, tr. 15a. Joseph Needham, Science and Civilisation in China , Vol.III, p. 332. Theaet., 174 A. Joseph Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 332. Henri Michel, Méthodes astronomiques des hautes époques chinoises, p. 10-13; và Joseph Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 332-339. Chu B Toán Kinh, q. h , tr. 3. Phan Khoang, Trung Qu c S L ưc, tr. 157. Tr ươ ng Hành c ng ng th i v i Ptolémée; quy n Almagest c a Ptolémée hoàn thành vào kho ng 144 cn. Cf. Hu Hán Th ư, l i bình. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 355. Tn Th ư - Thiên v n chí, q. 2, tr.3b. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 384. Tùy Th ư - Thiên v n chí, ch ươ ng 19, tr. 17. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 384. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 369-370. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 373-374. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 451-452. Needham, Science and Civilisation in China, Vol.III, p. 380-452.