Hình tượng con người trong chạm khắc thời Mạc

Nội dung text: Hình tượng con người trong chạm khắc thời Mạc

1. 244 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) HÌNH TÖÔÏNG CON NGÖÔØI TRONG CHAÏM KHAÉC THÔØI MAÏC* Nguyeãn Ñöùc Bình höõng naêm ñaàu cuûa TK 16, laø thôøi kyø suy thoaùi cuûa trieàu ñình Leâ sô, Maïc Ñaêng Dung ñaõ cöôùp ngoâi vaø laäp ra vöông trieàu nhaø Maïc N(1527-1592). Cô caáu xaõ hoäi maø nhaø nöôùc Leâ sô döïng leân vaãn ñöôïc nhaø Maïc duy trì. Nhaø Maïc khoâng chuû tröông “giöông Nho öùc Phaät”, khoâng “troïng noâng öùc thöông”, do ñoù Phaät giaùo, Ñaïo giaùo dung hoaø vaø ñöôïc chaán höng, Nho giaùo ñöôïc phuïng thôø, noâng nghieäp vaø thöông nghieäp phaùt trieån maïnh, kinh teá doài daøo, ñôøi soáng nhaân daân no ñuû, xaõ hoäi töông ñoái oån ñònh. “ Töø ñaây, ngöôøi buoân baùn vaø ngöôøi ñi ñöôøng ñeàu ñi tay khoâng, ban ñeâm khoâng coù troäm cöôùp, traâu boø chaên thaû khoâng phaûi ñem veà, chæ moãi thaùng kieåm soaùt moät laàn, hoaëc sinh ñeû cuõng khoâng bieát vaät cuûa nhaø mình. Trong khoaûng vaøi naêm, ñöôøng xaù khoâng nhaët cuûa rôi, coång ngoaøi khoâng ñoùng, thöôøng ñöôïc muøa to, trong coõi taïm yeân”1. Ñeán naêm Quyù Tî (1533), nhaø Leâ ñöôïc khoâi phuïc, taïi queâ höông Thanh Hoaù theá löïc Trònh - Nguyeãn ñöôïc hình thaønh nhaèm choáng laïi nhaø Maïc. Töø ñaây noäi chieán taøn khoác keùo daøi gaàn 50 naêm giöõa Nam trieàu (Leâ - Trònh - Nguyeãn) vaø Baéc trieàu (nhaø Maïc). Giai caáp thoáng trò maûi meâ vôùi * Baøi ñaõ in trong Nghieân cöùu Myõ thuaät, thoâng tin khoa hoïc Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Haø Noäi - Vieän Myõ thuaät, soá 1, thaùng 5 naêm 2002 vaø Taïp chí Myõ thuaät, soá 78 (52) thaùng 4 naêm 2003. Sinh naêm 1973. Veà Vieän naêm 1997, hieän nay laø caùn boä nghieân cöùu coâng taùc taïi Ban Tö lieäu.
2. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 245 cuoäc chieán ñeå tranh giaønh quyeàn löïc cho baûn thaân, caùc quy ñònh vaø theå cheá ôû trung öông khoâng vöôn tôùi laøng xaõ. Heä thoáng tö töôûng boû ngoû, quan laïi maát uy tín, kyû cöông xaõ hoäi loûng leûo, loøng daân chaùn chöôøng vôùi thôøi cuoäc. Raát may cuoäc chieán “huynh ñeä” naøy ñaõ khoâng laáy laøng xaõ laøm chieán tröôøng, chính vì vaäy nhaân daân coù cô hoäi töï do phaùt trieån. Tuy naèm trong boái caûnh chính trò khoâng oån ñònh nhöng buoân baùn vaãn thoâng thöông, caùc laøng ngheà vaãn ñöôïc môû roäng, kinh teá trong daân chuùng doài daøo. Caùc coâng trình coâng coäng cuûa laøng xaõ vaãn ñöôïc xaây döïng, nhieàu ngoâi chuøa ñöôïc daân hoaëc giôùi quyù toäc boû tieàn truøng tu, laøm môùi khang trang. Ngheä thuaät taïo hình nhaân ñaø troãi daäy moät caùch maïnh meõ. Thôøi Lyù - Traàn, ngheä thuaät phuïc vuï vöông quyeàn, thaàn quyeàn ñaäm chaát Phaät giaùo. Caùc maûng chaïm khaéc mieâu taû con ngöôøi laø thaàn tieân, vuõ nöõ, nhaïc coâng nhaèm ca ngôïi ñaïo phaùp. Thôøi Leâ sô Nho giaùo laø tö töôûng chuû ñaïo, Phaät giaùo bò lu môø. Trong chaïm khaéc hình aûnh con ngöôøi döôøng nhö ít ñöôïc nhaéc ñeán, thay vaøo ñoù laø caùc moâtíp trang trí mang tính bieåu töôïng. Ñeán thôøi Maïc, Nho giaùo khoâng coøn laø yù thöùc heä chính thoáng, Phaät giaùo, Ñaïo giaùo vaø tín ngöôõng baûn ñòa ñaõ laëng leõ aên saâu vaøo loøng daân chuùng, ngheä thuaät cuõng phaùt trieån theo hình thöùc töï phaùt. Trong trang trí hình aûnh con ngöôøi ñoùng vai troø chuû ñaïo vôùi nhöõng hoaït caûnh mang ñaäm tính chaát thoân daõ. Ñình Taây Ñaèng (Ba Vì, Haø Taây, 1583?) laø di tích ñieån hình cuûa thôøi Maïc coøn toàn taïi nguyeân traïng. Vôùi moät khoâng gian kieán truùc vöøa phaûi, hình aûnh con ngöôøi ñöôïc chaïm raát khaùi quaùt veà noäi dung, linh hoaït trong haønh ñoäng, caùch theå hieän treân hình khoái vaø boá cuïc laïi ñôn giaûn nhö caùc caûnh: Trai gaùi chaûi toùc cho nhau, Gaùnh con, Chôi troàng nuï troàng hoa, Cheøo thuyeàn ngaém caûnh, Ñaâm thuù, Phaït goã, Laõo tieân, Qua caùc maûng chaïm khaéc ôû ñình Taây Ñaèng ñaëc ñieåm noåi roõ laø con ngöôøi, hoa, laù, maây, thuù ñaõ cuøng toàn taïi bình ñaúng vôùi nhau treân moät maët phaúng, cuõng nhö trong toång theå kieán truùc. Khoâng rieâng ñình Taây Ñaèng, caùc di tích thôøi Maïc khaùc nhö ñình Loã Haïnh (Hieäp Hoaø, Baéc Giang, 1576), ñình Thuî Phieâu (Ba Vì, Haø Taây, 1531), chuøa Döông Lieãu (Hoaøi Ñöùc, Haø Taây), chuøa Coùi (Tam Döông, Vónh Phuùc) trong chaïm khaéc hình aûnh con ngöôøi laø moâtíp trang trí ñoùng vai troø chuû ñaïo vaø ñöôïc ñeà cao. Hình aûnh Tieân nöõ
3. 246 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) cöôõi roàng (ñình Loã Haïnh, ñình Thuî Phieâu, chuøa Coùi ) hình töôïng ngöôøi phuï nöõ ñöôïc ñeà cao vôùi thaân hình meàm maïi cuøng vôùi ñoâi caùnh, ñang cöôõi treân löng roàng, höôùng veà öôùc mô, veà haïnh phuùc vaø cuoäc soáng. Nhöng ñaëc bieät maûng chaïm Ngöôøi ñôõ toaø sen (chuøa Döông Lieãu) moâ taû ngöôøi phuï nöõ (coù yù kieán cho ñoù laø em beù) trong tö theá ñoäi toaø sen, hai tay giô cao, daùng chaân moät quyø moät choáng, caùch taïo hình göông maët phaûn aùnh roõ noäi taâm: ñoù laø tính chòu ñöïng vaø nhaãn naïi trong söï khaéc nghieät cuûa xaõ hoäi phong kieán, höôùng tôùi moät taâm hoàn trung haäu vaø cao caû. Caûnh Cheøo thuyeàn baén thuù (chuøa Coùi), Ngöôøi toùm ñoâi hoå, Ngöôøi ñaâm thuù, Ñoâ vaät (ñình Taây Ñaèng) moâ taû hieän thöïc, ñeà cao tinh thaàn thöôïng voõ vaø chinh phuïc töï nhieân cuûa con ngöôøi. Nhieàu hoaït caûnh ôû giai ñoaïn naøy cho chuùng ta bieát cuï theå veà cuoäc soáng ñöông thôøi vaø söï ra ñôøi caùc hình thöùc sinh hoaït daân gian. Ngöôøi cöôõi höôu ñaùnh ñaøn ñaùy (ñình Loã Haïnh) gôïi môû cho ta bieát söï xuaát hieän caây ñaøn ñaùy vaø loaïi hình Ca truø. Caûnh Chôi troàng nuï troàng hoa (ñình Taây Ñaèng) cuõng ñöôïc bieát troø chôi daân gian naøy xuaát hieän sôùm töø thôøi Maïc. Ngheä thuaät chaïm khaéc Maïc ñaõ tieáp thu ngheä thuaät Lyù - Traàn qua söï chænh theå trong ñoà aùn trang trí kieán truùc, cuõng nhö söï tinh teá trong caùch theå hieän. Nhöng trong giai ñoaïn naøy, phuø ñieâu trang trí ñaõ thaáy roõ söï bieán chuyeån veà khoái. Töø nhöõng maûng chaïm noâng chuyeån daàn sang chaïm bong keânh. Hình khoái nhö muoán thoaùt ly khoûi khoâng gian treân maët phaúng ví duï caùc maûng chaïm treân kieán truùc ñình Thuî Phieâu, ñình Taây Ñaèng, chuøa Döông Lieãu, ñình Loã Haïnh. Tuy phoùng khoaùng veà nhaùt ñuïc, nhaùt chaïm veà ñeà taøi theå hieän, nhöng döôøng nhö trong moät khuoân hình thì nhaân vaät vaø hoa vaên trang trí nhö muoán baät ra khoûi boá cuïc. Trong moät khoâng gian nhoû, kheùp kín ñoàng hieän nhieàu hoaït caûnh, nhieàu nhaân vaät. Caùch dieãn taû naøy boäc loä xu höôùng ñoái khaùng veà taâm lyù luoân phaûi kìm neùn tröôùc söï ñe doaï bôûi giaëc ngoaïi xaâm, söï böùc boái trong hoaøn caûnh noäi chieán ñieâu linh, söï boù heïp cuûa moät ñaát nöôùc bò haïn cheá veà ñòa lyù, khoâng thoaû maõn nhu caàu bang giao vôùi theá giôùi beân ngoaøi. Nhöõng maûng chaïm moâ taû cuoäc soáng daân daõ nhö nhöõng böùc tröïc hoïa, phaûn aùnh caùc phöông dieän trong coäng ñoàng laøng xaõ, cuûa chính ngöôøi noâng daân vaø cuï theå hôn cuûa chính ngöôøi ngheä só. Qua nhöõng hình aûnh coøn
4. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 247 laïi trong caùc di tích thôøi Maïc ta thaáy con ngöôøi giai ñoaïn naøy coù ñôøi soáng tinh thaàn phong phuù vaø coù taâm hoàn nhaïy caûm. Do söï bieán chuyeån cuûa xaõ hoäi, tinh thaàn töï do caù nhaân ñöôïc ñeà cao, vì vaäy thôøi kyø naøy xuaát hieän phuø ñieâu bia haäu döôùi daïng ngheä thuaät töôïng chaân dung nhaèm ghi laïi coâng ñöùc ngöôøi cuùng tieàn, ruoäng, xaây döïng chuøa. Ñieån hình laø phuø ñieâu Baø haäu (chuøa Boái Kheâ, Haø Taây, 1529), phuø ñieâu Baø Nguyeãn Thò Ngoïc Toaûn (chuøa Traø Phöông, Haûi Phoøng, 1551), phuø ñieâu Baø chuùa Maïc (chuøa Phoå Minh, Nam Ñònh). Caùc taùc phaåm phuø ñieâu naøy cao trung bình khoâng quaù 90cm, taïc treân ñaù nguyeân khoái, nhaân vaät vôùi daùng ngoài thieàn ñònh, khuoân maët phuùc haäu, trang phuïc theå hieän laø nhöõng nhaø quyù toäc giaàu coù, taát caû ñöôïc boá cuïc tröôùc moät taám bia voøm, khoái ngöôøi cuõng laø maët tröôùc cuûa bia. Töôïng bia Baø chuùa Maïc (chuøa Phoå Minh) khoái ngöôøi gaàn nhö taùch khoûi beà maët bia. Hoa vaên treân trang phuïc cuûa nhaân vaät ñöôïc taùc giaû coi troïng, hình hoa cuùc, hoa daây vaø caùc hoa vaên khaùc treân vaùy aùo chaïm khaéc tyû myû tinh teá. Töø giai ñoaïn naøy hình thöùc taïc töôïng bia mang tính chaát ngheä thuaät chaân dung ñöôïc phoå bieán. Hai phuø ñieâu Hoä phaùp khuyeán thieän vaø Hoä phaùp tröøng aùc (hieän vaät Baûo taøng Myõ thuaät) taïc baèng ñaù sa thaïch, ñöôïc taïo taùc gioáng töôïng bia haäu. Söï aûnh höôûng cuûa ngheä thuaät ñieâu khaéc Phaät giaùo TK 11-12 ôû hai taùc phaåm naøy raát roõ (töø chaát lieäu ñeán hình thöùc), nhöng veà kích thöôùc khaù nhoû ñeå noù phuø hôïp hôn vôùi khoâng gian noäi thaát chuøa laøng TK 16. Duø dieãn taû hình aûnh thaàn tieân hay con ngöôøi bình thöôøng, duø ñeà taøi sinh hoaït nôi thoân daõ hay caâu chuyeän daân gian thaàn thoaïi, chaïm khaéc veà con ngöôøi thôøi Maïc vaãn toaùt leân tính nhaân vaên bieåu hieän söï öôùc voïng vöôn leân. Hoaït caûnh daân daõ TK 16, cuõng nhö nhieàu ñeà taøi khaùc, ñaõ khaúng ñònh moät böôùc ñi môùi cuûa daân toäc, ôû ñaây coøn giöõ laïi ñöôïc coát loõi cuûa nhieàu vaán ñeà trong xaõ hoäi, cuûa taâm linh vaø öôùc mô, ñoàng thôøi ñeà taøi naøy nhö neùt khôûi ñaàu cho söï phaùt trieån raàm roä veà ngheä thuaät taïo nhieàu neùt daân gian cuoái theá kyû 17 2. N.Ñ.B Chuù thích: 1. Ñaïi Vieät söû kyû toaøn thö. Nxb KHXH, 1968, taäp 4, tr.126. 2. Traàn Laâm: Myõ thuaät thôøi Maïc. Vieän Myõ thuaät xb, 1993, tr.91.
5. 248 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) NGHEÄ THUAÄT KIEÁN TRUÙC VAØ ÑIEÂU KHAÉC LAÊNG MOÄ QUAN LAÏI VIEÄT NAM Ñaëng Phong Lan* aêng moä laø moät loaïi hình kieán truùc baèng ñaù, daønh cho ngöôøi cheát, chuû yeáu laø vua chuùa, quan laïi. Gaén vôùi quan nieäm veà söï toàn taïi cuûa Lcon ngöôøi sau khi cheát, laêng moä ñöôïc xaây caát chu ñaùo vôùi nhöõng quy taéc choïn ñaát, xaây laêng, taïc töôïng laøm neân saéc thaùi rieâng bieät cuûa nhöõng quaàn theå kieán truùc vaø ñieâu khaéc ñaù naøy. Veà nieân ñaïi, kieán truùc vaø ñieâu khaéc laêng moä cuõng coù nhöõng böôùc phaùt trieån song haønh vôùi caùc loaïi hình kieán truùc vaø ñieâu khaéc coå khaùc nhö ñình, ñeàn, chuøa Qua ñieâu khaéc laêng moä coù theå tìm hieåu moät caùch saâu saéc vaø trung thöïc trình ñoä kyõ thuaät, ngheä thuaät cuõng nhö quan nieäm thaåm myõ cuûa töøng giai ñoaïn lòch söû. Ñoù chính laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät hieám hoi, coøn laïi cuûa moät neàn ngheä thuaät taïo hình treân ñaù coå cuûa Vieät Nam. - Kieán truùc laêng moä ñaù toàn taïi ôû nhieàu vuøng treân ñaát nöôùc ta, song taäp trung nhieàu nhaát ôû Baéc Ninh, Baéc Giang, Haø Taây, Thanh Hoaù . Trong ñoù hai theá kyû 17, 18 ñöôïc xem laø giai ñoaïn nôû roä cuûa kieán truùc laêng moä ñaëc bieät laø laêng moä caùc quan thaùi giaùm ôû caùc laøng queâ, thaäm trí vöôït caû caùc laêng moä cuûa caùc vò vua cuøng thôøi veà kích thöôùc laêng cuõng nhö ngheä thuaät taïc töôïng. Laêng moä tröôùc heát laø nôi choân caát xöông coát, tro haøi ngöôøi cheát, sau ñoù noù laø choã thôø töï. Laêng moä chuû yeáu laø cuûa vua chuùa, khoâng coù laêng cuûa * Sinh naêm 1974, veà Vieän naêm 1997, laø Thaïc só, töø naêm 1998 ñeán nay chuyeån sang giaûng daïy taïi khoa Lyù luaän vaø Lòch söû Myõ thuaät, Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Haø Noäi.
6. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 249 ngöôøi bình daân (bình daân chæ coù moà maû), sau naøy coù theâm laêng caùc quan. Trong taâm thöùc daân gian, nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi laøng nöôùc, ñöôïc ngöôøi daân yeâu quí, luùc cheát ñöôïc xaây laêng ñeå toân vinh. Laêng coù raát nhieàu boä phaän, töôøng, cöûa, höông aùn, bia moä, töø ñöôøng ñieâu khaéc Sau naøy nhöõng choã thôø bieán thaønh töø ñöôøng, nhaø thôø rieâng. ÖÙng duïng trong phong thuûy laêng moä: Nhö vaäy, laêng moä lieân quan ñeán ngöôøi cheát laãn ngöôøi soáng: moä nôi choân ngöôøi cheát vaø laø nôi ñeå ngöôøi soáng thôø cuùng. ÔÛ ñoù yeáu toá phong thuûy ñöôïc aùp duïng chaët cheõ khi xaây döïng laêng moä. Cheát ñoái vôùi ngöôøi Vieät laø moät söï kieän quan troïng nhaát trong voøng ñôøi moãi con ngöôøi. Sinh töû laø qui luaät töï nhieân: “Cuoäc ñôøi khaùc nöõa laø hoa Sôùm coøn toái maát nôû ra laïi taøn”. Cheát khoâng phaûi laø heát, maø cheát môùi thaät laø ñi vaøo theá giôùi vónh vieãn sau cuoäc ñôøi ngaén nguûi ôû traàn gian naøy. Keát hôïp vôùi quan nieäm veà sinh töû cuûa ñaïo Phaät, ñaïo Nho, ñaïo Laõo ngöôøi Vieät coù moät taâm lyù “raát bình tónh”, thanh thaûn tröôùc caùi cheát. Trong taâm lyù cuûa hoï “Soáng göûi thaùc veà”, con ngöôøi khoâng chæ coù cuoäc soáng treân maët ñaát, giöõa khoâng gian maø coøn coù cuoäc soáng trong loøng ñaát. Ñaát caùt gaén lieàn vôùi soá phaän con ngöôøi, vieäc xaây moä cuõng quan troïng khoâng keùm gì vieäc xaây nhaø “Thöù nhaát döông cô, thöù nhì aâm phaàn”,“Soáng veà moà maû, khoâng ai soáng veà caû baùt côm”. Ngoâi moä cuûa ngöôøi cheát ñöôïc saên soùc raát chu ñaùo vaø ngöôøi ta tin raèng aâm phaàn coù yeân oån toát ñeïp, ngöôøi döông môùi laøm aên thònh vöôïng ñöôïc. Caùc cuï giaø sau khi ñaõ aên khao thöôïng thoï thöôøng lo chuaån bò chu ñaùo, kyõ caøng cho caùi cheát nhö saém coã haäu, nhôø thaày ñòa lyù tìm ñaát, xaây sinh phaàn. Ñaëc bieät caùc vua chuùa, quan laïi khi môùi leân ngoâi hoaëc ñang laøm quan ñaõ lo chu taát phaàn moä cuûa mình, xöông coát cuûa ngöôøi cheát raát quan troïng ñoái vôùi vieäc taùi sinh vaø aûnh höôûng ñeán con chaùu nôi traàn theá. Caùc vò vua thöôøng tìm ñaát ñaët moä sao cho doøng toäc cuûa mình ñöôïc vöôïng phaùt sau naøy. Bôûi vaäy töø xa xöa ñaõ hình thaønh caû moät ngheà choïn ñaát ñeå laøm nhaø, ñaët moä, goïi laø ngheà phong thuûy (ngheä
7. 250 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) thuaät cuûa ngöôøi xöa ). Ñoái vôùi kieán truùc laêng moä, yeáu toá phong thuûy laïi caøng ñöôïc coi troïng . Caùc yeáu toá phong thuûy thöôøng ñöôïc aùp duïng trong kieán truùc coå nhö: Höôùng coâng trình, Thuûy (nöôùc), Tieàn aùn haäu chaåm (nuùi aùn phía tröôùc, nuùi goái phía sau), Taû Long, Höõu Hoå (goø ñaát hai beân coâng trình uoán löôïn nhö hình roàng, hình hoå ) Theo phong thuûy, höôùng ñaéc ñòa nhaát cuûa caùc coâng trình coå laø höôùng Nam, maùt meû veà muøa heø, traùnh reùt veà muøa ñoâng “laáy vôï hieàn hoøa, laøm nhaø höôùng Nam”. Höôùng Nam do vaäy gaén vôùi haïnh phuùc, ñieàu thieän vaø cuõng laø höôùng cuûa ñeá vöông. Caùc kieán truùc, ñình chuøa, laêng taåm coå xöa cuûa ngöôøi Vieät thöôøng quay höôùng Nam hoaëc höôùng Ñoâng Nam. Toøa thaønh cuûa caùc kinh ñoâ môû cöûa ra boán höôùng thöôøng laáy höôùng Nam laøm cöûa chính. Hoaøng thaønh kinh ñoâ Hueá laø moät ví duï, coù boán cöûa goàm: Cöûa Baéc (Hoøa Bình Moân), cöûa Taây (Chöông Ñöùc Moân) daønh cho phuï nöõ ñi, cöûa Ñoâng (Hieån Nhaân moân) daønh cho Nam giôùi ñi, coøn cöûa Nam (Ngoï Moân) laø cöûa chính daønh cho vua ñi ñöôïc laøm to ñeïp nhaát, laø boä maët cuûa trieàu ñình. Ngoï Moân ñöôïc laøm gioáng nhö moät leã ñaøi lôùn goàm ba taàng, phaàn treân laø laàu nguõ phuïng goàm chín noùc nhaø lieân keát baèng quaàn theå maùi ngoùi vaøng xanh nhö hình chim phuïng ñang bay. Nhö vaäy coù theå thaáy raèng höôùng cuûa moät coâng trình kieán truùc coå, ñaëc bieät laø höôùng cuûa laêng moä coù yù nghóa raát quan troïng. Höôùng ñeïp seõ thu nhaän ñöôïc moïi ñieàu toát laønh, söï vöôïng phaùt. “Tìm huyeät phaûi caên cöù vaøo höôùng huyeät ñeå ñoùn gioù laønh vaøo long maïch, ñeå nhaän söï maùt meû cuûa nöôùc ngaám döôùi ñaát. Moät ngoâi huyeät taäp trung ñöôïc ñuû moïi yeáu toá laøm cho ñaát vöôïng chaúng khaùc chi ñaàu naõo, höôùng nhaän moïi long maïch chaïy tôùi coù ñuû sôn thuûy”. Thuûy laø nöôùc tröôùc maët moät coâng trình coù yù nghóa tuï phuùc loäc neân caøng daøi, ngoaèn ngheøo, phình ra caøng tuï loäc. Haàu heát caùc coâng trình chuøa coå Vieät Nam thöôøng quay maët ra soâng, hoà töï nhieân hoaëc do con ngöôøi taïo ra. “Tieàn aùn, haäu chaåm” laø nhöõng moâ ñaát, coù khi laø moät quaû ñoài, moät daõy nuùi che phía tröôùc vaø chaén phía sau. Bôûi gioù tröôùc moät coâng trình khoâng neân nhieàu hoaëc ít, coù theå ñieàu chænh baèng caùch taïo ra nhöõng bình
8. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 251 phong töï nhieân: ñoài, goø, moâ ñaát ñeå laùi höôùng gioù cho vöøa yù. “Taû long höõu hoå” laø nhöõng ñoài nuùi, bôø ruoäng döôùi daïng hai vaønh moùng ngöïa loàng vaøo nhau, tay long beân traùi loàng vaøo tay hoå beân phaûi. Tröôùc huyeät coù minh ñöôøng tuï thuûy , sau coù long maïch thu thuùc laø nhöõng choã truõng phía tröôùc vaø phía sau coâng trình. Moái quan heä giöõa kieán truùc vaø ñieâu khaéc laêng moä: Laêng moä laø moät loaïi hình kieán truùc coù caáu truùc ñaëc bieät, chæ coù moät maët baèng hình vuoâng hay hình chöõ nhaät ñöôïc giôùi haïn baèng töôøng thaáp vaø nhöõng böùc töôïng. Noù khaùc hoaøn toaøn vôùi kieán truùc cuï theå, kheùp kín cuûa nhöõng ngoâi chuøa, ngoâi ñeàn ñöôïc giôùi haïn baèng nhöõng böùc töôøng goã vaø maùi ngoùi. Neáu nhö khoâng gian noäi thaát cuûa nhöõng ngoâi chuøa ñöôïc phaân chia bôûi heä thoáng vì keøo taïo thaønh caùc gian thì khoâng gian beân trong nhöõng laêng moä laïi ñöôïc taïo ra bôûi nhöõng böùc töôøng vaø caùch saép ñaët heä thoáng töôïng ñaêng ñoái hai beân ñöôøng thaàn ñaïo. Trong kieán truùc laêng moä, ñieâu khaéc ñoùng vai troø chuû ñaïo trong vieäc taïo neân khoâng gian cuõng nhö saéc thaùi rieâng cuûa töøng laêng moä.Töôïng troøn laø nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc hoaøn chænh coù khaû naêng chieám lónh vaø phaân caét khoâng gian. Khi ñöôïc ñaët ôû ñaâu noù seõ phaân caét khoâng gian nôi ñoù thaønh khoâng gian phía tröôùc, phía sau vaø khoâng gian hai beân töôïng. Caùch saép ñaët heä thoáng töôïng khaùc nhau seõ taïo ra dieän maïo khaùc nhau cuûa caùc laêng moä. Laêng moä do vaäy gioáng nhö moät quaàn theå kieán truùc ñieâu khaéc ñaù lôùn- neáu boû phaàn moä ñi seõ laø moät vöôøn töôïng giöõa thieân nhieân. Chæ caàn hình dung raèng neáu taát caû nhöõng böùc töôïng laêng moä bò ñöa ra khoûi laêng thì giaù trò ngheä thuaät cuõng nhö khoâng gian laêng moä seõ bieán maát, chæ coøn laïi moät naám moà ít ngöôøi chuù yù ñeán.Vì vaäy kieán truùc, ñieâu khaéc vaø khoâng gian laêng moä luoân laø moät toång theå gaén boù khoâng theå taùch rôøi. Ñaëc tröng cuûa khoâng gian laêng moä laø khoâng gian ngoaøi trôøi, khoâng gian töï nhieân cuûa naéng, gioù. Caùi khoâng gian vôùi aùnh saùng töï nhieân naøy taïo cho ñieâu khaéc laêng moä moät chaát lieäu vaø caùch taïo hình rieâng bieät khaùc vôùi khoâng gian noäi thaát vôùi aùnh saùng lung linh cuûa ñeøn neán trong nhöõng ngoâi chuøa, ngoâi ñeàn. Ñoù laø chaát lieäu ñaù beàn vöõng vôùi thôøi gian cuøng vôùi
9. 252 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) caùch taïo khoái loài loõm, nhieàu yeáu toá trang trí töông phaûn maïnh ñeå coù theå tieáp nhaän ñöôïc thöù aùnh saùng ña chieàu cuûa töï nhieân. Khi phaûi tieáp nhaän tröïc tieáp thöù aùnh saùng chan hoaø cuûa aùnh maët trôøi, neáu beà maët töôïng quaù nhaün boùng seõ khoâng coù khoái loõm ñeå ñoïng boùng toái taïo neân ñoä töông phaûn saùng toái, taêng söùc caêng cuûa cô theå. Böùc töôïng seõ trôû neân phaúng deït, khoái bò lu môø . Do vaäy ñeå taêng ñoä saàn, phaù vôõ ñoä trô cuûa ñaù , töôïng ngoaøi trôøi thöôøng ñöôïc taïc trong nhöõng tö theá vaën veïo, hoaëc duøng caùc yeáu toá trang trí taïo chaát thoâ nhaùm treân beà maët töôïng. Noù khaùc vôùi chaát goã trôn boùng, ñöôïc phuû sôn, theáp vaøng lung linh huyeàn aûo trong aùnh saùng ñeøn neán cuûa nhöõng böùc töôïng trong chuøa. Thöù aùnh saùng ñaõ ñöôïc khuùc xaï, phaûn quang, cöôøng ñoä yeáu. Cuøng vôùi söï môø aûo cuûa khoùi höông, töôïng phaät nhaün boùng, phuû sôn theáp vaøng baét saùng, khoái caêng troøn taïo neân moät veû loäng laãy ñoà soä, taàng taàng, lôùp lôùp linh thieâng. Khoâng gian laêng moä laø moät khoâng gian kieán truùc mang tính töôûng nieäm. Noù taïo cho laêng moä moät hình thöùc kieán truùc mang tính töôïng tröng cao. Ñoù laø thöù kieán truùc boû ngoû ngoaøi trôøi. Nhöõng böùc töôøng - thaønh phaàn kieán truùc chính ñeå taïo döïng vaø phaân caét khoâng gian laêng cuõng mang tính töôïng tröng chæ laø nhöõng böùc töôøng ñaù ong thaáp vôùi yù nghóa laø böùc töôøng ngaên caùch khoâng gian thöïc taïi vôùi theá giôùi coõi aâm. Coång laêng cuõng vaäy chæ laø nhöõng oâ cöûa thaáp nhoû hoaëc laø nhöõng chieác coät ñaù nhö kieåu nghi moân coù tính chaát töôïng tröng, xaùc laäp moät theá giôùi coù tính chaát linh thieâng cuûa con ngöôøi sau khi cheát. Moä phaàn hay nhaø bia cuõng nhö nhöõng töôïng ñaøi töôûng nieäm ngöôøi ñaõ maát. Trong ñoù ñieâu khaéc (töôïng troøn) khoâng chæ tuaân thuû nghieâm ngaët luaät ñoái xöùng hai beân ñöôøng thaàn ñaïo maø coøn thoáng nhaát moät daùng chung cung kính taïo neân veû nghieâm trang, khoâng khí traàm maëc cho laêng moä. Do vaäy caùch taïo hình tö theá cuûa caû töôïng ngöôøi vaø töôïng thuù quan troïng hôn laø hình daùng, thaäm chí saün saøng trieät tieâu chi tieát ñeå taäp chung vaøo tö theá cung kính. Töôïng ngöôøi vaø töôïng thuù caùc laêng moä ôû Lam kinh -Thanh Hoaù thôøi Leâ Sô ñeàu ñöôïc ñöa veà cuøng moät kích thöôùc, tæ leä, khoaûng caùch vôùi muïc ñích khoâng nhaèm moâ taû maø nhaán maïnh vaøo tính töôïng tröng cuûa töôïng Noù khaùc vôùi luaät ñoái xöùng giaû cuûa töôïng trong chuøa (nhìn toång theå töøng caëp töôïng gioáng nhau nhöng chi tieát laïi khaùc nhau nhö caëp töôïng Khuyeán thieän - Tröøng aùc; Vaên Thuø - Phoå Hieàn).
10. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 253 Quy taéc naøy laøm cho ñieâu khaéc laêng moä ñaït ñeán ñoä hoaøn chænh, ñaày ñuû nhöng ít ña daïng. Söï gioáng nhau cuûa caùc töôïng laêng moä laøm cho soá löôïng taùc phaåm nhieàu trôû thaønh ít. Veû ñeïp toång theå cuûa heä thoáng töôïng ñöôïc coi troïng hôn veû ñeïp caù theå. Ñaëc tröng naøy cuûa ñieâu khaéc laêng moä ñöôïc thoáng nhaát trieät ñeå ôû moïi thôøi kyø. Noùi chung chæ caàn xem moät daõy töôïng laø coù theå hieåu ñöôïc vò trí saép xeáp cuõng nhö noäi dung cuûa daõy töôïng beân kia. Chính söï ñaêng ñoái veà hình daùng, tæ leä vaø khoaûng caùch naøy ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu tö töôûng cuûa moät nôi töôûng nieäm, an nghæ caàn tónh laëng vaø trang nghieâm. Moät laêng moä theå hieän trieät ñeå ñaëc tröng naøy laø ñaõ thaønh coâng trong vieäc xaây döïng khoâng gian laêng moä gaây ñöôïc aán töôïng, caûm giaùc veà theá giôùi cuûa ngöôøi cheát. Neáu moät khu laêng coù hai daõy töôïng khaùc nhau thì ñeán nay chuùng ta ñaõ coù moät soá löôïng töôïng ñaù khoång loà vaø phong phuù Trong chuøa, töôïng Phaät coù kích thöôùc khaùc nhau, boá trí theo taàng lôùp cao thaáp, xa gaàn, ñöùng ôû goùc naøo cuõng quan saùt ñöôïc toaøn boä heä thoáng töôïng. Trong aùnh saùng lung linh cuûa ñeøn neán, môø toû cuûa khoùi höông noù taïo ra caûm giaùc hö thöïc. Trong khi ñoù töôïng laêng moä ñöôïc ñaët treân moät maët phaúng, ñaêng ñoái töø caùch taïo hình, tæ leä, khoaûng caùch laøm leân moät khoâng gian tónh laëng vaø bao truøm laø caûm giaùc veà coõi hö voâ. Khoâng gian laêng moä laø khoâng gian cuûa vöôøn caûnh, thieân nhieân cuõng gioáng nhö caùc coâng trình kieán truùc coå khaùc, laêng moä raát chuù yù ñeán phong caûnh töï nhieân. Xaây döïng moät khu laêng bao giôø cuõng ñöôïc choïn theá ñaát tröôùc ñeå möu tìm söï hoaø mình vôùi thieân nhieân, non nöôùc. Ñi ñeán laêng cuõng laø ñi ñeán moät vöôøn caûnh cuûa thieân nhieân, röøng nuùi Ñieän Lam Kinh cuûa nhaø Leâ (TK 15) theo moâ taû trong cuoán “Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí” cuõng ôû vaøo vò theá hôïp phong thuûy : “Ñieän Lam Kinh ñaèng sau goái vaøo nuùi, tröôùc maét troâng ra soâng, boán beà nöôùc non xanh bieác, röøng raäm um tuøm Sau ñieän laáy Taây hoà laøm naõo hoà raát roäng lôùn, nöôùc ôû caùc ngaû chaûy vaøo ñoù. Coù con soâng phaùt nguyeân töø hoà aáy chaûy voøng tröôùc maët laïi coù maïch nöôùc nhoû chaïy töø beân tay phaûi qua tröôùc maët oâm voøng laïi nhö caùnh cung”. Nhö vaäy kieán truùc xaùc ñònh vaø hình thaønh khoâng gian cho coâng trình, coøn ñieâu khaéc laø chieám lónh vaø chia caét khoâng gian. Söï keát hôïp
11. 254 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) giöõa kieán truùc (taïo döïng khoâng gian) vaø ñieâu khaéc laép ñaày khoâng gian ñoù taïo ra moái quan heä ñònh hình boä maët toång theå cuûa moãi coâng trình theo yeâu caàu toân giaùo. Laêng moä - nôi choân caát ngöôøi cheát (phaàn moä) vaø nôi töôûng nieäm (phaàn laêng) ñaõ xaùc ñònh moät moâ thöùc keát hôïp chaët cheõ giöõa kieán truùc vaø ñieâu khaéc rieâng. Ñoù laø vieäc söû duïng kieán truùc môû loä thieân, töôïng tröng, keát hôïp töôïng troøn vaø chaïm khaéc treân ñaù. Töôïng bao giôø cuõng tuaân thuû qui taéc taïo hình nghieâm ngaët, ñoái xöùng hai beân ñöôøng thaàn ñaïo. - Laêng moä quan laïi thöôøng coù moät moâ hình chung laø: + Maët baèng hình vuoâng hoaëc hình chöõ nhaät. + Khu moä coù theå lieàn hoaëc taùch bieät vôùi phaàn laêng bôûi caùc böùc töôøng vaø coång. + Khu thôø goàm: * Ñöôøng thaàn ñaïo * Töôïng ngöôøi, töôïng thuù ñaêng ñoái hai beân ñöôøng thaàn ñaïo * Baøn thôø, höông aùn, saäp, nhaø bia ñeàu ñöôïc trang trí, chaïm khaéc Tuyø vaøo vieäc saép ñaët phaân boá kieán truùc vaø ñieâu khaéc maø taïo ra saéc thaùi rieâng cho töøng laêng moä. Nhö ôû laêng Traàn Thuû Ñoä thôøi Traàn, moä ñöôïc ñaët ôû giöõa, töôïng ñaët ôû boán goùc . Thôøi Leâ Sô maët baèng laêng ñôn giaûn chæ goàm moä ñaët ôû cuoái laêng, phía tröôùc hai beân ñöôøng thaàn ñaïo laø heä thoáng töôïng ngöôøi vaø töôïng thuù. Theá kyû 17-18 söï keát hôïp kieán truùc vaø ñieâu khaéc phöùc taïp, ña daïng hôn . Khu thôø vaø khu moä coù ba daïng: Khu moä ñaèng sau khu thôø Khu moä ñaèng tröôùc khu thôø Khu moä ngang vôùi khu thôø. Ñaõ coù nhoùm töôïng (töôïng ngöôøi, töôïng thuù), töôïng ñôn leû, saép ñaët quay ngang, quay doïc, tæ leä to nhoû sinh ñoäng hai beân ñöôøng thaàn ñaïo, phuø ñieâu voõ só chaïm treân coång. Keát hôïp nhoùm töôïng gaàn caùc ñoà thôø laøm cho khoâng gian laêng thay ñoåi, soáng ñoäng hôn. Ñeán thôøi Nguyeãn maët baèng laêng caøng trôû leân phöùc taïp vôùi heä thoáng taåm thôø, coång, coät bieåu, vöôøn caûnh
12. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 255 Laêng moä (TK 17-18) töø ngoaøi vaøo trong thöôøng boá trí theo thöù töï sau: Hoà, ao - Coång - Töôøng - Saân - Nhaø bia - Baøn thôø - Höông aùn - Saäp - Töôïng ngöôøi, töôïng thuù - Moä Nhöõng yù nghóa kieán truùc vaø ñieâu khaéc laêng moä: Coù theå thaáy raèng ngheä thuaät ñieâu khaéc laêng moä khaù ña daïng veà loaïi hình vaø theå loaïi: coù töôïng troøn, phuø ñieâu, ngheä thuaät chaïm khaéc vôùi nhieàu ñeà taøi ngöôøi, ñoäng vaät, hoa laù, coû caây Vieäc laøm töôïng troøn, phuø ñieâu hay chaïm khaéc laø tuyø thuoäc vaøo vò trí, yeâu caàu cuï theå cuûa töøng laêng moä. Töôïng troøn cho pheùp taïo ra nhöõng khoái hình soáng ñoäng nhö thöïc trong khoâng gian ba chieàu, do ñoù phaûi caàn coù nôi roäng thoaùng trong laêng ñeå ñaët töôïng. Phuø ñieâu vaø ngheä thuaät chaïm khaéc phuï thuoäc vaøo beà maët kieán truùc. Phuø ñieâu ôû nhöõng vò trí nhoû heïp veà dieän tích vaø khoâng gian nhö hai beân coång laêng, coång moä, nhaø bia laïi toû ra höõu hieäu vaø coù öu theá hôn töôïng troøn. Noù cho pheùp gôïi taû hình khoái nhaân vaät trong moät khoâng gian saâu roäng chæ treân moät maët phaúng hai chieàu cuûa nhöõng böùc töôïng ñaù. Ngheä thuaät chaïm khaéc baùm theo beà maët kieán truùc ñoà thôø: coång, baøn ñaù, höông aùn, saäp, ngai thôø, nhaø bia, nhaø moä khoaùc neân ñoù moät boä aùo sang troïng cuûa ñöôøng neùt hoa vaên. Song taát caû söï saép ñaët cuûa heä thoáng ñieâu khaéc laêng moä khoâng phaûi ngaãu nhieân maø nhaèm bieåu hieän yù töôûng veà theá giôùi beân kia. Tröôùc heát ñieâu khaéc laêng moä laø söï moâ phoûng laïi traät töï trieàu ñình khi soáng vôùi mong muoán tieáp tuïc duy trì quyeàn löïc cuûa mình sau khi cheát. Caùch baøi trí caùc ñoà thôø thöôøng goàm coù ngai thôø treân cuøng ñöôïc chaïm khaéc tinh teá. Ñaëc bieät hai tay ngai laø hai ñaàu roàng hoaëc ñaàu roàng döôùi daïng hình maây. Long ngai naøy töôïng tröng cho uy quyeàn toái thöôïng cuûa vua hoaëc quan laïi . Phía döôùi laàn löôït goàm saäp thôø, höông aùn, ñænh. Ñaêng ñoái hai beân ñöôøng thaàn ñaïo laø töøng caëp töôïng ngöôøi, töôïng thuù trong tö theá chaàu haàu. Bao goàm ñuû loaïi töø quan vaên, quan voõ, voõ só, giaùm maõ daét ngöïa, ñeán ngöôøi haàu caàm quaït, oâm traùp Noù vöøa gôïi leân caûnh phuïc dòch laïi vöøa gôïi ñöôïc veû cung kính trang nghieâm cuûa moät khu töôûng nieäm. Xen vôùi töôïng ngöôøi, nhöõng caëp töôïng thuù cuõng trong tö theá thuû phuïc. Töø ngoaøi coång vaøo trong khu thôø thöôøng coù caùc caëp töôïng: gaàn phía coång
13. 256 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) thöôøng laø töôïng thuù thaät nhö: choù, voi, ngöïa. Saùt vôùi höông aùn, saäp thôø laø nhöõng caëp thuù töôûng töôïng nhö: ngheâ, saáu. Nhöõng böùc töôïng ngöôøi vaø töôïng thuù trong laêng moä ñöôïc laøm nhö nhöõng vaät tuyø taùng theo caùc vò vua quan, maët khaùc “baûn thaân nhöõng töôïng ñoù cuõng laø “thaàn xua ñuoåi taø ma”, chieán ñaáu cho nhöõng ngöôøi cheát ñöôïc an nghæ. Do vaäy moãi töôïng coù moät vò trí vaø chöùc naêng nhaát ñònh trong laêng moä. Ví duï töôïng choù, phuø ñieâu hoaëc töôïng voõ só gaùc coång phaûi ñöùng phía ngoaøi hai beân coång laêng. Nhö ôû laêng hoï Ngoï -xaõ Thaùi Sôn, laêng Caåm Baøo xaõ Xuaân Caåm, Hieäp Hoøa – Baéc Giang. Con choù trong ñôøi soáng voán laø loaøi vaät trung thaønh, saün saøng hy sinh ñeå baûo veä chuû, nhöng töôïng choù tröôùc coång laøng, coång xoùm vaø coång laêng moä laïi mang yù nghóa xua ñuoåi taø ma. Cuõng laøm nhieäm vuï canh gaùc laêng moä coøn coù töôïng vaø phuø ñieâu voõ só trong trang phuïc aùo giaùp, tay caàm vuõ khí. Tuy nhieân töôïng voõ só coøn töôïng tröng cho nhöõng ngöôøi trung thaønh baûo veä laêng. Quan haàu (vaên, voõ) voán laø nhöõng trung thaàn cuûa vua khi soáng nhöng söï xuaát hieän loaïi töôïng naøy coøn töôïng tröng cho vò thaàn phuïc dòch laêng moä. Töôïng quan haàu thöôøng trong trang phuïc aùo thuïng, muõ caùnh chuoàn, tay chaép tröôùc ngöïc, daùng veû traàm maëc, cung kính. Trong ngheä thuaät ñieâu khaéc laêng moä, ñeå theå hieän uy quyeàn cuûa vò vua chuùa hay quan laïi coøn coù thuû phaùp duøng söï töông phaûn. Coù theå nhaän thaáy trong caùc laêng vua töôïng thöôøng ñöôïc laøm vôùi kích thöôùc nhoû, soá löôïng ít. Ngöôïc laïi töôïng trong caùc laêng quan laïi thöôøng coù kích thöôùc nhö thaät, chuû yeáu laø voõ só, lính haàu. Ñieàu naøy thaáy roõ trong caùc laêng quan laïi, thaùi giaùm theá kyû 17-18. ÔÛ Hieäp Hoøa – Baéc Giang laêng Quaän Gioù xaõ Löông Phong coù soá töôïng ngöôøi nhieàu nhaát 12 pho cao 1,70m. ÔÛ Thanh Hoùa, laêng Maõn quaän Ñaêng coù 10 töôïng voõ só. Trong khi laêng vua ôû Lam Kinh Thanh Hoùa chæ coù moät töôïng quan haàu coøn laïi laø töôïng thuù: ngöïa, teâ giaùc, laân hoå voi kích thöôùc nhoû beù 90cm. Theo taùc giaû Traàn Laâm Bieàn : “Tôùi theá kyû 17 vaø 18, neàn kinh teá tö nhaân phaùt trieån maïnh hôn, ñoàng thôøi söï aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Trung Hoa nhieàu khi ñöôïc dieãn ra döôùi yù thöùc chuû ñoäng cuûa Nho só vaø taàng lôùp treân, quan nieäm coå truyeàn phai nhaït daàn, töôïng moà trôû leân to lôùn hôn (coù khi to hôn ngöôøi thöôøng) nhö
14. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 257 ñeå bieåu hieän söï sang quí, giaøu coù cuûa chuû nhaân”. Tuy nhieân söï töông phaûn veà tæ leä naøy cuõng coù theå ñöôïc lyù giaûi raèng nhöõng vò quan chöùc, thaùi giaùm khi soáng voán khoâng coù moät quyeàn löïc thöïc söï gì, thaäm trí coøn bò xem thöôøng. Do vaäy khi cheát laïi mong muoán phoâ tröông uy danh vaø quyeàn löïc maø ñöông thôøi khoâng coù ñöôïc baèng vieäc xaây caát laêng moä, ñaët nhieàu töôïng quan haàu, lính gaùc vôùi kích thöôùc lôùn. Ngöôïc laïi nhöõng vò vua khi soáng voán ñaõ coù ñòa vò toái cao thì khi maát laïi thöôøng laøm töôïng nhoû ñeå khoâng aùt ñi caùi vò trí cao nhaát “thieân töû” cuûa mình. Trong caùc laêng quan laïi thöôøng söû duïng moät soá moâ típ trang trí nhö roàng, phöôïng, laân, hoå phuø. Nhö chaïm khaéc hoå phuø treân nhaø moä (thaùp moä) laêng hoï Ngoï. Hình roàng chaïm noåi treân tay ngai ñaù laêng Dinh Höông, laêng Noäi Dinh, treân höông aùn, bia ñaù laêng hoï Ngoï. Ñoâi phöôïng muùa treân bia laêng hoï Ngoï Töôïng ngheâ, saáu nhöõng con vaät töôûng töôïng kyø bí cuõng xuaát hieän nhieàu trong laêng moä nhö laêng Dinh Höông, laêng hoï Ngoï. Ñoù laø nhöõng moâ típ chæ coù trong kieán truùc laêng vua, phuû chuùa, söï xuaát hieän cuûa noù trong laêng moä caùc quan cuõng ngaàm ñeà cao uy danh cuûa mình. Song coù leõ caùi aån yù saâu saéc nhaát trong kieán truùc vaø ngheä thuaät ñieâu khaéc laêng moä laø yù töôûng veà söï hö aûo cuûa theá giôùi beân kia. Taát caû bieåu hieän moät caùch aån duï nhaát quaùn töø kieán truùc, ñieâu khaéc (phong caùch laãn ñeà taøi) caùch saép ñaët töôïng taïo khoâng gian, caùc moâ típ trang trí Quan nieäm “soáng khoân cheát thieâng” töø laâu ñaõ aên saâu trong taâm thöùc ngöôøi Vieät. Bôûi vaäy laêng moä laø nôi tích luyõ moïi taâm thöùc cuûa con ngöôøi veà phong tuïc, taäp quaùn, ñaëc bieät laø tín ngöôõng, taâm linh ñöôïc theå hieän qua hình töôïng. Coù theå ñoïc ñöôïc ôû ñaây nhöõng quan nieäm tö töôûng veà soáng vaø cheát cuûa caû Ñaïo giaùo, Nho giaùo vaø Phaät giaùo. Trong ñoù tö töôûng cuûa Ñaïo giaùo ñöôïc bieåu hieän roõ nhaát trong laêng moä laø vieäc choïn ñòa theá hôïp vôùi phong thuûy. Do vaäy aán töôïng ñaàu tieân veà laêng moä laïi laø moät phong caûnh höõu tình vôùi soâng nöôùc, nuùi ñoài, coû caây vaø söï bao la cuûa trôøi ñaát. Song aån saâu trong caùi bao la cuûa trôøi ñaát, coû caây aáy laø quan nieäm veà cheát, söï sieâu thoaùt ñeå trôû veà vôùi thieân nhieân, vuõ truï (qui luaät thöôøng haèng) kieåu thöùc thích hôïp cuûa kieán truùc laêng moä chính laø daïng kieán truùc loä thieân, giôùi haïn khoâng gian baèng nhöõng böùc töôøng thaáp vaø cöûa nhoû. Nhö töôøng khu moä laêng Dinh Höông (Baéc Giang)
