Module bồi dưỡng thường xuyên Tiểu học - Module TH 43: Giáo dục bảo vệ môi trường cho học sinh qua các môn học ở Tiểu học - Nguyễn Thị Hoa

Nội dung text: Module bồi dưỡng thường xuyên Tiểu học - Module TH 43: Giáo dục bảo vệ môi trường cho học sinh qua các môn học ở Tiểu học - Nguyễn Thị Hoa

1. Module 43 NGUYỄN THỊ HOA Module TH 43 GI¸O DôC B¶O VÖ M¤I TR¦êNG cho häc sinh QUA C¸C M¤N HäC ë TIÓU HäC GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 7
2. A. GIỚI THIỆU TỔNG QUAN S phát trin kinh t ã to ra nhiu mâu thun: Mt bên là to ra hàng lot công trình kin trúc có giá tr, mt bên là rng b tàn phá, bin b váng du và cha cht thi c hi, a dng sinh hc b nghèo i, tng ozon b thng, nhit Trái t tng lên Hu qu môi trng ã b y n b vc ca hai him ho là cn kit tài nguyên và ô nhim. Ô nhim môi trng ã tr thành mt trong nhng vn quan trng bc nht ca toàn cu. L lt, hn hán, ng t, s nóng lên ca Trái t, bng tan hai cc, nc bin dâng cao ã nh hng trc tip n i sng con ngi và gây nhiu thit hi ln cho nhân loi cng nh mi sinh vt trên Trái t. Môi trng ang ngày càng ô nhim bi cht thi công nghip, cht thi nông nghip, cht thi sinh hot, bi tác ng ca các khu công nghip, ô th Tác ng ca con ngi lên môi trng không dng li mc a phng mà mang tính toàn cu. Mt s c môi trng nào ó bt kì quc gia nào trên Trái t cng nh hng n các quc gia khác. Vit Nam, trong tng lai không xa, 90% din tích t trng ca ng bng sông Cu Long s b ngp nc trong vòng bn n nm tháng vào mùa ma, s b ngp mn do s xâm nhp ca nc bin vào mùa khô. Ngun nc ô nhim, không khí ô nhim, sc kho con ngi b nh hng nng n. S xut hin ca các làng ung th, t l ngi cht do các cn bnh xut phát t vn môi trng ngày càng gia tng, tài nguyên sinh vt cn kit, thiu nc sinh hot ây là cái giá mà toàn th nhân loi phi gánh chu vì nhng vic làm gây nh hng n môi trng ca mình. “ Gieo gió t gt bão ”, ó là quy lut, nhng quy lut ó s c thay i nu mi chúng ta có nhn thc và ý thc v tng vic làm ca mình. Trc tình hình bin i khí hu nh hin nay thì vic giáo dc ý thc cho tt c mi thành phn trong xã hi, c bit là các em HS, nhm góp phn ào to nhng th h con ngi có y nng lc và nhn thc v môi trng là mt vic cp bách. Vì vy, hn bao gi ht, ngi làm công tác giáo dc cn chú trng vic “tích hp” giáo dc môi trng trong các môn hc các bc hc nói chung và bc Tiu hc nói riêng. Trách nhim ca cá nhân i vi môi trng cn c dy và hc trong nhà trng t khi còn nh. Giáo dc môi trng nhm làm cho các em 8 | MODULE TH 43
3. hiu rõ s cn thit phi bo v môi trng, hình thành và phát trin các em thói quen, ý thc bo v môi trng. Thông qua vic giáo dc v môi trng giúp bi dng tình yêu thiên nhiên, nhng cm xúc và hình thành thói quen, k nng bo v môi trng cho các em HS tiu hc. Module này s giúp cho ngi hc nâng cao nng lc giáo dc bo v môi trng cho hc sinh qua các môn hc tiu hc. B. MỤC TIÊU Hc tp, nghiên cu xong module này, ngi hc cn t c nhng yêu cu sau: 1. Về kiến thức — Hiu rõ tm quan trng ca giáo dc bo v môi trng cho HS tiu hc qua các môn hc. — Trình bày c nhng ni dung c bn v môi trng và giáo dc bo v môi trng cho hc sinh tiu hc qua các môn hc. 2. Về kĩ năng — Xác nh c mc tiêu và cách thc giáo dc bo v môi trng qua các môn hc tiu hc. — Xác nh c các ni dung tích hp giáo dc bo v môi trng trong mt s môn hc tiu hc. — S dng hiu qu các phng pháp dy hc tích hp giáo dc bo v môi trng trong mt s môn hc tiu hc. — H thng c các hot ng giáo dc bo v môi trng ngoài gi lên lp. — Nâng cao nng lc t chc hot ng giáo dc bo v môi trng ngoài gi lên lp cho HS tiu hc. 3. Về thái độ Có ý thc bo v môi trng, tích cc tuyên truyn, giáo dc bo v môi trng nói chung và giáo dc bo v môi trng qua các môn hc tiu hc. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 9
4. C. NỘI DUNG Hoạt động 1. Tìm hiểu một số vấn đề chung về môi trường và bảo vệ môi trường 1. Mục tiêu Sau khi kt thúc hot ng này, ngi hc nêu c nhng ni dung c bn v tm quan trng ca môi trng, hiu rõ tính cn thit, cp bách, toàn cu ca vn bo v môi trng, nêu c mc ích và trình bày c nhng ni dung bo v môi trng. 2. Câu hỏi — Hãy nêu nhng ni dung c bn v tm quan trng ca môi trng. — Vì sao vn bo v môi trng mang tính cp bách và toàn cu? — Trình bày nhng ni dung bo v môi trng. — Ti sao cn giáo dc bo v môi trng? — Mc ích ca giáo dc bo v môi trng là gì? 3. Đánh giá — Bn có nhn thy tm quan trng ca vic giáo dc bo v môi trng không? Vì sao? — Bn có kin thc c bn, cn thit v môi trng t tin thc hin giáo dc bo v môi trng tiu hc không? Vì sao? 4. Thông tin phản hồi 4.1. Khái niệm môi trường “Môi trng bao gm các yu t t nhiên và yu t vt cht nhân to quan h mt thit vi nhau, bao quanh con ngi, có nh hng ti i sng, sn xut, s tn ti, phát trin ca con ngi và thiên nhiên.” (Theo Ðiu 1, Lut Bo v Môi trng ca Vit Nam). Theo chc nng, môi trng sng ca con ngi c chia thành các loi: Môi trng t nhiên bao gm các nhân t thiên nhiên nh vt lí, hoá hc, sinh hc, tn ti ngoài ý mun ca con ngi, nhng cng ít nhiu chu tác ng ca con ngi. Ðó là ánh sáng mt tri, núi sông, bin c, không khí, ng vt, thc vt, t, nc Môi trng t nhiên cho ta không khí th, t xây dng nhà ca, trng cy, chn nuôi, cung cp cho con ngi các loi tài nguyên khoáng sn cn cho sn xut, tiêu 10 | MODULE TH 43
5. th và là ni cha ng, ng hoá các cht thi, cung cp cho ta cnh p gii trí, làm cho cuc sng con ngi thêm phong phú. Môi trng xã hi là tng th các quan h gia ngi vi ngi. Ðó là nhng lut l, th ch, cam kt, quy nh, c nh các cp khác nhau nh: Liên Hp Quc, hip hi các nc, quc gia, tnh, huyn, c quan, làng xã, h tc, gia ình, t nhóm, các t chc tôn giáo, t chc oàn th Môi trng xã hi nh hng hot ng ca con ngi theo mt khuôn kh nht nh, to nên sc mnh tp th thun li cho s phát trin, làm cho cuc sng ca con ngi khác vi các sinh vt khác. Ngoài ra, ngi ta còn phân bit khái nim môi trng nhân to, bao gm tt c các nhân t do con ngi to nên, làm thành nhng tin nghi trong cuc sng, nh ôtô, máy bay, nhà , công s, các khu vc ô th, công viên nhân to Môi trng theo ngha rng là tt c các nhân t t nhiên và xã hi cn thit cho s sinh sng, sn xut ca con ngi, nh tài nguyên thiên nhiên, không khí, t, nc, ánh sáng, cnh quan, quan h xã hi Môi trng theo ngha hp không xét ti tài nguyên thiên nhiên, mà ch bao gm các nhân t t nhiên và xã hi trc tip liên quan ti cht lng cuc sng con ngi. Ví d: Môi trng ca HS gm nhà trng vi thy giáo, bn bè, ni quy ca trng, lp hc, sân chi, phòng thí nghim, vn trng, t chc xã hi nh Ðoàn, Ði vi các iu l hay gia ình, h tc, làng xóm vi nhng quy nh không thành vn, ch truyn ming nhng vn c công nhn, thi hành và các c quan hành chính các cp vi lut pháp, ngh nh, thông t, quy nh. Tóm li, môi trng là tt c nhng gì có xung quanh ta, cho ta c s sng và phát trin. 4.2. Chức năng của môi trường Môi trng có các chc nng c bn sau: * Môi trng là không gian sng ca con ngi và các loài sinh vt: Trong cuc sng hng ngày, mi ngi u cn mt không gian nht nh phc v cho các hot ng sng nh: nhà , ni ngh, t sn xut nông nghip, lâm nghip, thu sn, kho tàng, bn cng Trung bình mi ngày, mi ngi u cn khong 4m 3 không khí sch hít th; 2,5 lít nc ung, mt lng lng thc, thc phm tng ng vi 2.000 — 2.400 calo. Nh vy, chc nng này òi hi môi trng phi có GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 11
6. mt phm vi không gian thích hp cho mi con ngi. Không gian này li òi hi phi t nhng tiêu chun nht nh v các yu t vt lí, hoá hc, sinh hc, cnh quan và xã hi. Tuy nhiên, din tích không gian sng bình quân trên Trái t ca con ngi ngày càng b thu hp. Môi trng là không gian sng ca con ngi và có th phân loi chc nng không gian sng ca con ngi thành các dng c th sau: — Chc nng xây dng: cung cp mt bng và nn móng cho các ô th, khu công nghip, kin trúc h tng và nông thôn. — Chc nng vn ti: cung cp mt bng, khong không gian và nn móng cho giao thông ng thu, ng b và ng không. — Chc nng sn xut: cung cp mt bng và phông t nhiên cho sn xut nông — lâm — ng nghip. — Chc nng cung cp nng lng thông tin. — Chc nng gii trí ca con ngi: cung cp mt bng và phông t nhiên cho vic gii trí ngoài tri ca con ngi (trt tuyt, ua xe, ua nga ). * Môi trng là ni cung cp tài nguyên cn thit cho cuc sng và hot ng sn xut ca con ngi (nhóm chc nng sn xut t nhiên): — Rng t nhiên: bo tn tính a dng sinh hc và phì nhiêu ca t, ngun g ci, dc liu và ci thin iu kin sinh thái. — Các thu vc: cung cp nc, dinh dng, ni vui chi, gii trí và các ngun thu hi sn. — Không khí, nhit , nng lng mt tri, gió, nc: chúng ta hít th, cây ci ra hoa, kt trái. — Các loi qung, du m: cung cp nng lng và nguyên liu cho hot ng sn xut * Môi trng là ni cha ng các cht ph thi do con ngi to ra trong cuc sng và hot ng sn xut ca mình, là ni gim nh các tác ng có hi ca thiên nhiên ti con ngi và sinh vt trên Trái t. Ph thi do con ngi to ra trong quá trình sn xut và tiêu dùng c a tr li môi trng. Ti ây, hot ng ca vi sinh vt và các thành phn môi trng s chuyn ph thi tr thành các dng ban u trong mt chu trình sinh a hoá phc tp. Kh nng tip nhn và phân hu cht thi ca môi trng là có gii hn. Khi lng ph thi vt quá gii hn tip nhn và phân hu cht thi, thì cht lng môi trng s b suy gim, môi trng có th b ô nhim. 12 | MODULE TH 43
7. Có th phân loi chc nng này thành: — Chc nng bin i lí hoá: pha loãng, phân hu hoá hc nh ánh sáng mt tri, s tách chit các vt thi và c t ca các thành phn môi trng. — Chc nng bin i sinh hoá: s hp th các cht d tha, s tun hoàn ca chu trình cacbon, chu trình nit, phân hu cht thi nh vi khun, vi sinh vt. — Chc nng bin i sinh hc: khoáng hoá các cht thi hu c, mùn hoá — Chc nng gim nh các tác ng có hi ca thiên nhiên ti con ngi và sinh vt trên Trái t. Trái t tr thành ni sinh sng ca con ngi và các sinh vt nh mt s iu kin môi trng c bit: nhit không khí không quá cao, nng oxi và các khí khác tng i n nh, cân bng nc các i dng và trong t lin. Tt c các iu kin ó cho n nay cha tìm thy trên mt hành tinh nào khác trong và ngoài H Mt tri. Nhng iu ó xy ra trên Trái t nh hot ng ca h thng các thành phn ca môi trng Trái t nh khí quyn, thu quyn, sinh quyn và thch quyn. * Môi trng là ni lu tr và cung cp thông tin cho con ngi: — Cung cp s ghi chép và lu tr lch s, a cht, lch s tin hoá ca vt cht và sinh vt, lch s ca s xut hin và phát trin vn hoá ca con ngi. — Cung cp các ch th không gian và tm thi mang tính tín hiu và báo ng sm các him ho i vi con ngi và sinh vt sng trên Trái t nh phn ng sinh lí ca c th sng trc khi xy ra các hin tng tai bin t nhiên, c bit nh bão, ng t, núi la — Lu tr và cung cp cho con ngi s a dng các ngun gen, các loài ng, thc vt, các h sinh thái t nhiên và nhân to, các v p, cnh quan có giá tr thm m thng ngon, tôn giáo và vn hoá khác. Con ngi luôn cn mt khong không gian dành cho nhà , sn xut lng thc và tái to môi trng. Con ngi có th gia tng không gian sng cn thit cho mình bng vic khai thác và chuyn i chc nng s dng ca các loi không gian khác nh khai hoang, phá rng, ci to các vùng t và nc mi. Vic khai thác quá mc không gian và các dng tài nguyên thiên nhiên có th làm cho cht lng không gian sng mt i kh nng t phc hi. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 13
