Module Giáo dục thường xuyên 7: Kĩ năng làm việc với cộng đồng - Nguyễn Hữu Tiến

Nội dung text: Module Giáo dục thường xuyên 7: Kĩ năng làm việc với cộng đồng - Nguyễn Hữu Tiến

1. NGUYỄN HỮU TIẾN Module GDTX 7 KÜ N¡NG LµM VIÖC VíI CéNG §åNG KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 93
2. A. GIỚI THIỆU TỔNG QUAN T sau khi Lut Giáo dc (2005) c ban hành, Giáo dc thng xuyên (GDTX) tr thành mt b phn trong h thng giáo dc quc dân. Các c s ca GDTX có mt hu khp các vùng min ca c nc, to iu kin thun li cho mi ngi dân có c hi c hc tp thng xuyên, hc tp sut i. Ch tính riêng loi hình Trung tâm hc tp cng ng (TTHTC), ti thi im tháng 12 nm 2011, ã có gn 10.700 trung tâm khp các xã/ phng/ th trn trên c nc. Mun t kt qu cao trong công tác GDTX, giáo viên cn phi có các k nng làm vic vi cng ng. Module này có các ni dung ch yu là: Cng ng và các c im ca cng ng; Vn cng ng và phng pháp tip cn gii quyt vn cng ng; Nhng k nng cn thit giáo viên GDTX làm vic vi cng ng. Module này s giúp cho giáo viên GDTX xác nh c các k nng ch yu và hình thành các k nng cn thit làm vic vi cng ng. Có c các k nng nói trên, giáo viên GDTX s có nhiu thun li hn khi tip cn cng ng và kt qu làm vic vi cng ng s cao hn. B. MỤC TIÊU I. MỤC TIÊU CHUNG ￚ Xác nh c lí do và s cn thit làm vic vi cng ng. ￚ Phân tích và thc hành c các k nng c bn khi làm vic vi cng ng. II. MỤC TIÊU CỤ THỂ 1. Về kiến thức ￚ Xác nh c lí do, trình bày c s cn thit ca làm vic vi cng ng. ￚ Xác nh c các vn ca cng ng và phng pháp tip cn gii quyt vn cng ng. 2. Về kĩ năng ￚ Nêu c c im ca cng ng. ￚ Nêu c mt s k nng cn thit làm vic vi cng ng. ￚ Vn dng c k nng cn thit làm vic vi cng ng. 3. Về thái độ Có thái tích cc và có ý thc trách nhim khi làm vic vi cng ng. 94 | MODULE GDTX 7
3. C. NỘI DUNG C1. THÔNG TIN NGUỒN (PHẦN VĂN BẢN ĐỌC) Nội dung 1 CỘNG ĐỒNG VÀ CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA CỘNG ĐỒNG Ở VIỆT NAM I. KHÁI NIỆM CỘNG ĐỒNG 1. Khái niệm cộng đồng Cng ng (community) c hiu chung nht là: “mt c th sng/ c quan/ t chc ni sinh sng và tng tác gia cái này vi cái khác”. Trong khái nim này, iu áng chú ý, c nhn mnh: cng ng là “c th sng”, “có s tng tác” ca các thành viên. Cng ng ngi có tính a dng, tính phc tp hn nhiu so vi các hot ng sinh vt khác. Trong i sng xã hi, khái nim cng ng có nhiu tuyn ngha khác nhau. Cng ng cng là i tng nghiên cu ca nhiu ngành khoa hc khác nhau nh Xã hi hc, Dân tc hc, Y hc Khi nói ti cng ng, ngi ta thng nhc n nhng “nhóm xã hi” có mt hay nhiu c im c bn nào ó, nhn mnh n c im chung ca nhng thành viên trong cng ng. Theo quan im mácxít, cng ng là mi quan h qua li gia các cá nhân, c quyt nh bi s cng ng hoá li ích ging nhau ca các thành viên, v các iu kin tn ti và hot ng ca nhng ngi hp thành cng ng ó, bao gm các hot ng sn xut vt cht và các hot ng khác ca h, s gn gi gia các cá nhân v t tng, tín ngng, h giá tr chun mc cng nh các quan nim ch quan ca h v các mc tiêu và phng tin hot ng. Quan nim v cng ng theo quan im mácxít là quan nim rt rng, có tính khái quát cao, mang c thù ca kinh t — chính tr. Du hiu c trng chung ca nhóm ngi trong cng ng này chính là “iu kin tn ti và hot ng”, là “li ích” chung, là “t tng”, “giá tr” chung Thc cht ó là cng ng mang tính giai cp, ý thc h. Du hiu/ c im phân bit cng ng này vi cng ng khác có th là iu gì ó thuc v con ngi và xã hi loài ngi: màu da, c tin, KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 95
4. tôn giáo, la tui, nhu cu, s thích, ngh nghip Nhng cng có th là v trí a lí ca khu vc (a vc), ni sinh sng ca nhóm ngi ó nh làng, xã, qun huyn, quc gia, châu lc Nhng du hiu này chính là nhng ranh gii phân chia cng ng. S lng thành viên ca cng ng có th là vài chc ngi, hàng trm ngi, cng có th là hàng triu ngi, t ngi. Cng ng nhng ngi dân cùng sng chung trong mt thôn, xóm, làng, xã, mt quc gia, và có th là toàn th gii, cùng chia s vi nhau mnh t sinh sng gi là cng ng th. Có nhiu cng ng ngi, tuy không cùng sng chung mt a vc, nhng li có chung nhng c im, s thích, nhu cu nào ó thì loi cng ng ó c coi là cng ng tính. Mi ngi, cùng mt lúc có th thuc nhiu cng ng khác nhau: va là thành viên ca cng ng phng, xã thuc cng ng ngi Vit Nam (sng trên t Vit Nam), ng thi là thành viên ca cng ng nhng ngi da vàng, cng ng yêu chung hoà bình, u tranh vì hoà bình Tóm li, trong i sng xã hi, cng ng là danh t chung ch mt tp hp ngi nht nh nào ó, vi hai du hiu quan trng: 1) h cùng tng tác, chia s vi nhau; 2) có chung vi nhau mt hoc vài c im vt cht hay tinh thn nào ó. 2. Cá nhân trong cộng đồng Khi xem xét cng ng, không th không k n cá nhân. Cá nhân và cng ng là hai mt ca vn : không có cá nhân thì không th có cng ng, ngc li, không có cng ng thì không có nhng cá nhân. Con ngi vi bn cht xã hi ca nó là tng tác: tng tác vi t nhiên, vi xã hi và vi chính mình tn ti và phát trin. V mi quan h ca cá nhân vi cng ng, M. Scott Peck ã din t mt cách hình tng nh sau: “Không có ri ro nào không gây ra s tn thng; không có cng ng nào không có s tn thng, và suy ra, không có s sng nào nm ngoài cng ng”. iu này khng nh rng mi quan h cá nhân vi cng ng là mi quan h tt yu, không th thiu c, nh cá cn nc, nh ngi cn không khí. Mi cá nhân u thuc v mt cng ng nht nh nào ó và mi cá nhân u mang mt “du n” cng ng nào ó. 96 | MODULE GDTX 7
5. Trong phát trin cng ng, ngi ta nghiên cu, cp n cá nhân hai khía cnh. Khía cnh th nht: cá nhân trong cng ng chính là thành viên ca cng ng; ch thông qua s tng tác ca cá nhân trong cng ng mi to ra cng ng. S tng tác ó không ch to ra ý thc cng ng trong mi cá nhân, mà nhng hành vi tt trong quá trình tng tác s c cng ng khuyn khích, tích ly qua thi gian tr thành phong tc, tp quán ca cng ng, góp phn làm nên truyn thng vn hoá cng ng. Ngi ta cng nghiên cu vai trò ca mt s cá nhân trong quá trình tng tác vi các thành viên khác trong cng ng. Khía cnh th hai, trong phát trin cng ng, khi nói ti “vn ” ca cng ng, ngi ta không ch cp n “vn ca mt t chc/ c quan/ mt “thc th” chung, mà ngi ta còn cp n vn ca mt s cá nhân/ thành viên trong cng ng. 2. Sự khác biệt giữa “cộng đồng” và “xã hội” Theo quan nim ca nhà xã hi hc James M. Henslin, “xã hi” là “tp hp ngi cùng chia s vi nhau v vn hoá và a lí”. “Cng ng” cng là nhng tp hp ngi và cng có th chia s vi nhau a vc hoc chia s vi nhau nhng c tính, giá tr khác, trong ó có vn hoá. Mt iu quan trng là phi tìm ra c s khác nhau gia cng ng và xã hi. Ch khi nào nhn ra c s khác bit gia cng ng vi xã hi chúng ta mi có cái nhìn thu áo v quan im phát trin cng ng. Thut ng “cng ng” và thut ng “xã hi” gn ngha vi nhau, bi chúng có nhiu im ging nhau, giao thoa vi nhau, nhiu nhóm xã hi trong mt cng ng, nhiu cng ng trong mt xã hi. S lng ngi, quy mô ca “cng ng”, “xã hi” không phi là du hiu ch ra s khác bit ca các phm trù này. S khác bit ca các phm trù này chính là du hiu th hai, ó là mc / m c trong “s tng tác/ tác ng qua li”. Theo nhà xã hi hc ngi c Ferdinand Tonnies, s khác nhau c bn ca phm trù này chính là “s liên kt gia các thành viên”. Theo ông, gia cng ng và xã hi có mt s cách bit nht nh. Xã hi là khái nim rng ln hn, cng ng nm trong xã hi, nhng cng ng có s gn kt cht ch hn, bn vng hn. Thành viên cng ng thng thng nht vi nhau bi ý chí, nguyn vng (unity of will). KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 97
6. 3. Phân loại cộng đồng Tu theo mc ích nghiên cu mà ngi ta phân loi cng ng theo nhng du hiu khác nhau. Trong mt s tài liu, ngi ta chia cng ng theo ba nhóm nh sau: * Nhóm cng ng theo a vc: thôn xóm, làng bn, khu dân c, phng xã, qun huyn, th xã, thành ph, khu vc, châu th hoc toàn cu. Theo quy mô tnh, thành ph thì nc ta hin có 64 tnh, thành ph. Theo quy mô xã phng thì ta có trên chc ngàn xã phng. Theo quy mô thôn xóm, khu dân c (nh hn xã phng) thì chúng ta có hàng trm ngàn cng ng. * Nhóm cng ng theo nn vn hoá: Nhóm này bao gm cng ng theo h t tng, vn hoá, tiu vn hoá, a sc tc, dân c thiu s Nhóm này cng có th bao gm c cng ng theo nhu cu và bn sc, nh cng ng ngi khuyt tt, cng ng ngi cao tui * Nhóm cng ng theo t chc: c phân loi t các t chc không chính thc nh t chc gia ình, dòng tc, hi cho n nhng t chc chính thc cht ch hn nh các t chc oàn th, các t chc chính tr, t chc hành chính nhà nc, t chc kinh t, t chc hip hi ngh nghip, xã hi T phm vi nh mt n v hoc trong phm vi quc gia, cho n phm vi quc t. Có th phân loi cng ng theo c im khác bit v kinh t — xã hi: cng ng khu vc ô th; cng ng nông thôn Trong “phát trin cng ng” ngi ta thng không hn ch khái nim cng ng. V mt nguyên lí, phng pháp phát trin cng ng u ging nhau, tuy nhiên, cách áp dng các phng pháp này có th khác nhau, ph thuc nhiu vào c im cu kt cng ng. Trong chuyên này, “cng ng” c hiu là tp hp ngi dân cùng chung sng trên mt v trí a lí cp c s, có quan h vi nhau, gn kt vi nhau bng tình làng ngha xóm, chia s vi nhau nhng nhu cu chung, nhng mi quan tâm chung. Trong bi cnh Vit Nam, cng ng c hiu là mt chnh th thng nht bao gm nhng ngi dân sinh sng trong n v hành chính c s (dân c): xã/phng hay n v hành chính di xã/phng là thôn/ làng/bn và t dân c/khu dân c cùng vi h thng các oàn th, t chc chính tr — xã hi, t chc kinh t, t chc ngh nghip mà nhng ngi dân ó là thành viên, di s lãnh o ca ng và s qun lí ca Nhà nc. 98 | MODULE GDTX 7
7. Theo khái nim này, cng ng là mt n v hành chính, kinh t — xã hi có tính c lp tng i so vi các cng ng khác trong mt quc gia. Trong mi cng ng có các thành viên cng ng là cá nhân hoc gia ình ang sinh sng trên a bàn, có nhng t chc hành chính nhà nc, t chc xã hi mà các thành viên cng ng tham gia sinh hot trên a bàn dân c; các t chc kinh t, dch v mà thành viên cng ng tham gia làm vic (cng có th có nhng thành viên không làm vic ó). Vit Nam hin nay, các t chc chính tr — xã hi ó có th là các t chc trong khi Mt trn T quc xã phng: oàn Thanh niên Cng sn H Chí Minh phng/ xã; Hi/ Chi hi Ph n; Hi/ Chi hi Ngi cao tui; Hi/ Chi hi Cu chin binh; Hi Nông dân ( a bàn nông thôn); t chc tôn giáo (nu có) T chc chính quyn: y ban nhân dân; Hi ng nhân dân; mt s t chc kinh t a phng Các n v s nghip trên a bàn nh trm y t xã/ phng, trng tiu hc, THCS, nhà mu giáo, nhà tr ; ng b; Chi b ng. Khi nói n sc mnh cng ng là nói ti sc mnh ca ngi dân và ca các t chc, các thit ch có trong cng ng, theo mt th thng nht. II. VAI TRÒ CỦA CỘNG ĐỒNG 1. Đối với mỗi cá nhân Cng ng là n v xã hi gn gi nht ca con ngi. Cng ng li “du n” trong mi thành viên ca nó: Ngoài gia ình, con ngi cn có môi trng xã hi giao tip, tip nhn kin thc, kinh nghim và áp dng nó trong i sng xã hi. Cng ng là môi trng gn nht vi mi ngi, t khi a tr ri khi mái nhà, i mu giáo trong khu dân c, ri i hc trng tiu hc, THCS a phng ; nhng du n v cha m, v bn bè, v nhng ngi thân, v cây a, mái ình C s ca tình yêu quê hng, t nc chính là tình yêu cng ng. Tình cm cng ng c hình thành trong thi gian này. Nhiu ngi c may mn, sinh ra và ln lên, trng thành, i hc và sau khi c ào to ã tr v làm vic, cng hin ngay a phng quê hng. Cng ng là ni mà mi con ngi, mi công dân th hin mình nh mt cá th và nh mt thành viên xã hi. Mi ngi là mt thành viên ca mt hoc nhiu t chc nào ó trong cng ng: là hi viên Hi Ph n, hi viên Hi Nông dân, xã viên hp tác xã tiu th công nghip. Vi các t chc ó, các thành viên có quyn bu c, ng c vào các cp lãnh KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 99