15. 258 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) cao 2,16m troå ba cöûa hình vuoâng chæ cao 0,80m roäng 0,72m. ÔÛ ñaây khoâng coù söï taùch baïch quaù roõ giöõa khoâng gian laêng moä vôùi khoâng gian beân ngoaøi. Khoâng coù söï laán aùt hay vöôn leân cheá ngöï thieân nhieân baèng veû ñoà soä, baèng chieàu cao cuûa coâng trình nhaân taïo maø ñoù laø söï traûi daøi treân maët ñaát hoøa quyeän vôùi trôøi ñaát, caây coû cuûa kieán truùc laêng moä. Khoâng gian laêng moä chính laø caùi khoâng gian bao la voâ taän cuûa trôøi ñaát, laø caùi khoaûng khoâng hö aûo vaø cheát laø veà nôi hö aûo aáy. Döôøng nhö tinh thaàn naøy quaùn xuyeán trong töøng böùc töôïng, neùt chaïm cho ñeán daùng caây ngoïn coû. Trong phong caùch taïo töôïng laêng moä cuõng laø söï keát hôïp giöõa taû thöïc vaø caùch ñieäu. Ví duï töôïng Ngöôøi daét ngöïa laêng Dinh Höông ñöôïc taû raát ñuùng veà tæ leä, ngöôøi, ngöïa vôùi daùng ñöùng, theá tay chaân thaäm chí coøn dieãn taû roõ caû khuoân maët vôùi tuoåi taùc, töôùng maïo. Song veà chi tieát laïi duøng phöông phaùp caùch ñieäu nhö raâu ngöôøi qui thaønh khoái lôùn, duøng neùt dieãn taû : bôøm, ñuoâi ngöïa ñöôïc caùch ñieäu thaønh caùc maûng lôùn vaø duøng neùt trang trí. Hoaëc töôïng Nöõ quan haàu dieãn taû raát thöïc töø hình daùng, trang phuïc, khuoân maët nhöng chieàu cao töôïng laïi ñöôïc chuû ñoäng thu ngaén laïi, chieác muõ vaûi ñöôïc caùch ñieäu thaønh nhöõng loïn chaûy meàm maïi xuoáng bôø vai. ÔÛ töôïng thuù trong laêng moä cuõng goàm hai loaïi: nhöõng con thuù thaät: Voi, Ngöïa, Choù vaø nhöõng con thuù töôûng töôïng: Ngheâ, Saáu. Veà phong caùch taïc töôïng ngay ôû töôïng con thuù thaät cuõng laø söï keát hôïp giöõa taû thöïc veà hình daùng, tæ leä vôùi caùch ñieäu caùc chi tieát nhö tai, ñuoâi, baèng neùt chaïm sô löôïc ngoä nghónh. Hay ôû nhöõng con thuù töôûng töôïng, khoâng coù thöïc laïi ñöôïc taû raát thöïc veà hình daùng tæ leä cuûa loaøi thuù töï nhieân. Nhö vaäy caùi hö vaø thöïc luoân ñan xen trong töøng taùc phaåm ñieâu khaéc laêng moä. Ngay caùch saép ñaët, phoùng to thu nhoû tæ leä, thay ñoåi ñieåm nhìn cuûa caùc böùc töôïng cuõng taïo ra caùi hö aûo. Ñoù laø caùi hö aûo cuûa khoâng gian. Nhö vaäy baèng caùch thay ñoåi tæ leä, ñieåm nhìn, khoaûng caùch giöõa caùc töôïng ñaõ taïo ra moät khoâng gian laêng vôùi taàng taàng lôùp lôùp nhö gaàn nhö xa, nhö hö nhö aûo. Trong ngheä thuaät kieán truùc laêng moä, ñeå bieåu hieän quan nieäm veà theá giôùi beân kia (coõi hö aûo) ngöôøi ta ñaõ duøng nhöõng hình töôïng ñeå gôïi leân caùi khoâng nhìn thaáy, hö aûo aáy. Chính ñieàu ñoù taïo ra söï linh thieâng cho khu
16. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 259 moä. Ñöôøng Thaàn ñaïo cuõng vaäy ñoù laø moät con ñöôøng voâ hình theo quan nieäm phong thuyû nhöng noù döôøng nhö coù thaät bôûi luoân coù hai haøng töôïng ñaêng ñoái hai beân theo moät truïc doïc, coù taùc duïng lieân keát moïi vaät taïo neân söï linh thieâng cuûa laêng moä. Vieäc söû duïng caùc moâ tip trang trí trong boä töù linh: long li, phöôïng vaø caùc bieåu hieän cuûa trôøi ñaát nhö maët trôøi, maây coù tính chaát hieån linh treân caùc ñoà thôø nhö: höông aùn, ñænh, saäp thôø, nhaø moä, nhaø bia cuõng laø ñeå taïo ra caùi thieâng cho laêng moä. Nhö vaäy vieäc saép ñaët nhöõng hình töôïng cuï theå cuûa ñieâu khaéc trong laêng moä ñeàu mang yù nghóa töôïng tröng hoaëc gôïi môû nhöõng aån yù saâu xa. Caëp töôïng lieàn khoái giaùm maõ daét ngöïa duy nhaát ñöôïc ñaët tröôùc böùc töôøng ñaù ong – troå ba cöûa ôû nhaø moä laêng Dinh Höông cuõng gôïi nhieàu suy nghó. Tröôùc heát boä töôïng hoøa vôùi khung caûnh thieân nhieân nôi ñaây laøm neân moät böùc tranh traøn ñaày veû thanh bình yeân aû. Noù khoâng chæ ñeïp veà taïo hình maø coøn ñeïp veà söï töông phaûn cuûa maøu saéc, chaát lieäu. Treân neàn xanh rì cuûa coû, maàu traéng cuûa trôøi laø böùc töôïng ñaù ong xuø xì, thoâ nhaùm, ñoû saäm xuoáng bôûi naéng möa. Noåi baät treân neàn ñoû aáy laø hình khoái chau chuoát chaéc khoeû vôùi chaát ñaù xanh mòn cuûa caëp töôïng ngöôøi daét ngöïa. Trong khoâng gian tónh laëng, ñaát trôøi bao la, ñoâi ngöïa ñöôïc trang bò ñaày ñuû yeân cöông, baøn ñaïp, laïi coù nhöõng giaùm maõ trang phuïc teà chænh ñang saün saøng chôø phuïc dòch, taâm traïng heát söùc thanh thaûn phaûi chaêng muoán nguï yù : “cheát chæ laø moät söï döøng chaân taïm thôøi trong chuyeán ñi cuûa cuoäc ñôøi moãi con ngöôøi”. Söï tónh laëng trong laêng moä coù ñöôïc laø do tính thoáng nhaát, söï haøi hoøa tuyeät ñoái cuûa kieán truùc ñieâu khaéc vôùi thieân nhieân. Kieán truùc chæ chieám moät tæ leä nhoû, khieâm toán aån mình trong thieân nhieân, nhöõng böùc töôøng thaáp, nhöõng oâ cöûa nhoû, moät vaøi chieác baøn ñaù, höông aùn, ngai thôø, nhaø bia khoâng quaù kheùp kín maø boû löûng cho khoâng gian cuûa thieân nhieân, caây coû. Söï ngay ngaén, nghieâm trang luoân ñöôïc nhaán maïnh baèng söï vuoâng vöùc, ngang doïc cuûa böùc töôøng, khoái chöõ nhaät cuûa höông aùn, baøn ñaù, thaäm trí hoa vaên kyû haø. Söï ñaêng ñoái khoâng chæ ñöôïc tuaân thuû bôûi hai daõy töôïng beân ñöôøng thaàn ñaïo maø coøn ôû baûn thaân moãi böùc töôïng trong daùng veû cung kính nghieâm trang, söï ñaêng ñoái ngay treân caùc boä phaän theo truïc cô
17. 260 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) theå, töø khuoân maët, neáp quaàn aùo cho ñeán hoïa tieát trang trí. Ñoù cuõng chính laø ñieåm quyeát ñònh hình thaønh phong caùch ñieâu khaéc laêng vôùi tính traàm maëc. Nhöng caùi tónh trong laêng moä khoâng phaûi laø caùi tónh cheát maø vaãn chöùa trong ñoù caùi ñoäng. Söï ñaêng ñoái cuûa töøng caëp töôïng taïo neân tính thoáng nhaát veà toång theå nhöng chi tieát laïi khaùc nhau ñeå taïo söï sinh ñoäng. Nhìn beân ngoaøi töøng caëp töôïng gioáng nhau nhöng veà chi tieát laïi khaùc nhau vaø ñieàu naøy ñieâu khaéc laêng moä TK 17-18 giaûi quyeát toát hôn caùc laêng moä giai ñoaïn tröôùc vaø sau (thôøi Leâ Sô - Nguyeãn). Caëp töôïng Ngöôøi daét ngöïa laêng Dinh Höông laø moät ví duï, troâng xa hai khoái töôïng hoaøn toaøn gioáng nhau veà hình daùng, trang phuïc, ñeà taøi nhöng laïi khaùc nhau veà hai ngöôøi giaùm maõ: töø chieàu cao, trang phuïc (muõ), khuoân maët (moät giaø moät treû), moät oai phong, moät ngöôøi traàm tónh. Gioáng nhö loái chaïm khaéc trong ñình laøng, hai beân cöûa voõng ñöôïc hai phöôøng thôï cuøng laøm chung ñeà taøi, tæ leä, moâ tip, kích thöôùc, nhöng khaùc nhau veà phong caùch, kyõ thuaät. Muïc ñích laø taïo söï phong phuù trong caùi thoáng nhaát, toång theå cuûa kieán truùc ñieâu khaéc. ÔÛ hai töôïng Nöõ quan haàu laêng Dinh Höông cuõng vaäy – gioáng nhau töø trang phuïc, daùng ngöôøi tæ leä nhöng moät ngöôøi oâm traùp, coøn moät ngöôøi caàm quaït. Beân caïnh tö töôûng trôû veà vôùi thieân nhieân cuûa Ñaïo giaùo, nhöõng öôùc muoán khaùt khao danh voïng vaãn song haønh toàn taïi, in daáu trong ñieâu khaéc laêng moä. Noù xuaát hieän döôùi nhöõng moâ tip trang trí mang ñaày tính töôïng tröng aån duï mang naëng tö töôûng nhaäp theá cuûa Nho giaùo. Ñoù laø nhöõng hoa vaên: cuoán thö, quaït, naäm röôïu bieåu töôïng söï noã löïc trong vieäc hoïc haønh, thi cöû daønh choã ñöùng trong thieân haï. Tröôùc khi trôû veà vôùi hö voâ caùc vò quan laïi vaãn muoán ñeå laïi chuùt danh cho ñôøi. Nhöõng moâ típ naøy ñöôïc chaïm khaéc treân taám vaûi loùt yeân ngöïa cuûa laêng Dinh Höông, laêng Noäi Dinh vaø treân trong nhöõng oâ trang trí hình vuoâng, maët tröôùc höông aùn laêng Noäi Dinh. Ngöôøi ta noùi raèng, laêng moä laø taùc phaåm ngheä thuaät cuoái cuøng maø vò vua quan ñeå laïi cho ñôøi. ÔÛ ñoù noù taäp trung moïi öôùc voïng veà cuoäc soáng ñöôïc bieåu hieän baèng ngoân ngöõ hình khoái, theå hieän coâ ñoïng moïi luoàng tö töôûng ñöôïc dung hoøa trong ñôøi soáng tinh thaàn con ngöôøi. Beân caïnh traät töï, leã giaùo cuûa Nho giaùo laïi coù tieâu dao cuûa Ñaïo giaùo vaø quan nieäm giaûi thoaùt cuûa Phaät giaùo song song toàn taïi.
18. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 261 Khoâng ngaïc nhieân khi con ngöôøi vöøa mong öôùc baát töû vôùi thôøi gian, vöøa höôùng ñeán moät caûnh giôùi an laïc vónh haèng sau cuoäc soáng naøy. Trong laêng moä moâ típ hoa vaên oâ traùm loàng vaøo nhau khoâng ñieåm khôûi ñaàu vaø khoâng söï keát thuùc loàng trong moät daûi hoa vaên bay löôïn töôïng tröng cho söï tröôøng toàn. Ngoaøi ra moâ típ hoa sen, moät trong boä kieåu thöùc baùt baûo cuûa Phaät giaùo ñöôïc chaïm nhieàu treân dieàm bia, ñænh baèng ñaù, maùi thaùp moä vôùi yù nghóa ñöôïc veà vôùi vuøng ñaát thanh tònh cuûa nhaø Phaät sau khi cheát. Coù theå thaáy raèng laêng moä vaø sinh töø cuûa caùc chuùa Trònh, quan laïi vaø ngöôøi giaøu laø moät loaïi hình kieán truùc khaù ñaëc saéc, phaùt trieån maïnh vaøo theá kyû 17, 18, taäp trung nhieàu ôû caùc tænh mieàn Baéc nhö: Haø Taây, Höng Yeân, Baéc Giang, Vónh Phuùc, Thaùi Bình, Thanh Hoùa . Cho ñeán nay lòch söû phong kieán Vieät Nam haàu nhö khoâng coù ghi cheùp gì veà caùc laêng moä naøy. Ngöôøi ta vaãn luoân nhìn noù nhö moät loaïi kieán truùc ngheøo naøn, ñôn ñieäu, coâng thöùc hoaù nhaèm phuïc vuï cho giai caáp thoáng trò. Nhöng thöïc ra kieán truùc vaø ñieâu khaéc laêng moä laø saûn phaåm vaät chaát cuõng nhö tinh thaàn cuûa laøng xaõ Vieät Nam TK 17-18 khoâng thua keùm gì kieán truùc, ñieâu khaéc ñình, chuøa. ÔÛ ñoù taäp trung ñöôïc moïi taâm thöùc, tinh hoa ngheä thuaät nhaèm bieåu hieän yù töôûng heát söùc saùng taïo, ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Vieät veà theá giôùi cuûa con ngöôøi sau khi cheát. Qua ñoù cuõng boäc loä nhöõng öôùc voïng khaùt khao cuûa con ngöôøi. Qui moâ lôùn nhoû cuûa laêng, soá löôïng nhieàu ít cuûa töôïng, di vaät phuï thuoäc vaøo chöùc vò, cuûa caûi cuûa chuû nhaân vaø tình caûm cuûa nhöõng ngöôøi daân Laêng moä laø kieán truùc mang tính töôûng nieäm cao. Noù theå hieän ôû söï thoáng nhaát trieät ñeå tính ñoái xöùng trong toaøn boä heä thoáng ñieâu khaéc cuõng nhö ngay trong baûn thaân töøng böùc töôïng. Töôïng ngöôøi vaø töôïng thuù ñöôïc theå hieän moät caùch khaù ñoàng nhaát vôùi veû cung kính, trang nghieâm. Ngheä thuaät chaïm khaéc theå hieän nhöõng neùt chaïm ñieâu luyeän, ñeà taøi phong phuù vôùi yù nghóa töôïng tröng cao aên nhaäp haøi hoaø vôùi kieán truùc. Laêng moä laø söï phoái hôïp aên nhaäp giöõa kieán truùc vaø thieân nhieân taïo ra kieåu kieán truùc laêng moä vöôøn caûnh. Khuoân vieân nhoû keát hôïp vôùi ao hoà, vöôøn caây töï nhieân cuûa caûnh quan laêng taïo ra moät theá giôùi tónh laëng thu nhoû, ñeïp ñeõ. Ñoàng thôøi noù cuõng trình baøy nhöõng yù töôûng veà
19. 262 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) phong thuyû ñöôïc phoái thuoäc vôùi ngheä thuaät kieán truùc vaø ñieâu khaéc ñaù. Laêng moä laø loaïi hình kieán truùc ñöa ra ñöôïc moät hình thaùi khoâng gian ñaëc tröng rieâng keát hôïp giöõa kieán truùc – ñieâu khaéc vaø khoâng gian töï nhieân ñeå taïo ra moâi tröôøng taâm linh, thaåm myõ khaùc haún vôùi chuøa, ñình. Trong ñoù ñieâu khaéc ñoùng vai troø chuû ñaïo trong vieäc taïo khoâng gian cuõng nhö saéc thaùi rieâng cuûa töøng laêng moä. Bôûi vieäc saép ñaët heä thoáng ñieâu khaéc ñaù xaùc laäp khoâng gian laêng, bieåu hieän moät caùch saâu saéc veà theá giôùi cuûa con ngöôøi sau khi cheát vôùi quan nieäm “soáng göûi thaùc veà”, söï trôû veà vôùi hö voâ. Haøng chuïc laêng moä raûi raùc ôû khaép caùc laøng xaõ Vieät Nam thuoäc vuøng Baéc Boä – thöïc söï laø nhöõng kho taøng ngheä thuaät kieán truùc – ñieâu khaéc ñaù ngoaøi trôøi coù giaù trò ñang caàn ñöôïc tieáp tuïc nghieân cöùu vaø baûo veä. Vieäc nghieân cöùu vaø tìm hieåu yù nghóa giaù trò taâm linh cuõng nhö ngheä thuaät cuûa kieán truùc vaø ñieâu khaéc laêng moä coå giuùp chuùng ta coù söï nhìn nhaän ñuùng ñaén, cuõng nhö yù thöùc trong vieäc giöõ gìn moät loaïi hình di saûn kieán truùc coù giaù trò cuûa daân toäc Vieät Nam. Ñ.P.L
20. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 263 ÑAËC ÑIEÅM VAØ PHONG CAÙCH NGHEÄ THUAÄT TÖÔÏNG PHAÄT TRONG NEÀN ÑIEÂU KHAÉC COÅ* Traàn Thò Bieån heo saùch Thuûy Kinh Chuù theá kyû thöù 3 tröôùc C.N, vua Asoka (vò anh huøng coù coâng thoáng nhaát AÁn Ñoä) ñaõ cho xaây döïng thaùp thôø vaø Ttruyeàn baù ñaïo Phaät ôû nhieàu nôi, trong ñoù coù vuøng Ñoà Sôn (Haûi Phoøng) Vieät Nam. Döôùi thôøi Baéc thuoäc, ñaïo Phaät ngaøy moät phaùt trieån, ñaëc bieät laø doøng Vinitaruci, moät Phaät phaùi gaàn guõi vôùi Maät toâng vaø tín ngöôõng daân daõ. Tuy nhieân thôøi naøy töôïng Phaät chöa phaùt trieån, bôûi nôi tu haønh cuûa caùc nhaø sö coøn ít. Chuøa laøng chæ laø ñieän Phaät nhoû, khi ñaát nöôùc bò xaâm chieám, kinh teá khoâng taäp trung, cô caáu toå chöùc xaõ hoäi chöa roäng khaép. Chính vì vaäy, chuùng ta chæ coù theå tìm hieåu vaø nghieân cöùu ñaëc ñieåm, phong caùch töôïng Phaät töø thôøi Lyù (TK XI) trôû veà sau (trong neàn ñieâu khaéc coå Vieät Nam). Laø moät heä tö töôûng aûnh höôûng tôùi lòch söû xaõ hoäi, söï thaêng traàm cuûa ñaïo Phaät maø loøng toân suøng cuûa con ngöôøi cuõng coù luùc thay ñoåi. Thôøi Lyù, trieát hoïc Phaät giaùo coù neùt khaùc thôøi Traàn vaø dó nhieân khaùc so vôùi caùc thôøi sau. Vì vaäy ngheä thuaät ñieâu khaéc töôïng Phaät cuõng coù ñaëc ñieåm rieâng, caùc nhaø nghieân cöùu döïa vaøo phong caùch chung vaø ñaëc ñieåm rieâng treân cô sôû khoa hoïc cuûa töøng thôøi maø xaùc ñònh nieân ñaïi töôïng Phaät qua caùc trieàu ñaïi. Ñaïo Phaät vaøo Vieät Nam phaàn naøo ñaõ Vieät hoùa ñeå dung hoäi vôùi tín ngöôõng daân daõ. Quaù trình ñaáu tranh lieân tuïc beàn bæ vaø duõng caûm cuûa daân toäc ta ñaõ giaønh laïi ñoäc laäp cho daân toäc. Theá kyû X, ñaùnh daáu böôùc ngoaët * Baøi ñaõ in trong Thoâng tin Khoa hoïc Nghieân cöùu Myõ thuaät, Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Haø Noäi - Vieän Myõ thuaät, soá 2 (18), thaùng 6 naêm 2006. Sinh naêm 1974. Veà Vieän naêm 1997, hieän nay laø caùn boä nghieân cöùu coâng taùc taïi Ban Tö lieäu.