8. 4.3. Mối quan hệ giữa môi trường và phát triển kinh tế – xã hội Phát trin kinh t — xã hi là quá trình nâng cao iu kin sng v vt cht và tinh thn ca con ngi qua vic sn xut ra ca ci vt cht, ci tin quan h xã hi, nâng cao cht lng vn hoá. Phát trin là xu th chung ca tng cá nhân và c loài ngi trong quá trình sng. Gia môi trng và s phát trin có mi quan h ht sc cht ch: môi trng là a bàn và i tng ca s phát trin, còn phát trin là nguyên nhân to nên các bin i ca môi trng. Trong h thng kinh t — xã hi, hàng hoá c di chuyn t sn xut, lu thông, phân phi và tiêu dùng cùng vi dòng luân chuyn ca nguyên liu, nng lng, sn phm, ph thi. Các thành phn ó luôn trng thái tng tác vi các thành phn t nhiên và xã hi ca h thng môi trng ang tn ti trong a bàn ó. Khu vc giao nhau gia hai h thng trên là môi trng nhân to. Tác ng ca hot ng phát trin n môi trng th hin khía cnh có li là ci to môi trng t nhiên hoc to ra kinh phí cn thit cho s ci to ó, nhng có th gây ra ô nhim môi trng t nhiên hoc nhân to. Mt khác, môi trng t nhiên ng thi cng tác ng n s phát trin kinh t — xã hi thông qua vic làm suy thoái ngun tài nguyên ang là i tng ca hot ng phát trin hoc gây ra thm ho, thiên tai i vi các hot ng kinh t — xã hi trong khu vc. các quc gia có trình phát trin kinh t khác nhau có các xu hng gây ô nhim môi trng khác nhau. Ví d: — Ô nhim do d tha: 20% dân s th gii các nc giàu hin s dng 80% tài nguyên và nng lng ca loài ngi. — Ô nhim do nghèo ói: Nhng ngi nghèo kh các nc nghèo ch có con ng phát trin duy nht là khai thác tài nguyên thiên nhiên (rng, khoáng sn, nông nghip ). Do ó, ngoài 20% s ngi giàu, 80% s dân còn li ch s dng 20% phn tài nguyên và nng lng ca loài ngi. Mâu thun gia môi trng và phát trin trên dn n s xut hin các quan nim hoc các lí thuyt khác nhau v phát trin: — Lí thuyt ình ch phát trin là làm cho s tng trng kinh t bng (0) hoc mang giá tr (—) bo v tài nguyên thiên nhiên ca Trái t. — Mt s nhà khoa hc khác li xut ly bo v ngn chn s nghiên cu, khai thác tài nguyên thiên nhiên. 14 | MODULE TH 43
9. — Nm 1992, các nhà môi trng ã a ra quan nim phát trin bn vng, ó là phát trin trong mc duy trì cht lng môi trng, gi cân bng gia môi trng và phát trin. 4.4. Những thách thức môi trường hiện nay trên thế giới Báo cáo tng quan môi trng toàn cu nm 2000 ca Chng trình Môi trng Liên Hp Quc (UNEP) vit tt là “GEO — 2000” là mt sn phm ca hn 850 tác gi trên khp th gii và trên 30 c quan môi trng và các t chc khác ca Liên Hp Quc ã cùng phi hp tham gia biên son. ây là mt báo cáo ánh giá tng hp v môi trng toàn cu khi bc sang mt thiên niên k mi. GEO — 2000 ã tng kt nhng gì chúng ta ã t c vi t cách là nhng ngi s dng và gìn gi các hàng hoá và dch v môi trng mà hành tinh cung cp. Báo cáo ã phân tích hai xu hng bao trùm khi loài ngi bc vào thiên niên k th ba: Th nht: ó là các h sinh thái và sinh thái nhân vn toàn cu b e do bi s mt cân bng sâu sc trong nng sut và trong phân b hàng hoá và dch v. Mt t l áng k nhân loi hin nay vn ang sng trong s nghèo khó và xu hng c d báo là s khác bit s ngày càng tng gia nhng ngi thu c li ích t s phát trin kinh t và công ngh và nhng ngi không hoc thu li ít theo hai thái cc: s phn thnh và s cùng cc ang e do s n nh ca toàn b h thng nhân vn và cùng vi nó là môi trng toàn cu. Th hai: Th gii hin ang ngày càng bin i, trong ó s phi hp qun lí môi trng quy mô quc t luôn b tt hu so vi s phát trin kinh t — xã hi. Nhng thành qu v môi trng thu c nh công ngh và nhng chính sách mi ang không theo kp nhp và quy mô gia tng dân s và phát trin kinh t. Mi mt phn trên b mt Trái t c thiên nhiên ban tng cho các thuc tính môi trng ca riêng mình, mt khác, chúng li cng phi ng u vi hàng lot các vn mang tính toàn cu ã và ang ni lên. Nhng thách thc ó là: 4.4.1. Khí hậu toàn cầu biến đổi và tần suất thiên tai gia tăng Vào cui nhng nm 1990, mc phát tán dioxit cacbon (CO 2) hng nm xp x bng 4 ln mc phát tán nm 1950 và hàm lng CO 2 ã t n mc cao nht trong nhng nm gn ây. Theo ánh giá ca U ban Liên Chính ph v bin i khí hu (Intergovernmental Panel on Climate Change — IPCC) thì có bng chng cho thy nh hng rt rõ rt ca con GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 15
10. ngi n khí hu toàn cu. Nhng kt qu d báo gm vic dch chuyn ca các i khí hu, nhng thay i trong thành phn loài và nng sut ca các h sinh thái, s gia tng các hin tng thi tit khc nghit và nhng tác ng n sc kho con ngi. Các nhà khoa hc cho bit, trong vòng 100 nm tr li ây, Trái t ã nóng lên khong 0,5 OC và trong th k này s tng t 1,5 — 4,5 OC so vi nhit th k XX. * Trái t nóng lên có th mang ti nhng bt li, ó là: — Mc nc bin có th dâng lên cao t 25 n 140cm do s tan bng và s nhn chìm mt vùng ven bin rng ln, làm mt i nhiu vùng t sn xut nông nghip, dn n nghèo ói, c bit các nc ang phát trin. — Thi tit thay i dn n gia tng tn sut thiên tai nh gió, bão, ho hon và l lt. iu này không ch nh hng n s sng ca loài ngi mt cách trc tip và gây ra nhng thit hi v kinh t mà còn gây ra nhiu vn môi trng nghiêm trng khác. Ví d, các trn ho hon t nhiên không kim soát c vào các nm t 1996 — 1998 ã thiêu hu nhiu khu rng Brazil, Canada, khu t tr Ni Mông ông Bc Trung Quc, Indonesia, Italia, Mexico, Liên bang Nga và M. Nhng tác ng ca các v cháy rng có th rt nghiêm trng. Chi phí c tính do nn cháy rng i vi ngi dân ông Nam Á là 1,4 t USD. Các v cháy rng còn e do nghiêm trng ti a dng sinh hc. * Trái t nóng lên ch yu do hot ng ca con ngi, c th là: — Do s dng ngày càng tng lng than á, du m và phát trin công nghip dn n gia tng nng CO 2 và SO 2 trong khí quyn. — Khai thác trit dn n làm cn kit các ngun tài nguyên, c bit là tài nguyên rng và t rng, nc — là b máy khng l giúp cho vic iu hoà khí hu Trái t. — Nhiu h sinh thái b mt cân bng nghiêm trng nhiu khu vc trên th gii. Tt c các yu t này góp phn làm cho thiên nhiên mt i kh nng t iu chnh vn có ca mình. Vit Nam tuy cha phi là nc công nghip, nhng lng khí thi gây hiu ng nhà kính làm bin i khí hu toàn cu cng gia tng theo nm tháng. Kt qu kim kê ca D án Môi trng toàn cu (RETA) Vit Nam c a ra bng sau: 16 | MODULE TH 43
11. Kt qu kim kê khí nhà kính nm 1990 — 1993 (Tg — triu tn) Nm 1990 1993 Ngun phát thi — Khu vc nng lng thng mi (Tg CO 2) 19,280 24,045 — Khu vc nng lng phi thng mi (Tg CO 2) 43,660 52,565 — Sn xut xi mng (Tg CO 2) 0,347 2,417 — Chn nuôi (Tg CH 4) 1,135 0,394 — Trng lúa nc (Tg CH 4) 0,950 3,192 — Lâm nghip (Tg CO 2) 33,90 34,516 Nhìn chung, lng phát thi trong các lnh vc chính ca nhng nm gn ây có xu hng tng lên, ó chính là h qu ca tc phát trin kinh t và t l tng dân s nc ta hin nay. Lng phát thi CO 2 do tiêu th nng lng và sn xut xi mng ca nm 1993 tng hn so vi nm 1990. Trong khi ó, lng phát thi CO 2 do các hot ng lâm nghip tng không áng k. Trong khu vc nông nghip, lng phát thi CH 4 trong chn nuôi ã có nhng sai khác nhiu so vi nm 1990. CO 2 và CH 4 là hai loi khí nhà kính ch yu nc ta hin nay. Tính n nm 1993, lng phát thi CO 2 Vit Nam vào khong 27 — 28 triu tn do tiêu th nhiên liu hoá thch t các hot ng nng lng và phát thi CH 4 khong 3,2 triu tn do sn xut lúa nc. Các hot ng trong ngành Lâm nghip phát thi khong 34,5 triu tn CO 2 Vi nhng nguyên nhân trên, thiên tai không nhng ch xut hin vi tn sut ngày càng gia tng mà quy mô tác ng gây thit hi cho con ngi cng ngày càng ln. 4.4.2. Sự suy giảm tầng ozon (O 3) Vn gìn gi tng ozon có vai trò sng còn i vi nhân loi. Tng ozon có vai trò bo v, chn ng các tia cc tím có nh hng trc tip ti i sng ca con ngi và các loài sinh vt trên Trái t. Bc x tia cc tím có nhiu tác ng, hu ht mang tính cht phá hu i vi con ngi, ng vt, thc vt cng nh các loi vt liu khác. Khi tng ozon tip tc b suy thoái, các tác ng này càng tr nên ti t. Ví d, mc cn kit tng ozon là 10% thì mc bc x tia cc tím các bc sóng gây phá hu tng 20%. Bc x tia cc tím có th gây hu hoi mt, làm c thu tinh GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 17
12. th và phá hoi võng mc, gây ung th da, làm tng các bnh v ng hô hp. ng thi, bc x tia cc tím tng lên c coi là nguyên nhân làm suy yu các h min dch ca con ngi và ng vt, e do ti i sng ca ng và thc vt ni trong môi trng nc sng nh quá trình chuyn hoá nng lng qua quang hp to ra thc n trong môi trng thu sinh. Ozon là loi khí him trong không khí nm trong tng bình lu khí quyn gn b mt Trái t và tp trung thành mt lp dày cao t 16 — 50km so vi mt t, tu thuc vào v . Ngành Giao thông ng b do các phng tin có ng c thi ra khong 30 — 50% lng NO x các nc phát trin và nhiu cht hu c bay hi (VOC) to ra ozon mt t. Nu không khí có nng ozon ln hn nng t nhiên thì môi trng b ô nhim và gây tác hi i vi sc kho con ngi. Ví d: Nng O 3 = 0,2ppm cha có tác ng gây bnh rõ rt. Nng O 3 = 0,3ppm: mi, hng b kích thích và b ty, rát. Nng O 3 = 1 — 3ppm: gây mt mi, bi hoi sau 2 gi tip xúc. Nng O 3 = 8ppm: nguy him i vi phi. Nng O 3 cao cng gây tác ng có hi i vi thc vt. Tác ng ca ozon i vi thc vt c th hin qua bng sau: Tác ng ca O 3 i vi thc vt Nng Loi cây Thi gian tác ng Biu hin gây hi O3 (ppm) — C ci 0,050 20 ngày (8 gi/ngày) 50% lá chuyn sang màu vàng. — Thuc lá 0,100 5,5 gi — 19 gi Gim 50% phát trin phn hoa. — u tng 0,050 Gim sinh trng t 14,4 — 17%. — Yn mch 0,075 Gim cng quang hp. Các cht làm cn kit tng ozon (ODS — Ozone Depleting Substances) bao gm: clorofluorocacbon (CFC); metan (CH 4); các khí nh oxit nit (NO 2, NO, NO x) có kh nng hoá hp vi O 3 và bin i nó thành oxi. Các cht làm suy gim tng ozon trong tng bình lu t mc cao nht vào nm 1994 và hin ang gim dn. Theo Ngh nh th Montreal và các vn bn sa i ca Ngh nh th d oán rng, tng ozon s c phc hi so vi trc nhng nm 1980 vào nm 2050. 18 | MODULE TH 43
13. 4.4.3. Tài nguyên bị suy thoái Rng, t rng và ng c hin vn ang b suy thoái hoc b trit phá mnh m, t hoang b bin thành sa mc. Sa mc Sahara có din tích rng 8 triu km 2, mi nm bành trng thêm 5 — 7km 2. Mt bng chng mi cho thy, s bin i khí hu cng là nguyên nhân gây thêm tình trng xói mòn t nhiu khu vc. Gn ây, 250 nhà th nhng hc c Trung tâm Thông tin và T vn Quc t Hà Lan tham kho ly ý kin ã cho rng, khong 305 triu ha t màu m (gn bng din tích ca Tây Âu) ã b suy thoái do bàn tay ca con ngi, làm mt i tính nng sn xut nông nghip. Khong 910 triu ha t tt (tng ng vi din tích ca Australia) s b suy thoái mc trung bình, gim tính nng sn xut và nu không có bin pháp ci to thì qu t này s b suy thoái mc mnh trong tng lai gn. Theo T chc Lng thc Thc phm th gii (FAO) thì trong vòng 20 nm ti, hn 140 triu ha t (tng ng vi din tích ca Alaska) s b mt i giá tr trng trt và chn nuôi. t ai hn 100 nc trên th gii ang chuyn chm sang dng hoang mc, có ngha là cuc sng ca 900 triu ngi ang b e do. Trên phm vi toàn cu, khong 25 t tn t ang b cun trôi hng nm vào các sông ngòi và bin c. Theo tài liu thng kê ca Liên Hp Quc, din tích t canh tác bình quân u ngi trên th gii nm 1983 là 0,31 ha/ngi nhng n nm 1993 ch còn 0,26 ha/ngi và còn tip tc gim trong tng lai. — S phá hu rng vn ang din ra vi mc cao, trên th gii din tích rng có khong 40 triu km 2, song theo thng kê gn ây din tích này ã b mt i mt na, trong s ó, rng ôn i chim khong 1/3 và rng nhit i chim 2/3. S phá hu rng xy ra mnh, c bit nhng nc ang phát trin. Ch yu do nhu cu khai thác g ci và nhu cu ly t làm nông nghip và cho nhiu mc ích khác, gn 65 triu ha rng b mt vào nhng nm 1990 — 1995. các nc phát trin, din tích rng tng 9 triu ha, con s này còn quá nh so vi din tích rng ã b mt i. Cht lng ca nhng khu rng còn li ang b e do bi nhiu sc ép do tình trng gia tng dân s, ma axit, nhu cu khai thác g ci và cháy rng. Ni c trú ca các loài sinh vt b thu hp, b tàn phá, e do tính a dng sinh hc các mc v gen, các ging loài và các h sinh thái. — Vi tng lng nc là 1.386×10 6km 3, bao ph gn 3/4 din tích b mt Trái t và nh vy Trái t ca chúng ta có th gi là “Trái Nc”, GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 19