8. o, có quyn tham gia ý kin, ng ý hay không ng ý v mt vn gì ó. Các thành viên c gia nhp và tham gia hot ng theo s thích cng ng, c óng góp kh nng ca mình cho s phát trin chung ca cng ng mà không b coi r, b phân bit, b lãng quên. Thông qua hot ng tng tác trong cng ng mà mi cá th hình thành và phát trin nng lc, tính cách, o c ca mt ngi công dân. Cng ng là ni nuôi dng c m, hi vng ca con ngi và là ni thc hin c m, hi vng ó. ng thi cng ng là ni áp ng nhng nhu cu, mong mun ca con ngi . c m, mong mun, nhu cu xut hin mi ngi trong quá trình ngi ó tng tác vi t nhiên, vi xã hi, vi chính cuc sng ca mình. Cng ng là môi trng làm ny sinh nhng mong mun, nhu cu t s tng tác vi xã hi, vi t nhiên, vi công vic din ra hàng ngày ti cng ng. Cng ng nâng và hin thc hoá nhng c m, nhu cu ó tu vào tính tích cc và nng lc thc t ca mi ngi. Vi nhng ngi có khó khn, cng ng to iu kin không ch bng tinh thn mà bng c vt cht. Ví d, hin nay Vit Nam, mi cng ng u có qu “khuyn hc, khuyn tài” nhm khen thng, ng viên nhng hc sinh hc tt và tr giúp cho nhng hc sinh nghèo vt khó vn lên. ây là mt hình thc rt thit thc giúp nhng tài nng ca t nc. Cng ng là ni ch che, bo v thành viên ca nó khi nhng t nn xã hi và là ni con ngi luôn c tha th, c ón nhn tr li khi ngi nào ó lm ng, lc li tr v. Không có ni nào tt hn gia ình, nhng ngi thân thích, cng ng bo v ln nhau trc nhng nguy c him ho, nhng ri ro bt thng trong cuc sng. Cng tng t nh vy, khi con ngi có nhng li lm nào ó, ni u tiên ngi ta có th tr v mong c tha th, ó chính là gia ình và cng ng. Ngi Vit Nam có câu “ánh k chy i ch không ai ánh ngi quay li”. iu này nói lên lòng v tha ca cng ng. Có nhng ngi mc t nn xã hi hoc phi vào tù, nhng khi ra tù c gia ình và cng ng giúp ã hi ci và tái hoà nhp cng ng. 2. Đối với đất nước – quốc gia Mi cng ng là mt t bào ca t nc, làm ra ca ci vt cht, óng góp chung vào s phát trin kinh t chung ca xã hi. Không có cng ng, không có t nc; cng ng không lành mnh, không th có t nc mnh. 100 | MODULE GDTX 7
9. V khía cnh kinh t, cng ng là n v kinh t tng hp, có th là nông nghip, dch v, công nghip Kinh t cng ng óng góp chung vào nn kinh t — xã hi nuôi sng con ngi. Cng ng là th trng tiêu th hàng hoá, sn phm, dch v , s tiêu dùng ó là ng lc, là s kích thích sn xut. V khía cnh vn hoá xã hi, mi cng ng mang mt bn sc vn hoá riêng. Nhng c thù và ct cách ca cng ng này không hoàn toàn trùng lp vi các cng ng khác. S khác bit ó làm nên tính a dng trong vn hoá ca t nc, “a dng trong thng nht”. V khía cnh hành chính nhà nc, an ninh quc phòng, cng ng là n v hành chính cung cp dch v công cho nhân dân, bo v trt t, tr an cho dân, ng thi là n v cung cp các ngun lc, m bo an ninh quc gia, bo v t nc khi cn thit. III. CÁC YẾU TỐ TẠO THÀNH CỘNG ĐỒNG Cng ng c hình thành di tác ng ca nhiu yu t, bao gm: a vc c trú; kinh t và vn hoá. 1. Yếu tố địa vực Nói n cng ng là nói n mt tp hp ngi nh c trên mt vùng t nht nh, ó là yu t a vc. Yu t a vc bao gm yu t v trí a lí, iu kin t nhiên ca khu vc. ây cng là yu t có giá tr tinh thn và to nên s gn kt tp th. Yu t a vc c xác nh trong quá trình lch s, là c s ta phân bit công ng này vi cng ng khác. ng phân chia ranh gii thng ly mt s mc ca t nhiên nh sông núi, ng sá. Tuy nhiên, trên thc t cng có nhiu ni ng phân chia ranh gii ch là ng vô hình c các cng ng tho thun và chp nhn. Ý thc v a vc là mt trong nhng ý thc sâu sc và lâu bn ca con ngi trong lch s, là mt ht nhân to nên tâm thc chung ca cng ng. Chng hn, tình cm ng hng ca nhng ngi ã tng sinh ra và chung sng trong mt a vc nht nh thng rt sâu nng, dù h có còn ó hay ã ri n mt ni mi nhng h vn rt d gn gi nhau trong quan h. Xut phát t s khác bit a dng v ngh nghip gia cng ng nông thôn và cng ng ô th nên yu t a vc ca hai dng cng ng này là khác nhau. nông thôn, do cuc sng gn lin vi thiên nhiên, rung t, sông, núi nên ý thc v a vc rt sâu sc. Trong khi ó, các hot ng KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 101
10. phi nông nghip các cng ng thành th không to nên s gn kt cht ch gia các thành viên trong cng ng vi các a vc c trú. 2. Yếu tố kinh tế Yu t kinh t ây ch yu nói ti các hot ng kinh t hay ngh nghip. Nó không ch to ra cho cng ng mt s bo m v vt cht mi ngi cùng nhau tn ti mà còn có các ý ngha khác sau: Vic có cùng mt ngh hay vài ngh chính trong cng ng s liên quan n s tng ng v yu t a v kinh t, s hu, cách thc làm n, th trng nguyên liu, sn phm tiêu th chung, cho n vic cùng th chung mt ông t làng ngh ã a n cho cng ng mt lp v liên kt v tinh thn. Các làng ngh tiu th công nghip trong xã hi nông thôn nc ta, các phng hi trong các ô th c là nhng kiu liên kt cng ng da trên c s kinh t. Khi có chung ngh nghip thì li ích kinh t c gn cht trong h thng sn xut, vn, sc lao ng, t liu sn xut Các yu t này ã gn cht các thành viên trong cng ng vi nhau. Yu t ngh nghip nông thôn biu hin s gn kt cng ng rõ rt hn thành th. thành th, s gn kt theo ngh nghip là không cht ch vì ngh nghip a dng, s chuyn ngh cng d dàng. Do ó, s liên kt hu nh ch xy ra các nhóm có cùng công vic. 3. Yếu tố văn hoá, xã hội Yu t vn hoá cng ng gm ba yu t chính: tc ngi, tôn giáo — tín ngng và h giá tr chun mc. Tc ngi: gm tc ngi ch th trong mt quc gia và các tc ngi thiu s. Nhóm tc ngi ch th không ch óng vai trò liên kt trong tc ngi ó, mà còn phi th hin vai trò liên kt các tc ngi thiu s khác nhau và vi chính h. Chng hn, Vit Nam, ngi Kinh (Vit) chim a s, ngoài vic to mi liên kt trong nhóm ngi Kinh thì vic to mi liên kt gia ngi Kinh và ngi thuc các dân tc thiu s khác và mi liên kt gia các dân tc thiu s vi nhau luôn c chú trng và to ra mi liên kt cng ng các dân tc Vit Nam. Trên bình din quc gia, h t tng, các giá tr chun mc và các nghi l là vn hoá ca tc ngi ch th. Các dân tc thiu s khác, mt mt h có ý thc theo nghi l chung, nhng mt khác h vn gi các nghi l riêng ca h, ó là bn sc vn hoá riêng. 102 | MODULE GDTX 7
11. Quá trình di dân trong lch s ã chia thành nhiu tc ngi sinh sng trên các khu vc a lí khác nhau, mi tc ngi có iu kin sinh thái, kinh t, xã hi khác nhau cho dù h cùng xut thân t mt ngun gc chng tc hay ngun gc vn hoá. c trng vn hoá thc s là nhng yu t liên kt cng ng c biu hin qua ngôn ng, phong tc, tp quán, nghi l ca các tc ngi. Môi trng xã hi ít có bin i thì các yu t trên li càng có v trí quan trng và góp phn vào quá trình cng c, oàn kt xã hi trong cng ng. Mt s nét trong bn sc vn hoá không mang ý ngha tích cc cho s phát trin thì chúng dn b mai mt. Nhng yu t bn sc ca dân tc không làm cn tr n s phát trin thì s c duy trì, tha k. ây cng là mt trong nhng cn c trong thp k vn hoá (1987- 1997), UNESCO ã phát ng các quc gia thành viên coi trng yu t vn hoá truyn thng (tc ngi) trong s phát trin. Tôn giáo, tín ngng: ây là yu t cng c s liên kt cng ng trên c s nim tin. Thc t lch s cho thy ây là mt yu t có tính cht bn vng cho s tn ti ca các cng ng dân c. Bi vì, khi có chung mt nim tin và tín ngng thì con ngi d chia s c nhng c nguyn v mt tinh thn vi nhau. Các t chc tôn giáo cng là các t chc tham gia tích cc vào các hot ng xã hi. Các hot ng xây dng o lí hng thin, tu thân ca nhiu tôn giáo ã góp phn vào nhiu hot ng xã hi ca cng ng bng các thái t nguyn, dn thân và không v li. Các hot ng xã hi ca các t chc tôn giáo c thit lp trên c s tín ngng, góp phn cng c s liên kt trong cng ng. H giá tr, chun mc: Mi cng ng xác nh cho mình mt h giá tr, chun mc riêng vi tính cht là các nh ch xã hi quy nh các nhn thc và hành vi ca các thành viên trong cng ng (lut bt thành vn). Nó quy nh c th các thành viên trong cng ng phi làm gì, làm nh th nào, các quy ch khen thng, x pht ra sao. Khi các thành viên tuân theo các giá tr chun mc ca cng ng thì s bo m s thng nht và oàn kt trong cng ng. H giá tr chun mc ca cng ng c xây dng trên c s nhn thc, quan nim và tp quán ca tng cng ng. Vì vy, có nhng quan nim mà cng ng này chp nhn và tuân theo, nhng cng ng khác li thy không th chp nhn c. KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 103
12. IV. NHỮNG YẾU TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN SỰ HỘI NHẬP CỦA CỘNG ĐỒNG S hi nhp ca cng ng ây c hiu là s gn kt ca các con ngi riêng bit li vi nhau to nên mt “thc th thng nht” hay mt “tng th bn cht”. Nhng yu t a vc t nhiên, kinh t và vn hoá ã là nhng iu kin tác ng hình thành cng ng. Nhng yu t ó là rt c bn, rt quan trng nhng trong mt chng mc nht nh, mang tính v mô, mang tính lch s. Chúng ta có th và cn thit phi xem xét các khía cnh khác nh khía cnh “tâm lí xã hi” nhìn nhn thu áo c ch hình thành s kt dính ca cng ng, hay là s “hi nhp” ca cng ng, tc tác ng n s liên kt bn cht ca nhng ngi dân vi nhau to sc mnh cho h, t ó làm cn c phát trin phng pháp phát trin cng ng. Cng ng là mt tng th, các b phn ca nó quan h vi nhau, tác ng qua li vi nhau, ph thuc ln nhau. Không d dàng tách mt b phn nào ca cng ng và coi ó là nguyên nhân gây ra nhng vn ca cng ng. Khó có th nói âu là nguyên nhân, âu là hu qu ca bt c mt vn nào ny sinh trong cng ng. Các nhà khoa hc xã hi, c bit là tâm lí hc xã hi ã ch ra mt s yu t sau ây to tác ng n s cu kt ca nhóm xã hi mà cng ng là mt nhóm xã hi. 1. Đoàn kết cộng đồng và ý thức cộng đồng oàn kt cng ng là s gn kt gia các thành viên cng ng vi nhau, gia các thành viên vi lãnh o, gia các t chc vi thành viên ca mình, gia các t chc vi nhau vì mt mc ích chung nào ó. oàn kt cng ng luôn c các nhà nghiên cu cng ng coi là c tính hàng u ca mi cng ng. ây cng là nhng mc tiêu mà các cng ng mong mun t c và duy trì. Ý thc cng ng là ý chí và tình cm ca nhng thành viên cng ng có nhng mi liên h v mt huyt thng hoc mi liên h láng ging. Quá trình t chc i sng xã hi bi các thit ch xã hi li càng thng nht ý thc cng ng qua mt s giá tr, chun mc và biu tng riêng. Ý thc cng ng c hình thành và phát trin thông qua nhiu con ng, trong ó có con ng k tha truyn thng và quá trình tng tác, giao lu gia mi ngi vi nhau. Trong quá trình trng thành ca con ngi, mi ngi u gp và tri nghim, có quan h vi nhiu ngi khác. Mt a tr khi mi sinh ra có quan h u tiên vi ngi m, vi 104 | MODULE GDTX 7