21. 264 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) lôùn trong lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa ngöôøi Vieät Nam. Theá kyû XI, thaønh laäp vöông trieàu Lyù cöôøng thònh vaø huøng maïnh, ngheä thuaät keá thöøa tinh hoa truyeàn thoáng ñeå laïi daáu aán toát ñeïp, nhö sôïi chæ xuyeân xuoát caùc neàn ngheä thuaät sau naøy. Ñaïo Phaät trôû thaønh quoác giaùo, haàu heát chuøa thaùp ñeàu do trieàu ñình xaây döïng, khoâng chæ ôû kinh ñoâ maø caû caùc ñòa phöông cuõng ñöôïc chuù yù: Chuøa Giaïm (Baéc Ninh), Chuøa Thaùp Chöông Sôn (Nam Ñònh), chuøa Long Ñoäi (Haø Nam) Söû saùch ghi nhaän thôøi kyø naøy, coâng trình chuøa thaùp xaây döïng khaù nhieàu, nhöng do söï taøn phaù cuûa keû thuø xaâm löôïc, ñeán nay chæ coøn pho töôïng Adiñaø chuøa Phaät Tích (Baéc Ninh) moät chöùng cöù lòch söû myõ thuaät tieâu bieåu vaø laø maãu töôïng ñieån hình cho ñieâu khaéc Phaät giaùo Vieät Nam. Ngoaøi ra, coøn moät soá töôïng caùc con vaät nhö Traâu, Sö töû, Teâ giaùc cuõng ôû chuøa Phaät Tích. Pho töôïng Adiñaø chuøa Phaät Tích, tröôùc kia ñaët ôû taàng döôùi ngoâi baûo thaùp, xaây baèng ñaù, coù theå cao 13 taàng (hôn 30m), hieän nay ñaët taïi chuøa. Ñaây laø pho töôïng môû ñaàu cho neàn ngheä thuaät Phaät giaùo theá kyû XI baèng chaát lieäu ñaù xanh, nguyeân khoái cao 1,87m, caû beä 2,77m. Phaät hôi nhaém maét, mieäng phaûng phaát nuï cöôøi huyeàn bí, hai tay ñaët treân loøng, ngoài toïa thieàn. Neáp gôø aùo noåi chaïy ñeàu quanh thaân keùo xuoáng rieàm vaït aùo chaïy ra sau löng, noåi treân thaân meàm maïi, thaét khoái ôû giöõa tay vaø buïng, töôïng ñaët treân khoái beä baùt giaùc, giaät caáp nhoû daàn, roài nôû ra ôû beä ñaøi sen. Söï töông phaûn roõ reät töø khoái cuûa töôïng hình ñôn giaûn vaø nhöõng moâ típ trang trí phöùc taïp döôùi beä töôïng. Quùa trình tieáp thu, giao thoa vaên hoùa beân ngoaøi aûnh höôûng vaø taïo neân phong caùch theå hieän ñieån hình, maãu möïc cuûa ñieâu khaéc Ñaïi Vieät döôùi vöông trieàu nhaø Lyù. Caùc hoa vaên chaïm khaéc ôû beä töôïng Adiñaø chuøa Phaät Tích coøn cho thaáy aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä hoa sen, caùnh sen, hoa cuùc, roàng gaén vôùi thaàn raén Naga quen thuoäc trong moâ típ AÁn Ñoä, Chaêm Pa cuøng vôùi caùc moâtíp soùng nöôùc, vuõ nöõ, nhaïc coâng Caáu truùc chung cuûa beä töôïng Phaät thôøi Lyù thöôøng baùt giaùc, khoái caàu sö töû taïo theá caân baèng hoaøn chænh, khoái hình chau chuoát thoáng nhaát cuøng phong caùch. Töôïng Kim Cöông ôû chuøa Long Ñoäi (Haø Nam) laø pho töôïng coå, trang trí caùch ñieäu. Neùt maët töôïng coù caù tính, tónh laëng, oai nghieâm, theá ñöùng toaùt leân söùc maïnh, laøm cho ta hieåu theâm yù nghóa taïo hình trong phuø ñieâu
22. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 265 noåi khoái cao. Hình töôïng Kim cöông thôøi Lyù, môû ñaàu cho heä thoáng töôïng Kim cöông, Hoä phaùp caùc giai ñoaïn sau. Töôïng Adiñaø, maët traàm tö, vöøa coù veû ñeïp dòu daøng, raïng rôõ caëp maét nöûa nhaém nöûa hôû hôi xeách, ñuoâi maét daøi vaø hôi quaëp xuoáng, moâi kheùp hôø nhö ñang cöôøi. Phong caùch töôïng Adiñaø, töôïng ñaàu ngöôøi mình chim, töôïng Kim cöông chuøa Phaät Tích (Baéc Ninh), töôïng Kim cöông chuøa Long Ñoäi (Haø Nam) taïo ra neùt rieâng, ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Vieät. Töôïng Phaät luoân treân beä, hoïa tieát trang trí: hoa sen, hoa cuùc, roàng, phöôïng, soùng nöôùc thoáng nhaát haøi hoøa neáp aùo, neùt maët ñeán nhöõng chi tieát nhoû treân thaân töôïng Adiñaø, trôû thaønh nguyeân taéc chung cuûa ngheä thuaät töôïng thôøi Lyù. Thaønh coâng cuûa ngheä só ñieâu khaéc laø söï dieãn taû noäi dung tö töôûng thôøi ñaïi, veà yù thöùc, coõi ñôøi veà ñaát nöôùc, con ngöôøi. Gaén vôùi truyeàn thuyeát Man Nöông, vôùi tín ngöôõng thôø caùc vò thaàn thieân nhieân, Phaùp Vaân (Chuøa Daâu, Baéc Ninh) töø ñeàn thôø bieán thaønh chuøa khi doøng thieàn Vinitaruci ñeán truyeàn giaùo taïi ñaây Tín ngöôõng Töù Phaùp vôùi cuïm boán chuøa phoå bieán ôû nhieàu vuøng Vieät Nam ñaõ taïc thaønh boán pho töôïng: Töôïng Phaùp vaân (Maây), thôø ôû chuøa Daâu; töôïng Phaùp vuõ (Möa) thôø ôû chuøa Thaønh Ñaïo (Ñaäu); töôïng Phaùp loâi (Saám) thôø ôû chuøa Phi Töông; töôïng Phaùp ñieän (Chôùp) thôø ôû chuøa Phöông Quan (Daâu) caùch xa trung taâm Daâu khoaûng 20km, cuõng coù cuïm chuøa Töù phaùp ôû tænh Höng Yeân. Ñeán nay, chuøa Thaùi Laïc (Höng Yeân) chæ coøn giöõ laïi nhöõng böùc chaïm khaéc mang phong caùch thôøi Traàn vôùi boá cuïc töøng phieán hôïp thaønh toång theå thoáng nhaát. Thôøi Traàn laêng moä laø hôïp theå kieán truùc - ñieâu khaéc - trang trí, chuùng ta coøn thaáy trong ñoù ñieâu khaéc ñoùng vai troø nhö nhöõng bieåu tröng xaùc ñònh khoâng gian, moác maët baèng kieán truùc vôùi caùc töôïng nhö: Choù, Traâu, Sö töû, Quan haàu baèng ñaù nhöng ñeán nay chöa tìm thaáy moät pho töôïng Phaät thôøi Traàn naøo coù nieân ñaïi chính xaùc tuyeät ñoái maø coù theå vaãn laø nghi hoaëc (coù theå töôïng vua Traàn Nhaân Toâng) trong loøng thaùp maëc duø coù ñaày ñuû nhöõng cô sôû ñeå tin raèng ñieâu khaéc Phaät giaùo thôøi Traàn raát phaùt trieån vôùi heä thoáng ñieän thôø Phaät ví nhö beä töôïng ñaù ôû chuøa Daâu (Baéc Ninh), beä ñaù ôû chuøa Boái Kheâ (Haø Taây) vaø nhöõng beä töôïng hoa sen hình hoäp coù hình trang trí mang phong caùch thôøi Traàn kieåu chaân quyø daï caù, hoa vaên
23. 266 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) hoa laù hoaëc soùng nöôùc. Song, trung taâm Phaät giaùo thôøi Traàn ôû Yeân Töû (Quaûng Ninh) töôïng Traàn Nhaân Toâng coù ñöôïc xeáp vaøo thôøi Traàn khoâng? töôïng ngoài xeáp hai tay ñeå treân ñuøi theo kieåu ngöôøi tu haønh mình khoaùc phaùp y hôû moät beân vai, ñaàu traàn khoâng coù toùc, phaûi chaêng ñaây laø phong caùch cuûa thôøi Traàn (?) vì thôøi sau laø Leâ sô vôùi tinh thaàn “döông Nho öùc Phaät” caám “döïng chuøa toâ töôïng”. Vaäy pho töôïng naøy mang nhieàu khaû naêng coù töø thôøi Traàn bôûi ít nhieàu noù cuõng töông ñoái thoáng nhaát vôùi phong caùch taïc töôïng thôøi Lyù. Ñieàu deã nhaän thaáy laø ñaëc ñieåm phong caùch ñieâu khaéc thôøi Traàn ñöôïc thöøa höôûng töø thôøi Lyù, moâ típ trang trí vôùi chuû ñeà roàng, ngheâ, phöôïng, saáu töø choã tinh vi chau chuoát, trang nghieâm ñaõ taïo phong caùch khoaùng ñaït ñôn giaûn, khoûe khoaén muoán vöôn thoaùt khoûi khuoân khoå leã nghi, ñi vaøo doøng caûm xuùc chaân thaønh cuûa nhaân daân. Vôùi tinh thaàn “Hoøa quang ñoàng traàn” (ñem aùnh saùng cuûa Phaät phaùp hoøa vaøo cuoäc ñôøi theá tuïc). Vaøo ñôøi Kieán Trung thöù baûy (1231) Thöôïng hoaøng xuoáng chieáu raèng: “Trong nöôùc heã coù choã naøo coù ñình traïm ñeàu phaûi ñaép töôïng Phaät ñeå thôø”. Thôøi Lyù thaùp ñeå thôø, sang thôøi Traàn thaùp coøn laø nôi ñaët xaù lî cuûa ngöôøi tu haønh. Myõ thuaät Traàn ñeán nay coøn laïi hình chaïm khaéc treân kieán truùc goã vaø moät vaøi trang trí beä töôïng ñaù chuùng ta vaãn coøn thaáy ñöôïc söï phaùt trieån coù phong caùch cuûa moät giai ñoaïn lòch söû. Maëc duø chuøa thôøi Traàn ñöôïc xaây döïng nhieàu nhöng theå loaïi töôïng thôø haàu nhö khoâng coøn toàn taïi. Theá kyû XV laø thôøi kyø höng thònh cuûa Nho giaùo. Theá kyû XVI - XVII - XVIII nhieàu chuøa ñöôïc xaây döïng môùi, töôïng Phaät trôû neân ña daïng hôn, vôùi haøng loaït töôïng treân tam baûo: Di ñaø Tam toân, töôïng Quan aâm, töôïng Phaät Thích ca. Thôøi kyø Leâ Maïc noäi boä giai caáp thoáng trò phong kieán tranh giaønh ñòa vò, quaàn chuùng lao ñoäng ñieâu ñöùng vì chieán tranh, söu cao thueá naëng. Con ngöôøi göûi “taâm” mình vaøo ñöùc Phaät, Phaät baø Quan aâm Nghìn maét Nghìn tay thaáu hieåu moïi khoå ñau cuûa chuùng sinh: Töôïng Quan aâm chuøa Buùt Thaùp (Baéc Ninh), Töôïng Quan aâm chuøa Boái Kheâ (Haø Taây), Quan aâm chuøa Haï (Phuù Thoï) ngöôøi ta tin vaøo söï doõi troâng vaø caûm thoâng cuûa ñöùc Phaät, nhaát laø hình töôïng Phaät Baø vôùi tích truyeän Phaät Quan aâm xuaát thaân laø naøng Ba con vua ñaõ rôøi kinh ñoâ vaøo ñoäng Höông Tích nay laø
24. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 267 chuøa Höông (Haø Taây). Töôïng Phaät baø Quan aâm chuøa Haï (theá kyû XVI) baèng goã cao 3,2m (caû beä) laø pho töôïng coù giaù trò rieâng cuûa moät taùc phaåm coå nhaát trong heä thoáng töôïng Quan aâm nhieàu tay cuûa neàn ñieâu khaéc Phaät giaùo Vieät Nam. Daùng töôïng ngoài thaâm ñònh hai tay chaép tröôùc ngöïc, khuoân maët baàu coøn vöông nhieàu neùt traàn tuïc. Tính bieåu töôïng ôû 40 caùnh tay nhieäm maøu, taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán tình caûm cuûa ngöôøi ngöôõng moä, laøm taêng noäi dung tín ngöôõng Phaät giaùo. Ñaàu theá kyû XVII töôïng Quan aâm mang phong caùch Maïc, nhieàu loaïi töôïng môùi xuaát hieän: Boä Di ñaø Tam Toân chuøa Thaày (Haø Taây), Quan aâm toïa sôn, Quan aâm Thò Kính chuøa Mía (Haø Taây) Nhö vaäy töø ñaàu theá kyû XVII Phaät ñieän ñaõ môû roäng vôùi nhieàu töôïng vaø trôû neân quy moâ hôn: Chuøa Mía (Haø Taây), chuøa Keo (Thaùi Bình), chuøa Keo (Nam Ñònh), chuøa Buùt Thaùp (Baéc Ninh); nhieàu chuøa danh tieáng töø thôøi Lyù, Traàn cuõng ñöôïc xaây döïng laïi baøy theâm nhieàu töôïng Phaät: chuøa Phaät Tích (Baéc Ninh), chuøa Traêm Gian (Haø Taây), chuøa Long Ñoäi (Nam Haø). Theá kyû XVII ôû nhaø Toå moät soá chuøa coøn baøy töôïng cuûa caùc nhaø sö ñaõ truï trì, trong phuû thôø töôïng caùc hoaøng haäu: Trònh Thò Ngoïc Truùc, coâng chuùa Leâ Thò Ngoïc Duyeân ngöôøi coù coâng baûo trôï cho chuøa, ba pho töôïng haäu chuøa Maät (Thanh Hoaù). Vaøo cuoái theá kyû XVIII nhaø Taây Sôn chieán thaéng, ñaùnh daáu moät giai ñoaïn môùi cuûa lòch söû, xaõ hoäi Vieät Nam bieát dung hoäi giöõa hai heä tö töôûng lôùn laø Nho vaø Phaät laøm choã döïa tinh thaàn. Söï hoãn dung toân giaùo daãn ñeán söï ñan xen ñieâu khaéc veà loaïi hình kieåu thöùc, hình thaønh heä thoáng bieåu töôïng quy moâ. Phaät ñieän ngaøy moät phaùt trieån vôùi nhieàu töôïng Phaät, boä Tam theá, töôïng Vaên thuø, Phoå hieàn, Tuyeát sôn, Quan aâm Nghìn maét Nghìn tay, caùc töôïng toå coù hai kieåu baøi trí nhö chuøa Thònh Quang (Haø Noäi) vaø chuøa Taây Phöông (Haø Taây), chuøa Kim Lieân (Haø Noäi). Chuøa Kim Lieân vaø chuøa Taây Phöông coù chung kieåu maët baèng hình chöõ Tam, ñoàng thôøi coù keát caáu kieán truùc cuõng töông ñoàng töø caùch trang trí treân kieán truùc, laø hai ngoâi chuøa chòu aûnh höôûng tröïc tieáp töø hai heä tö töôûng: Heä trieát hoïc Phaät giaùo gaén vôùi vuõ truï quan Nho giaùo (cöûa soå troøn troå aâm döông, vaø caùc hoa vaên caùch ñieäu, laù ñu ñuû )