14. nhng loài ngi vn “khát” gia i dng mênh mông, bi vì vi tng lng nc ó thì nc ngt ch chim 2,5% tng lng nc, mà hu ht tn ti dng óng bng và tp trung hai cc (chim 2,24%), còn lng nc ngt mà con ngi có th tip cn s dng trc tip thì li càng ít i (ch chim 0,26%). S gia tng dân s nhanh cùng vi quá trình công nghip hoá, ô th hoá, thâm canh nông nghip và các thói quen tiêu th nc quá mc ang gây ra s khng hong nc trên phm vi toàn cu. Gn 20% dân s th gii không c dùng nc sch và 50% thiu các h thng v sinh an toàn. S suy gim nc ngt ngày càng lan rng hn và gây ra nhiu vn nghiêm trng, ó là nn thiu nc nhiu ni và i vi các khu vc ven bin ó là s xâm nhp mn. Ô nhim nc ung là ph bin − các siêu ô th, ô nhim nitrat (NO3 ) và s tng khi lng các kim loi nng gây tác ng n cht lng nc xy ra hu nh khp mi ni. Ngun cung cp nc sch trên th gii không th tng lên c na; ngày càng có nhiu ngi ph thuc vào ngun cung cp c nh này và ngày càng có nhiu ngi chu nh hng ca ô nhim hn. Mt t, mt rng, cn kit ngun nc làm cho hàng chc triu ngi buc phi di c, t nn môi trng gây xung cp các iu kin sc kho, nhà , môi trng. Có khong 1 t ngi không có ch che thân và hàng chc triu ngi khác phi sng trên các hè ph. Tht không th tin c rng, th gii ngày nay c mi nm có 20 triu ngi cht vì nguyên nhân môi trng, trong khi ó, s ngi cht trong các cuc xung t v trang ca hn na th k tính t sau nm 1945 ti nay cng ch là 20 triu ngi. Bài toán tng 75% lng lng thc t nay ti nm 2030 do FAO ra là bài toán khó vn cha có li gii vì dân s liên tc gia tng trong khi din tích t nông nghip không tng mà còn có xu hng gim, màu m ca t ngày càng suy thoái. 4.4.4. Ô nhiễm môi trường đang xảy ra ở quy mô rộng S phát trin ô th, khu công nghip, du lch và vic b các loi cht thi vào t, bin, các thu vc ã gây ô nhim môi trng quy mô ngày càng rng, c bit là các khu ô th. Nhiu vn môi trng tác ng tng tác vi nhau các khu vc nh, mt dân s cao. Ô nhim không khí, rác thi, cht thi nguy hi, ô nhim ting n và nc ang bin nhng khu vc này thành các im nóng v môi trng. Khong 30 — 60% dân s ô th các nc có thu nhp thp vn 20 | MODULE TH 43
15. còn thiu nhà và các iu kin v sinh. S tng nhanh dân s th gii có phn óng góp do s phát trin ô th. Bc sang th k XX, dân s th gii ch yu sng nông thôn, s ngi sng ti các ô th chim 1/7 dân s th gii. Nhng n cui th k XX, dân s sng ô th ã tng lên nhiu và chim ti 1/2 dân s th gii. nhiu quc gia ang phát trin, ô th phát trin nhanh hn mc tng dân s. Châu Phi là vùng có mc ô th hoá kém nht nhng cng ã có mc ô th hoá tng hn 4%/nm so vi mc tng dân s là 3%. S ô th ln ngày càng tng hn, u th k XX ch có 11 ô th loi 1 triu dân, phn ln tp trung châu Âu và Bc M, nhng n cui th k ã có khong 24 siêu ô th vi s dân trên 24 triu ngi. Lng nc ngt ang khan him trên hành tinh cng b chính con ngi làm tn thng, mt s ngun nc b nhim bn nng n mc không còn kh nng hoàn nguyên. Hin nay, i dng ang b bin thành ni cha rác khng l ca con ngi, ni cha ng loi cht thi ca nn vn minh k thut, k c cht thi ht nhân. Vic các cht thi xung bin ang làm xung cp các khu vc ven bin trên toàn th gii, gây hu hoi các h sinh thái nh t ngp nc, rng ngp mn và các di san hô. Hin nay, trên th gii, nhiu vùng t ã c xác nh là b ô nhim. Ví d, Anh ã chính thc xác nhn 300 vùng vi din tích 10.000 ha b ô nhim, tuy nhiên trên thc t có ti 50.000 — 100.000 vùng vi din tích khong 100.000 ha (Bridgcs: 1991). Còn M có khong 25.000 vùng, Hà Lan là 6.000 vùng t b ô nhim cn phi x lí. 4.4.5. Sự gia tăng dân số Con ngi là ch ca Trái t, là ng lc chính làm tng thêm giá tr ca các iu kin kinh t — xã hi và cht lng cuc sng. Tuy nhiên, gia tng dân s hin nay mt s nc i ôi vi ói nghèo, suy thoái môi trng và tình hình kinh t bt li ã gây ra xu hng làm mt cân bng nghiêm trng gia dân s và môi trng. u th k XIX, dân s th gii mi có 1 t ngi nhng n nm 1927 tng lên 2 t ngi; nm 1960: 3 t; nm 1974: 4 t; nm 1987: 5 t và nm 1999 là 6 t ngi, trong ó trên 1 t ngi trong tui t 15 — 24 tui. Mi nm dân s th gii tng thêm khong 78 triu ngi. Theo d tính n nm 2015, dân s th gii s mc 6,9 — 7,4 t ngi và n 2025 dân s s là 8 t ngi và nm 2050 s là 10,3 t ngi. 95% dân s tng thêm nm các nc ang phát trin, do ó các nc này s phi i GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 21
16. mt vi nhng vn nghiêm trng c v kinh t và xã hi c bit là môi trng, sinh thái. Vic gii quyt nhng hu qu do dân s tng ca nhng nc này có l còn khó khn hn gp nhiu ln nhng xung t v chính tr trên th gii. Nhn thc c tm quan trng ca s gia tng dân s trên th gii, nhiu quc gia ã phát trin chng trình K hoch hoá gia ình (KHHG), mc tng trng dân s toàn cu ã gim t 2% mi nm vào nhng nm trc 1980 xung còn 1,7% và xu hng này ngày càng thp hn. Theo d tính, sau nm 2050, dân s th gii s ngng tng và n nh mc 10,3 t. Tuy nhiên, iu ó vn cha to cân bng gia dân s và kh nng ca môi trng. Các nc cha liên kt c KHHG vi quy hoch phát trin, thì cng cha th gn vn dân s vi hành ng v môi trng. Mt câu hi c t ra là liu tài nguyên thiên nhiên và các h sinh thái ca Trái t có th chu ng c s tác ng thêm bi nhng thành viên cui cùng ca loài ngi chúng ta hay không? Hn na, iu gì s xy ra vào nm 2025, khi ngi th 8 t ca Trái t s ra i vào nm 2025? Nu ngi th 8 t sinh ra ti mt nc phát trin, ví d nh M thì ngi ó ng nhiên thuc vào dân s tng lp trên, ít nht theo ngha là có nhà tt, có nc sch, có iu kin v sinh và c hng giáo dc, chm sóc y t thích áng, có vic làm, có thi gian gii trí. Song ngi th 8 t cng góp phn tiêu th nhng tài nguyên k lc. Hng nm, 270 triu ngi M s dng khong 10 t tn nguyên liu, chim 30% lng tiêu dùng ca toàn th gii; khong 1 t ngi giàu trên th gii, k c ngi châu Âu và ngi Nht tiêu th 80% tài nguyên Trái t. Nu ngi th 8 t c sinh ra ti mt nc ang phát trin, ni tp trung 3/4 dân s ca th gii thì ngi ó ch có lâm vào c hi nghèo ói và thiu thn; 1/3 dân s th gii (khong 2 t ngi) ang sng vi khong 2 USD/ngày; mt na s ngi trên Trái t có iu kin v sinh kém; 1/4 không c dùng nc sch, 1/3 sng trong nhng khu nhà không tin nghi; 1/6 không bit ch và 30% nhng ngi lao ng không có c c hi có vic làm phù hp; khong 5 t ngi còn li trên Trái t ch tiêu dùng vn vn 20% tài nguyên Trái t. Vic tng nhng kì vng và nhu cu thit yu ci thin iu kin sng trong nhng nc ang phát trin càng làm trm trng thêm s tn hi v môi trng. Mt ngi M trung bình hng nm tiêu th 37 tn nhiên liu, kim loi, khoáng cht, thc phm và lâm sn. Ngc li, mt ngi n trung bình tiêu th hng nm ít hn 1 tn. Theo Liên Hp Quc, nu toàn b 22 | MODULE TH 43
17. dân s ca Trái t có cùng mc tiêu th trung bình nh ngi M hoc Tây Âu, thì cn phi có 3 “ra” áp ng tài nguyên cn thit. Rõ ràng, cn phi quan tâm hn na ti s tin b ca con ngi và công bng xã hi và phi coi ây là nhng nhân t nh hng ti s phát trin ngun nhân lc và ci thin môi trng. Mi quc gia phi m bo s hài hoà gia dân s, hoàn cnh môi trng, tài nguyên và trình phát trin kinh t — xã hi. 4.4.6. Sự suy giảm tính đa dạng sinh học trên Trái Đất Các loài ng, thc vt qua quá trình tin hoá hàng trm triu nm ã và ang góp phn quan trng trong vic duy trì s cân bng môi trng sng trên Trái t, n nh khí hu, làm sch các ngun nc, hn ch xói mòn t, làm tng phì nhiêu t. S a dng ca t nhiên cng là ngun vt liu quý giá cho các ngành công nghip, dc phm, du lch, là ngun thc phm lâu dài ca con ngi và là ngun tin phong phú to ra các ging loài mi. a dng sinh hc c chia thành 3 dng: a dng di truyn; a dng loài và a dng sinh thái. — a dng di truyn: vt liu di truyn ca vi sinh vt, thc vt và ng vt cha ng nhiu thông tin xác nh các tính cht ca tt c các loài và các cá th to nên s a dng ca th gii hu sinh. Theo nh ngha, thì nhng cá th cùng loài có nhng c im ging nhau, nhng bin i di truyn li xác nh nhng c im riêng bit ca nhng cá th trong cùng loài. — a dng loài: c th hin i vi tng khu vc, a dng loài c tính bng s lng loài và nhng n v di loài trong mt vùng. — a dng h sinh thái: s phong phú v sinh cnh trên cn và môi trng di nc ca Trái t ã to nên mt s lng ln h sinh thái. Nhng sinh cnh rng ln bao gm rng ma nhit i, ng c, t ngp nc, san hô và rng ngp mn cha ng nhiu h sinh thái khác nhau và cng rt giàu có v a dng sinh hc. Nhng h sinh thái riêng bit cha ng các loài c hu cng góp phn quan trng cho a dng sinh hc toàn cu. Các sinh cnh giàu có nht ca th gii là rng m nhit i, mc dù chúng ch chim 70% tng din tích ca b mt Trái t, nhng chúng chim ít nht 50%, thm chí n 90% s loài ng, thc vt ca Sinh quyn. S a dng v các ging loài ng, thc vt trên hành tinh có v trí vô cùng quan trng. Vic bo v a dng sinh hc còn có ý ngha o c, thm m và loài ngi phi có trách nhim tuyt i v mt luân lí trong GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 23
18. cng ng sinh vt sng. a dng sinh hc li là ngun tài nguyên nuôi sng con ngi. Chúng ta ã s dng sinh vt làm thc n, thuc cha bnh, hoá cht, vt liu xây dng, nng lng và cho nhiu mc ích khác, khong 100 loài cây cung cp phn ln lng thc n cho toàn cu, chúng vô cùng quý giá, cn phi c bo tn và phát trin. Hn 10.000 loài cây khác, nht là các vùng nhit i có th dùng làm thc phm nu chúng ta bit s dng chúng tt hn. Cây ci và các sinh vt khác còn là mt “xí nghip” hoá — sinh t nhiên. Sc kho ca hn 60% dân s th gii ph thuc vào các loài cây làm thuc. Ví d, Trung Quc ã s dng 5.000 trong s 30.000 loài cây làm thuc. Mt a dng sinh hc chúng ta cng mt i các dch v t nhiên ca các h sinh thái t nhiên, ó là: bo v các lu vc sông ngòi, iu hoà khí hu, duy trì cht lng không khí, hp th ô nhim, sn sinh và duy trì t ai. Hin nay, nhân loi ang phi i mt vi s tuyt chng ln nht ca các loài ng và thc vt. Thm ho này tin trin rt nhanh và có hu qu rt nghiêm trng. Theo tính toán, trên th gii có 492 chng qun thc vt có tính cht di truyn c áo ang b e do tuyt chng. S e do không ch riêng i vi ng, thc vt hoang di mà trong nhiu thp k gn ây, vi cuc cách mng xanh trong nông nghip, công nghip hoá ã làm bin mt nhiu ging loài a phng quý him, 1.500 ging lúa a phng ã b tuyt chng trong 20 nm qua Indonesia. Vit Nam, vic áp dng rng rãi các ging cây trng và vt nuôi mi trong nông nghip ã dn ti s thu hp hoc mt i các h sinh thái, dn ti nguy c tuyt dit 28% các loài thú, 10% các loài chim, 21% loài bò sát và lng c (Lê Quý An, 2000). Hin tng này cng xy ra tng t i vi vt nuôi trên toàn cu, ã có 474 ging vt nuôi c coi là quý him và tng cng ã có 617 ging vt nuôi ã tuyt chng. Nguyên nhân chính ca s mt a dng sinh hc là: — Mt ni sinh sng do cht phá rng và phát trin kinh t. — Sn bt quá mc các loài ng vt buôn bán. — Ô nhim t, nc và không khí. — Vic du nhp nhiu loài ngoi lai cng là nguyên nhân gây mt a dng sinh hc. + Th nào là sinh vt ngoi lai? ó là nhng sinh vt l lt vào mt h sinh thái mà trc ó không có do hot ng vô tình hay hu ý ca con ngi, t ó ny sinh mi e do cho các loài bn a. iu này xy ra ch yu do 2 nguyên nhân: 24 | MODULE TH 43