13. gia ình mình, tip theo ó là cng ng bn bè trong nhà tr, nhà mu giáo, lp hc, trng hc , nhng ngi bn sng cùng nhau trong a phng nh nh làng xã, thôn xóm. Thông qua s tng tác trong quá trình cùng hc, cùng chi, cùng làm vic, cùng sinh sng, chia ngt s bùi, lúc vui v cng nh lúc khó khn làm cho con ngi gn bó vi nhau bi tri nghim cng ng. Con ngi càng trng thành, s tng tác càng nhiu thì ý thc cng ng càng c hun úc, s gn bó càng bn cht by nhiêu. Cùng vi s trng thành, nhn thc v xã hi, v giá tr, v vn hoá, tri nghim cng ng phát trin dn lên thì ý thc cng ng cng phát trin ln dn lên v b rng và sâu sc hn v mc . Con ngi trng thành bit mình gn vi cng ng. T cm giác trc thuc ó, h mong mun mình làm c iu gì ó cho cái cng ng mà mình là mt b phn và ó chính là tình cm cng ng. Ngi ta cho rng, ý thc cng ng bao gm bn yu t: ￚ Tính thành viên; ￚ Tính tác ng, nh hng ln nhau; ￚ Tính tích hp, thng nht trong nhu cu và áp ng nhu cu; ￚ Tính chia s, gn kt tình cm. o lng mc gn kt ca cng ng, các nhà xã hi ã a ra “ch s” ý thc cng ng. Ý thc cng ng và oàn kt cng ng là hai yu t gn cht vi nhau, b tr cho nhau. Nu ngi dân có ý thc cng ng thì không th không có s oàn kt cng ng. Ch khi cng ng có oàn kt tt thì h mi giáo dc c ý thc cng ng. Các lch chun xã hi xut hin trong cng ng là do mt ý thc cng ng, mt oàn kt xã hi. i kèm theo s mt oàn kt cng ng, mt ý thc cng ng là s mt ý thc và nhân cách cá nhân. Ngc li, khi các cá nhân ng nht vi cng ng, hoà mình trong cng ng s làm tng tính oàn kt xã hi ng thi cùng làm tng ý thc và nhân cách cá nhân. Cng ng tn ti c là do thành viên trong các nhóm thành viên ca cng ng có ting nói thng nht trong các hành ng/ hot ng tp th. Khi không còn tâm thc chung thì cng ng ó bt u li tàn. Ví d, Vit Nam, mi khu vc dân c, nông thôn cng nh thành th u có các t chc nh oàn Thanh niên, Hi Ph n, Hi Cu chin binh, Hi Nông dân Mi khi các thành viên ca các nhóm xã hi này có cùng ting nói và ý trí thì sc mnh ca các nhóm này tng lên, các nhóm KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 105
14. thành viên u hng theo s lãnh o ca ng, Chính quyn a phng thì sc mnh oàn kt trong cng ng c cng c và tr thành khu vc dân c cng ng mnh. 2. Nhu cầu của cộng đồng Ging nh mi cá nhân, nhu cu ca cng ng là mt trong nhng ngun gc ni ti cn bn thúc y hot ng ca cng ng, ny sinh ra tính tích cc ca cng ng. Nhu cu ca cng ng không phi là nhu cu ca cá nhân/thành viên ca cng ng. Nhu cu cng ng là trng thái tâm lí tn ti nhng ngi c th ã ng nht bn thân mình vi cng ng mà h là thành viên. Trng thái tâm lí này xut hin khi các thành viên ca cng ng cm thy cn có nhng iu kin vt cht hay tinh thn nào ó cng ng có th tn ti và phát trin. Không th ng nht nhu cu ca cng ng vi nhu cu ca cá nhân. Mi cá nhân có nhiu loi nhu cu khác nhau v n, mc, , i li , các nhu cu tinh thn, thm m, o c Mi ngi u có các loi nhu cu ó vi mc òi hi và áp ng khác nhau, tu vào iu kin và hoàn cnh khách quan và ch quan c th. Nhu cu ca cng ng không phi là tng th các nhu cu ca các thành viên. Mi cng ng có nhu cu, mc ích riêng phc v cho nhu cu và li ích chung ca các thành viên cng ng. Nhu cu ca cng ng không tách ri nhu cu ca cá nhân. ây là s bin chng gia cái chung vi cái riêng. Nhu cu ca cng ng và nhu cu ca cá nhân giao thoa vi nhau mt khu vc nht nh nào ó. Khu vc giao thoa chung càng ln thì tính kt dính ca các thành viên cng ng càng bn cht. Nhu cu ca cng ng, cng ging nh nhu cu ca cá nhân, bao gm nhu cu v vt cht và nhu cu v tinh thn. Nhu cu vt cht là iu kin vt cht cn thit cng ng có th tn ti và phát trin nh mt thc th c lp, bao gm iu kin t nhiên, môi trng ngi dân trong cng ng i li, sinh hot chung, chúng ta vn thng gi là “c s h tng” ca cng ng nh in dân dng, in thoi, ng giao thông, trng hc, trm y t, ch, nc sch Nhu cu v tinh thn ca cng ng và nhu cu v tinh thn ca cá nhân là rt ln, rt a dng. Nhng nhu cu tinh thn c bn có th thy là hoà bình, dân ch, công bng, bác ái, t do i li, t do làm n c trú, hi hp, c tôn trng ngôn ng, bn sc vn hoá, truyn thng vn hoá, không t nn xã hi 106 | MODULE GDTX 7
15. Nhu cu ca cng ng c hình thành thông qua hai con ng ch yu: Th nht, các thành viên trong cng ng cùng có chung mt hoc vài nhu cu nào ó. Nhu cu chung ca nhiu thành viên trong cng ng tr thành nhu cu ca cng ng. Th hai, mt s thành viên “tiên phong”, “nòng ct” nào ó nhn ra nhng nhu cu cn thit cho s tn ti và phát trin ca cng ng mình. Ví d nh i b phn các thành viên “tiên phong” ó phi tuyên truyn, vn ng, thuyt phc, giúp nhng ngi khác nhn ra nhu cu ó. Bin nhng nhu cu ca mt b phn tr thành nhu cu chung, có s ng thun ca c cng ng. Phát trin nhu cu cng ng, áp ng nhu cu và oàn kt cng ng là nhng yu t gn kt cht ch vi nhau, tác ng qua li vi nhau và thúc y nhau phát trin. Nhu cu cng ng càng bc xúc thì cng ng càng có ng lc hành ng chung. Càng hành ng chung vi nhau thì ý thc cng ng, tình cm cng ng, oàn kt cng ng càng c cng c. Ngc li, khi mt cng ng yu, không có nhu cu chung, không giao tip chung thì cu kt cng ng s lng lo. Phát trin cng ng khai thác khía cnh nhu cu này bng cách to nên nhiu c hi ngi dân nhn ra nhu cu chung và hành ng cùng nhau t c/ tho mãn c nhng nhu cu chung ó. 3. Các thiết chế và thể chế cộng đồng Cng ng có bn vng hay không còn ph thuc rt nhiu ti thit ch và th ch ca cng ng, hay nói cách khác là ph thuc vào cu trúc và các quy nh ca cng ng. Các thit ch cng ng bao gm gia ình, dòng h, các t chc chính thc và không chính thc ca cng ng, c th là các t chc hành chính, t chc kinh t, t chc xã hi, t chc ngh nghip, s thích Các t chc trong cng ng càng phát trin và hot ng càng hiu qu bao nhiêu thì s gn bó ca các thành viên ó vi t chc và gián tip vi cng ng càng bn vng by nhiêu. Cng ng tn ti và phát trin có s qun lí cht ch nh có tinh thn cng ng, nh có nhu cu và hot ng tho mãn nhu cu cng ng. Mt khi không có nhng giá tr chung, không có nhng nhu cu, nh hng quy t nhau hoc không có nhng quy tc ng x gia các thành viên trong cng ng thì không có c s xã hi to thành cng ng. Nhng nhu cu, nhng nh hng, nhng quy tc này c hình thành trong các oàn th/ t chc ca cng ng. Chng hn nh các KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 107
16. hng c, ni quy, quy ch do làng xã t ra. Quá trình th ch hoá giá tr, chun mc trong các t chc xã hi tng ng là các bc quan trng các liên kt xã hi trong cng ng c bn vng và có giá tr i vi tt c mi ngi, to nên sc mnh ca cng ng. Phng pháp phát trin cng ng khuyn khích mi ngi, tng cng nng lc và to quyn cho mi ngi, nhng không th hành ng mt cách tu tin, mà mt mt phi tip tc bo v và phát trin các thit ch cng ng theo chiu hng tích cc, mt khác phi tôn trng tt c nhng th ch, nh ch, nhng quy nh, nhng chính sách ca mi cng ng, nhng chính sách chung ca quc gia, mà cng ng ó là thành viên. 4. Quản lí, lãnh đạo cộng đồng Qun lí, lãnh o là mt quá trình tác ng có mc ích ca ngi lãnh o nhm ng viên, khuyn khích và to không khí hoà thun, oàn kt, sn sàng thc hin các mc tiêu ra vi hiu qu cao nht. Trong các lnh vc qun lí, lãnh o thì lnh vc qun lí, lãnh o cng ng là mt lnh vc khó. Cng nh lãnh o xã hi nói chung, lãnh o cng ng tác ng n xã hi thu nh, nhm mc ích duy trì nhng c im v cht, iu chnh, hoàn thin và phát trin nhng c im ó ca cng ng/ xã hi. Ngi lãnh o, qun lí cng ng là nhng ngi có uy tín, c nhân dân trong cng ng tín nhim c làm i din trong mt hoc mt s vn nht nh nào ó. Lãnh o cng ng có th trùng hp nhng cng có th không trùng hp vi lãnh t/ th lnh cng ng. V mt nguyên tc, ngi lãnh o là ngi c nhân dân la chn, bu ra và c c quan có thm quyn phê duyt, công nhn nh mt chc danh chính thc ca cng ng. Trong thc t, có nhiu ngi có uy tín nhng không mun nhn chc danh chính thc vì nhiu lí do, trong ó có th là lí do trách nhim. Ngc li, trong thc t, cng có nhng ngi, tuy không c dân tín nhim, bu chn nhng h li c “cp trên” c v qun lí lãnh o cng ng. Trong c hai trng hp trên u s có nhng khó khn khi lãnh o nhân dân. Lãnh o cng ng thc ra cng là mt danh t chung chung vì trên thc t, có rt nhiu chc danh c th trên lnh vc c th, trong mt phm vi c th: lãnh o v chính tr, kinh t, hành chính, vn hoá, xã hi , lãnh o chung, lãnh o mt s t chc ca dân trong cng ng 108 | MODULE GDTX 7
17. Ngi lãnh o cng ng gii là ngi bit s dng tình cm cng ng, tinh thn cng ng, truyn thng cng ng kt hp vi h thng lut pháp vn ng, phát huy dân ch, tài nng ca ngi dân áp ng nhu cu ca cng ng, thc hin tt trách nhim là n v kinh t — xã hi ca t nc, làm cho cng ng phát trin và t nc phát trin, thc hin mc tiêu ca cách mng Vit Nam là “dân giàu, nc mnh, xã hi công bng, dân ch, vn minh”. Lãnh o cng ng và lãnh o các nhóm/ t chc trong cng ng óng vai trò quan trng to s hi nhp/ ánh giá mc hi nhp ca cng ng. Mt nhóm lãnh o ti u bao gm nhng ngi có trình , có bn lnh; nhng ngi tham gia hot ng cng ng theo s thích ca mình, ca bn mình hoc do tính cht ngh nghip; nhng ngi có tín nhim cao và là i din thc s ca nhóm kinh t — xã hi nào ó; vi mt t l cân i, phù hp gia nhng ngi chính c, ngi ng c; nhng ngi có quan h rng rãi vi nhiu tng lp dân c khác nhau và có kh nng thuyt phc/thu phc ngi dân hiu quan im ca mình; nhng ngi tng ng/ n ý vi nhau nhng không phi theo kiu “kéo bè, kéo cánh”; nhng ngi nhn thc c tm quan trng ca nhng n lc và ca nhng t chc không chính thc trong vic vt qua tính th / lãnh cm vi xã hi, hng ti nhng vn ca xã hi. Mi quan h gia lãnh o cng ng vi thành viên cng ng và gia các thành viên cng ng vi nhau là mi quan h sng còn, m bo sc mnh ca cng ng. Nu không có sc mnh này s không có s phát trin cng ng. Trong phng pháp phát trin cng ng, phát hin, bi dng và a lãnh o cng ng vào tin trình phát trin cng ng là mt yu t cn thit, không th thiu. V. CỘNG ĐỒNG Ở VIỆT NAM Nghiên cu v cng ng và phát trin cng ng là nghiên cu nhng nguyên lí, nguyên tc, ni dung, tin trình chung nht cho mi quc gia, mi cng ng. a c nhng lí lun ó vào thc hin và thc tin ó tn ti c mt cách bn vng thì nhà t chc phi nm c tng cng ng c th. áp dng phng pháp phát trin cng ng Vit Nam, phi bit c im cng ng Vit Nam và nhng quan im, KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 109
18. nhng chính sách hin hành ca Nhà nc Vit Nam v phát huy nhng bn sc vn hoá, dân ch hoá i sng xã hi Vit Nam, trong quá kh cng nh trong thi i hin nay, trong ngôn ng dân gian, thut ng “cng ng” ch tp hp ngi, ít c s dng mt cách rng rãi, ph bin. Thut ng “cng ng” c dùng ph bin ch tính cht “c kt” ca ngi dân. Vi bn cht ca “cng ng” theo cách hiu là s liên kt gia nhng c dân cùng sng trong mt v trí a lí (qun c), thì ây là ni dung ch yu mà mi ngi dân u hiu nu nhc ti “làng - xóm; thôn - xóm; làng - bn ”. Khi nhc ti nhng “hàng — xóm” ngi ta không ch ngh n mt v trí a lí c th nào ó, mà ngi ta còn ngh ngày n “tình làng, ngha xóm”, n truyn thng vn hoá, nhng phong tc, tp quán mà nhng nhóm ngi này cùng chia s, cùng vun p, cùng phi thc hin (tính cng ng trong làng xã). Nh vy, có th thy rng, tìm hiu “cng ng” Vit Nam phc v cho phát trin cng ng thì phi tìm hiu v làng, xã, khu dân c. Do nhng c im rt khác nhau v iu kin kinh t - xã hi nông thôn và thành th nên vic tìm hiu cng ng Vit Nam cng cn tìm hiu v cng ng nông thôn và cng ng thành th. Cng ng là toàn th nhng ngi cùng sng, có nhng quan im ging nhau, gn bó thành mt khi trong sinh hot xã hi. Có th phân loi thành cng ng ngôn ng, cng ng tc ngi, cng ng dân c. Cng ng ngôn ng bao gm nhng ngi cùng nói mt ngôn ng nào ó nh cng ng ngi nói tip Pháp, cng ng ngi nói Quc t ng Cng ng tc ngi ch nhng ngi có c trng v tên gi, ngôn ng, vn hoá ging nhau, có th gm mt hay nhiu tc ngi thân thuc nh: cng ng ngi Vit Nam nc ngoài, cng ng dân tc Dao, Mng, Thái, Hmông. Cng ng dân c là tp hp nhng cá nhân c gn kt bi nhiu mi quan h v chính tr, kinh t, vn hoá, xã hi, quc phòng, an ninh, dân s, môi trng trong mt a gii nht nh, nhm duy trì s tn ti, phát trin ca tng thành viên và ca c cng ng. Nhiu cá nhân hp li thành cng ng, các cng ng tn ti bên nhau, hoc trong nhau to thành cng ng ln hn nh cng ng xóm p, cng ng làng xã, khu ph, cng ng a phng, cng ng quc gia, cng ng khu vc, cng ng quc t. 110 | MODULE GDTX 7