25. 268 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) Coù theå thaáy ñieâu khaéc sôùm nhaát trong di tích chuøa Taây Phöông (Haø Taây) laø töôïng Quan AÂm Nam Haûi goã phuû sôn coù 12 tay cao 150cm. Boá cuïc ñôn giaûn vôùi caùc tay xoøe roäng nhö nan quaït, khuoân maët chaát phaùc nghieâm kính, toaøn thaân baát ñoäng treân boä toøa sen coù quyû ñoäi. Chuøa Taây Phöông keát caáu kieán truùc daøn haøng ngang (chöõ Tam) gioáng vôùi chuøa Kim Lieân (Haø Noäi). ÔÛ toøa ngoaøi (tieàn ñöôøng) laø nôi ñaët Baùt boä Kim cöông to lôùn xen keõ cöù moät vò maët ñoû hung döõ laïi tôùi moät vò maët hoàng hieàn töø vôùi caùc teân: Thanh Trì tai, Tích Ñoäc thaàn, Hoaøng Tuøy caàu, Baïch Tònh thuûy, Xích Thanh hoûa, Ñinh Trì tai, Töû hieàn vaø Ñaïi Thaàn löïc. Caùc pho töôïng duø caàm vuõ khí naøo cuõng vaäy, hai tay ñeàu ñeå trong theá taán vôùi moät cao moät thaáp. Thaàn Kim Cöông laø nhöõng löïc só baûo hoä Phaät phaùp, maëc aùo “nhaãn nhuïc” nhö kieåu aùo voõ töôùng xöa, song ñöôïc cöôøng ñieäu caùc neùt goà gheà ñeå nhaán maïnh söï maïnh baïo cöông quyeát. Toøa giöõa (thöôïng ñieän) coù töôïng Di ñaø Tam toân, Quan aâm Boà taùt. Haøng thöù hai vôùi boä Tuyeát sôn coù töôïng toå thöù nhaát Ca Dieáp maët giaø vaø toå thöù hai A Nan maët treû ñöùng haàu. Tieáp theo laø boä Di laëc Tam toân, ñöùng hai beân traùi heä thoáng baøn thôø chính ôû toøa giöõa laïi coù moät töôïng lôùn nhö Kim cöông laø töôïng Thaùi töû Kyø Ñaø laø ngöôøi goùp nhieàu tieàn cuûa uûng hoä Phaät giaùo, khoaûng theá kyû XIX ñaõ boå sung pho Thích ca Sô sinh. Toøa sau (haäu ñöôøng) ôû gian giöõa ñaët boä Tam theá taïi nôi cao vaø saâu nhaát, boä töôïng naøy coù nieân ñaïi vaøo nöûa ñaàu theá kyû XVIII. Haøng thöù hai laø töôïng Adiñaø cuõng coù nieân ñaïi vaøo ñaàu theá kyû XVIII hai beân cuûa baøn thôø chính laø töôïng Thaäp ñieän dieâm vöông phong caùch theá kyû XIX, XX. Caùc gian keá beân laø töôïng haäu ñaët töôïng möôøi saùu vò toå truyeàn ñaêng cuûa ñaïo Phaät. Töôïng chuøa Taây Phöông ñeàu thoáng nhaát trong moät phong caùch, coù loái maëc gioáng nhau, boä aùo caø sa cuøng moät kieåu, neáp aùo theå hieän theo daùng ngoài, ñöùng khaùc nhau maø taïo neáp, ñöôøng löôïn khaùc nhau, neáp aùo thoáng nhaát vôùi cô theå. Caùc ngheä nhaân baäc thaày ñieâu luyeän trong kyõ thuaät, taïo taùc thoaûi maùi khoái hình ñaày chaát ñieâu khaéc, töôïng naøo cuõng nhö thöïc, thanh thoaùt soáng ñoäng. Ngöôøi ngheä só ñaõ chaïm ñöôïc caû noäi taâm cuûa töøng nhaân vaät, ñeå noùi leân nhöõng khaéc khoaûi cuûa con ngöôøi thöïc ngoaøi ñôøi. Nhoùm töôïng Toå laø nhöõng nhaân vaät ñaïi dieän cho moïi thaønh phaàn cuûa xaõ hoäi, noùi leân tính chaát roäng môû hoøa ñoàng, treân cô sôû Ñaïi töø Ñaïi bi, laáy
26. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 269 giaùc ngoä Phaät phaùp laøm trung taâm öùng xöû. Caùc vò toå chuøa Taây Phöông toàn taïi nhö minh chöùng cho söï phaùt trieån cuûa lòch söû Phaät giaùo. “Caùc vò toå ôû ñaây ñeàu ñaïo maïo, nhöng nguoàn goác thì moãi ngöôøi moãi veû! Ñuùng laø cuoäc ñôøi, ñuùng laø xaõ hoäi laø con ngöôøi thôøi ñoù maø ngöôøi ngheä nhaân ñeå laïi cho chuùng ta. Hoï ñaõ ñöôïc thöùc tænh trong caùi thaát baïi, caùi thaønh coâng cuûa phong traøo thôøi Leâ Maït - Taây Sôn, neân döôùi con maét saéc caïnh cuûa hoï ñaõ taïo ra nhöõng kieät taùc veà ngheä thuaät pheâ bình xaõ hoäi, chaân thaät vaø sinh ñoäng ñeán noãi khoâng ai daùm nghó tôùi söï vu caùo cuûa ngheä thuaät caû ” (Nguyeãn Ñoã Cung - MT soá 5 - 1969). Thoâng qua nhöõng neùt sô löôïc veà ngheä thuaät ñieâu khaéc hay töôïng thôø trong chuøa caùc thôøi kyø lòch söû chuùng ta ñeàu nhaän thaáy roõ ñaëc ñieåm noåi baät cuûa töøng thôøi. Söï phaùt trieån vaø ñoåi môùi naøy noù luoân phuï thuoäc vaøo hoaøn caûnh lòch söû xaõ hoäi cho neân ôû thôøi Lyù hình töôïng Phaät Adiñaø ñöôïc theå hieän söøng söõng moät khoái thoáng nhaát “thaân taâm” (caùi “thaân” khoâng coù gì ñaùng keå, coøn caùi “taâm” laø vónh cöûu). Töôïng Adiñaø chuøa Phaät Tích (Baéc Ninh) laø saùng taïo lôùn cuûa ñieâu khaéc thôøi Lyù, laø söï keát hôïp taøi tình trieát lyù Phaät giaùo vôùi nhöõng quan nieäm coå truyeàn veà ñaát nöôùc vaø con ngöôøi. Nhöng ôû theá kyû sau, theá kyû XVI - XVIII hình töôïng Phaät Baø Quan aâm mang nhieàu yeáu toá huyeàn thoaïi, nhaèm xoa dòu nhöõng noãi loøng cuûa con ngöôøi ñeå cöùu roãi chuùng sinh luoân höôùng veà ñieàu thieän, tieâu dieät ñieàu aùc. Töôïng Tuyeát sôn chuøa Taây Phöông boäc loä caùi “thaân” traøn ñaày chaát ngöôøi vaø caùi “taâm” laø nhöõng tö töôûng cuûa con ngöôøi. Daãu raèng taám thaân töôïng laø söï gaày moøn nhöng söï toàn taïi vaãn laø ñieåm töïa quyù baùu cuûa caùi “taâm”, “nhaân, taâm” ñoù cuõng chính laø tö töôûng vaø ñaïo lyù cuûa con ngöôøi. Chuùng ta coøn thaáy nhieàu loaïi töôïng khaùc thôø ôû chuøa Vieät Nam ngaøy caøng phoå bieán nhö: Töôïng Kim cöông (Hoä phaùp), töôïng Thích ca, töôïng Di Laëc, töôïng Quan aâm Toïa Sôn, töôïng Quan aâm toáng Töû taát caû ñeàu nhaèm muïc ñích theå hieän nhöõng giaùo ñieàu cuûa Phaät phaùp. Neàn ñieâu khaéc coå Vieät Nam phaùt trieån theo söï thaêng traàm cuûa lòch söû ñaát nöôùc nhöng duø ôû chaát lieäu naøo goã hay ñaù thì ñeàu mang trong mình hôi thôû cuûa lòch söû thôøi ñaïi. T.T.B
27. 270 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) Taøi lieäu tham khaûo: 1. Myõ thuaät thôøi Lyù - Vieän Ngheä thuaät - Boä Vaên hoùa - Nxb Vaên hoùa 1973 2. Myõ thuaät thôøi Traàn - Vieän Ngheä thuaät - Boä Vaên hoùa - Nxb VH Haø Noäi - 1977. 3. Myõ thuaät thôøi Leâ sô - Vieän ngheä thuaät - Boä Vaên hoùa - Nxb Vaên hoùa - 1978. 4. Myõ thuaät thôøi Maïc - Nguyeãn Tieán Caûnh- Nguyeãn Du Chi - Traàn Laâm - Nguyeãn Baù Vaân - Vieän Myõ thuaät - Haø Noäi 1993 5. Löôïc söû Myõ thuaät Vieät Nam - Trònh Quang Vuõ - Nxb Vaên hoùa - thoâng tin - Haø Noäi 2002. 6. Myõ thuaät cuûa ngöôøi Vieät - Nguyeãn Quaân - Phan Caåm Thöôïng - Nxb Myõ thuaät - 1989. 7. Myõ thuaät thôøi Taây Sôn - Nguyeãn Ñoã Cung - Myõ thuaät soá 5 naêm 1969. 8. Chuøa Vieät - Traàn Laâm Bieàn - Nxb VH- TT- 1996 9. Vieät Nam ñieâu khaéc daân gian TK XVI - XVII - XVIII - Nxb Ngoaïi Vaên Haø Noäi 1975. 10. Nguyeãn Ñoã Cung - Baøn veà myõ thuaät Vieät Nam - Vieän Myõ thuaät - Haø Noäi 1993. 11. Con ngöôøi trong ngheä thuaät chaïm khaéc thôøi Lyù Traàn - Traàn Thò Bieån -Taïp chí Myõ thuaät soá Xuaân 2004.
28. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 271 BAØN VEÀ HOAØNG THAØNH THAÊNG LONG VÒ TRÍ DI TÍCH* Leâ Cöôøng aáy chuïc naêm nay, nhieàu vaán ñeà baøn veà vò trí quy moâ, maët baèng toång theå, kieán truùc hôn ngaøn naêm kinh thaønh Thaêng Long - MÑoâng Ñoâ - Haø Noäi, caùc nhaø nghieân cöùu lòch söû, khaûo coå, vaên hoùa, myõ thuaät thöôøng trao ñoåi, nhaän ñònh vò trí quan troïng trung taâm kinh thaønh ôû ñaâu? Ñieän Caøn Nguyeân thôøi Lyù, Thieân An thôøi Traàn vaø Kính Thieân thôøi Leâ lieäu coù cuøng vò trí vôùi khu vöïc traán thaønh thôøi nhaø Nguyeãn vaø hieän nay goïi laø Nhaø Con Roàng, nôi toång haønh dinh cuûa Boä Quoác phoøng laøm vieäc trong suoát thôøi gian daøi khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc. I - Nhaän thöùc vaø ñaùnh giaù khaùc nhau 1. Töø raát sôùm, ngöôøi ñaët vaán ñeà ñaàu tieân, nhaø nghieân cöùu Traàn Huy Baù vieát trong Taäp san Nghieân cöùu Lòch söû (soá 8/1959 vaø soá 10/1966), nhaän ñònh vò trí thaønh Thaêng Long thôøi Lyù - Traàn: “Nhö theá caùc cung ñieän chính phaûi ôû vaøo khu: Höõu Tieäp, Ngoïc Haø, Vaïn Phuùc, nhaø maùy bia vaø chuøa Baùt Thaùp baây giôø môùi laø ñuùng choã. Vaäy thaønh Thaêng Long xaây döïng naêm 1805 coù leõ ñaõ theo nhu caàu veà gaàn beân soâng Hoàng Haø maø ñaõ thieân haún ra ngoaøi phía Ñoâng thaønh Thaêng Long cuõ roài, caùc di vaät ñeàu thieân caû ra maø söû khoâng cheùp töôøng taän chaêng?”. OÂng döïa vaøo moät vaøi tö lieäu lòch söû vaø chuyeán ñi khaûo saùt thöïc ñòa ñeå giaûi thích suy nghó cuûa mình: * Baøi ñaõ in trong Nghieân cöùu Myõ thuaät, thoâng tin khoa hoïc Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Haø Noäi - Vieän Myõ thuaät, soá 3 - 4 , thaùng 12 naêm 2005.