19. • Nhp ni các sinh vt l hoc các sn phm sinh hc mi mang tính thng mi nhng cha c các c quan chuyên môn kim tra và ánh giá. • Phóng thích các sinh vt l hoc các sn phm sinh hc mi vào môi trng t nhiên nhng cha ánh giá c y nh hng ca chúng n các h sinh thái. Liên quan n vn này, xut hin phm trù v “An toàn sinh hc trong qun lí môi trng”. ó là các quy nh pháp lí thng nht trên lãnh th mt quc gia v các hot ng nghiên cu và ng dng công ngh sinh hc cao (công ngh gen), nhm m bo an toàn cho ngi, các h sinh thái và môi trng. + c im chung ca nhng sinh vt ngoi lai là: • Sinh vt sinh sn nhanh (bng c sinh sn vô tính và hu tính). • Biên sinh thái rng, thích ng nhanh vi nhng thay i ca môi trng. • Kh nng cnh tranh v ngun thc n, ni c trú ln. • Kh nng phát tán ln. + Nhng tác hi do sinh vt ngoi lai gây nên: Các sinh vt l khi xâm nhp vào môi trng thích hp, chúng có th tiêu dit dn các loài bn a bng: • Cnh tranh ngun thc n (ng vt). • Ngn cn kh nng gieo ging, tái sinh t nhiên ca các loài bn a (thc vt) do kh nng phát trin nhanh vi mt dày c. • Cnh tranh tiêu dit dn các loài bn a, làm suy thoái hoc thay i tin ti tiêu dit luôn c h sinh thái bn a. Hu qu ca quá trình này không d khc phc, không ch gây tn tht v giá tr a dng sinh hc, mà còn gây tn tht không nh v kinh t. + Nhng ni sinh vt ngoi lai d xâm nhp: S xâm nhp ca các loài sinh vt ngoi lai thng bt u t nhng vùng nhy cm, nhng h sinh thái kém bn vng nh: vùng ca sông, bãi bi, các vc nc ni a, các vùng o nh, các h sinh thái nông nghip c canh, vùng núi cao vi các h sinh thái bn a thun loài (thc vt). Ví d, c bu vàng (Pila sinensis) c nhp khu vào nc ta vi kh nng sinh sn rt nhanh và thc n ch yu là lúa ã gây nên i dch phá hoi lúa nhiu tnh ng bng sông Cu Long và mt s GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 25
20. tnh thuc min Trung và min Bc nc ta. Nn dch này không ch làm gim sn lng lúa ca các a phng mà hng nm, Nhà nc ã phi chi ra hàng trm t ng tiêu dit loài c này. Hu ht các loài b e do u là các loài trên mt t và trên mt na sng trong rng. Các ni c trú nc ngt và nc bin, c bit là các di san hô là nhng môi trng sng rt d b thng tn. Nhng tác ng e do s tuyt chng ca các loài c th hin bng sau: Mt s tác ng nhân sinh e do và tuyt dit các loài Nguyên nhân Ví d — Phá hu ni sinh sng. — Chim di c, các ng, thc vt thu sinh. — Sn bn thng mi hoá. — Báo tuyt, h, voi. — Sn bn vi mc ích th thao. — B câu, chim gáy, cú. Nhiu loài sng trên cn và di nc. Chim i bàng, hi sn quý. — Kim soát sâu hi và thiên ch. — c bu vàng, mai dng, bèo Nht Bn, — Ô nhim, ví d: hoá cht bo v côn trùng a vào làm thc n cho chim. thc vt, các cht hu c. — Xâm nhp ca các loài l. 4.5. Trách nhiệm bảo vệ môi trường Bo v môi trng là nhng hot ng gi cho môi trng trong lành, sch p, ci thin môi trng, m bo cân bng sinh thái, ngn chn, khc phc các hu qu xu do con ngi và thiên nhiên gây ra cho môi trng, khai thác, s dng hp lí và tit kim tài nguyên thiên nhiên. Nhà nc bo v li ích quc gia v tài nguyên và môi trng, thng nht qun lí bo v môi trng trong c nc, có chính sách u t, bo v môi trng, có trách nhim t chc thc hin vic giáo dc, ào to, nghiên cu khoa hc và công ngh, ph bin kin thc khoa hc và pháp lut v bo v môi trng. Lut Bo v Môi trng ca Vit Nam ghi rõ trong Ðiu 6: “Bo v môi trng là s nghip ca toàn dân. T chc, cá nhân phi có trách nhim bo v môi trng, thi hành pháp lut v bo v môi trng, có quyn và có trách nhim phát hin, t cáo hành vi vi phm pháp lut v bo v môi trng”. 26 | MODULE TH 43
21. 4.6. Khái niệm giáo dục môi trường “Giáo dc môi trng là mt quá trình thông qua các hot ng giáo dc chính quy và không chính quy nhm giúp con ngi có c s hiu bit, k nng và giá tr to iu kin cho h tham gia vào phát trin mt xã hi bn vng v sinh thái”. Mc ích ca giáo dc môi trng nhm vn dng nhng kin thc và k nng vào gìn gi, bo tn, s dng môi trng theo cách thc bn vng cho c th h hin ti và tng lai. Nó cng bao hàm c vic hc tp cách s dng nhng công ngh mi nhm tng sn lng và tránh nhng thm ho môi trng, xoá nghèo ói, tn dng các c hi và a ra nhng quyt nh khôn khéo trong s dng tài nguyên. Hn na, nó bao hàm c vic t c nhng k nng, có nhng ng lc và cam kt hành ng, dù vi t cách cá nhân hay tp th, gii quyt nhng vn môi trng hin ti và phòng nga nhng vn mi ny sinh. 4.7. Mục đích giáo dục bảo vệ môi trường — Cung cp nng lc bit suy xét, bit x lí thông tin. — Nhm t h thng k nng: thy c vn , bit gii quyt vn ó. — Thúc y nhng thay i trong hành vi: bit quyt nh, bit tham gia. Giáo dc môi trng trong nhà trng ph thông nhm t n mc ích cui cùng là mi tr c trang b mt ý thc trách nhim i vi s phát trin bn vng ca Trái t, mt kh nng bit ánh giá v p ca thiên nhiên và mt giá tr nhân cách khc sâu bi mt nn tng o lí v môi trng. 4.8. Những vấn đề môi trường bức bách của Việt Nam cần được ưu tiên giải quyết Chính ph Vit Nam c s giúp ca các t chc quc t ã xác nh 8 vn môi trng bc bách nht cn c u tiên gii quyt là: — Nguy c mt rng và tài nguyên rng ang e do c nc. Tai ho mt rng và cn kit tài nguyên rng ã xy ra nhiu vùng, mt rng là mt thm ho quc gia. — S suy thoái nhanh ca cht lng t và din tích t canh tác theo u ngi, vic s dng lãng phí tài nguyên t ang tip din. — Tài nguyên bin, c bit là tài nguyên sinh vt bin ven b ã b suy gim áng k, môi trng bin bt u b ô nhim, trc ht do du m. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 27
22. — Tài nguyên khoáng sn, tài nguyên nc, tài nguyên sinh vt, các h sinh thái ang c s dng không hp lí, dn n s cn kit và làm nghèo tài nguyên thiên nhiên. — Ô nhim môi trng, trc ht là môi trng nc, không khí và t ã xut hin nhiu ni, nhiu lúc n mc trm trng, nhiu vn v v sinh môi trng phc tp ã phát sinh các khu vc thành th, nông thôn. — Tác hi ca chin tranh, c bit là các hoá cht c hi ã và ang gây ra nhng hu qu cc kì nghiêm trng i vi môi trng thiên nhiên và con ngi Vit Nam. — Vic gia tng quá nhanh dân s c nc, s phân b không ng u và không hp lí lc lng lao ng gia các vùng và các ngành khai thác tài nguyên là nhng vn phc tp nht trong quan h dân s và môi trng. — Thiu nhiu c s vt cht — k thut, cán b, lut pháp gii quyt các vn môi trng, trong khi nhu cu s dng hp lí tài nguyên không ngng tng lên, yêu cu v ci thin môi trng và chng ô nhim môi trng ngày mt ln và phc tp. 4.9. Vai trò của giáo dục phổ thông trong công tác bảo vệ môi trường Giáo dc ph thông là nn tng ca nn giáo dc quc dân. Vi gn 18 triu HS ph thông, chim hn 20% dân s, chim gn 80% trong tng s HS, sinh viên toàn quc, vic trang b các kin thc v môi trng, các k nng bo v môi trng cho s i tng này là mt cách nhanh nht làm cho hn 1/5 dân s hiu bit v môi trng và h cng chính là lc lng xung kích, hùng hu nht tuyên truyn cho cha m và cng ng dân c ca khp các a phng trong c nc. Hn na, vi hn 26 nghìn trng hc là nhng trung tâm vn hoá ca a phng, là ni có iu kin thc thi các ch trng chính sách ca ng và Nhà nc v bo v môi trng, phát trin bn vng. ích quan trng ca giáo dc bo v môi trng không ch làm cho mi ngi hiu rõ s cn thit phi bo v môi trng mà quan trng là phi có thói quen, hành vi ng x vn minh, lch s vi môi trng. iu này phi c hình thành trong mt quá trình lâu dài và phi bt u ngay t tui u th. Trong nhng nm hc ph thông, các em c tip xúc vi thy cô giáo, bn bè, trng lp, bãi c, vn cây. Liu trong các em có hình thành tình yêu thiên nhiên, sng hoà ng vi thiên nhiên, quan tâm n th gii xung quanh, có thói quen sng ngn np, v sinh không? iu ó 28 | MODULE TH 43
23. mt mt ph thuc vào t cht ca tng em nhng mt khác — và là iu ht sc quan trng là ni dung và cách thc giáo dc ca chúng ta. Giáo dc bo v môi trng phi c a vào chng trình giáo dc ph thông nhm bi dng tình yêu thiên nhiên, bi dng nhng xúc cm, xây dng cái thin trong mi con ngi, hình thành thói quen k nng sng bo v môi trng. ng và Nhà nc ta ã rt coi trng vic a giáo dc bo v môi trng vào nhà trng ph thông: — Ngày 15 tháng 11 nm 2004, B Chính tr Ban Chp hành ng Cng sn Vit Nam ã ra Ngh quyt 41/NQ/T v bo v môi trng trong thi kì y mnh công nghip hoá, hin i t nc. Vi phng châm “ly phòng nga và hn ch tác ng xu i vi môi trng là chính”, Ngh quyt coi tuyên truyn, giáo dc nâng cao nhn thc và trách nhim bo v môi trng là gii pháp s 1 trong 7 gii pháp bo v môi trng ca nc ta và xác nh: “a ni dung giáo dc bo v môi trng vào chng trình, SGK ca h thng giáo dc quc dân, tng dn thi lng và tin ti hình thành môn hc chính khoá i vi các cp hc ph thông”. — Lut Bo v môi trng ban hành ngày 12 tháng 12 nm 2005, iu 107 quy nh v giáo dc bo v môi trng và ào to ngun nhân lc bo v môi trng: + Công dân Vit Nam c giáo dc toàn din v môi trng nhm nâng cao hiu bit và ý thc bo v môi trng. + Giáo dc v môi trng là mt ni dung ca chng trình chính khoá ca các cp hc ph thông. — Thc hin ch trng ca ng, ngày 17 tháng 10 nm 2001, Th tng Chính ph kí Quyt nh 1363/Q—TTg v vic phê duyt án “a các ni dung bo v môi trng vào h thng giáo dc quc dân” vi mc tiêu: “Giáo dc HS, sinh viên các cp hc, bc hc, trình ào to trong h thng giáo dc quc dân có hiu bit v pháp lut và ch trng chính sách ca ng, Nhà nc v bo v môi trng; có kin thc v môi trng t giác thc hin bo v môi trng”. Quyt nh ca Chính ph xác nh ni dung, phng thc giáo dc bo v môi trng các bc hc ph thông: + Bc Tiu hc: “i vi bc Tiu hc: Trang b nhng kin thc c bn phù hp vi tui và tâm sinh lí ca HS v các yu t môi trng, vai trò ca môi trng i vi con ngi và tác ng ca con ngi i vi GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 29