19. Trong tài liu này, t cng ng ng riêng bit c hiu là cng ng dân c. Trong cng ng dân c, ngi ta còn a ra khái nim cng ng nông thôn và cng ng ô th. Cng ng nông thôn là công ng dân c sinh sng khu vc nông thôn. ây là loi cng ng tng i n gin và thun nht v mt xã hi, hot ông kinh t ch yu da vào sn xut nông nghip. Cng ng ô th là cng ng dân c sng ô th. ây là loi cng ng không thun nht v mt xã hi, hot ng kinh t ch yu da trên sn xut công nghip và thng mi, dch v. 1. Một số đặc điểm của cộng đồng nông thôn Việt Nam 1.1. Cách tổ chức của cộng đồng Cuc sng nông nghip ph thuc vào thiên nhiên, ngi nông dân phi liên kt vi nhau, da vào nhau mà sng. Vì vy “c trng s mt ca làng — xã Vit Nam là tính cng ng”. Cng ng nông thôn Vit Nam c t chc rt cht ch. Theo Giáo s Trn Ngc Thêm, làng xã Vit Nam c t chc theo nhiu “nguyên tc” khác nhau, c th: T chc nông thôn theo huyt thng: gia ình và gia tc. “i vi ngi Vit Nam, gia tc tr thành mt cng ng gn bó vi vai trò quan trng, thm chí còn hn c gia ình. H rt coi trng các khái nim liên quan n gia tc nh trng h, tc trng, nhà th h, t ng, gia ph, rung k, gi h, gi t, mng th Không phi ngu nhiên mà trong ting Vit, khái nim truyn thng ca Vit Nam là “làng nc”, còn “nhà nc ch là sao phng khái nim “quc gia” ca Trung Hoa. Vit Nam, làng và gia tc nhiu khi ng nht vi nhau. Du vt hin tng “làng là ni ca mt h” còn lu li trong hàng lot tên làng: ng Xá, Ngô Xá Trong làng, ngi Vit cho n gi vn thích sng theo li “i gia ình”. Nn kinh t nông nghip ã gn cht con ngi vi rung t, vi làng - xã. Làng - xã là ni ngi nông dân nói chung và nông dân ng bng Bc B nói riêng sinh ra, ln lên, sng quây qun cùng ông bà, cha m, anh ch em, h hàng rut tht Làng - xã, t tiên là ni c dòng h i này qua i khác sinh sng và góp phn xây dng nên tình cm gn bó vi quê hng. T chc làng xã theo dòng h này là theo tôn ti. Sc mnh gia tc th hin tinh thn ùm bc, thng yêu nhau. Ngi trong h có trách nhim cu mang nhau v vt cht, h tr nhau v trí tu, tinh thn. T chc nông thôn theo a bàn c trú xóm và làng: Nhng ngi sng gn nhau có xu hng liên kt cht ch vi nhau. Sn phm ca mi liên KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 111
20. kt này là khái nim làng và xóm Khi công xã th tc tan rã và chuyn thành công xã nông thôn thì các thành viên ca làng không ch gn bó vi nhau bng các quan h máu m mà còn gn bó bng nhng quan h sn xut. Tuy nhiên nhng quan h sn xut này Vit Nam cng khác hn vi phng Tây. phng Tây, các gia ình sng gn nhau cng có quan h vi nhau, nhng h sng theo kiu trang tri, quan h lng lo, phn nhiu mang tính cht xã giao. Vit Nam thì khác, ngi Vit Nam liên kt vi nhau cht ch ti mc “bán anh em xa, mua láng ging gn”. Nguyên tc này b sung cho nguyên tc “Mt git máu ào hn ao nc lã”: Ngi Vit Nam không th thiu c anh em h hàng nhng ng thi cng không th thiu c “bà con hàng xóm”. Cách t chc nông thôn theo a bàn c trú da trên quan h hàng ngang, theo không gian, là ngun gc ca tính dân ch, bi l mun giúp nhau, mun có quan h lâu dài thì phi tôn trng, bình ng vi nhau. ó là hình thc dân ch s khai, dân ch làng mc. Trong lch s, nn dân ch này có trc nn dân ch ca phng Tây T chc nông thôn theo ngh nghip và s thích: Phng hi. Trong mt làng, phn ln ngi dân làm nông nghip. Tuy nhiên, trong nhiu làng có mt b phn dân c sinh sng bng ngh khác. Nhng ngi này cng liên h cht ch vi nhau khin cho nông thôn Vit Nam có thêm mt nguyên tc t chc th ba, theo ngh nghip, to thêm n v gi là phng nông thôn, liên kt nhng ngi cùng s thích. Nhng ngi này tp hp vi nhau thành các hi. Cng nh t chc nông thôn theo a bàn c trú, t chc theo ngh nghip và s thích, ây là s liên kt theo chiu ngang, cho nên “c trng ca phng hi là tính dân ch — nhng ngi cùng hi có trách nhim tng tr, giúp nhau”. c trng c bn ca cng ng nông thôn Vit Nam là “ tính cng ng và tính t tr”. 1.2. Tính cộng đồng Vic t chc nông thôn ng thi theo nhiu nguyên tc khác nhau to nên tính cng ng làng xã. Tính cng ng nhn mnh vào s ng nht. “Do ng nht nên ngi Vit Nam sn sàng oàn kt, giúp ln nhau, coi mi ngi trong cng ng nh anh ch em trong nhà. Cng do ng nht nên ngi Vit Nam luôn có tính tp th rt cao, hoà ng vào cuc sng chung. S ng nht (ging nhau) cng chính là ngn ngun ca np sng dân ch - bình ng, bc l trong các nguyên tc t chc nông thôn theo a bàn c trú, theo ngh nghip ”. 112 | MODULE GDTX 7
21. Bên cnh mt tích cc cn phát huy, tính ng nht còn nhng mt hn ch nht nh, nh hng ti cách suy ngh cng nh hành vi ca ngi Vit. Tính da dm, li vào tp th: “Nc trôi thuyn trôi, nc ni thì thuyn ni”. T hi hn là tình trng “Cha chung không ai khóc” hoc “Lm sãi không ai óng ca chùa”. Cùng vi thói da dm, li là t tng cu an (an phn th thng) và c n. Mt c im trm trng khác na là thói cào bng, k, không mun cho ai hn mình: “Xu u còn hn tt li”; “Khôn c không bng ngc àn”; “Cht mt ng còn hn sng mt ngi”. 1.3. Tính tự trị Nông thôn Vit Nam c t chc theo kiu bit lp, khép kín, k c v v trí t ai cho n s qun lí xã hi. Mi hot ng u din ra sau bi tre làng, làng nào bit làng y. Mi làng là mt vng quc nh khép kín vi lut pháp riêng (mà các làng gi là hng c). S bit lp ó to nên truyn thng “phép vua thua l làng”. Tình trng này th hin quan h dân ch c bit. Biu tng ca tính t tr là ly tre. Rng tre bao kín quanh làng, tr thành mt th thành ly kiên c bt kh xâm phm: t không cháy, trèo không c, ào ng hm thì vng r không qua. Tính t tr chú trng nhn mnh vào s khác bit. S khác bit gia làng này vi làng khác. S khác bit là c s ca tính t tr, to nên tinh thn t lp cng ng: mi làng, mi tp th phi t liu ly mi vic. Vì phi t lo liu nên ngi Vit Nam có truyn thng cn cù, u tt mt ti, bán mt cho t, bán lng cho tri. Nó cng to nên np sng t cp t túc, mi làng, t áp ng mi nhu cu cho cuc sng ca làng mình, mi nhà có vn rau, chung gà, ao cá, t m bo nhu cu v n; có bi tre; rng xoan, gc mít, t m bo nhu cu v . Khía cnh tiêu cc có ngun gc t tính t tr cao nhn mnh vào s khác bit, c s ca tính t tr là óc t hu, ích k “bè ai ngi ny chng, rung ai ngi ny p b, ai có thân ngi y lo, ai có bò ngi y gi”, “thân trâu, trâu lo, thân bò, bò liu” Biu hin tiêu cc khác ca tính t tr là óc bè phái, a phng, cc b, làng nào bit làng ny, ch lo vun vén cho a phng mình: “trng làng nào làng y ánh, thánh làng nào làng y th”, “trâu ta n c ng ta”, “ta v ta tm ao ta, dù trong dù c ao nhà vn hn”. Mt biu hin khác ca tính khác bit là óc gia trng, tôn ti: “Tính tôn ti là sn phm ca nguyên tc t chc cng ng nông thôn theo huyt thng, t thân nó không phi là xu, nhng khi gn lin vi óc gia trng, to nên tâm lí quyn huynh KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 113
22. th ph, áp t ý mun ca mình cho ngi khác, to nên t tng th bc vô lí, sng lâu lên lão làng, thì nó tr thành mt lc cn áng s cho s phát trin ca xã hi”. Tính cng ng và tính t tr là hai c trng c bn, chúng là ngun gc sn sinh ra hàng lot u im và nhc im trong tính cách ca ngi Vit Nam. Tính cng ng Tính t tr Chc nng Liên kt các thành viên Xác nh s c lp ca làng Bn cht Dng tính, hng ngoi Âm tính, hng ni Biu tng Sân ình, ging nc, cây a Ly tre H — Tinh thn oàn kt, tng tr — Tinh thn t lp qu — Tinh thn tp th, hoà ng — Tính cn cù tt — Np sng dân ch, bình ng — Np sng t cp, t túc Hu — S th tiêu vai trò cá nhân — Óc t hu, ích k qu — Thói da dm, li — Óc bè phái, a phng xu — Thói cào bng, k — Óc gia trng, tôn ti 2. Đặc điểm của cộng đồng thành thị Việt Nam Vit Nam, nu nh nông thôn làng xã là mt t chc t tr vng mnh thì ngc li, ô th trong lch s Vit Nam rt kém phát trin, yu t và l thuc. iu này trái ngc hoàn toàn vi phng Tây. phng Tây, làng, xã rt ri rc, còn ô th là mt t chc t tr vng mnh. Xét v ngun gc, phn ln ô th Vit Nam do nhà nc sn sinh ra, mang tính quy lut tt yu do s khác bit ca hai loi hình vn hoá quy nh nn vn hoá Vit Nam. Nông nghip c coi trng, làng xã là trung tâm, cho nên làng xã có quyn t tr. Còn châu Âu, do sm phát trin thng mi và công nghip nên ô th t tr và có quyn uy. xem xét c im ô th Vit Nam cn xem xét hai khía cnh: ô th trong quan h vi quc gia và trong quan h vi nông thôn. Trong quan h vi quc gia, ô th Vit Nam có ba c im: ￚ Xét v ngun gc, phn ln các ô th Vit Nam do nhà nc sinh ra. Các ô th ln nh ra i các giai on khác nhau nh Vn Lang, C Loa, Thng Long, Phú Xuân u hình thành theo con ng nh th. 114 | MODULE GDTX 7
23. ￚ V chc nng, ô th Vit Nam thc hin chc nng hành chính là ch yu, trong ô th có b phn làm qun lí và b phn làm kinh t. Thng thì b phn qun lí hình thành trc, dn dn b phn làm kinh t mi c hình thành mt cách t phát. ￚ V mt qun lí, ô th Vit Nam u do nhà nc qun lí. Nhà nc t ra ô th thì nhà nc phi qun lí và khai thác, ó là iu d hiu. Thm chí, nhng ô th hình thành t phát vào nhng a im giao thông buôn bán thun tin nh Ph Hin, Hi An thì ngay sau khi hình thành, Nhà nc cng lp tc t mt b máy cai tr nm trn quyn kim soát và khai thác. Ba c im trên chính là nguyên nhân làm cho ô th Vit Nam có din mo trái ngc hn vi ô th phng Tây ã nói trên ây. V mi quan h gia ô th Vit Nam vi nông thôn, do sc mnh ca truyn thng vn hoá nông nghip, nông thôn không t chuyn thành ô th, nên Vit Nam, có nhng làng xã nông thôn thc hin chc nng kinh t ca ô th, ó là làng công thng nh làng Bát Tràng, làng Bi Nu phng Tây thì nhng làng nh vy s phát trin dn lên, m rng và t phát chuyn thành ô th. Nhng Vit Nam, chúng không tr thành ô th c, mi sinh hot vn ging nh mt làng nông nghip thông thng. S d nh vy vì c làng cùng làm mt ngh, có cùng sn phm, không buôn bán cho ai trong làng c. Mà không có trao i hàng hoá ni b thì không tr thành ô th c. Mt khác, do tính t tr, dân c sng t cp, t túc, khép kín, không có nhu cu buôn bán, giao lu, ó là lí do th hai khin các làng công thng không th tr thành ô th c. Nông thôn Vit Nam không ch b kìm gi không th phát trin thành ô th mà chi phi c ô th, khin ô th chu nh hng ca nông thôn và mang c tính nông thôn rt m nét. T chc hành chính ca ô th Vit Nam c sao phng theo t chc nông thôn. Hu qu s chi phi ca nông thôn vi ô th cho ti ngày nay vn còn sót li ngay trong lòng các ô th. S chi phi mnh ca nông thôn i vi ô th khin cho ô th Vit Nam truyn thng luôn có nguy c b nông thôn hoá. Trong lch s, các ô th khi không còn c thc hin chc nng là trung tâm hành chính na thì nó thng b thu hp, dn tr li nguyên hình là nông thôn. Tuy là KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 115