29. 272 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) a. Chuøa Vónh Khaùnh thuoäc laøng Vónh Phuùc gaàn Nhaø maùy Bia Haø Noäi, baøi minh vieát treân chuoâng coù caâu: “Kinh ñoâ noäi thaønh”. Nhöng “noäi thaønh” naøy ñöôïc hieåu nhö theá naøo trong 3 voøng lôùn nhoû cuûa kinh thaønh Thaêng Long laø “Töû Caám Thaønh”, “Hoaøng Thaønh”, vaø “Noäi thaønh”? b. Caùc nhaø khaûo coå thaùm saùt, tìm thaáy nhieàu hieän vaät quyù nhö: coät truï ñaù troøn chaïm roàng thôøi Lyù, khoái ñaù nhaùm thaønh cöûa coù con saáu, trang trí kieán truùc roàng, phöôïng, chim uyeân öông, ñoà goám söù ôû khu vöïc laøng Ngoïc Haø, vöôøn Baùch Thaûo Töø ñoù oâng suy luaän kinh thaønh Thaêng Long ôû vò trí naøy. Sau naøy caùc nhaø nghieân cöùu ñoái chieáu, xem xeùt kyõ ñoù laø hieän vaät cuûa moät ngoâi chuøa. c. Baûn ñoà thôøi Hoàng Ñöùc (TK 15) veõ toaøn caûnh kinh ñoâ Thaêng Long, neáu chieáu vaøo truïc Thaàn Ñaïo, toaøn boä kinh thaønh Thaêng Long thaúng vaøo trung taâm Hoà Taây vaø chính laø khu vöïc laøng Ngoïc Haø, Höõu Tieäp, Lieãu Giai, Vaïn Phuùc Thôøi kyø naøy vieäc veõ baûn ñoà mang tính öôùc leä, coù nhieàu sai soá, caùch ñònh vò khoâng chuaån xaùc, khoa hoïc nhö ngaøy nay. d. Trong cuoán Thieàn Uyeån Taäp Anh ghi chuøa Chaân Giaùo xaây treân nuùi Vaïn Baûo phía nam thaønh Thaêng Long. Nuùi Vaïn Baûo thuoäc laøng Vaïn Phuùc gaàn beán xe Kim Maõ hieän nay. Töø nhöõng ghi nhaän treân saùch vôû, hieän vaät thu ñöôïc qua khai quaät khaûo coå, khaûo saùt thöïc ñòa, oâng Traàn Huy Baù cho raèng: “Phía Baéc aùng chöøng vaøo choã reõ tröôøng Ñua ngöïa cho ñeán quaù ñeàn Quan Thaùnh. Phía Ñoâng töø quaù ñeàn Quan Thaùnh ñeàn gaàn Vaên Mieáu baây giôø. Phía Nam töø gaàn Vaên Mieáu tôùi gaàn choã reõ traùnh ñöôøng xe ñieän Caàu Giaáy. Phía Taây töø choã gaàn traùnh ñöôøng xe ñieän Caàu Giaáy ñi ñeán gaàn choã ñöôøng reõ xuoáng tröôøng Ñua ngöïa baây giôø.” Nhö vaäy, toaøn boä Hoaøng Thaønh Thaêng Long nhö coång thaønh Cöûa Baéc, ñieän Kính Thieân, cöûa Ñoan Moân vaø Coät côø, vua quan thôøi nhaø Nguyeãn ñaõ dòch chuyeån vò trí kinh thaønh sang höôùng Ñoâng. 2. Nhaän ñònh khaùc, giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng vaø cuï Vuõ Tuaán Saùu treân Taïp chí Nghieân cöùu Lòch söû (4/1966) vieát: “Söû saùch khoâng heà cheùp
30. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 273 coù moät söï di chuyeån naøo cuûa kinh ñoâ Thaêng Long qua nhöõng trieàu ñaïi Lyù - Traàn - Leâ. Traùi laïi nhöõng di tích ghi trong taøi lieäu cuõ phoái hôïp vôùi söï ñieàu tra taïi choã cho pheùp ñoaùn ñònh raèng Thaêng Long thôøi Lyù vaãn giöõ nguyeân veïn vò trí cuõ cho ñeán ñôøi Nguyeãn”. Hai oâng phaân tích: a. Caùc cuoán saùch Vieät ñieän u linh, Lónh Nam chích quaùi, Thaàn tích Baïch Maõ vieát maët ñoâng cuûa thaønh Ñaïi La - Thaêng Long laø ñeàn Baïch Maõ ôû phoá Haøng Buoàm hieän nay, gaàn saùt soâng Hoàng. b. Theo cuoán Coá Leâ daõ luïc xaùc nhaän ñieän Kính Thieân ôû treân nuùi Nuøng. Cuoán saùch Hoaøng Vieät ñòa dö chí vieát trong thaønh Thaêng Long coù nuùi Nuøng vaø ñieän ñaøi cuûa nhaø Lyù döïng treân ñoù. Tieáp theo kieán giaûi cuûa hai oâng, moät soá nhaø nghieân cöùu nhö: GS. Phan Huy Leâ, PGS. Ñoã Vaên Ninh, Nguyeãn Khaéc Ñaïm, Phaïm Haân caên baûn thoáng nhaát yù kieán: - Phía Ñoâng kinh thaønh Thaêng Long gaàn vôùi ñeàn Baïch Maõ phoá Haøng Buoàm vaø caïnh ñoù chuøa Caàu Ñoâng, ñình Ñoâng Moân phoá Haøng Ñöôøng hieän nay. - Phía Taây laø chuøa Moät Coät (teân chöõ laø Chuøa Dieân Höïu). Theo taám bia Suøng Thieän dieân linh thaùp bi kyù ôû chuøa Ñoäi Sôn (Haø Nam) xaùc nhaän vua Lyù Nhaân Toâng cho xaây döïng chuøa ôû “höôùng Taây Caám chi danh Vieän” (Vöôøn noåi tieáng phía Taây Caám thaønh). Gaàn ñaây ñi khaûo saùt vaên hoùa Thaêng Long - Haø Noäi, giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng ñoïc trong vaên bia (döïng töø thôøi Gia Long) taïi chuøa Am Caây Ñeà (Thanh Ninh töï) vieát: “Chuøa ôû ngay saùt phía ngoaøi haønh lang phía Taây cuûa Hoaøng thaønh Thaêng Long thôøi Leâ”. Hai ngoâi chuøa Moät Coät vaø chuøa Am Caây Ñeà gaàn nhau, naèm treân truïc thaúng phoá OÂng Ích Khieâm ñuùng höôùng Taây Hoaøng thaønh Thaêng Long. Bia ñeàn thôø Linh Lang ôû laøng Thuïy Khueâ vieát ñeàn ôû phía Taây Phöôïng Thaønh (Thaønh Thaêng Long). Ba di tích naøy naèm treân truïc ñöôøng thaúng phía Taây kinh thaønh Thaêng Long. Phía Nam coù cöûa Ñaïi Höng ôû gaàn phoá Cöûa Nam hieän nay. Phía Baéc Hoaøng Thaønh chính laø Thaønh Cöûa Baéc hieän nay. Trung taâm thaønh Thaêng Long - Haø Noäi töø thôøi Lyù - Traàn - Leâ coù ñuùng
31. 274 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) vaøo vò trí truïc ñöôøng Thaàn ñaïo vôùi ñieåm hoäi tuï “Nuøng sôn chính khí” nôi döïng ñieän . Maáy chuïc naêm qua, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ vaø ñang trao ñoåi cuøng ñeán nhaän thöùc chung. II - Khu di tích Hoaøng Thaønh Thaêng Long Naêm 2003, ñöôïc söï ñoàng yù cuûa caùc cô quan laõnh ñaïo Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, Vieän Khaûo coå tieán haønh khai quaät treân dieän roäng ngoùt 18.000m2 ôû khu di tích Hoaøng thaønh Thaêng Long - Haø Noäi, trong khu vöïc ñöôøng Hoaøng Dieäu, Hoaøng Vaên Thuï, Ñoäc Laäp vaø ñöôøng Baéc Sôn, nôi döï ñònh xaây döïng nhaø Quoác Hoäi vaø Hoäi tröôøng Ba Ñình môùi. Theo luaät Di saûn Vaên hoùa, tröôùc khi thöïc hieän döï aùn, phaûi ñöôïc thaùm saùt khaûo coå, tìm hieän vaät, maët baèng kieán truùc nhöõng giaù trò vaên hoùa taøng aån hôn nghìn naêm döôùi loøng ñaát. Quy moâ vaø dieän tích khai quaät thuoäc loaïi lôùn nhaát Vieät Nam, quaù trình ñaøo ñaõ phaùt hieän nhöõng taàng vaên hoùa ngoùt 1.300 naêm, keùo daøi töø thôøi Baéc thuoäc ñeán Lyù, Traàn, Leâ, Nguyeãn. Caùc nhaø khaûo coå tìm thaáy khoái löôïng hieän vaät khoâng ngôø, ngoùt vaøi trieäu di vaät khaûo coå bao goàm: ñoà trang trí kieán truùc, gaïch, ngoùi, ñaù keâ chaân, coät goã, ñoà goám söù, ñaát nung, trang söùc, ñoà gia duïng, ngöï duïng thaät baát ngôø khi phaùt hieän sô ñoà maët baèng kieán truùc ñöôøng xaù, heä thoáng coáng thoaùt nöôùc, nhaø nghæ, gieáng nöôùc ôû nhieàu theá kyû khaùc nhau. Theo PGS. TS. Toáng Trung Tín cho bieát, laáy thöôùc ño trung bình coát ôû cöûa Ñoan Moân hieän nay, coù moät soá nguyeân taéc khoa hoïc sau: 1. Ñaøo saâu xuoáng khoaûng 0,9m ñeán 1m90 phaùt loä hieän vaät vaø lôùp maët baèng vaên hoùa thôøi Leâ (TK 15-18). 2. Töø ñoä saâu 1m90 ñeán 3m phaùt loä hieän vaät vaø lôùp maët baèng vaên hoùa thôøi Lyù - Traàn (TK 11-14). 3. Ñaøo saâu xuoáng töø 3m ñeán 4m2 lôùp maët baèng ñòa taàng vaên hoùa kieán truùc thôøi Baéc thuoäc thaønh Ñaïi La (TK 7-10). Vì sao caùc ñòa taàng vaên hoùa lòch söû, maët baèng kieán truùc, haøng trieäu hieän vaät khaûo coå traàm laéng döôùi nhöõng ñoä saâu khaùc nhau nhö vaäy.
32. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 275 Hôn 2000 naêm qua, lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa nhaân daân caùc daân toäc Vieät Nam, ñaëc bieät laø vuøng ñaát Thaêng Long - Ñoâng Ñoâ - Haø Noäi töøng traûi qua 17 cuoäc chieán tranh lôùn nhoû cuûa keû thuø xaâm löôïc hung baïo, kinh thaønh Thaêng Long bò ñoát phaù, huûy hoaïi khoâng thöông tieác, nhieàu ngöôøi bò gieát, xaùc khoâng kòp chuyeån ñi, löu laïi xöông coát. Nhieàu naêm chieán tranh, kinh thaønh boû hoang, ñeâ soâng Hoàng vôõ, nöôùc phuø sa meânh mang boài laéng, muøa khoâ ñeán, taàng ñaát do phuø sa mang laïi, naêm naøy qua naêm khaùc toân cao daàn maët baèng Haø Noäi, hình thaønh nhieàu ñòa taàng vaên hoùa, phaân ñònh vaø löu giöõ haøng trieäu hieän vaät khaûo coå quyù giaù theo töøng thôøi kyø lòch söû. Trong cuoán Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ghi nhaän: - Naêm 1010: “Ñaép thaønh, ñaøo haøo boán maët thaønh, môû boán cöûa ” - Naêm 1014: “Ñaép thaønh ñaát ôû boán maët kinh thaønh Thaêng Long ” - Naêm 1024: “Söûa chöõa kinh thaønh Thaêng Long ” - Naêm 1078: “Söûa laïi thaønh Ñaïi La ” Naêm 1288, sau khi chieán thaéng quaân giaëc Nguyeân Moâng taøn baïo; Vua veà kinh thaønh Thaêng Long phaûi nguû, nghæ taïi traïi lính. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö vieát: - Naêm 1288, thaùng 4, “Thöôïng Hoaøng ngöï ôû haønh lang thò veä (vì cung ñieän baáy giôø ñaõ bò giaëc ñoát heát) ” Vaøi naêm gaàn ñaây Boä Quoác phoøng chuyeån giao cho UÛy ban Nhaân daân Thaønh phoá Haø Noäi moät soá di tích: Baéc Moân, Tónh Baéc Laâu, Ñoan Moân Thaùm saùt khaûo coå ôû ba khu vöïc phaùt loä di tích Hoaøng thaønh Thaêng Long, tìm thaáy haøng trieäu hieän vaät, nieân ñaïi töø TK 7-18. Nhieàu vieân gaïch coù haøng chöõ ghi: “Giang Taây quaân” xaùc ñònh vaøo TK 9-10. Khaù nhieàu gaïch ghi haøng chöõ: “Lyù gia ñeä tam ñeá Chöông Thaùnh Gia Khaùnh” ñôøi Vua Lyù Thaùnh Toâng (1059 - 1065) vaø gaïch ghi haøng chöõ “Vónh Ninh tröôøng” haøng loaït gaïch laùt neàn kích thöôùc vuoâng 38cm x 38cm x 7cm trang trí hoa sen, hoa maãu ñôn, ñaäm daáu aán thôøi Lyù - Traàn. Di vaät kieán truùc nhö coái cöûa, taûng keâ chaân coät, coät goã, baäc ñaù, saáu ñaù cuûa thôøi Leâ. Nhieàu loaïi hieän vaät goám, chuû yeáu haøng cao caáp ñoà tinh xaûo duøng trong gia ñình hoaøng toäc, quan laïi. Ñoà söù moûng, traéng trong caùc loaïi baùt,
33. 276 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) ñóa, lieãn khi cheá taùc duøng ñaát toát, nhaøo caån thaän ñoä nhuyeãn cao khoâng vaån, xöông goám moûng nhö voû tröùng, coù khaû naêng thaáu quang, hoa vaên trang trí in chìm, gôïn noåi ñeà taøi roàng, phöôïng, hoa laù, vaên hoài trong loøng hieän vaät trang trí roàng 5 moùng, ôû giöõa in chöõ Tröôøng Laïc, Tröôøng Laïc Cung hoaëc chöõ Quan. Trong ñieàu luaät cuûa vua, quan thôøi phong kieán, coù quy ñònh chaët cheõ theo ñieån leã vöông trieàu, nhöõng ñoà duøng, laàu caùc, cung ñieän, haønh cung, trang trí coù neùt rieâng hình roàng chaân 5 moùng vaø ñoà duøng hoaøng cung ghi chöõ Quan hoaëc Noäi phuû. Hoá khai quaät coång chính Ñoan Moân cho chuùng ta nhöõng nhaän ñònh lyù thuù. Theo truïc Thaàn ñaïo höôùng Baéc - Nam, ñoä saâu 1m90, caùc nhaø khaûo coå phaùt hieän ñöôøng laùt gaïch, maët roäng 3,20m, chieàu daøi môùi khaûo ñeán 15,80m, höôùng thaúng vaøo cung ñieän Kính Thieân. Maët ñöôøng xaây caån thaån, vaät lieäu goàm nhieàu loaïi ñöôïc ñaàm, neän, gia coá chaéc chaén, phaân taàng khaùc nhau. Döôùi cuøng laø lôùp gaïch vôõ, roài ñeán lôùp ñaát seùt deûo, lôùp soûi nhoû, lôùp ñaát seùt naâu pha gaïch ngoùi ñaäp vôõ, ñeán ñaát troän soûi to moãi lôùp traûi ñeàu coù ñoä daøy khoaûng 10cm, bao goàm 12 taàng vaät lieäu xaây döïng choàng laáp taïo thaønh khoái moùng daøy kieân coá, chaéc chaén saâu khoaûng 1m. Maët ñöôøng laùt gaïch, nhieàu vieân xeáp ñöùng, ken daøy, theá vöõng, khoâng bò xoâ ñaåy. Vaät lieäu laùt ñöôøng ñöôïc söû duïng baèng caùc loaïi gaïch, ngoùi, moät ít maûnh vuïn ñaát nung, goám söù ñeàu laø vaät lieäu saûn xuaát töø tröôùc thôøi Traàn. Treân maët ñöôøng coù hai ñöôøng vieàn hai bieân, gia coá chaët, caém gaïch thaønh nhöõng oâ vuoâng xeáp hình hoa chanh, ñöôøng roäng khoaûng 0,4m, doïc theo hai bieân ñöôøng. Caùch gia coá moùng, maët ñöôøng laø moät ñaëc ñieåm kyõ thuaät rieâng coøn thaáy ôû moät soá di tích thôøi Traàn nhö: khu Laêng moä Tam Ñöôøng (Thaùi Bình), Töùc Maïc (Nam Ñònh), chuøa Laám (Quaûng Ninh) vaø khu di tích chuøa Yeân Töû (Quaûng Ninh). Khai quaät khaûo coå lôùn nhaát töø xöa ñeán nay ôû di tích Hoaøng Thaønh Thaêng Long, ñoä saâu caùc ñòa taàng vaên hoùa theo chu kyø lòch söû ñaõ baûo toàn, gìn giöõ cho daân toäc Vieät Nam haøng trieäu hieän vaät khaûo coå phong phuù, ña daïng coù ñoä ñaäm ñaëc di vaät cao heát söùc quyù giaù. Hôn nöõa moät chaân lyù lòch söû, khaúng ñònh nhaän thöùc vaø keát thuùc moät trao ñoåi khoa hoïc maø giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng vaø cuï Vuõ Tuaán Saùn ñaõ ñuùng khi sôùm nhaän ñònh:
34. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 277 “Thaêng Long thôøi Lyù vaãn giöõ nguyeân veïn vò trí cuõ cho ñeán ñôøi Nguyeãn. Nuùi Nuøng töùc nuùi Long Ñoã, ñöôïc thuyeát phong thuûy coi nhö laø nôi taäp trung cuûa “khí thieâng soâng nuùi nôi ñeá ñoâ” vaãn laø trung taâm cuûa ñoâ thaønh Thaêng Long qua bao nhieâu theá kyû”. Khu di tích khaûo coå Hoaøng thaønh Thaêng Long - Haø Noäi ñöôïc Ñaûng, Nhaø nöôùc, caùc giaùo sö, tieán syõ ñaùnh giaù cao, giaùo sö Tröôøng Ñaïi hoïc Tohoku (Nhaät Baûn) ngaøi Imaizumi Takao nhaän ñònh: “Ñaëc tröng nhaát di tích naøy laø söï phaùt hieän ñuùng trung taâm cuûa caùc kinh thaønh töø thôøi An Nam ñoâ hoä phuû, Lyù, Traàn, Leâ vaø Nguyeãn trong moät khu khai quaät Duø caùc di tích vó ñaïi nhö Roma ôû YÙ, Tröôøng An ôû Trung Quoác, hay Heian- Kyo ôû Kyoto cuõng khoâng theå vó ñaïi nhö di tích ôû ñaây. Cho neân di tích naøy coù giaù trò xöùng ñaùng laø di saûn vaên hoùa theá giôùi. Vaø ñeå hieåu bieát lòch söû nhaân loaïi, di tích naøy khoâng theå thieáu ñöôïc.” Hieám coù di tích khaûo coå naøo treân theá giôùi laïi taøng aån nhieàu maët baèng kieán truùc, cung ñieän, laàu caùc cuøng haøng trieäu hieän vaät quyù hieám cuûa caùc neàn vaên hoùa, lòch söû traàm traûi löu giöõ ngoùt 1.300 naêm nay. L.C Taøi lieäu tham khaûo: 1. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö - Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi - 1993 2. Hoaøng thaønh Thaêng Long phaùt hieän khaûo coå hoïc - Hoäi Khoa hoïc Lòch söû - 2004. 3. Nguyeãn Khaéc Ñaïm: Thaønh luõy phoá phöôøng vaø con ngöôøi Haø Noäi - Nxb Vaên hoùa Thoâng tin - 1999. 4. Taïp chí nghieân cöùu lòch söû caùc soá 8/1959, soá 10/1966 vaø 4/1966.