24. môi trng; giáo dc HS có ý thc trong vic bo v môi trng, phát trin k nng bo v và gìn gi môi trng”. + “i vi giáo dc THCS và THPT: trang b nhng kin thc v sinh thái hc, mi quan h gia con ngi vi thiên nhiên, trang b và phát trin k nng bo v và gìn gi môi trng, bit ng x tích cc vi môi trng sng xung quanh”. “Vic giáo dc bo v môi trng ch yu c thc hin theo phng thc khai thác trit tri thc v môi trng hin có các môn hc trong nhà trng, ni dung giáo dc bo v môi trng còn c thc hin ngoài nhà trng di nhiu hình thc khác nhau nhm nâng cao nhn thc và trách nhim bo v môi trng cho toàn cng ng” (Trích Quyt nh 1363/Q—TTg ca Th tng Chính ph ngày 17/10/2001). Tip theo, ngày 2 tháng 12 nm 2003, Th tng Chính ph ra Quyt nh s 256/2003/Q—TTg phê duyt Chin lc bo v môi trng quc gia n nm 2010 và nh hng n nm 2020. Giáo dc bo v môi trng là gii pháp s 1 trong 8 gii pháp bo v môi trng phát trin bn vng t nc. — Nhm c th hoá và trin khai các ch trng ca ng và Nhà nc, B Giáo dc và ào to ra Ch th “V vic tng cng công tác giáo dc bo v môi trng”. Vic giáo dc bo v môi trng c B Giáo dc quy nh là mt nhim v trong h thng các nhim v giáo dc nm hc mà các trng ph thông cn thc hin. Hoạt động 2. Xác định mục tiêu và phương thức giáo dục bảo vệ môi trường qua các môn ở tiểu học 1. Mục tiêu Sau khi kt thúc hot ng này, ngi hc xác nh c mc tiêu giáo dc bo v môi trng các môn hc và các phng thc giáo dc bo v môi trng tiu hc. 2. Câu hỏi và bài tập — Giáo dc bo v môi trng trong trng tiu hc c tin hành thông qua phng thc nào? — Giáo dc bo v môi trng mong t ti nhng mc tiêu gì? Mc tiêu giáo dc bo v môi trng các môn hc khác nhau nh th nào? Vì sao? 30 | MODULE TH 43
25. — Xác nh mc tiêu giáo dc bo v môi trng tng môn hc. TT Môn hc Mc tiêu giáo dc bo v môi trng Kin thc 1 Ting Vit K nng Thái Kin thc 2 T nhiên Xã hi K nng Thái 3. Đánh giá Hoàn thành bng h thng mc tiêu giáo dc bo v môi trng tng môn hc. 4. Thông tin phản hồi 4.1. Phương thức tích hợp giáo dục bảo vệ môi trường ở tiểu học Giáo dc bo v môi trng là mt ni dung giáo dc quan trng trong nhà trng tiu hc. Thc hin Ch th 36 CT/TW ca B Chính tr v tng cng công tác bo v môi trng trong thi kì công nghip hoá, hin i hoá t nc và Quyt nh 1363/Q—TTg “a các ni dung bo v môi trng vào h thng giáo dc quc dân”, trong thi gian qua ngành Giáo dc nói chung, Giáo dc tiu hc nói riêng ã có nhiu c gng nhm thc hin hiu qu nhim v này. 4.1.1. Giáo dục bảo vệ môi trường thông qua tích hợp nội dung vào các môn học T nm 2003, vic nghiên cu tích hp ni dung giáo dc bo v môi trng vào các môn hc bc Tiu hc ã c tin hành trong khuôn kh D án VIE/98/018. D án này ã xây dng c mt s thit k mu module giáo dc môi trng khai thác t SGK tiu hc. iu quan trng là chng trình tiu hc mi ã c thit k, xây dng trên tinh thn gn vi các ni dung giáo dc môi trng. Ni dung giáo dc môi trng c th hin tt c các môn hc: Toán, Ting Vit, o c, T nhiên và Xã hi, Ngh thut, Th dc và gn vào tng bài c th. Chng hn, chng trình môn o c tiu hc t lp 1 n lp 5 u phn ánh các chun mc hành vi o c phù hp vi la tui trong các mi quan h ca HS GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 31
26. vi gia ình, nhà trng, cng ng và môi trng t nhiên. Bài 14 (lp 1); bài 7, 8, 14 (lp 2); bài 6, 13, 14 (lp 3); bài 8, 9, 14 (lp 4) là nhng bài có liên quan n giáo dc bo v môi trng. Chng trình môn T nhiên và Xã hi các lp 1, 2, 3 và chng trình môn M thut, Âm nhc t lp 1 n lp 5 có nhiu bài, nhiu ch im tích hp các ni dung v giáo dc môi trng Chng hn, môn Ting Vit, có th tích hp giáo dc môi trng qua các bài có ni dung v lòng yêu quê hng t nc, ca ngi thiên nhiên ti p; môn M thut có th cho HS v tranh v môi trng, v sinh môi trng, bo v môi trng; môn T nhiên và Xã hi có th giúp HS hiu bit v môi trng t nhiên và xã hi, các nguyên nhân làm ô nhim môi trng và các bin pháp bo v môi trng Thông qua các bài hc c tin hành vi các hình thc t chc a dng, linh hot ti các a im khác nhau (trên lp, ngoài tri), GV tiu hc có th em li cho HS các thông ip phong phú v gi gìn và bo v môi trng, giúp các em lnh hi kin thc v giáo dc bo v môi trng mt cách t nhiên, sinh ng và hiu qu. 4.1.2. Giáo dục bảo vệ môi trường thông qua tích hợp nội dung vào các hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp và các hoạt động tập thể Thông qua hot ng giáo dc ngoài gi lên lp và các hot ng tp th, ni dung giáo dc bo v môi trng cho HS ht sc a dng và hiu qu. Vi ch trng xây dng môi trng s phm lành mnh, trong mt không gian “xanh, sch, p”, các trng tiu hc trên c nc ã dy lên phong trào thi ua trng cây, v sinh làm sch p trng lp. Trng tiu hc tr thành mt môi trng trong sch, an toàn và lành mnh, gim hiu ng v không gian bê tông hoá ã và ang phát trin mnh. Thông qua các tit sinh hot di c u tun, các bui sinh hot lp, các hot ng ca i Thiu niên Tin phong H Chí Minh và Nhi ng H Chí Minh, các hi thi hiu bit v giáo dc môi trng c t chc ht sc a dng vi các ni dung và hình thc rt phong phú và phù hp vi la tui HS tiu hc. 4.1.3. Giáo dục bảo vệ môi trường qua chỉ đạo thực hiện công tác phổ cập giáo dục tiểu học đúng độ tuổi Ph cp giáo dc tiu hc úng tui là mt nhim v quan trng có ý ngha to ln trong vic duy trì, cng c và không ngng nâng cao cht lng giáo dc toàn din bc Tiu hc; ng thi, phát trin hoàn 32 | MODULE TH 43
27. chnh h thng trng lp phù hp vi các yêu cu ca bc hc. Cho n nay, ã có 25 tnh t chun ph cp giáo dc tiu hc úng tui. Mt tiêu chun ca ph cp giáo dc tiu hc úng tui là tiêu chun v c s vt cht. t c tiêu chun này, ngành Giáo dc a phng cn có mng li trng lp phù hp, to iu kin cho tr em i hc thun li; có phòng hc, bàn gh; có th vin, phòng dùng dy hc và c s dng thng xuyên. ng thi, các trng tiu hc phi thc hin quy nh v v sinh trng tiu hc theo Quyt nh s 2165/Q—BGD&T ca B Giáo dc và ào to; giáo dc cho HS bit quan tâm, chm lo, gìn gi, bo v c s vt cht ca nhà trng, xây dng môi trng nhà trng trong sch, lành mnh và an toàn. 4.1.4. Giáo dục bảo vệ môi trường qua chỉ đạo xây dựng trường tiểu học đạt Chuẩn quốc gia Xây dng và phát trin h thng trng tiu hc t Chun quc gia là mt ch trng ln ca ngành, là mt gii pháp tng th nhm phát trin h thng trng tiu hc mt cách bn vng, áp ng tích cc nhu cu hc tp, hot ng và vui chi ca tr. HS n trng không nhng c hc tp, mà còn c tham gia các hot ng vui chi trong mt môi trng s phm lành mnh, mt không gian xanh, sch, p, an toàn và các iu kin phát trin toàn din. xây dng trng tiu hc t Chun quc gia, cùng vi các quy nh v công tác t chc và qun lí, xây dng i ng GV, các yêu cu v xây dng c s vt cht ca nhà trng là mt tiêu chí mang tính quyt nh, áp ng c các yêu cu mang tính c thù ca ngành, phù hp vi các tiêu chí ca s phát trin môi trng bn vng. C th, các quy nh v khuôn viên nhà trng i vi các trng thành th: ti thiu 6m 2/HS; i vi các trng nông thôn ti thiu là 10m 2/HS. — Khuôn viên nhà trng có rào, tng chn; trng có sân chi an toàn, có cây xanh che bóng mát; có khu v sinh dành riêng cho HS nam, n, m bo v sinh sch s. — Trng có h thng phòng hc y , m bo din tích, phù hp vi các yêu cu v môi trng thit b dy và hc, phòng hc din tích, bàn gh úng quy chun, có èn chiu sáng, có qut, có bng chng loá; trng bán trú m bo có ni ngh tra, n ung m bo v sinh an GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 33
28. toàn thc phm; có th vin trang b y các loi sách và thit b, dùng dy hc; trng có vn hoa, có thm cây xanh — Trng có h thng nhà chc nng m bo HS c luyn tp, phát trin các kh nng chuyên bit; trng lp p, hài hoà trong môi trng phát trin bn vng là iu kin ti u giáo dc HS ý thc luôn quan tâm, chm sóc trng lp, bo v ca công. Trên c s ó, hình thành và phát trin nhng chun mc hành vi ng x thân thin vi môi trng. u t, xây dng trng tiu hc t Chun quc gia là mt gii pháp tng th, mang tính chin lc trong vic nâng cao cht lng giáo dc toàn din tiu hc. n tháng 6/2005, toàn quc ã có 3.300 trng tiu hc t Chun quc gia. c bit, nhiu a phng có ti 90% trng tiu hc t Chun quc gia, nh tnh Bc Ninh, Nam nh Xây dng trng Chun quc gia là mt bc phát huy xã hi hoá cao — toàn dân chm lo xây dng nhà trng, to môi trng giáo dc ng b, thun li gia nhà trng — gia ình — xã hi, ng thi, giáo dc HS ý thc tích cc tham gia vào vic xây dng, chm sóc, gìn gi và bo v cnh quan, môi trng nhà trng. Làm cho trng, lp luôn sch p trong mt không gian hài hoà gia con ngi và thiên nhiên. 4.1.5. Giáo dục bảo vệ môi trường thông qua xây dựng môi trường học tập bạn hữu trẻ em Môi trng hc tp bn hu tr em là môi trng trong ó HS c hc tp, hot ng và vui chi mt cách dân ch, ci m, an toàn, sc kho, hoà nhp, h tr và giáo dc hiu qu. Môi trng hc tp bn hu tr em c xây dng trong trng tiu hc bn hu tr em. Mt trong các c im c bn ca trng tiu hc bn hu tr em là bo m quyn tr em cho mi tr em trong cng ng; c s vt cht nhà trng y , m bo HS c chm sóc chu áo v sc kho, m bo an toàn, c giáo dc k nng sng thích hp. Qua công tác xây dng môi trng an toàn, v sinh trong trng tiu hc bn hu tr em, có th giáo dc cho HS thái thân thin và ý thc trách nhim i vi vic gi gìn và bo v môi trng. Nhim v duy trì, cng c và không ngng nâng cao cht lng toàn din ca nhà trng tiu hc bn hu tr em không nhng là nhim v, trách nhim ca 34 | MODULE TH 43
29. toàn xã hi, mà còn có s tham gia tích cc, hiu qu ca HS trong các nhà trng. 4.1.6. Giáo dục bảo vệ môi trường thông qua giáo dục quyền và bổn phận của trẻ em Giáo dc quyn và bn phn ca tr em là mt ni dung giáo dc ã c a vào trng tiu hc qua d án “Tháng giáo dc quyn và bn phn tr em”, c tích hp vào mt s môn hc. Qua giáo dc quyn và bn phn ca tr em, giúp HS bit và hiu các quyn ca các em, ng thi giáo dc các em phi có trách nhim, bn phn i vi cng ng, xã hi. Trong ó, có trách nhim, bn phn tham gia chm sóc, bo v môi trng trong và ngoài nhà trng. Trên ây là mt s ni dung c bn nht có liên quan ti vic tích hp giáo dc bo v môi trng trong nhà trng tiu hc. Trên thc t, vic tích hp giáo dc bo v môi trng là mt ni dung giáo dc luôn c quan tâm và xuyên sut trong các nhim v giáo dc ca nhà trng. Làm tt công tác giáo dc bo v môi trng là mt c s quan trng góp phn nâng cao cht lng giáo dc toàn din ca bc Tiu hc; ng thi là mt ni dung thúc y s a dng hoá các loi hình hot ng giáo dc, gim sc ép vic hc tp trên lp cho HS. 4.2. Tác dụng của việc giáo dục môi trường trong học sinh 4.2.1. Về tri thức Mt s khái nim ch yu ca giáo dc môi trng: — Bo tn. — Gim tiêu th, tái s dng và tái ch. — Vòng khép kín (không phi vòng xon c, m). — S khác nhau gia nhng cái cn có và cái mun có. — S ph thuc ln nhau. — Phân tích v giá phi tr và li ích thu c. — S tng trng và suy thoái. — Kim toán v tác ng và s dng nng lng. — Hình thành và duy trì quan h i tác. — To liên kt: + Nguyên nhân và hu qu. + Chui và mng. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 35
30. — T duy mt cách toàn cu và hành ng mt cách cc b. S la chn các khái nim trên luôn phi tích cc n các mi quan h. —Phát Phát tri trinển — Cht lng — Nguyên nhân — Vn Tác đ ộng —Tác Tác đ ngộng — S lng — Kt qu — Gii pháp —Phát Suy tringhển — Quc t — Quc gia — Li ích Tác đ ộng —Tác Hành động ng — Khu vc — a phng — Giá phi tr Trong thc tin s phm, mi ngôi trng c th thuc v mt vùng a lí c th, nm trong bi cnh vn hoá c th, s có mt nhu cu giáo dc môi trng c th. iu này quyt nh vic la chn ni dung phù hp. Vic xác nh và chn la nhng vn môi trng có liên quan trc tip n HS nhm thu hút các em gii quyt vn bng nhng hành ng trách nhim. 4.2.2. Về kĩ năng Nhng k nng cn thit hình thành và c luyn tp thông qua giáo dc môi trng là: — Phân tích — Quan sát — D oán — Sáng ch — Cách hc — Áp dng — Mô t — Tng quát — Ni kt s — Cách vit — Phân loi — c lng hoá kin/vn — V các loi — Giao tip — ánh giá — Tng hp — Phng vn s — So sánh — Nghiên cu — Suy din — Báo cáo — ng não (ging và — Thc — Tng — Cách nghe — S dng khác nhau) nghim tng — Cách nói không gian và — Nói trc — Phán oán — Phát hin — S dng các thi gian ám ông — Làm vic vn thit b nghe nhóm. — Gii quyt nhìn và vn phng tin k thut 4.2.3. Giá trị đạo đức — Thái . — Quan nim. 36 | MODULE TH 43