24. dân thành th nhng h vn mang bn cht và tính cách ca ngi nông thôn, nên mi khi có iu kin là h bc l. Ngày nay, do tác ng ca kinh t th trng, hi nhp quc t, giao lu vn hoá , cùng vi nhiu chính sách phát trin kinh t, giáo dc, vn hoá, t tng b mt cng ng nông thôn và cng ng thành th, i sng kinh t, tâm lí, xã hi ca ngi dân c nông thôn và thành th ã thay i nhiu, ã chuyn bin theo hng phát huy truyn thng vn hoá tích cc, dn khc phc c nhng hn ch. Tuy nhiên, s thay i ó ã và s tip din trong mt thi gian dài na. Cng ng là mt thc th sng/mt xã hi thu nh phc tp c kt cu bn vng bi nn tng vn hoá, truyn thng chung, có gc r sâu sa, bi nhu cu, tình cm và ý thc ca nhng ngi dân. Quá trình tng tác gia ngi dân trong cng ng là c s ny sinh ý thc cng ng, nhu cu cng ng và ng thi cng là áp ng yêu cu có mt cuc sng tt p hn cho mi thành viên cng ng. Cu trúc cng ng gm các thành viên là cá nhân, là gia ình, dòng h, là các t chc i din ca ngi dân, t chc chính quyn Cng ng chu s tác ng t phía ngoài, chính sách v mô chung ca Nhà nc, quc gia và chu tác ng t bn thân các mi quan h ni ti bên trong cng ng. Nội dung 2 VẤN ĐỀ CỘNG ĐỒNG VÀ PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CỘNG ĐỒNG I. VẤN ĐỀ CỘNG ĐỒNG 1. Khái niệm về vấn đề cộng đồng Vn cng ng là nhng khó khn, tr ngi, nhng rào cn trong tin trình thc hin nhu cu chính áng, hp pháp các lnh vc i sng kinh t, vn hoá, qun lí, xã hi , ngn cn quá trình phát trin ca cng ng. Xut phát t tính tng th ca cng ng, ging nh nhu cu cng ng, vn cng ng là khó khn, tr ngi, rào cn ca mt chnh th thng nht ch không phi là khó khn ca mt hoc mt vài thành viên cng ng. Vn cng ng có th là vn qun lí iu hành, cng có th là vn liên quan n s tn vong, sng còn ca cng ng, có th là vn uy tín ca cng ng. 116 | MODULE GDTX 7
25. Tuy nhiên, chúng ta bit rng, không th nói n cng ng mà không nói n thành viên cng ng, tc là nói n tng cá nhân, tng gia ình sng trong cng ng ó. Cng ging nh nhu cu, vn cng ng có th là vn chung mà i b phn ngi dân trong cng ng cùng gp phi. Có nhng vn cng ng, ban u ch là vn ca mt vài cá nhân, nhng có nguy c lây lan ra toàn cng ng. T công tác truyn thông, mi ngi nhn thy nhng vn ó có nguy c lan rng trong cng ng, ri tha nhn nó là vn chung ca cng ng. Tóm li, vn cng ng là nhng khó khn mang tính xã hi mà cng ng ang phi i mt, cn tr s phát trin ca cng ng. 2. Nguồn gốc của vấn đề cộng đồng Cng ng là mt xã hi thu nh, trong cng ng có thành viên là nhng c dân trong cng ng, nhng gia ình, dòng h, nhng t chc kinh t, chính tr - xã hi, t chc ca ngi dân Vn cng ng thc cht là vn xã hi ny sinh trong quá trình tng tác gia các thành viên trong cng ng vi nhau, gia cá nhân vi t chc, gia các t chc vi nhau, gia ngi qun lí vi ngi b qun lí liên quan n môi trng sng, vic phân phi sn phm xã hi, iu kin phát trin ca ngi dân trong cng ng Nhng bt bình ng trong quyn li và ngha v ca công dân, s thiu dân ch trong i sng xã hi là nguyên nhân sâu xa ca nhiu vn cng ng. 3. Tính cục bộ và tính thời đại của vấn đề cộng đồng Vn ca cng ng có tính cht tng i, cc b, không nht thit cng phi là vn ca cng ng khác. Tính cc b ây có ngha là tính a phng ca vn . Tính cc b không mâu thun vi tính xã hi. Tính xã hi là “xã hi” trong phm vi cng ng. Vi các nc khác nhau, các giai on lch s khác nhau thì vn cng ng c t ra rt khác nhau. Ví d, nu nh trong thi kì u ca ch ngha t bn, các nc phng Tây và Bc M phi i u vi nn bn cùng hoá, nghèo ói, bnh tt, t nn xã hi tràn lan trong cng ng, thì ngày nay, mi quan tâm ca nhiu cng ng phng Tây là vn liên quan n s thiu ht ngun lao ng tr b sung do t l sinh thp, tui th cao hoc vn an toàn cuc sng trong bi cnh khng b toàn cu Vi các nc nghèo, các nc ang phát trin, trong ó có Vit Nam, mi quan tâm ca toàn xã hi nói chung, ca cng ng KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 117
26. nói riêng là vn phát trin kinh t, phát trin xã hi, phát trin con ngi, trong ó có nhng vn ni bt e do ti an sinh ca ngi dân nh nghèo ói, thiên tai, vn tai nn, thng tích, vn di dân, ô th hoá và mt s t nn xã hi nh c bc, ru chè, bo lc gia ình, ma tuý, mi dâm Tính thi i ca vn cng ng tc là tính toàn cu. Ví d, vn thay i khí hu, s nóng lên ca trái t, i dch HIV/AIDS ó là vn toàn cu, e do tt c mi cng ng. Vì th, tt c các cng ng, không k nc giàu hay nc nghèo, nc ang phát trin hay ã phát trin, u phi quan tâm bo v môi trng, phòng chng HIV/ AIDS. II. PHÂN LOẠI VẤN ĐỀ CỘNG ĐỒNG Vn cng ng có th c phân loi theo nhiu cách khác nhau, theo bn cht vn , theo quy mô tác ng ca vn hay theo tính pháp lí ca vn . Cng ng càng nh thì vn càng c th. Trong phát trin cng ng, ngi ta thng hay phân loi vn theo nhng biu hin sau ây. 1. Nhóm vấn đề cộng đồng liên quan đến quan hệ giữa người với người S th , lnh nht trong mi quan h gia ngi vi ngi, s thiu hiu qu trong giao tip gia các thành viên trong cng ng vi nhau, gia thành viên cng ng vi b máy hành chính c quan công quyn Tình trng mt oàn kt, thiu t chc, cnh “vic nhà ai nhà y làm, èn nhà ai nhà y rng” hoc “kêu tri thì tri xa, kêu t thì t dày” làm cho con ngi cm thy cô c, b xa lánh, vô vng. Thành viên trong cng ng không c t chc li hoc t chc mt cách hình thc, ri rc, không cht ch làm gim kh nng kháng, thiu k nng, mt oàn kt, không cùng chung hành ng mà “trng ánh xuôi, kèn thi ngc”. ây là vn ny sinh trong xã hi công nghip, ô th hoá cao. Công nghip hoá và ô th hoá làm mt i tình cm ca con ngi v ci ngun, gc r. Con ngi trong cng ng công nghip hoá, ô th hoá cao dng nh không b ràng buc bi nhng giá tr chung, c s to nên s kt dính, s liên kt gia ngi vi ngi. Ví d v nhng vn thuc nhóm này là bnh tâm thn, ti phm v thành niên, t t tp th, t nn trm cp, mt trt t an ninh, thiu c s vt cht chm sóc gia ình, dòng h, thiu iu kin thông tin Vit Nam, nhng vn cng ng trong nhóm này cng có s khác bit so vi mt s nc khác trên th gii mt vài khía cnh và có biu 118 | MODULE GDTX 7
27. hin khác nhau gia cng ng nông thôn và cng ng thành th. Tuy ã thay i nhiu so vi nhng nc khác, nhng do truyn thng phng ông n sâu vào tim thc ngi dân nên mi ngi, nhìn chung, vn còn b ràng buc nhiu vi gia ình, dòng h, vi cng ng. Li sng v k, sùng bái t do cá nhân tuy ã xut hin nhng nn np gia phong gia ình vn còn là mt s kt dính quan trng gn kt ngi Vit trong gia ình, i gia ình, trong dòng tc. Các bnh tâm thn, trm cm, tìm cuc sng lng l, cô c, t vn tp th do chán ghét xã hi tuy ã có, nhng cha nhiu, cha tr thành “bnh lí” chung ca cng ng. Ngi Vit Nam, sng trng tình nhiu hn nên thng “mm do, uyn chuyn” trong cách ng x gia ngi vi ngi. Truyn thng “thng ngi nh th thng thân”, “mt ming khi ói bng mt gói khi no” nhìn chung vn c phát huy trong vic giúp ng bào gp khó khn, hon nn, gp cnh i bt hnh. Cng ng Vit Nam nhìn chung c t chc cht ch, các t chc qun chúng c hình thành rng khp tt c các cp. Trong ch o, lãnh o, ng Cng sn Vit Nam luôn luôn coi “ng lc ch yu phát trin t nc là i oàn kt toàn dân”. Truyn thng i oàn kt dân tc là mt trong nhng yu t quan trng nht trong cuc u tranh dng nc và gi nc ca cng ng ngi Vit. Truyn thng này ã c phát huy cao , tr thành nguyên lí “oàn kt, oàn kt, i oàn kt. Thành công, thành công, i thành công”. ó cng là nguyên nhân thành công ca dân tc Vit Nam trong các cuc chin u bo v T quc. Khi i oàn kt ó chính là s lãnh o ca ng, qun lí chính quyn và s tham gia ca các oàn th, t chc qun chúng, t chc xã hi. Trong s nghip i mi, i oàn kt toàn dân da trên c s phát huy s nng ng, sáng to ca các tng lp nhân dân, các thành phn kinh t, thng nht mc tiêu “dân giàu, nc mnh, xã hi công bng, dân ch, vn minh”. t c mc tiêu ó, cng ng, trong nhng nm qua chính quyn c s cùng các oàn th chính tr, các t chc xã hi, xã hi ngh nghip, t chc t thin nh Mt trn T quc Vit Nam, Hi Ph n, Hi Cu chin binh, oàn Thanh niên, Hi Nông dân c quan tâm thích áng, hot ng thit thc hn và ting nói có hiu lc hn, nht là t khi có quy nh v dân ch c s. Bên cnh nhng mt mnh, mt tích cc k trên, cng ng Vit Nam còn có mt s vn nh sau: KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 119
28. Mt mt do phi tri qua chin tranh lâu dài và quá trình xây dng ch ngha xã hi, mt khác, trong iu kin phát trin kinh t nhiu thành phn, trong xã hi nói chung, trong cng ng nói riêng “còn tn ti nhng mâu thun v li ích gia các giai cp và các tng lp dân c”, nên mt s cng ng còn ny sinh nhng vn tranh chp quyn li; có mt b phn dân c còn “mc cm v nhiu mt”, cha hoà nhp hoàn toàn vào công cuc phát trin cng ng. Mt s vn v li ích, mt s mc cm, nh kin phân bit i x v quá kh, giai cp, thành phn xã hi chính là rào cn cho vic hi nhp hoàn toàn. Chính vì th, ng Cng sn Vit Nam ã kêu gi ngi dân xây dng trên tinh thn ci m, tin cy ln nhau, hng ti tng lai. Do trình dân trí còn thp nên thiu nng lc cn thit phát huy tính làm ch ca công dân. Chính quyn c s mt s ni và mt s oàn th, t chc xã hi ã b hành chính hoá, xa ri dân, cha thc s vì quyn li ca nhân dân. cng ng thành th, di sc ép ca công vic, ngi dân ch mi mit làm n mà quên i nhiu trách nhim cng ng ca mình, thiu tình làng, ngha xóm. Nhng c dân t nông thôn mi v thành ph lp nghip, do còn nng n t tng mình là dân ng c nên cha coi trng khu dân c mình ang sinh sng là quê hng th hai, cha tích cc óng góp vào vic phát trin cng ng. Nhiu ngi dng nh ch coi cng ng mình ang sinh sng là ni trú ng hàng ngày, ít tham gia vào hot ng ca a phng. Ti nhng khu ô th mi, các chung c cao tng, ngi dân sng cách bit, ít giao tip ây cng là vn ln trong nhng khu ô th mi. 2. Nhóm vấn đề của cộng đồng liên quan đến điều kiện cơ sở hạ tầng thấp kém, thiếu các dịch vụ xã hội cơ bản Hu qu ca vic nhiu ngi dân phi sng trong các khu nhà chut, cht chi, v sinh môi trng ô nhim, thiu trng hc, ch, y t, nc sch, nghèo ói, không có vic làm ã phát sinh nhiu t nn xã hi nh ti phm, bo lc, mi dâm, ma tuý, lang thang Nhng vn này không phi ch tn ti các cng ng nghèo ca các nc ang phát trin mà c mt s nc phát trin, do s phân hoá giàu nghèo quá ln, nhiu cng ng, c bit là cng ng có nhiu dân c t ni khác, nc khác n, do không c u t thích áng nên môi trng sng cng ht sc ô nhim, bn cùng. 120 | MODULE GDTX 7
29. Vit Nam, sau hn 20 nm i mi, vi vic “thc hin có hiu qu các chính sách xoá ói, gim nghèo, thc hin tt công bng xã hi i mi c ch qun lí và phng thc cung ng các dch v công cng theo nguyên tc Nhà nc tp trung u t cho các chng trình mc tiêu quc gia v vn xã hi; ng thi phát huy tim nng, trí tu và các ngun lc trong nhân dân, ca toàn xã hi ” thì nhng vn xã hi ca cng ng nghèo ã c ci thin rõ rt. Tuy nhiên, hin nay nói chung, thành ph nào cng còn mt vài cng ng nghèo. ó là nhng khu lao ng, khu tp th nghèo, khu dân “nhy dù” sng gn bãi rác, gn bãi tha ma, gn ch u mi, khu dân ven ô Ngh nghip ca dân c thuc các cng ng này thng là lao ng gin n, kim n hàng ngày xung quanh bãi rác, buôn bán nh, làm ngh lái xe xích lô Ngi dân thuc nhng cng ng này thng là dân di c t nông thôn vào thành ph kim sng hoc dân lao ng nghèo qua nhiu th h. Cng ng nông thôn thuc xã nghèo, xã vùng núi cao, vùng sâu, vùng xa, vùng chm phát trin ó còn nhng vn v nghèo ói, kinh t chm phát trin, thiu c s h tng, in, ng xá, c s trng hc, y t nghèo nàn, không có nc sch 3. Nhóm vấn đề của cộng đồng liên quan đến bất bình đẳng xã hội và quyền lực ây là loi vn liên quan n quyn c tip cn các ngun lc, trong ó có quyn tip cn ngun lc kinh t, chính tr xã hi, vn mt dân ch trong sinh hot cng ng, vn phân bit i x vi ngi tàn tt, ngi nhim HIV/AIDS, phân bit tôn giáo, màu da, dân tc Báo cáo chính tr ti i hi X, ng Cng sn Vit Nam ã ghi rõ: “V xã hi, chúng ta ch trng kt hp cht ch, hp lí các mc tiêu kinh t và các mc tiêu xã hi trong phm vi c nc, ti tng lnh vc, a phng; thc hin tin b và công bng xã hi ngay trong tng bc và tng chính sách phát trin, thc hin tt các chính sách xã hi trên c s phát trin kinh t, gn quyn li vi ngha v, cng hin vi hng th, to ng lc mnh m cho phát trin kinh t — xã hi”. Tuy nhiên, khía cnh xã hi, do nhn thc cha y nên âu ó, mt vài lnh vc nào ó vn có mt b phn dân c cha tht s c hng y quyn bình ng xã hi. Ngi dân tc thiu s, ngi nghèo, ngi khuyt tt, ngi nhim HIV/AIDS cha có y c hi phát trin, trong s ó, có mt b phn b ng ngoài l ca s phát trin. Và ây là KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 121
30. vn mà cng ng Vit Nam ang phi i mt tng cng c hi bình ng cho nhóm i tng thit thòi, yu th, giúp h hoà nhp cng ng và góp phn phát trin t nc. III. NHÌN NHẬN CÁCH GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CỘNG ĐỒNG TỪ MỘT SỐ GÓC ĐỘ Cng ng, trong quá trình tn ti và phát trin ca mình luôn phi i mt vi nhng th thách, nhng khó khn cn gii quyt. Nhng vn ca cng ng phn ln ny sinh do s mâu thun gia nhu cu và kh nng áp ng nhu cu ca cng ng trc nhng òi hi ca phát trin, ca ngi dân sng trong cng ng. Gii quyt vn cng ng tc là gii quyt nhng khó khn, mâu thun, nhng thách thc t ra, to nên s n nh, s cân i, hài hoà nh nó vn có. Gii quyt vn ca cng ng không phi là d và không phi lúc nào cng có mt áp s chung. Mi vn có mt cách gii quyt khác nhau, và mi cách gii quyt li bao gm trong nó nhiu cách c th khác nhau na. Xut phát t tính phc tp, tính tng th ca cng ng, nhng bin pháp, nhng chin lc tác ng, can thip, làm thay i cách suy ngh, cách hành ng ca cng ng phi da trên c s khoa hc, khách quan, phù hp vi quy lut xã hi cng nh phù hp vi iu kin c th ca mi cng ng. Trong xã hi, có rt nhiu c quan, t chc, cá nhân coi i tng cng ng là i tng nghiên cu, i tng tác ng, i tng làm vic chuyên nghip ca mình. ó có th là cán b ca Chính ph, có th là các t chc kinh t, t chc tôn giáo, t chc t thin Hot ng ca các t chc này thng khác nhau v dài thi gian, v tính cht mc ích và phng pháp thc hin. Tuy nhiên, nu xem xét mt cách tng th thì nhng mc ích, nhng phng pháp ó, v c bn ch khác nhau tính cht công vic và mc tác ng lên con ngi mà thôi. Sau ây là mt s cách tip cn cng ng. 1. Tiếp cận theo chiều cạnh thời gian Bt c hot ng can thip nào vào cng ng cng òi hi có thi gian. Thi gian cn thit có th mt vài tun, có th kéo dài trong nhiu tháng, thm chí nhiu nm. Trên thang o v thi gian (hình di) có th thy, u mút bên trái c bt u bng nhng hành ng khn cp, công vic t ra phi c thc hin trong mt khong thi gian rt ngn, càng ngn càng tt. Nhng hot ng nm trong khong bt u này là nhng hot ng cu tr nhân dân, cu tr tài sn cng nh mùa màng 122 | MODULE GDTX 7
31. khi thiên tai, ch ho xy ra cng ng. Trong mt khong thi gian ngn nht phi khc phc c hu qu thit hi do thiên tai, ch ho gây ra. Nhng hot ng khác cn nhiu thi gian hn nhng không phi là nhiu lm nh nhng hot ng xây dng c s h tng, t chc các dch v xã hi mi: xây dng nhà tr, m lp hc cho tr em u cui ca thang o này là nhng hot ng òi hi nhiu, thm chí rt nhiu thi gian hoàn thành, ví d, vic to cho ngi dân có thói quen, có kin thc và k nng cùng làm vic vi nhau trên c s gii quyt mt vn c th nào ó. Quá trình thc hin hay thi gian òi hi ây phi c tính , không kéo dài quá mc cn thit, cng nh không c rút ngn mt cách c ý. Các bc i phù hp, thoi mái và không phi chu sc ép v thi gian. Thang o thi gian Các hot ng có Các hot ng b thi gian kéo dài gii hn v thi gian ni lng va 2. Tiếp cận theo chiều cạnh mục đích/ mục tiêu Tác gi Muray, trong tác phm T chc cng ng, lí thuyt nguyên tc và thc hành cho rng, mc tiêu ca hot ng can thip vào cng ng thng bao gm ba b phn khác nhau, hay nói cách khác là khi xem xét mc tiêu can thip cng ng phi xem xét ba khía cnh khác nhau. Ba b phn ca mc tiêu ó là: 1) Mc tiêu c th/ “Ni dung c th” ca mc tiêu (“general content” objective; 2) Mc tiêu tng th hay “Ni dung tng th”; và 3) Mc ích/ “Ni dung tin trình/ quá trình” ca mc tiêu (“process” objective). * Mc tiêu c th hay “Ni dung c th” ca mc tiêu chính là phn “k thut”, phn “vt cht” mà mt hành ng nào ó t ra. Ví d, khi mt cá nhân, mt c quan hay mt t chc nào ó nhìn thy/ nhn ra cn phi ci cách/ thay i mt vn gì ó ca mt cng ng nào ó và xây dng mt d án/ mt chng trình thc hin k hoch ci cách ó (Ví d xây dng mt nhà tr ca cng ng). Sau mt thi gian thuyt phc chính quyn a phng, c quan tài chính cng nh nhiu cách huy ng ngun lc khác, nhng ngi khi xng ý tng ã có tin KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 123
32. cn thit thc hin d án/ chng trình ra. Mc tiêu c t ra và là mc tiêu duy nht ca d án rt c th: ci cách mt vn gì ó trong cng ng (vi ví d nêu trên thì xây dng nhà tr ca làng là “ni dung c th” ca mt mc tiêu). Thi gian là mt yu t ti quan trng, vì th, nhng ngi khi xng d án t ra mc tiêu thc hin s ci cách càng nhanh càng tt vi mt cách thc càng n gin càng tt. Tu thuc vào tính cht, ni dung và yêu cu ca d án/ chng trình mà nhng ngi khi xng này có th phi dùng mt, mt vài, thm chí rt nhiu phng pháp khác nhau t c mc tiêu ci cách ã t ra. Trong mt s trng hp, h ch cn làm vic, thuyt phc chính quyn a phng hoc mt nhóm i tng nào ó; trong nhiu trng hp khác h có th phi vn ng, thuyt phc nhiu t chc khác nhau và nhiu ngi dân trong cng ng. Nhng dù có s dng bao nhiêu phng pháp i na thì mc tiêu duy nht t ra trong u nhng ngi khi xng này là mc tiêu mà h d kin ci cách, nhng phng pháp c áp dng chng qua ch là iu kin khía cnh lng tâm và chun mc o c ca nhóm khi xng mà thôi. Kt qu ca tin trình này thng c o lng theo mc , kt qu ca s ci cách ã c d kin. Nu d án thành công thì tin trình din ra trong mt chng mc nht nh là bài hc tt, có ích cho cng ng, nhng nu d án không thành công thì khó có th nói gì v kinh nghim thu c. Bên cnh kt qu các thành công hay tht bi ca d án, luôn có mt s h qu i kèm: nhng cá nhân/c quan/t chc khi xng d án có th gn cht hn vi cng ng hay cách xa hn lúc ban u. Ngi dân trong cng ng có th rt t hào v kt qu d án nhng cng có th rt tht vng v d án. Ting tm ca cng ng vì th mà có th tng lên hoc gim i. Thái tin tng hay hoài nghi vào ngi ngoài cng là nhng h qu i kèm vi kt qu thành công hay tht bi ca d án. Tuy nhiên, do mc tiêu ca d án ch là s ci cách nên ngi ta thng không ánh giá, không rút ra nhng bài hc thành công hay tht bi ca nhng h qu i kèm, mà ó chính là vn ht sc quan trng. * Mc tiêu tng th hay “Ni dung tng th” ca mc tiêu: Là kt qu t c ca mt hot ng nht nh nào ó òi hi phi có s tham gia ca mt s i tng khác. Ví d, mt nhóm ngi, mt hip hi hay mt c quan nào ó, xut phát t yêu cu công vic ca mình, t ra mc tiêu phi hp hot ng gia các n v cung cp mt loi dch v nht nh nào ó mt cng ng c th nào ó (ví d hi ng phúc li xã hi cng ng mun phi hp hot ng gia các n v cung cp 124 | MODULE GDTX 7
33. dch v an sinh xã hi hin có, nâng cao cht lng dch v, m rng hot ng i tng và b sung nhng dch v khác cha có) Mc tiêu này không mang tính ci cách n thun mà có tính tng th hn, phi lp k hoch phi hp, lng ghép và vn hành mt cách hiu qu ca mt nhóm ngi hoc mt nhóm các dch v cng ng. Phi hp hot ng gia các n v/ c quan/ t chc c lp này không th mang tính áp t/ bt buc, vì th, các n v/ c quan/ t chc này phi tham gia, trong mt chng mc nht nh, vào quá trình lp k hoch phi hp, lng ghép và quá trình ra quyt nh v nhng vn liên quan n s phi hp. Ngoài ra, vì hot ng này thc hin trong khuôn kh ca cng ng nên cn c s ng h ca nhng ngi có trách nhim, có quyn uy a phng, thng là có s tham gia ca “các b phn quyn lc” vào tin trình quy hoch phi hp, lng ghép. Mc tiêu, trong trng hp này òi hi phi có s tham gia ca mt s nhóm khác nhau, nhng ngi có liên quan và nhng ngi có nh hng trong cng ng trong quá trình lp k hoch, tìm cách phi hp Nu không có s tham gia ca h ngay t khi lp k hoch thì s không có mt k hoch thng nht. t c s thng nht gia nhiu c quan/ t chc/ nhiu ngi i din cho nhiu quyn li khác nhau s là mt vn không d, vì th, thi gian t c mc tiêu này không th nh c mt cách nhanh chóng na. Kt qu thu c t cách tip cn này là s ci cách, phát trin trong mt lnh vc nào ó ca cuc sng cng ng là khá n nh, ó là mc ích th nht; mc ích th hai là phát trin c nhóm nhng công dân có mong mun, có hiu bit v nhu cu ca cng ng v phúc li xã hi. ây cng s có nhng h qu khác i kèm nhng ít nht mc tiêu th nht và mc tiêu th hai ã c công b. phng pháp tip cn th hai này, ngi ta quan tâm n c vic xây dng k hoch và vic phát trin quyn lc thc hin k hoch ó. ây là im khác bit vi cách tip cn th nht. * Mc ích hay là “tin trình” ca mc tiêu. Mc ích hot ng ca mt cng ng không mang tính cht “ni dung” nh hai mc tiêu trên ây mà nó là s tip din ca mt quá trình dài hn. Mc ích này không phi là ni dung kiu nh c quan, t chc, dch v v mt lnh vc c th nào mà t vic khi xng, nuôi dng do ngi dân cng ng trc tip tham gia hoc gián tip thông qua nhng ngi i din ca h, t vic xác nh cho n vic t chc hành ng gii quyt mt vn gì ó KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 125
34. ca cng ng. ây, ngi ta nhn mnh ti s hp tác và s oàn kt gia tt c các nhóm khác nhau trong cng ng. n lúc, ngi dân có nng lc làm vic cùng nhau gii quyt mi vn ny sinh trong cng ng. ng c, trách nhim và k nng trong công vic nhìn nhn vn cng nh gii quyt vn ca ngi dân c tng lên và tr thành khát vng, khát vng i mi cng ng. Mc tiêu không phi là gii quyt mt vn c th nhng kt qu là phát trin nng lc và s hi nhp ca cng ng nh mt n v thng nht gii quyt vn chung nào ó ca cng ng. Phng pháp tip cn này chú trng nhiu ti s tham gia ca i din các nhóm trong cng ng thông qua vic chp nhn nhng ngi lãnh o ca các nhóm này, dn dn phát hin nhng vn chung mà cng ng ang phi i mt và phát trin nhng chng trình mi ngi cùng chia s. ây, thi gian không phi là yu t tiên quyt, không th gic giã, thúc bách s hình thành mi quan h làm vic gia các nhóm khác nhau, iu quan trng là lãnh o các nhóm cm thy các bc i thích hp, thoi mái. Kt qu tìm thy phng pháp này là, th nht, nng lc ca mt b phn ln ngi dân trong cng ng hp tác gii quyt vn chung c nâng lên rõ rt. Mc tiêu tip theo là nhng hành ng hng ti vn chung nào ó và dn dn các vn c gii quyt tn gc. Lúc này tn ti mt gi thuyt rng, khi quá trình hp tác và oàn kt gia mi ngi dân trong cng ng din ra mt cách tích cc, cng ng s dn dn tìm thy sc mnh và ngun lc gii quyt nhng nhu cu ci cách trong cng ng. Thang o v mc tiêu c biu din mt cách trc quan hình di ây. u bên trái ca thc o mc tiêu là nhng mc tiêu c th, là mt k hoch, mt d án ci cách c th nào ó. Mc tiêu c th này có th là xây dng nhà tình thng, có th là lp hc tình thng cho tr em b hc sm, cng có th là vic c nhng ngi xng áng cho cuc bu c Hi ng nhân dân xã/ phng Bt u là t nhng d kin/ d án/ k hoch. Sau ó là các hot ng/ chng trình c th. Và cui cùng là s thay i hành vi/ tp tc xã hi nào ó. u cui (u bên phi) ca thang o mc tiêu này là tr liu xã hi. Mc tiêu ca tr liu xã hi là nâng cao s t nhn thc, s liên kt và nng lc phi hp hành ng ca cng ng hng ti gii quyt nhng vn ca cng ng thông qua tin trình thc hin nhng sáng kin, nhng khi xng ca ngi dân. Mc tiêu ây không liên quan trc tip ti vic t c mt ni 126 | MODULE GDTX 7