31. 4.2.4. Hệ thống hành vi — Hp tác hành ng. — Thói quen cá nhân. bc Tiu hc: Vic phát trin k nng da trên s phát trin liên tc các k nng trong các chng trình ging dy giao thoa nhiu môn hc ca chng trình ging dy. Ni dung gm: Phn ni dung Các khía cnh cn lu ý — Khí hu. — Các mi quan h. — Nc. + Quan h 1 — 1. — t á các cht khoáng. + Quan h cá th — tng th. — Nng lng. + Quan h vi chính nó. — Thc vt và ng vt. — Vai trò là vt liu. — Con ngi và ng vt. — Vai trò là cht liu. — Vai trò là phng tin. — Phân loi và x lí cht thi. — nh hng li. — Xây dng. — Hoà nhp. — Công nghip hoá. — Các mt xích vòng tròn khép kín. — Tng trng dân s. Các khía cnh lu ý: — Tuyên truyn. — Cách nghe. — Gii quyt vn . — Cách nói. — t câu hi. — Cách c. — Tìm tính logic ca s kin. — Cách vit. — a ra khuyn ngh. — Phân loi. — Gii toán s hc. — So sánh. — Nghiên cu (i vi hc sinh lp 5). — Phân tích. — Lp chng trình (da trên công — Quan sát. ngh thông tin). — Mô t. — Tng tng. — ánh giá. — Làm vic nhóm. — ng não. — Giao tip. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 37
32. * Các thái ca tr em tiu hc ph thuc rt nhiu vào s hng dn ca ngi ln. Vì th nhng tác ng theo hng tích cc d dàng t hiu qu trong i sng tâm lí ca các em. Trong lnh vc giáo dc môi trng thông qua các môn hc v ngh thut, ngôn ng cng nh t nhiên và xã hi, các thái ca HS tiu hc có th t c là: — Yêu thiên nhiên (thích i chi nhng ni có cnh p). — Yêu cây, c, thú vt. — Không thích nhng ch bn. — Thích chi (hp tác) vi các bn và cô giáo. * HS tiu hc rt d bt chc ngi ln. Do c im tâm lí ang trong giai on hình thành và phát trin nhân cách nên vic xác lp h thng hành vi phát trin thành thói quen là ht sc d un nn. Nhng hành vi nên xác lp bao gm: — Thói quen vt rác úng ch. — Thc hin úng các thao tác gi gìn v sinh cá nhân cng nh ni công cng. — Không s dng giy lãng phí (không vt t giy còn trng mt mt). — Bit s dng — tái ch mt s ph phm n gin. Hoạt động 3. Xác định nội dung và địa chỉ tích hợp giáo dục bảo vệ môi trường trong một số môn học 1. Mục tiêu Sau khi kt thúc hot ng này, ngi hc xác nh c ni dung, a ch tích hp giáo dc bo v môi trng tng môn hc/phân môn và mc tích hp các ni dung ó. 2. Câu hỏi và bài tập — Nhng môn hc nào có nhiu c hi tích hp giáo dc bo v môi trng? Vì sao? — Ti sao mc tích hp giáo dc bo v môi trng khác nhau các bài? — Rà soát ni dung môn hc và hoàn thành bng sau (mi môn/phân môn mt bng): 38 | MODULE TH 43
33. Ni dung và a ch tích hp giáo dc bo v môi trng môn/phân môn (Ting Vit/Toán/T nhiên và Xã hi ) Mc tích hp a ch tích hp Ni dung TT Lp (toàn phn, b (chng, bài) tích hp phn, liên h) 1 Lp 1 2 Lp 2 3 Lp 3 4 Lp 4 5 Lp 5 3. Đánh giá — Bng xác nh ni dung và a ch tích hp giáo dc bo v môi trng ca tng môn/phân môn có tác dng nh th nào i vi quá trình thc hành giáo dc bo v môi trng qua các môn hc? — Hoàn thành các bng xác nh ni dung và a ch tích hp giáo dc bo v môi trng ca tng môn/phân môn. 4. Thông tin phản hồi 4.1. Cơ hội giáo dục bảo vệ môi trường trong chương trình giảng dạy ở tiểu học 4.1.1. Nội dung giáo dục bảo vệ môi trường — Dng 1: Ni dung ch yu ca bài hc, hay mt s phn ni dung môn hc có s trùng hp vi ni dung giáo dc bo v môi trng. — Dng 2: Mt s ni dung ca bài hc hay mt s phn nht nh ca môn hc có liên quan trc tip vi ni dung giáo dc bo v môi trng. — Dng 3: Mt s phn ca ni dung môn hc, bài hc khác, các ví d, bài tp, bài làm c xem nh mt dng vt liu dùng khai thác các vn giáo dc bo v môi trng. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 39
34. 4.1.2. Quá trình khai thác các cơ hội giáo dục bảo vệ môi trường cần đảm bảo 3 nguyên tắc cơ bản — Không làm thay i tính c trng môn hc, không bin bài hc b môn thành bài giáo dc bo v môi trng. — Khai thác ni dung giáo dc bo v môi trng có chn lc, có tính tp trung vào chng, mc nht nh, không tràn lan, tu tin. — Phát huy cao các hot ng tích cc nhn thc ca HS và kinh nghim thc t các em ã có, tn dng ti a mi kh nng HS tip xúc vi môi trng. 4.2. Nội dung và địa chỉ cho việc giáo dục bảo vệ môi trường trong chương trình giảng dạy ở tiểu học 4.2.1. Mục tiêu * Kin thc: Giúp cho HS bit và bc u hiu v: — Các thành phn môi trng và quan h gia chúng: t, nc, không khí, ánh sáng, ng, thc vt. — Mi quan h gia con ngi và các thành phn môi trng. — Ô nhim môi trng. — Bin pháp bo v môi trng xung quanh (môi trng nhà , lp, trng hc, thôn xóm, bn làng, ph phng ). * Thái — Tình cm: — Có tình cm yêu quý, tôn trng thiên nhiên; yêu quý gia ình, trng lp; quê hng, t nc. — Có thái thân thin vi môi trng. — Có ý thc: + Quan tâm n các vn môi trng xung quanh. + Gi gìn v sinh thân th, v sinh môi trng xung quanh. * K nng — Hành vi: — Sng hoà hp, gn gi, thân thin vi t nhiên. — Sng ngn np, v sinh. — Tham gia các hot ng bo v môi trng phù hp vi tui. — Sng tit kim, chia s và hp tác. 40 | MODULE TH 43
35. Các ni dung c th Môn hc có c hi Vn v TT v giáo dc môi trng Dng I Dng II môi trng 1 Dân s, tài Dân s tng nhanh T nhiên và Xã Giáo dc sc nguyên, môi → khai thác quá mc hi lp 5. kho (5), M thut trng tài nguyên t, rng (1, 2, 3, 4, 5). dn n cn kit tài nguyên và suy thoái môi trng. 2 Nhng vn V p thiên nhiên — Ting Vit (1, T nhiên và Xã v môi trng 2, 3, 4, 5). hi (4). toàn cu — Hát nhc (1, 2, 3, 4, 5). — M thut (1, 2, 3, 4, 5). — T nhiên và Loài vt quanh ta Xã hi (1, 2, 3). T nhiên và Xã — M thut (1, hi (5). 2, 3). — Hát nhc (4). 3 Các ngun S dng các ngun T nhiên và Xã — Ting Vit (3). nng lng nng lng t nhiên hi (5). — M thut (1, 2, và cht t hng 3, 4, 5). ngày. 4 Ri ro, sc Các thiên tai thng — T nhiên và Toán (5). kho, các gp. Xã hi (4). ngun tài — Ting Vit (3, nguyên và ô 4, 5). nhim Các cht c hi — Giáo dc sc thng gp trong kho (3, 4). cuc sng. Ích li và s có hn — T nhiên và Ting Vit (3). ca tài nguyên t Xã hi (4, 5). nhiên. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 41
36. Các ni dung c th Môn hc có c hi Vn v TT v giáo dc môi trng Dng I Dng II môi trng Khái nim xanh, — Giáo dc sc — Ting Vit (3). sch, p ni hc, kho, o c — M thut (1, 2, ni , ni i li. (1, 2). 3, 4, 5). — Lao ng — K thut (4, 5). 5 Không khí và Không khí i vi T nhiên và Xã — Giáo dc sc ô nhim i sng thc, ng hi (4). kho (4). không khí vt và vi cuc sng — Ting Vit (2, con ngi. 4). Ô nhim trong nhà — T nhiên và và tác hi i vi Xã hi (4). con ngi. — Toán (5). 6 Các ngun Các ngun nc, th — T nhiên và nc nc, vòng tun Xã hi (4). hoàn ca nc. — Giáo dc sc kho (3, 4). 7 Ô nhim nc Do âu nc b ô T nhiên và Xã nhim. hi (4). 8 t ai và — t trng vi các T nhiên và Xã Ting Vit (3). khoáng sn thành phn ch yu. hi (4, 5). — Bo v t. — Các loi khoáng T nhiên và Xã sn. hi (4, 5). — Vai trò và s phân b. 9 Cht thi c Tái s dng ph — Lao ng — Lao ng — K hi và cht thi. Tái ch các sn K thut (4, 5). thut (1, 2, 3). thi rn phm nhôm, giy, — Giáo dc sc plastic. kho (4). — Toán (3, 5). 42 | MODULE TH 43
37. Các ni dung c th Môn hc có c hi Vn v TT v giáo dc môi trng Dng I Dng II môi trng Xanh hoá trng — Giáo dc sc — Giáo dc sc hc. kho (4). kho (5). — Lao ng — M thut (1, 2, 3). K thut (4, 5). 10 Ngun thc Các loi cây, con T nhiên và Xã Lao ng — K phm dùng làm thc hi (4, 5). thut (5). phm. Toán (3, 4). M thut (1, 3). Ting Vit (1, 2, 3). 11 Duy trì bn — Các vùng lãnh th — T nhiên và — T nhiên và Xã vng h sinh t nc. Xã hi (4). hi (5). thái — Công viên. — o c (1, — Giáo dc sc — Bo v chm sóc 4). kho (5). cây trng. — Toán (3, 4, 5). — M thut (1, 3). — Ting Vit (1, 2, 3). 12 Duy trì bn Bo v, chm sóc vt — Lao ng — — Hát nhc (1, 2, 3). vng các ng nuôi. K thut (4, 5). — M thut (4). vt hoang dã — o c (2, 4). — Toán (4). Yêu thích các loài — T nhiên và — Ting Vit (1, vt hoang dã. Xã hi (5). 2, 3, 4). — Hát nhc (2, 3, 4). 13 Môi trng và Trái t là ngôi nhà Hát nhc (4). — Ting Vit (2). xã hi chung. — M thut (4, 5) Gi gìn trt t, v — o c — M thut (5). sinh ni công cng (2, 4). — Ting Vit (3). là góp phn xây — Toán (4). — Giáo dc sc dng li sng vn kho (2, 4, 5). minh. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 43
38. 4.2.2. Địa chỉ theo việc giáo dục môi trường trong chương trình giảng dạy ở tiểu học Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng 1 Ch : T nhiên Bài 12: Nhà — Bit nhà là ni sng ca mi Bài 13: Công vic ngi. nhà — S cn thit phi gi sch môi trng nhà . — Ý thc gi gìn nhà sch s, ngn np, gn gàng. — Các công vic cn làm nhà luôn c sch s, gn gàng, ngn np. Bài 17: Gi gìn lp hc — S cn thit phi gi sch môi sch p trng lp hc. T nhiên — Ý thc gi gìn lp hc sch s, và Xã hi không vt rác, v by. — Các công vic cn làm lp hc sch, p. Bài 29: Nhn bit cây — Cây ci và các con vt xung ci và các con vt quanh là thành phn ca môi trng t nhiên. — Tìm hiu mt s loi cây, con quen thuc. — Yêu quý cây ci và các con vt. Bài 30: Thi tit — Thi tit là mt yu t ca môi trng. — Mi quan h gia thi tit và sc kho ca con ngi. Ting Vit Ch im: Thiên nhiên — t nc Tp c: Quan h gia con ngi và th — Bài: Hoa ngc lan gii t nhiên: 44 | MODULE TH 43
39. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng — Bài: Ai dy sm — Gii thiu v p ca thiên — Bài: m sen nhiên: hng thm c bit ca — Bài: Sau cn ma hoa, v p ca m sen, ca lu tre làng, ca H Gm, cnh — Bài: Mùa thu vùng cao p ca thiên nhiên vào bui bình minh hoc sau cn ma, v — Bài: Lu tre p ca mùa thu vùng cao — Bài: H Gm — S giao cm ca con ngi vi — Bài: Mi vào thiên nhiên. — Trân trng, yêu quý thiên nhiên, bo v th gii t nhiên. — Tình yêu quê hng gn lin vi tình yêu th gii t nhiên xung quanh. — Bài: Chú công — V p, nét áng yêu ca th — Bài: Anh hùng bin gii ng vt. c — Yêu quý, bo v loài vt. — Bài: Ò ó o — Bài: Không nên phá t chim Bài 14: Bo v cây và — Ích li ca cây và hoa i vi hoa ni công cng cuc sng ca con ngi. — Không ng tình vi các hành vi, vic làm phá hi cây và hoa o c ni công cng. — Bit bo v cây và hoa ni công cng bng nhng vic làm phù hp vi kh nng. Ngh thut Âm nhc — Bài: Quê hng ti Thông qua vic dy mt s bài p hát nhi ng có ni dung v môi — Bài: Lí cây xanh trng giúp cho các em: GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 45
40. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng — Bài: àn gà con — Cm nhn c v p ca — Bài: Tht là hay quê hng t nc. — Cm nhn c v p ca bu tri trong xanh. — Cm nhn c v p, nét áng yêu ca nhng con vt bé nh quanh em. T ó bi dng lòng nhân ái, bi dng tình yêu quê hng, ý thc chm sóc, bo v vt nuôi, ý thc bo v cây xanh và các loài chim. M thut — Bài 4, 5, 6, 7, 8, 10, — Xem tranh hoc quan sát 15, 16, 20: v, nn, xé phong cnh thiên nhiên. dán mt s qu cây, — V cnh thiên nhiên. hoa quen thuc — V, nn, xé dán mt s hình — Bài 13, 19, 22, 23: v, qu, cây, hoa, con vt, làm p nn, xé dán các con cho cuc sng. vt — Rèn cho HS k nng quan sát — Bài 17, 21, 24, 26, 29, môi trng xung quanh, thng 31, 33: v tranh phong thc v p ca môi trng cnh xung quanh. — Giáo dc ý thc gi gìn cnh quan môi trng. — Rèn luyn c tính ngn np, gn gàng, sch s, ý thc tit kim vt liu khi làm th công. 2 T nhiên Ch : Con ngi và sc kho và Xã hi Bài 9. phòng bnh — Các con ng lây nhim giun. giun — Mt s bin pháp phòng lây nhim giun — Gi v sinh trong n, ung. 46 | MODULE TH 43
41. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng Ch : Xã hi Bài 13. Gi sch môi — Nhn bit môi trng xung trng xung quanh quanh nhà . nhà — Ích li ca vic gi v sinh môi trng xung quanh nhà . — Có ý thc gi sch khu v sinh ca gia ình. — Thc hin gi v sinh sân, vn, khu v sinh. — B rác úng ni quy nh Bài 14. Phòng tránh — Mt s th s dng trong nhà ng c khi nhà có th gây ng c. — Cách to ra mt môi trng nhà an toàn, phòng tránh ng c. — Rèn luyn thói quen cn thn, gn gàng, ngn np. — Bit cách ng x khi bn thân hoc ngi nhà b ng c. Bài 18. Thc hành — Bit tác dng ca vic gi cho “Gi trng hc sch trng hc sch, p i vi sc p” kho và hc tp. — Có ý thc gi trng, lp sch, p và tham gia vào nhng hot ng làm cho trng hc sch, p. Ch : T nhiên Bài 24, 25, 26: Cây — S phong phú, a dng ca các sng âu? loài thc vt, ng vt. Bài 27, 28, 29, 30: Loài — Thc vt có th sng trên mt vt sng âu? Nhn t, di nc. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 47
42. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng bit cây ci và các — ng vt có th sng các môi con vt. trng khác nhau: trên mt t, di nc và trên không. — Bo v các iu kin sng ca ng, thc vt. Bài 31. Mt Tri Khái quát v hình dng, c im và vai trò ca Mt Tri i vi s sng trên Trái t. Tp c: — Con ngi phi bit gi sch Ting Vit Bài: Mu giy vn môi trng sng. — Không vt rác ra lp hc. Tp c : — Tìm hiu v mt s loài ng Bài: Con chó nhà vt: chim, kh, voi hàng xóm; Chim sn — Con ngi sng hoà hp, thân ca và bông cúc trng; thin vi các loài. Chim rng Tây — Yêu quý loài vt. Nguyên; Ni quy o — Bo v loài vt. kh; Gu trng là chúa tò mò; Voi nhà Tp c: — Cnh p ca th gii t Bài: Sông Hng; nhiên quanh em: con sông, cây Cây a quê hng; a, bn nc Cu bé và cây si già — Ý ngha ca môi trng xanh, sch, p i vi vic nâng cao cht lng cuc sng ca con ngi. — Bo v môi trng: gi gìn cnh p quê hng, trng và chm sóc, bo v cây. Tp c: — Hiu bit v nn l lt. Sn Tinh, Thu Tinh — Bo v rng tránh l. 48 | MODULE TH 43
43. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng Tp làm vn: Thông qua mô t hoc k K ngn v loài vt; T chuyn, giúp các em hiu bit ngn v chim. thêm v các loài ng vt, cuc sng ca chúng và vic bo v chúng. Tp làm vn : — Tìm hiu v bin. T ngn v bin. — Gi gìn môi trng bin. — Bài 3: Gn gàng, — Np sng gn gàng, ngn np. ngn np — Gi gìn v sinh nhà , trng — Bài 7: Gi gìn trng lp. lp sch, p — Tôn trng trt t, v sinh ni o c — Bài 8: Gi trt t, v công cng. sinh ni công cng Bài 14: Bo v loài vt Yêu quý và bo v các loài vt có có ích ích. Ngh thut Âm nhc Bài: Hoa lá mùa xuân; — Bi dng xúc cm ca HS v Chim chích bông; Chú th gii t nhiên: cây ci, hoa lá, chim nh d thng các con vt — Bo v các loài cây, các loài hoa, các loài chim. M thut Bài 14, 15, 16, 17, 18: — Tn dng mt s vt liu ph Làm chi bng vt thi làm chi. liu d kim. — Cách làm chi bng vt liu ph thi Bài 5, 24, 29: V, nn, — Quan h gia ng vt vi con xé dán con vt. ngi trong cuc sng hng ngày. — Yêu mn, bo v các con vt, chm sóc vt nuôi. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 49
44. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng Bài 3, 4, 9, 10, 13, 20, V tranh vn hoa, phong cnh 23, 26, 30, 34: V thiên nhiên; v tranh v sinh lp tranh. hc, v tranh chm sóc cây 3 T nhiên Ch : Con ngi và sc kho và Xã hi Bài 2. Ti sao ta nên — Phân bit không khí trong lành th bng mi và th và không khí b ô nhim. không khí trong lành — Không khí trong lành có li cho sc kho con ngi. — Mt s hot ng ca con ngi ã gây ô nhim bu không khí. Ch : Xã hi Bài 32. Làng quê và ô — Nhn ra s khác bit gia môi th trng sng làng quê và môi Bài 35, 36, 37: Gi v trng sng ô th. sinh môi trng — Rác, phân, nc thi là ni Bài 38, 39: Thc hành: cha các mm bnh làm hi n Tìm hiu v iu kin sc kho con ngi và ng vt. sng ca a phng — Mt vài bin pháp x lí rác, phân, nc thi hp v sinh. — Tình hình môi trng a phng và vic bo v môi trng a phng. Ch : T nhiên — Bài 40, 41, 43, 45, 47, — S phong phú a dng ca 48: Cây ci xung thc vt, ng vt trong th gii quanh t nhiên. — Bài 49, 53, 54: Các — iu kin sng ca ng, thc con vt xung quanh, vt. Mt s ng vt có vú — Bo v s a dng ca th gii nuôi trong nhà, Mt t nhiên, bo v các iu kin s ng vt có vú sng 50 | MODULE TH 43
45. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng trong rng sng ca ng, thc vt, bo v rng. Bài 55, 56. Thc hành: — Hình thành biu tng v môi i thm thiên nhiên trng t nhiên. — Giáo dc tình yêu thiên nhiên. — Phát trin k nng quan sát, nhn xét, mô t. Bài 58, 65, 66, 67: Ti — Mt Tri và Trái t. nh sao chúng ta cn Mt hng ca ánh sáng mt tri i Tri?; Các min khí vi s sng. hu; B mt Trái t; — a hình trên Trái t (núi, B mt lc a sông, bin ) là thành phn to nên môi trng sng ca các sinh vt. — Gii thiu các loi khí hu khác nhau và nh hng ca chúng i vi s phân b ca các sinh vt. Bài: Chú s và bông — Giúp cho HS hiu bit mt s hoa bng lng; Mùa cnh quan ti p ca môi thu ca em; Quê trng t nhiên trên t nc ta. hng; Nng phng — S gn bó gia con ngi vi Ting Vit Nam; Cnh p non các cnh quan ca thiên nhiên. sông; Vàm C ông; — Bi dng tình yêu thiên nhiên, Ca Tùng; t quý, yêu quê hng, t nc. t yêu — Bo v, gìn gi v p thiên nhiên ca quê hng, t nc. Bài 13: Tit kim và — Tài nguyên nc. bo v ngun nc — Nhng vic cn làm tit o c kim và bo v ngun nc. Bài 14: Chm sóc cây — Ích li ca cây trng, vt nuôi trng, vt nuôi i vi cuc sng con ngi. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 51
46. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng — Nhng vic các em cn làm bo v và chm sóc cây trng, vt nuôi. Âm nhc Bài: Gà gáy; Con chim Bng hình thc âm nhc, bi non; Em yêu trng dng tình yêu, s xúc cm vi em; Cùng múa hát cái p ca ánh trng, ca chú di trng chim non, s gn bó vi mái trng xây dng tình cm và ý thc trân trng, bo v và gi gìn th gii mà các em ang sng. M thut — Bài 14, 15, 26: V, — Hiu bit thêm v mt s loi Ngh thut nn con vt. ng vt ph bin và s a dng — Bài 3, 4, 5, 11, 20, 31, ca ng vt. 34: V tranh phong — Quan h gia ng vt và con cnh. ngi. — Mt s bin pháp bo v ng vt và gi gìn môi trng xung quanh. — V p ca thiên nhiên Vit Nam. — Bit gi gìn cnh quan môi trng, phê phán nhng hành ng phá hoi thiên nhiên. 4 Khoa hc Ch : Con ngi và sc kho — Bài 1: Con ngi cn Mi quan h gia con ngi và gì sng và phát môi trng trong cuc sng hng trin? ngày: con ngi cn không khí, — Bài 2: C th ly nc, thc n duy trì s sng; nhng gì t môi con ngi cn qun áo, ch và 52 | MODULE TH 43
47. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng trng và thi ra nhng nhu cu khác. Môi trng nhng gì? cng là ni cha các cht thi — Bài 3: V s v s ca con ngi. trao i cht gia c th và môi trng Ch : Vt cht và nng lng * Nc — Tài nguyên nc và vic s dng tài nguyên nc a phng. — Nc và vn môi trng liên quan n tài nguyên nc. — Mt s cách làm sch nc và nguyên tc c bn ca tng cách. — Bo v ngun nc, s dng nc hp lí. * Không khí — Không khí và s sng ca ng, thc vt. — Các thành phn chính ca không khí. — Tình hình ô nhim không khí và nguyên nhân làm ô nhim không khí. — Bin pháp phòng, chng ô nhim không khí. * Âm thanh — Ting n. — Ô nhim ting n, nguyên nhân gây ô nhim ting n. — Các cách chng ô nhim ting n. Thiên nhiên và hot — Mt s c im chính ca Lch s ng ca con ngi môi trng và tài nguyên thiên và a lí min núi và trung du nhiên min núi và trung du: GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 53
48. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng rng nhiu g, cây thuc, ng vt quý; khoáng sn: than, st, bôxit, t bazan, sc nc — Nhn bit s thích nghi và ci to môi trng ca con ngi min núi và trung du. — Tình hình và nguyên nhân gây ô nhim môi trng min núi. — Nhn thc c s cn thit phi bo v rng, khai thác rng và khoáng sn hp lí. — Bit mt s bin pháp bo v môi trng min núi: bo v rng, bo v ng vt quý him, bo v ngun nc Thiên nhiên và hot — Mt s c im chính ca ng sn xut ca môi trng và tài nguyên thiên con ngi min nhiên min ng bng. ng bng — Nhn bit s thích nghi và ci to môi trng ca con ngi vùng ng bng. — Bit mt s nguyên nhân gây ô nhim không khí, t, nc. — Có ý thc bo v môi trng, phê phán các hành vi phá hoi môi trng. Thiên nhiên và hot — Bit mt s c im chính ng sn xut ca con ca môi trng và tài nguyên ngi min duyên thiên nhiên min duyên hi. hi — Nhn bit s thích nghi và ci to môi trng ca con ngi min duyên hi. — Bit tình hình môi trng và 54 | MODULE TH 43
49. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng nguyên nhân gây ô nhim không khí và nc. — Bit mt s bin pháp bo v môi trng min duyên hi. Bin ông, các o, — Mt s c im chính ca qun o môi trng và tài nguyên thiên nhiên bin ông, các o và qun o. — Nhn bit s thích nghi và ci to môi trng bin, o. — Vn khai thác tài nguyên thiên nhiên và các nguyên nhân gây ô nhim bin và cách khc phc. — Mt s bin pháp bo v môi trng vùng bin ông, các o và qun o. K chuyn: — L lt là hu qu ca vic phá Bài: S tích h Ba B rng. Tp c: — Chng l bng bo v rng. Bài: Th thm bn; — Chia s vi ng bào b l. Vng quc tng — c m ca tr em v cuc lai sng không có thiên tai. Bài: Con chun chun — Giáo dc tinh thn hng Ting Vit nc; V s ca rng thin, yêu thích cái p. xanh; Con chim chin — Yêu quý và bo v các con vt. chin Tp làm vn: Bng vic quan sát, tip xúc và Bài: T cây; T con vt mô t cây ci, các con vt, các em có iu kin nhn bit c im, iu kin sng và nhng nét áng yêu ca chúng, các em s chia s nhng cm nhn ca GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 55
50. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng mình và a ra các ý tng bo v và chm sóc chúng. Bài 14: Bo v môi — Khái nim ban u v môi trng trng, quan h gia môi trng và cuc sng ca con ngi hôm nay và mai sau. — Hu qu mà con ngi phi gánh chu khi môi trng b ô o c nhim, khi rng b suy thoái. — Bit nhng vic các em cn làm bo v môi trng xung quanh. — Bit làm nhng vic phù hp vi kh nng góp phn bo v môi trng xung quanh. Bài: Chim sáo; i chi — Thông qua bc tranh v th rng; Cò l; Chú voi gii t nhiên: mnh rng, cánh con bn ôn ng lúa, àn chim bay, chú voi con , giáo dc tình yêu cái p, Âm nhc s xúc cm i vi thiên nhiên. Trên c s ó xây dng ý thc trân trng, bo v và sng hoà hp vi thiên nhiên. — K thut phc v — Tn dng ph thi làm thêu — K thut trng cây: may, chi. Bài: Li ích ca vic — Li ích ca cây xanh i vi trng cây; Chm sóc cuc sng. cây — Cách trng và chm sóc cây, K thut — Lp ghép mô hình k nh hng ca iu kin ngoi thut cnh i vi cây, làm t, lên lung, trng cây. — Tn dng các loi ph thi lp chi nh xe, u và các mô 56 | MODULE TH 43
51. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng hình t chn. Bài 3, 5, 8, 9, 10, 12, — V tranh phong cnh quê 18, 19, 21, 24, 26, 28, hng em. 29, 32: V tranh cnh — V trang trí các chu trng cây quan thiên nhiên cnh. — V cây. — V tranh v mùa hè. M thut — V tranh theo ch bo v môi trng. — Cm nhn c v p ca t nhiên, yêu quý cnh p và có ý thc gìn gi cnh quan. — Phê phán nhng hành ng phá hoi thiên nhiên. 5 Ch : Con ngi và sc kho Phòng tránh mt s Gi v sinh môi trng hn bnh (st rét, st xut ch các vt trung gian truyn huyt, viêm não ). bnh. Ch : Vt cht và nng lng S dng mt s dng — Vic khai thác các loi nng nng lng: than á, lng và vn môi trng du m, khí t, ánh liên quan. Khoa hc sáng Mt Tri, gió, — Vic nghiên cu và ng dng nc các loi nng lng sch (Mt Tri, gió, nc) là bin pháp hu hiu bo v môi trng. Ch : Môi trng và tài nguyên thiên nhiên — Vai trò ca con — Khái nim môi trng t ngi i vi môi nhiên, môi trng nhân to. trng. — Vai trò ca môi trng t nhiên — Tác ng ca con i vi i sng con ngi. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 57
52. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng ngi i vi môi — Tác ng ca con ngi i vi trng. môi trng t nhiên (tích cc và — Dân s và tài tiêu cc). nguyên. — Mi quan h gia dân s và tài nguyên, môi trng. — Mt s vn môi trng a phng. — Mt s bin pháp bo v môi trng. a lí Vit Nam Mt s c im chính v môi trng và tài nguyên thiên nhiên ca Vit Nam: — T nhiên: c im v a hình, khoáng sn, khí hu, sông, Lch s bin, các loi t chính và ng, và a lí thc vt: khai thác và bo v. — C dân: s gia tng dân s và hu qu ca nó. — Kinh t: phân b nông nghip, công nghip và vn bo v môi trng ca các ngành ngh. a lí th gii Mt s c im chính v môi trng và tài nguyên thiên nhiên ca mt s châu lc, i dng, quc gia tiêu biu các châu lc: — Châu Á, châu Phi, châu M La tinh là nhng châu lc có t l mt rng cao do khai thác ba bãi, phá rng ly t canh tác, do ó cn phi bo v rng. — Châu Phi là châu lc nghèo nht th gii, mt phn do t l 58 | MODULE TH 43
53. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng sinh cao. — Mt s bin pháp bo v môi trng các châu lc: Gim t l sinh (châu Á, châu Phi), nâng cao dân trí (châu Á, châu Phi), x lí cht thi công nghip tt c các châu lc và mt s quc gia, khai thác, s dng tài nguyên thiên nhiên hp lí các châu lc, i dng và các quc gia. Ch im: Vit Nam — T quc em; Con ngi vi thiên nhiên; Gi ly màu xanh Tp c: Bài: Quang — Cung cp cho HS nhng c cnh làng mc ngày im v sinh thái môi trng, s mùa; Sc màu em yêu; giàu có v tài nguyên thiên Nhng ngi bn tt; nhiên. Kì diu rng xanh — Con ngi cm nhn v p Tp làm vn: T cnh ca thiên nhiên, con ngi và thiên nhiên. thiên nhiên giao hoà, gn bó vi Luyn t và câu: Bo nhau. Ting Vit v môi trng. — Giáo dc tình yêu thiên nhiên, gi gìn, vun p v p ca cnh vt thiên nhiên, quê hng, t nc. — Có hành vi ng x úng n vi môi trng xung quanh. Ch im: Cánh chim hoà bình Tp c: Bài: Nhng — Tác hi ca cht c hoá hc, con su bng giy; Bài cht phóng x i vi môi ca v Trái t trng và sc kho con ngi. — Bt bình trc nhng hành GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 59
54. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng ng phá hoi môi trng sng. — Góp phn lên án nhng hành vi phá hu môi trng. Bài 10: Tham gia xây Tích cc tham gia các hot ng dng quê hng phù hp vi kh nng bo v môi trng nhà, trng và a phng. Bài 14: Bo v tài — Tài nguyên thiên nhiên không nguyên thiên nhiên phi là vô hn; nu không bit o c gìn gi, bo v, s dng hp lí và tái to s dn n tình trng suy kit. — S dng hp lí tài nguyên thiên nhiên trong cuc sng hng ngày. — Tit kim trong tiêu dùng. Bài: Cánh chim tui — Cnh quan ti p. th; Reo vang bình — S hoà quyn gia con ngi minh; Tre ngà bên và thiên nhiên. lng Bác. — Yêu thiên nhiên, yêu quê Âm nhc hng t nc. — Yêu quý di tích lch s, vn hoá. — Bo v, gi gìn các công trình vn hoá. K thut phc v. — Nguyên liu dùng un nu Bài: S dng mt s nh ci, than, du c khai loi bp thông thác t ngun tài nguyên thiên K thut thng. nhiên ca môi trng. — Vic cht cây rng làm ci là hành ng phá hoi môi trng. — Cách s dng các loi bp 60 | MODULE TH 43
55. Môn/ Ni dung giáo dc Lp a ch tích hp phân môn bo v môi trng không gây ô nhim môi trng và tit kim nguyên liu un nu. K thut chn nuôi. Chm sóc và v sinh phòng dch Bài: Li ích ca vic vt nuôi, bo v vt nuôi. chn nuôi; Chm sóc và phòng dch cho vt nuôi Lp ghép mô hình k S dng in tit kim và an thut. toàn. — Bài 6, 21, 27: V, nn — V tranh v v sinh môi con vt. trng. — Bài 4, 10, 17, 26, 29: — V, nn các con vt mà em yêu V cnh và tranh v thích. M thut môi trng. — V tranh v cnh p quê hng. — V tranh v rng. — V tranh v cm tri di rng cây. Hoạt động 4. Tìm hiểu phương pháp dạy học tích hợp giáo dục bảo vệ môi trường trong một số môn học 1. Mục tiêu Sau khi kt thúc hot ng này, ngi hc có kh nng vn dng hiu qu các phng pháp dy hc trong vic tích hp giáo dc bo v môi trng. 2. Câu hỏi — Nêu các phng pháp dy hc tích hp giáo dc bo v môi trng. — Phng pháp dy hc tích hp giáo dc bo v môi trng có phi là nhng phng pháp khác bit vi dy hc các môn hc tiu hc không? Vì sao? GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 61
56. 3. Đánh giá — Bn ã nm vng các phng pháp dy hc tích hp giáo dc bo v môi trng cha? — Nng lc s phm ca bn thân giúp bn thun li trong vic s dng phng pháp dy hc tích hp giáo dc bo v môi trng nào? — dy hc tích hp giáo dc bo v môi trng thành công, bn thân bn cn chú ý b sung nhng hiu bit và rèn luyn thêm nhng k nng gì v phng pháp dy hc? 4. Thông tin phản hồi 4.1. Phương pháp và các hình thức giáo dục bảo vệ môi trường 4.1.1. Hình thức giáo dục Giáo dc bo v môi trng c tích hp vào các môn hc và các hot ng giáo dc. * Tích hp vào các môn hc 3 mc : mc toàn phn, mc b phn và mc liên h. — Mc toàn phn: Mc tiêu và ni dung ca bài hc hoc ca chng phù hp hoàn toàn vi mc tiêu và ni dung ca giáo dc bo v môi trng. — Mc b phn: Ch có mt phn ca bài hc hoc ca chng có mc tiêu và ni dung giáo dc bo v môi trng. — Mc liên h: Có iu kin liên h mt cách logic. Trong các môn hc bc Tiu hc, s tích hp kin thc giáo dc môi trng vào các b môn ba mc : Mc toàn phn — Mc b phn — Mc liên h . ây là c s quan trng nu GV có phng pháp ging dy thích hp s em li hiu qu cao trong công tác giáo dc môi trng cho HS. tiu hc, HS c hc nhiu môn hc khác nhau, mi môn hc có mt c thù riêng. Riêng i vi môn Khoa hc, a lí, o c ây là các môn hc mà HS có nhiu iu kin tip xúc vi các vn v thiên nhiên, môi trng, chính vì vy vic kt hp giáo dc môi trng cho tr thông qua các môn hc cn c s quan tâm thc hin ca các nhà giáo dc nhm nâng cao ý thc bo v môi trng cho HS. Ví d trong môn Khoa hc lp 5: Bài 12 — Phòng bnh st rét lnh du chm hi th hai vi ni dung: “Nêu nhng vic nên làm phòng bnh st xut huyt?”. Bài 13 — 62 | MODULE TH 43
57. Phòng bnh st xut huyt lnh vi ni dung: “Gia ình bn thng s dng cách nào dit mui và b gy?”. Bài 14 — Phòng bnh viêm não lnh vi ni dung: “Chúng ta có th làm gì phòng bnh viêm não?”. nhng ni dung này, GV có th tích hp liên h giúp cho HS nhn thy vic làm tt nht phòng tránh nhng cn bnh trên là phi gi gìn v sinh nhà , trng hc, khu vc mình ang sng. Bo v môi trng cng chính là bo v c th tránh phi nhng bnh trên. Bài 64 — Vai trò ca môi trng t nhiên i vi i sng con ngi , phn lnh chm hi vi ni dung: “iu gì s xy ra khi con ngi khai thác tài nguyên thiên nhiên mt cách ba bãi và thi ra môi trng nhiu cht c hi?” Vi ni dung này GV có th t chc cho HS trao i, tho lun và trình bày ý kin ca mình trc lp. GV to iu kin mi HS u có c hi nêu lên suy ngh ca mình. Cui cùng GV s là ngi tng kt và kt lun. phát huy hn tính tích cc và vai trò t qun ca HS, GV có th ch nh cho mt HS t iu khin bui tho lun. 4.1.2. Các hoạt động giáo dục bảo vệ môi trường ngoài lớp học Yêu cu quan trng ca giáo dc bo v môi trng là vn thc hành, hình thành các k nng, thói quen, phng pháp hành ng c th HS có th tham gia có hiu qu vào các hot ng bo v môi trng. Các hot ng ngoài lp hc có kh nng và iu kin áp ng yêu cu nêu trên, gm các hot ng sau: — Hot ng tham quan theo ch : công viên, vn thú, danh lam thng cnh, ni x lí rác, nhà máy, bo tàng — iu tra kho sát tình hình môi trng a phng, tho lun phng án x lí. — Hot ng t chc thi tìm hiu v môi trng: thi iu tra, sáng tác (v, vit ), vn ngh v ch môi trng. — Câu lc b: Câu lc b môi trng sinh hot theo các ch v em yêu cây xanh, s dng nng lng, rác thi, bnh tt hc ng — Hot ng trng cây, xanh hoá nhà trng: t chc nhân dp tt trng cây, ngày môi trng th gii 5/6 — Hot ng oàn, i, Sao nhi ng v bo v môi trng: v sinh trng, lp, bn làng, t chc chin dch truyn thông, tuyên truyn giáo dc bo v môi trng nhà trng, a phng GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUA CÁC MÔN HỌC Ở TIỂU HỌC | 63
58. 4.2. Dạy học tích hợp Khái nim tích hp: Cho n nay, ã có nhng cách hiu khác nhau liên quan n thut ng này: — Tích hp (integration) có ngha là “TÍCH cóp, tp HP, nhóm gn mt hoc nhiu các phn t riêng l vào cùng mt din tích”. Phn din tích này thng là mt s vt, tm, bn, hp, phm vi c gn và b trí các phn t thành phn mt cách gn nht có th. Ví d: Trên mt mainboard, ngi ta “tích hp” rt nhiu loi linh kin, các khi chc nng nh: t in, cun cm, in tr, transitor, diot thành mt khi lin. Hay là, máy in thoi di ng không ch thc hin chc nng “gi” và “nghe”, mà nó ã tích hp c nhiu tính nng khác na nh: chp nh, quay phim, ghi âm, nhn tin, báo thc — Tích hp (integration) còn có ngha là s hp nht, s hoà nhp, s kt hp. Ni hàm khoa hc khái nim tích hp có th hiu mt cách khái quát là s hp nht hay là s nht th hoá a ti mt i tng mi nh là mt th thng nht trên nhng nét bn cht nht ca các thành phn i tng, ch không phi là mt phép cng gp gin n mang tính c hc nhng thuc tính ca các thành phn y. Hiu nh vy, tích hp có hai tính cht c bn, liên h mt thit vi nhau, quy nh ln nhau, là tính liên kt và tính toàn vn. Liên kt phi to thành mt thc th toàn vn, không còn s phân chia gia các thành phn kt hp. Tính toàn vn da trên s thng nht ni ti các thành phn liên kt, ch không phi s sp t các thành phn bên cnh nhau. Không th gi là tích hp nu các tri thc, k nng ch c th c, tác ng mt cách riêng r, không có s liên kt, phi hp vi nhau trong lnh hi ni dung hay gii quyt mt vn , tình hung. * Dy hc tích hp: — Dy hc tích hp là mt trong nhng xu th dy hc hin i hin ang c quan tâm nghiên cu và áp dng vào nhà trng nhiu nc trên th gii. nc ta, t thp niên 90 ca th k XX tr li ây, vn xây dng môn hc tích hp vi nhng mc khác nhau mi thc s c tp trung nghiên cu, th nghim và áp dng vào nhà trng ph thông, ch yu bc Tiu hc và cp THCS. Trc ó, tinh thn ging dy tích hp ch mi c thc hin nhng mc thp nh liên h, phi hp các kin thc, k nng thuc các môn hc hay phân môn khác nhau gii quyt mt vn ging dy. Hin nay, xu hng tích hp vn ang 64 | MODULE TH 43