35. dung c th nh xây dng nhà tình thng, xây lp hc cho tr em lang thang hay c i biu mà chú tâm n tin trình t nhn thc và s hi nhp có th s t c, cng ging nh các thang o khác, tu thuc vào cách tip cn khác nhau ã miêu t trên ây mà xác nh hin mình ang v trí nào. Thang o mc tiêu mc ích Thc hin mt công Thay i mt hành vi, vic/ k hoch c th mt tp tc xã hi nào ni dung ó (quá trình) 3. Tiếp cận từ góc độ phương pháp Phng pháp c xem xét ây ch liên quan n cách thc mà mt c quan/ t chc hay mt nhóm ngi nào ó t bên ngoài i x vi cng ng. ó có th là phng pháp hành chính, áp t coi vic ly ý kin ca ngi dân nh mt ý kin tham kho hay t hn ch là ly lòng “ngi dân a phng”, hoc là cách gi ý ngi dân toàn quyn quyt nh h mun gì, làm gì và làm th nào. Vai trò ca nhng ngi ngoài ây ch là vai trò “xúc tác”. Trên thang o v phng pháp (hình thc), u mút bên trái ca thang o phng pháp là s áp t. Ti v trí này, mt cá nhân hay mt nhóm ngi nào ó nh: nhà tuyên hun, ngi truyn bá phng pháp hay mt chính tr gia n thuyt giáo áp t cho cng ng chp nhn mt ý tng có sn, mt k hoch, mt dch v hay mt công ngh nào ó mà h cho là cn thit i vi cng ng. (Hin nay, các nc ang phát trin có mt s chuyên gia nc ngoài ca các t chc quc t n t các nc phát trin mang n nhng d án xây dng bnh vin, thuyt phc ngi dân các nc này thay i tp quán trng trt, chn nuôi, cung cp nc sch, xoá ói gim nghèo theo kiu này). u mút phi ca thang phng pháp là phng pháp mà mt ngi nào ó n vi cng ng, khuyn khích cng ng h t nhn thy và t quyt nh iu gì là quan trng phi hành ng và hành ng th nào cho phù hp. ây, các chuyên gia quc t khuyn khích nhng ngi dân các nc ang phát trin xác nh nhng vn ca mình và hành ng theo nhng quan im và nhu cu ca chính h. Khong gia ca hai thái cc im mút này là nhng v KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 127
36. trí, tu thuc vào iu kin c th và vn c th mà mi cá nhân hay t chc nào ó có th vn dng mt cách thích hp. Thang o phng pháp Dùng phng pháp áp Dùng phng pháp t, mnh lch, ngi dân t quyt cho hành chính phù hp Qua ba cách tip cn gii quyt vn ca cng ng trình bày trên ây, có th rút ra kt lun chung là: xem xét s can thip, gii quyt mt vn ca mt c quan/ t chc nào ó n cng ng, cn thit phi xem xét nó, cùng mt lúc ba góc / chiu cnh khác nhau. Hay nói cách khác, ba câu hi cn tr li: 1) Thi gian din ra hot ng ó trong bao lâu? (Vin tr khn cp hay hot ng kéo dài); 2) Mc tiêu/ mc ích ca hot ng ó là gì? (Ch làm mt công vic c th, c lp nào ó hay phi phi hp vi mc tiêu tng th, dài hn thay i hành ng, tp quán nào ó ca ngi dân); 3) Phng pháp thc hin hot ng ó nh th nào? (là s áp t hay khuyn khích ngi dân t quyt). IV. BA MÔ HÌNH GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CỘNG ĐỒNG Trên c s lí lun ã c trình bày các phn trên v cng ng, v nhng nhóm vn mà cng ng thng phi i mt và v nhng yu t cn thit phi xem xét khi can thip giúp cng ng gii quyt vn , có th a ra ba mô hình gii quyt vn cng ng nh sau: 1. Mô hình giải quyết vấn đề cộng đồng bằng phương pháp hành chính Phng pháp hành chính ây có th do c quan hành chính nhà nc thc hin nhng cng có th do các doanh nghip, các t chc phi chính ph thc hin theo “hp ng”, theo “chng trình/ d án”. Tu theo mc quan tâm nhiu ít nhng phn ln nhà nc nào cng có nhng chính sách xã hi áp ng mt phn nhu cu phát trin xã hi, phát trin cng ng. Trong ó, áng k n là các chính sách giáo dc, y t, chính sách an sinh xã hi, chính sách dân s gia ình, tr em, chính sách phát trin nhà , xoá ói gim nghèo, chính sách phòng chng ma tuý, mi dâm, phòng chng ti phm t chc thc hin tt các chính 128 | MODULE GDTX 7
37. sách này, mt mt nhà nc phi hoàn thin b máy hành chính ca mình t trung ng n a phng, mt khác, to iu kin m rng mng li các t chc phi chính ph, các t chc t nhân thc hin các chính sách ó. ây thc cht là m rng s tham gia ca ngi dân vào gii quyt vn ca cng ng. Vi phng pháp tip cn này, b máy công chc nhà nc thc thi nhim v úng nh phm vi quyn hn và trách nhim ca mình, úng chính sách pháp lut quy nh. Nhng vn xã hi ni cm ca mi quc gia thng cng xut phát t nhng vn ny sinh các cng ng nào ó không c hng li t các chính sách xã hi ca nhà nc. u im c bn ca phng pháp này là nhanh gn, b máy nhân viên tinh nhu, chuyên nghip, có ngun lc t ngân sách nhà nc. Nhc im ca phng pháp này là cng nhc, nhiu khi máy móc. Nhiu lnh vc ca cng ng nu Nhà nc không có chính sách thì không có con ngi cng nh ngun tài chính thc hin. Ví d, ven thành ph Hu có mt b phn ngi dân sng khu chut. Bng phng pháp hành chính, thành ph ã tng có d án h tr ngi dân tái nh c bng cách cp t, cp nhà h di chuyn. Ngi dân, ban u nhn nhà, nhn t rt nhanh, tng nh gii quyt c vn nhanh gn trong mt khong thi gian tng i ngn. Nhng sau mt thi gian rt ngn, ngi dân li lc tc kéo v sng khu chut ven b thành. Bi vì v trí b thành khá gn trung tâm, gn ch ông Ba, rt tin cho ngi dân ngày i buôn bán làm thuê kim tin, ti v khu chut ng. Tuy nhà nc cp nhà/ cp t nhng xa, h không th ngi nhà cht ói, vy nên h li bán nhà/ bán t v li cng ng “ chut” c. 2. Mô hình giải quyết vấn đề cộng đồng bằng biện pháp kinh tế Trong iu kin kinh t th trng, các dch v xã hi c phát trin sâu rng tt c các khía cnh i sng con ngi, tt c các khu vc, k c vùng sâu vùng xa, vùng nông thôn, min núi. Bên cnh nhng dch v xã hi truyn thng do nhà nc cung cp nh y t, giáo dc, an sinh xã hi, h thng dch v do t nhân, do th trng cung cp m ra nhiu c hi áp ng nhu cu rng rãi ca các tng lp dân c. Các dch v phòng khám t nhân, bnh vin t nhân, v sinh môi trng, cung cp nc sch, vn tr, nhà mu giáo, trng hc t thc, t chc chm sóc tr em ti nhà, lau dn nhà ca cho n các dch v t vn tâm lí, chm KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 129
38. sóc ngi cao tui u c thc hin mt cách chu áo, nu cng ng/ khách hàng có tin trang tri. u im ca h thng dch v này có nhiu. Trong ó không th không cp n là tính chuyên nghip cao, tin li, không tn nhiu thi gian, th tc hành chính, cht lng dch v theo yêu cu ca khách hàng. Nhc im c bn ca các gii pháp này chính là khía cnh tài chính. Vi ngi có tin thì ây là loi dch v thun tin nht, vi ngi không có tin thì ây là s bt bình ng xã hi trong tip cn các dch v, là s cám d vi mt s ngi cn phi làm mi cách, k c bt hp pháp kim tin phc v cho nhu cu ca mình. 3. Mô hình giải quyết vấn đề của cộng đồng bằng “phát triển cộng đồng” Bên cnh nhng cách gii quyt cng ng theo hình thc hành chính, theo cách ca th trng, còn có mt cách khác, ó là cách nâng cao nng lc ca ngi dân, giúp ngi dân bit oàn kt li gii quyt vn ca mình. Phng pháp này da trên mt gi thuyt khoa hc quan trng: nu ngi dân có nng lc, nu h mun thay i và h c tp hp oàn kt li vi nhau thì h s tìm thy sc mnh và ngun lc cn thit gii quyt vn cng ng, thay i b mt cng ng. “Phng pháp phát trin cng ng c hình thành to ra nhng ci thin v kinh t và xã hi cho cng ng, nhn mnh tm quan trng ca s tham gia ca qun chúng, bit nh hng nhu cu, t lc, nâng cao ý thc, phng pháp phát trin t c s và tng quyn lc cho cng ng. Trng tâm ca phng pháp này là s hi nhp và tính bn vng”. Phng pháp phát trin cng ng t nn móng trên gi nh rng phát trin bt u cp thp nht. Sáng kin, s sáng to và nng lc ca qun chúng c s dng ci thin chính cuc sng ca h thông qua nhng tin trình dân ch và nhng n lc t nguyn. Phng pháp phát trin cng ng bao hàm vic nâng cao ý thc qun chúng cp thp nht ánh thc nhn thc và nng lc ca nhóm i tng này cho ti vic mi thành viên ca cng ng c t chc li mt cách dân ch : 1) Xác nh nhng nhu cu, nhng vn , nhng khó khn ca cng ng mình; 2) Tìm ra nhng cách thc, nhng chin lc áp ng nhu cu; 3) Thc hin nhng k hoch, chin lc vi s tham gia ti a ca cng ng t c mc tiêu ra. Quay tr li câu chuyn ca xóm chut tng thành ca thành ph Hu. Nu ngi dân tham gia bàn bc trc khi xây dng d án, ngi 130 | MODULE GDTX 7
39. dân s nói h cn gì, làm th nào môi trng sng ca cng ng c ci thin, b mt thành ph p hn, mà nhà nc không tn nhiu tin hn s tin ã chi thì công vic t ã tt hn nhiu. V. PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG Trong nhng phng pháp tip cn gii quyt các vn ca cng ng có mt phng pháp tip cn c Liên hp quc cng nh nhiu t chc quc t ã và ang quan tâm phát trin, vn dng mt cách có hiu qu nhng nc ang phát trin, c bit là nhng nc nghèo, khi òi hi ca phát trin là mt thách thc ln trong khi các iu kin xã hi còn thp kém, trình dân trí cha áp ng nhu cu, s tham gia ca ngi dân cha tht tích cc, cha c rng rãi, dân ch cha m rng , ó là phng pháp phát trin cng ng. Ni dung di ây s làm rõ tt c các khía cnh có liên quan n phát trin cng ng và phng pháp phát trin cng ng. 1. Khái niệm về phát triển cộng đồng Có rt nhiu khái nim v phát trin cng ng. Theo T in bách khoa toàn th Wikipedia thì: “Phát trin cng ng” hay nói mt cách khái quát/không chính thc “xây dng cng ng” là mt khái nim rng/ áp dng trong thc tin hoc trong chng trình ào to nhng ngi lãnh o dân s, nhng “tích cc viên” làm vic vi ngi dân và các nhà chuyên môn ci thin các lnh vc cng ng a phng”. “Phát trin cng ng” là tin trình to dng/ trao quyn (empower) cho cá nhân và nhóm ngi bng cách cung cp nhng k nng cn thit h có th thay i cng ng ca chính mình”. Theo Flo Frank và Anne Smith, trong S tay Phát trin cng ng (The community development handbook) thì: “Phát trin cng ng là s chuyn bin/ thay i theo chiu hng tt lên mt cách có k hoch mi mt ca i sng cng ng (kinh t, xã hi, môi trng và vn hoá). Phát trin cng ng là mt tin trình mà ó mi thành viên cng ng cùng nhau thc hin công vic tp th và cùng nhau a ra nhng gii pháp cho nhng vn chung. Phm vi ca phát trin cng ng rt a dng, t nhng sáng kin nh trong nhng nhóm nh nht cho ti nhng sáng kin ln, thu hút c cng ng”. Theo Liên hp quc, trong Tin b xã hi thông qua phát trin cng ng (1955) thì “Phát trin cng ng” có th nh ngha “là tin trình to KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 131
40. dng iu kin cho s tin b v kinh t và xã hi ca cng ng vi s tham gia tích cc và vi lòng tin tuyt i ca các tng lp dân c trong cng ng”. (Các tng lp dân c ây là bao gm tt c ngi dân và t chc t nguyn ca dân — TG). Trong tài liu khác ca Liên hp quc có vit nh sau: “Thut ng “Phát trin cng ng” c s dng ch mt chng trình theo phng pháp tip cn và k thut da vào cng ng s ti nh mt n v hành ng nhm kt hp s tr giúp t bên ngoài vi nhng n lc, quyn t quyt/ t xác nh c t chc li và t ó, khuy ng/ khuyn khích sáng kin và s lãnh o ca a phng, coi ó nh công c tiên quyt thay i Vi các nc nông nghip và các khu vc chm phát trin thì trng tâm ch yu t vào các hot ng ci thin iu kin sng c bn ca cng ng, bao gm c vic tho mãn mt s nhu cu phi vt cht ca cng ng”. Alison Gilchris trong bài tham lun Some thoughts on the value of the values - base for community development (Mt s suy ngh v giá tr và h giá tr ca cng ng) có cp: “Phát trin cng ng là tin trình tng cng mi quan h trong cng ng và gia cng ng vi các t chc cng c c s cho các hành ng tp th và hot ng i tác. iu này bao gm c vic thay i mi quan h quyn lc cng nh m rng tm vi ca mng li các nhóm xã hi”. Tin s Mark A. Brennan — PGS. Trng i hc Tng hp Florida (M) trong tài liu Toward a Consistent Definition of Community Development (Hng ti mt khái nim nht quán v phát trin cng ng) nêu ý kin: “Di góc tng tác, phát trin cng ng, c nhìn nhn nh tin trình nng ng có s tham gia ca nhiu nhóm xã hi”. Theo tác gi này thì trong mi cng ng có nhiu nhóm ngi khác nhau, nhng ngi này hành ng thông qua nhóm t c nhng quyn li và mc ích khác nhau. Tìm kim nhu cu chung ca tt c các nhóm ó và liên kt h li vi nhau chính là trng tâm ca phát trin cng ng. áp ng nhu cu chung ca các nhóm ó, mt mt, làm cho tng th cng ng phát trin hn, mt khác cng c các thit ch ca cng ng. Hn th na, mi nhóm có vô s nhng kinh nghim, nhng k nng và phng pháp xác nh nhu cu và vn . Liên kt c nhng tài nguyên ó li vi nhau tc là huy ng ti a ngun lc a phng cho các chng trình phát trin. Ông cng nói thêm: “Khi mt ni nào ó, 132 | MODULE GDTX 7
41. có mt d án c th nào ó eo ui mc ích xây dng mi quan h xã hi và mng li giao tip thì ó s có phát trin cng ng”. Các khái nim trên ây có nhng ranh gii khác bit, rng hp khác nhau tu vào quan im tip cn, mc ích s dng ca các tác gi. Tuy có s khác bit ó, nhng nhng khái nim trên cng có nhng im rt chung. có mt khái nim làm c s s dng thng nht, trong tài liu này, chúng ta s thng nht khái nim phát trin cng ng nh sau: Phát trin cng ng là tin trình gii quyt mt s vn , khó khn áp ng nhu cu ca cng ng, hng ti s phát trin không ngng v i sng vt cht, tinh thn ca ngi dân thông qua vic nâng cao nng lc, tng cng s tham gia oàn kt, phi hp cht ch gia ngi dân vi nhau, gia ngi dân vi các t chc và gia các t chc vi nhau trong khuôn kh lao ng. Vi khái nim phát trin cng ng nh trên, có th coi phát trin cng ng nh: 1/ Mt chng trình hot ng xã hi; 2/ Mt phong trào hot ng xã hi; 3/ Mt phng pháp hot ng xã hi; 4/ Mt quá trình xã hi; 5/ Mt lnh vc nghiên cu; 6/ Mt quan im/ trit lí xã hi; 7/ Mt h thng lí lun. 2. Bản chất của phát triển cộng đồng T khái nim phát trin cng ng ã nêu trên, có th thy phát trin cng ng là rt rng, có nhiu cách hiu khác nhau. Thc t phát trin cng ng din ra nhiu nc cng rt khác nhau. hiu úng khái nim trên ây, góp phn làm rõ bn cht ca phát trin cng ng, c bit là bn cht ca phm trù này trong bi cnh ca Vit Nam, chúng ta s ln lt làm sáng t mt s im mu cht sau. 2.1. Mục đích/ mục tiêu của phát triển cộng đồng ây là mt vn ã c bàn cãi, tranh lun nhiu. Các khái nim ã trích dn trên cho thy có s khác bit trong mc tiêu t ra ca phát trin cng KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 133
42. ng. Mt s khái nim cp rt c th mc tiêu hng ti ca phát trin cng ng là làm thay i b mt cng ng, thay i mi mt ca cuc sng: kinh t, xã hi, môi trng ca cng ng. Tuy nhiên, cng có nhiu khái nim t mc tiêu rng ln hn, dài hn hn. Nh trong khái nim ca Liên hp quc thì mc tiêu phát trin cng ng là “ to dng/ chun b các iu kin cho s thay i” ch cha phi là s thay i. Bn cht ca các cuc tranh lun v mc ích ca phát trin cng ng chính là im này: mc tiêu ca phát trin cng ng là nâng cao nng lc/ to quyn cho ngi dân sau ó h t thay i cuc sng ca chính mình hay mc tiêu ca nó ch cn thay i cuc sng ca ngi dân bng bt c cách nào? S d có s tranh lun này vì có nhiu ngi vn cho rng, gii quyt mt vn gì ó trong cng ng hoc áp ng mt s nhu cu nào ó ca cng ng thì ch cn tìm c mt i tác/ mt c quan/ mt t chc cung cp dch v trong lnh vc phù hp xây dng d án, thm chí có s tham kho, s tham gia rng rãi ca ngi dân và ri thc hin d án ó, chuyn giao công ngh hoc bàn giao s dng cho cng ng là vn c gii quyt hoc nhu cu áp ng mà không cn ti vic nâng cao nng lc hoc to/ trao quyn gì khác cho ngi dân. Nhng cuc tranh lun nh trên ã dn dn làm sáng t mt chân lí rng, con ngi — thành viên cng ng là trung tâm phát trin cng ng. Phát trin cng ng là phát trin con ngi và vì con ngi. Thc o ca s phát trin là s th hin tim nng và kh nng làm ch môi trng ca con ngi. Mc tiêu ca s phát trin cng ng trc ht là mc tiêu con ngi ch không phi là nhng tin b v vt cht. Nhng tin b v vt cht mà không i cùng vi s phát trin kh nng ca con ngi và nh ch ca xã hi thì ó là s phát trin hi ht và tm b. Da trên quan im này, kt hp vi cn c khoa hc ã nêu trong thang o v mc tiêu, trong mc tiêu ca phát trin cng ng, chúng ta có: 1) Mc tiêu c th/ “mc tiêu ni dung”: nhng cái tt/nhng thay i tc thì mà phát trin cng ng phi t c; 2) Mc tiêu tng th: nhng thay i có tính h thng chúng ta cn t c trong quá trình “Phát trin cng ng”; 3) Mc tiêu chin lc/ “mc tiêu quá trình”. ây là ích cui cùng mà “quá trình” phát trin cng ng em li cho mi thành viên, mi ngi dân. Vi cách cu trúc nh vy thì mc ích chung ca phát trin cng ng là: 134 | MODULE GDTX 7
43. — Ci thin, cân bng v vt cht và tinh thn ca con ngi thông qua nhng chuyn bin, tin b, phát trin xã hi. — Cng c thit ch v vt cht xã hi to iu kin thun li cho chuyn bin xã hi và s tng trng. — Bo m s tham gia ti a ca ngi dân vào tin trình phát trin. — y mnh công bng xã hi bng cách to iu kin cho các nhóm thit thòi nht nói lên nguyn vng ca mình và tham gia vào các hot ng phát trin. 2.2. Tiến trình thực hiện phát triển cộng đồng Vi mc ích chung nh trên, ging nh s nghip cách mng là mt s nghip lâu dài, là cuc u tranh bn b, s nghip phát trin cng ng là s nghip lâu dài, thng xuyên, mãi mãi. Phát trin cng ng không phi là mt s kin, mt hành ng/ hot ng n l hay mt nhóm các hot ng ngn hn mà nó là mt tin trình/ l trình kéo dài nhiu hot ng c thc hin theo k hoch, tng bc tng bc phù hp vi iu kin thc t ca mi nc mà cng ng là thành viên. iu kin thc t ây bao gm nhn thc, kinh nghim ca ngi dân, môi trng kinh t, chính tr — xã hi và truyn thng vn hoá ca t nc, nh dân gian thng nói, s thay i xy ra khi hi t “thiên thi, a li, nhân hoà”. Tin trình a cng ng t yu kém, thc tnh hành ng cho n phát trin và phát trin bn vng. Trong tin trình ca phát trin cng ng có yu t xúc tác, tác ng t bên ngoài nh xu th phát trin chung, chính sách phát trin kinh t v mô, nh môi trng dân ch, tác viên cng ng là cn thit. Nhng iu kin ni ti quan trng nht. Bn thân ngi dân trong cng ng, ch th ca mi hành ng phi nhn thc c s cn thit phi thay i cuc sng theo chiu hng tt hn, bình ng hn, tin b hn, cn tham gia tích cc vào thc tin công vic ca cng ng. Phi tp hp, t chc ngi dân trong i ng có lãnh o, ch o, có s phi hp hành ng, có các lãnh o gii, có bn lnh, kin thc dn dt nhân dân. Tin trình phát trin cng ng trong iu kin, bi cnh nc ta hin nay chính là i theo nh hng xã hi ch ngha, c m ca ngi dân chính là tin trình làm cho ngi dân thc s làm ch, b máy nhà nc phi thc s là “ca dân”, “do dân” và “vì dân”. Các oàn th, t chc xã hi phi thc s là t chc hành ng ca ngi dân, là trng hc, là ni th hin quyn làm ch thc s ca ngi dân. KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 13 5
44. 2.3. Chiến lược/ phương pháp phát triển cộng đồng Khác vi nhiu phng pháp can thip phía ngoài nh phng pháp hành chính, phng pháp kinh t, phng pháp phát trin cng ng tp trung vào vic to quyn/trao quyn cho ngi dân bng cách cung cp cho h nhng kin thc, nhng k nng cn thit h tham gia, quyt nh và hành ng. Tng cng mi quan h, s tng tác gia ngi dân vi ngi dân; gia ngi dân vi các t chc; tng cng s tham gia ca ngi dân trong tt c các lnh vc i sng xã hi. Bn cht ca phng pháp phát trin cng ng là phng pháp chuyn hoá nhng t tng v phát trin cng ng thành nhng hành ng, bin nhng nguyên tc, yêu cu ca phát trin cng ng thành nhu cu ca ngi dân. 2.4. Chủ thể của phát triển cộng đồng Mt trong nhng nguyên lí ca ch ngha Mác ￚ Lê nin và t tng H Chí Minh là “cách mng là s nghip ca qun chúng”. Ch th ca cách mng xã hi là liên minh giai cp công nhân, nông dân, trí thc và tt c mi ngi lao ng yêu nc. Ch th ca phát trin cng ng chính là các tng lp nhân dân, thành viên cng ng. Dân là ngun sc mnh vô tn và vô ch. Cn quán trit t tng “ly dân làm gc”, “ch thuyn là dân, lt thuyn cng là dân”, “khó trm ln không dân cng chu, khó vn ln dân liu cng xong”. Khi nói n các tng lp nhân dân trong phát trin cng ng, cng cn lu ý c bit n nhóm ngi yu th, d b tn thng, nhóm ngi thng phi chu thit thòi do bt bình ng trong xã hi. Nội dung 3 CÁC KĨ NĂNG CẦN THIẾT ĐỐI VỚI GIÁO VIÊN GIÁO DỤC THƯỜNG XUYÊN ĐỂ LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG I. NHÓM KĨ NĂNG CƠ BẢN 1. Kĩ năng sử dụng công nghệ thông tin Ngày nay, s phát trin ca công ngh thông tin ã mang n cho con ngi nhng thành qu vô cùng to ln. Công ngh thông tin ã thâm nhp vào mi lnh vc ca i sng con ngi. Vì th, giáo viên không ch cn có k nng bit ch mà còn phi bit s dng các phng tin hu ích ca 136 | MODULE GDTX 7
45. công ngh thông tin nh vi tính iu này s giúp cho giáo viên c gii phóng sc lao ng và ngày càng hoàn thin bn thân hn. 2. Kĩ năng sử dụng ngoại ngữ Trong xu th hi nhp ngày nay, ngoi ng là công c, phng tin giao tip, là nhng nhp cu ni giúp cho con ngi các vùng min, quc gia, các nn vn hoá khác nhau hiu bit nhau hn, gn gi nhau hn. Ngoi ng còn to c hi cho mi ngi và c bit là nhng ngi làm công tác GDTX vt ra khi tm nhìn hn hp trong mt cng ng, mt quc gia, mt dân tc có th vn cao, vn xa hoà nhp vi các cng ng quc t. II. NHÓM KĨ NĂNG MỀM 1. Các kĩ năng nhận biết và sống với chính mình 1.1. Tự nhận thức Trc ht, con ngi, mà c bit là giáo viên GDTX cn nhn bit và hiu rõ bn thân, nhng tim nng, tình cm cng nh nhng mt mnh, mt yu, v trí ca mình trong xã hi. Giáo viên cng cn phi có s hiu bit rõ ràng v ci ngun, v bn sc dân tc và nn vn hoá ni mình ã c sinh ra và ln lên. Khi con ngi càng nhn thc c kh nng s dng các k nng sng khác mt cách có hiu qu thì càng có kh nng la chn nhng gì phù hp vi cá c iu kin sn có vi bn thân, vi xã hi mà h sng. 1.2. Tự trọng S t nhn thc a n s t trng khi giáo viên nhn thc c nng lc tim tàng ca bn thân và v trí ca mình trong cng ng, và kiên nh gi gìn nhng giá tr có ý ngha i vi mình trong các tình hung phi la chn giá tr. 1.3. Xác định giá trị K nng xác nh giá tr là kh nng xác nh c nhng gì mà mình cho là quan trng, là úng n, là có ý ngha i vi bn thân, có tác dng nh hng cho suy ngh, tình cm, nim tin, thái , chính kin, hành ng ca bn thân trong cuc sng. Giá tr nh hng n quá trình ra quyt nh ca mi ngi. 1.4. Kiên định Kiên nh có ngha là nhn bit c nhng gì mình mun hoc không mun trong nhng hoàn cnh c th. Tuy nhiên, kiên nh còn bao hàm KĨ NĂNG LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG | 137