35. 278 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) MOÄT SOÁ ÑIEÅM TÖÔNG ÑOÀNG TRONG NGHEÄ THUAÄT TRANH THÔØ ÑAÏO MAÃU CUÛA DOØNG TRANH DAÂN GIAN HAØNG TROÁNG VAØ TRANH THÔØ DAÂN TOÄC ÍT NGÖÔØI MIEÀN NUÙI PHÍA BAÉC VIEÄT NAM Vuõ Höông Giang* û Vieät Nam, tranh daân gian ñöôïc saûn xuaát vaø phaùt trieån roäng khaép taïi nhieàu vuøng nhö: Ñoâng Hoà (Baéc Ninh), Haøng Troáng (Haø Noäi), Kim ôHoaøng (Haø Taây), laøng Sình (Hueá) ngoaøi ra coøn doøng tranh thôø cuûa ngöôøi Dao,Taøy, Nuøng, Cao Lan, Saùn Chæ Tuy nhieân tranh daân gian noùi chung vaø tranh thôø noùi rieâng thì raát ña daïng, bieán ñoåi theo caùch theå hieän töông öùng vôùi ñôøi soáng toân giaùo moãi vuøng, moãi nhoùm daân toäc. Chính bôûi tính roäng lôùn cuûa noù maø qua ñaây toâi chæ baøn ñeán: Tính töông ñoàng veà thôø Maãu trong ngheä thuaät tranh thôø Haøng Troáng vaø tranh thôø caùc daân toäc ít ngöôøi mieàn nuùi phía Baéc Vieät Nam. Taïi Vieät Nam, coù hai doøng tranh daân gian chuû yeáu laø tranh Teát vaø tranh thôø. Tranh Teát ñöôïc baøy baùn nhoän nhòp nhaát vaøo nhöõng ngaøy giaùp Teát taïi phieân chôï queâ, vôùi mong muoán ñoùn moät naêm môùi toát laønh, aám no, haïnh phuùc. Tôø tranh Teát goùp phaàn vaøo vieäc trang trí cho ngoâi nhaø theâm röïc rôõ. Beân caïnh laø nhöõng hình aûnh bình dò cuûa ñôøi soáng thöôøng ngaøy. Theå loaïi tranh thôø ñöôïc duøng chính vaøo muïc ñích thôø cuùng vaø ñöôïc xuaát phaùt töø moïi toân giaùo, tín ngöôõng khaùc nhau. Toân giaùo baûn ñòa, toân giaùo chính thoáng (Phaät giaùo, Ñaïo giaùo, ñaïo Maãu). Trong taâm thöùc ngöôøi Vieät töø xa xöa ñeán nay thì vai troø cuûa Maãu luoân chieám vò theá quan troïng. Neân vieäc thôø Maãu thaàn cuõng toàn taïi khaù phoå bieán taïi caùc daân toäc nhöng moãi nôi laïi coù caùch goïi khaùc nhau. Ngöôøi * Sinh naêm 1977. Veà Vieän naêm 2002, hieän nay laø caùn boä nghieân cöùu coâng taùc taïi Ban Myõ thuaät Coå.
36. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 279 sinh thaønh ra daân toäc Vieät Nam coù Meï AÂu Cô beân caïnh ñoù taïi caùc vuøng hoï coøn phong ra Meï Löûa, Meï Ñaát, Meï Hoa, Baø Muï, Thaùnh Maãu Toân giaùo Vieät laø söï hoaø hôïp giöõa Ñaïo Phaät vaø Ñaïo Maãu. Ñieàu naøy ta thaáy roõ nhaát laø töø TK 17 trôû veà ñaây caùc ngoâi chuøa ngoaøi dieän tích chính thôø Phaät thì cuõng ñaõ daønh moät phaàn khoâng gian cho vieäc ñaët ban thôø Maãu (Tam Toaø Thaùnh Maãu, Töù phuû coâng ñoàng, Sôn trang, Nguõ Hoå). Moät loaïi hình ngheä thuaät cuøng song song toàn taïi ñoù laø nhöõng böùc tranh thôø. Cuøng chuû ñeà Maãu nhöng doøng tranh daân gian Haøng Troáng vaø tranh daân toäc mieàn nuùi phía Baéc coù nhöõng ñaëc ñieåm töông ñoàng vaø khaùc bieät. Tranh tieâu bieåu nhaát cuûa doøng tranh daân gian Haøng Troáng laø: Tam Toaø Thaùnh Maãu, Töù Phuû Coâng Ñoàng, Nguõ Hoå, Ñoäc Hoå. Taát caû caùc loaïi tranh treân ñeàu cuøng ñöôïc duøng trong nghi leã thôø Maãu taïi ñieän hay phuû thôø vaø taïi leã leân ñoàng coát. Trong heä thoáng thôø cuûa ngöôøi Vieät thì vò thaàn coù vai troø toái cao nhaát laø Ngoïc Hoaøng Thöôïng Ñeá. OÂng cai quaûn toaøn coõi trôøi ñaát, naém giöõ nhieàu quyeàn löïc. Vò trí ñöùng sau laø Töù vò Thieân Vöông cuøng Tam Toaø Thaùnh Maãu. Ñeå phaân bieät vò theá cuûa Thieân Vöông, Thaùnh Maãu ta döïa vaøo maøu saéc treân trang phuïc hoï maëc. Thieân phuû - Thaùnh Maãu Thöôïng Thieân - maëc aùo ñoû. Thuyû phuû - Thaùnh Maãu Thoaûi - maëc aùo traéng. Nhaïc phuû - Thaùnh Maãu Thöôïng Ngaøn - maëc aùo xanh. Ñòa phuû - maëc aùo vaøng. Thoâng qua tranh Töù Phuû Coâng ñoàng cuûa doøng tranh Haøng Troáng, cho ta thaáy roõ hôn ñöôïc toaøn boä heä thoáng saép xeáp thöù baäc cuûa caùc vò thaàn linh. Tranh veõ treân khoå lôùn, boá cuïc thaønh nhieàu lôùp töø cao xuoáng thaáp. ÔÛ ñaây, ta coøn thaáy söï keát hôïp haøi hoaø giöõa Tam Giaùo ñoàng nguyeân (Phaät - Laõo - Maãu). Lôùp thöù nhaát laø Phaät Adiñaø ngoài chính giöõa, hai beân coù Kim Ñoàng, Ngoïc Nöõ ñöùng hai beân. Sau ñeán töù vò Thieân Vöông troâng coi trôøi ñaát, nuùi röøng. Thöù tieáp laø Tam Toaø Thaùnh Maãu vaø lôùp cuoái cuøng coù caùc baø coâ, oâng caäu. Maøu saéc ngöôøi thôï duøng chuû yeáu goàm naêm maøu chính; vaøng, ñoû, xanh, ñen, traéng. Ngoaøi caùch veõ toång hôïp vaøo trong cuøng moät boá cuïc tranh lôùn thì ngheä nhaân Haøng Troáng coøn khai thaùc veõ taùch rieâng töøng Thaùnh Maãu ñeå phuïc vuï nhöõng muïc ñích khaùc nhau cuûa ngöôøi daân. Moãi Maãu mang phong caùch rieâng, theå hieän ngay treân trang phuïc, ngöôøi haàu ñöùng caïnh vaø vaät duïng ñaëc tröng caàm theo.
37. 280 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) Maãu Thöôïng Ngaøn ngoài treân voõng, maëc aùo xanh laù caây, ñoâi haøi xinh xaén ñaët döôùi voõng. Xung quanh Maãu coù möôøi hai coâ tieân, tay ñang caàm caùc saûn vaät nuùi röøng. Taát caû ñeàu veõ trong moâi tröôøng, caûnh quan nuùi röøng. Maãu Thöôïng Thieân maëc aùo ñoû, tay caàm quaït che tröôùc ngöïc, ngoài treân ngai cao. Möôøi hai tieân nöõ tay caàm ñaøn, saùo, quaït, phaùch ñöùng haàu quanh Maãu. Maãu Thoaûi thì hình thöùc veõ coù ñôn giaûn hôn, khoâng quaù nhieàu ngöôøi theo haàu vaø caùc vaät ñi keøm. Maãu maëc aùo traéng tay caàm quaït, ngoài treân saäp lôùn, phía tröôùc coù hai tieân nöõ ñöùng, tay böng maâm saûn vaät. Neùt chung cuûa caû ba böùc tranh naøy laø söï xuaát hieän cuûa caùc ñoâi haøi ñaët döôùi chaân, cuøng vôùi tö theá ngoài gioáng nhau. Vieäc thôø ñaïo Maãu ñöôïc taát caû ngöôøi daân chuù yù. Tín ngöôõng thôø Maãu ñaõ toàn taïi töø raát laâu theo chieàu daøi lòch söû. Traûi khaép ñaát nöôùc töø Baéc vaøo Nam vieäc xuaát hieän nhöõng ñeàn thôø, phuû thôø Maãu ôû khaép moïi nôi. Vuøng ñoàng baèng coù caùch thôø cuùng khaùc vôùi vuøng nuùi Tuy hình thöùc veà vieäc thôø Maãu coù khaùc nhöng töïu chung laïi vaãn nhaèm muïc ñích toân giaùo, tín ngöôõng. Ngöôøi Taøy, Nuøng, Dao, Saùn Chæ, Cao Lan ñeàu soáng ôû ñòa hình vuøng cao, gaàn guõi thieân nhieân caây coû, nuùi röøng. Hoï laáy hình töôïng thaùnh Maãu nhöng bieåu ñaït döôùi hình aûnh ñôn giaûn nhö: Meï Hoa, Meï Pöït, Baø Muï, Maãu Caàu Hoa, Nam Ñöôøng Hoa Tieân Thaùnh Maãu. Tranh thôø Haøng Troáng ñöôïc in khaéc treân vaùn roài toâ maøu leân maët. Tranh thôø mieàn nuùi phía Baéc thì do caùc thaày Taøo veõ hoaëc thueâ ngheä nhaân Haøng Troáng nhöng vaãn theo phong caùch cuûa hoï ñeà ra. Caùc böùc tranh Meï Hoa, Maãu Caàu Hoa duøng trong taát caû nhöõng buoåi leã caàu sinh ñeå giuùp ngöôøi phuï nöõ sinh ñeû deã daøng hay caàu cho ñöùa treû thoâng minh, khoeû maïnh. Toäc Dao cho raèng Meï Hoa (Caàu Hoa) laø nöõ thaàn baûo veä haïnh phuùc gia ñình, gìn giöõ saéc ñeïp nöõ giôùi, baûo hoä thai phuï, treû nhoû vôùi ñaëc ñieåm naøy raát gaàn vôùi vai troø Baø Muï cuûa ngöôøi Kinh. Daân toäc Taøy, Nuøng, Cao Lan cuõng thònh loaïi tranh thôø treân vaø thöôøng duøng trong caùc buoåi leã. Tranh Caàu Hoa daân toäc Taøy veõ maøu treân giaáy ñöôïc chia thaønh ba taàng rieâng bieät. Taàng cao nhaát laø vò trí cuûa ba Baø Muï, ngoài chính giöõa. Baø maëc aùo ñoû, ñaàu coù aùnh haøo quang, tay caàm thaàn vaät. Hai baø Muï ngoài hai beân moãi baø tay ñang oâm ñöùa treû giô tay höôùng veà phía thaàn vaät vaø maëc aùo naâu. Taàng thöù hai chæ xuaát hieän moät baø Muï, maëc aùo choaøng naâu, tay beá treû coøn hai beân vôùi nhieàu treû lôùn nhoû khoâng maëc quaàn aùo, dang tay veà phía baø. Taàng döôùi cuøng veõ hình caây xum xueâ hoa laù. Trong nhuïy
38. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 281 hoa laø göông maët nhöõng ñöùa beù ñang töôi cöôøi. YÙ nghóa lôùn nhaát cuûa tranh laø nhaèm baûo hoä treû nhoû ngay caû töø luùc coøn ôû buïng meï cho ñeán khi tröôûng thaønh. Song song toàn taïi vôùi tranh thôø Caàu Hoa ngöôøi Taøy coøn veõ tranh dò baûn khaùc Nam Ñöôøng. Tuy gioáng nhau veà maët yù nghóa nhöng caùch löïa choïn nhaân vaät coù chuùt khaùc bieät. Ngoaøi hình aûnh baø Muï, treû thô thì ngöôøi veõ khai thaùc theâm quaù trình mang thai, sinh nôû cuûa thai phuï. Trong moãi böôùc ñöôøng sinh ñeû ñeàu coù baøn tay giuùp ñôõ, phuø hoä cuûa baø Muï ñoái vôùi meï con. Tranh thôø Maãu do Haøng Troáng veõ baûn neùt ñen in daäp neân vieäc taùi baûn nhieàu laàn laø raát deã daøng nhöng vôùi tranh thôø cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi thì veõ baèng tay neân moãi tranh khoâng veõ ñöôïc thaønh nhieàu baûn gioáng nhau. Maøu saéc ôû tranh daân gian Haøng Troáng vaø Ñoâng Hoà thöôøng laáy trong thieân nhieân. Nguõ saéc cô baûn taïo thaønh gam maøu saëc sôõ, saùng toái roõ raøng. Ngheä nhaân veõ tranh chuù yù ñeán töøng chi tieát nhoû treân trang phuïc, göông maët moãi nhaân vaät. Ñoái ngöôïc laïi thì tranh ngöôøi Taøy, Nuøng ñi theo gam saãm toái khoâng quaù saëc sôõ chuû yeáu laø maøu naâu, ñoû, vaøng ñaát. Thaày Taøo veõ tranh chæ döïa vaøo nhöõng neùt lôùn khoâng quaù chi tieát. Nguõ Hoå laø loaïi tranh thôø ñöôïc caû ngheä nhaân Haøng Troáng vaø ngöôøi Saùn Dìu ôû Tuyeân Quang cuøng khai thaùc vaø ñaët trong heä thoáng ñaïo Maãu. Beân caïnh böùc Tam Toaø Thaùnh Maãu, Töù Phuû coâng ñoàng thì Nguõ Hoå, Ñoäc Hoå thöôøng xuyeân ñaët cuøng nhau luùc haønh leã. Tín ngöôõng thôø Hoå töôïng tröng cho söùc maïnh, traán giöõ boán phöông trôøi: Ñoâng, Taây, Nam, Baéc vaø trung taâm. Con ngöôøi cho raèng thaàn thaùnh hoaù Hoå gioáng nhö vò chuùa sôn laâm, cai quaûn röøng nuùi, chuùa teå muoân loaøi. Beân caïnh phuû thôø Maãu ta luoân thaáy moät goùc nhoû ñaët ban thôø coù daùn tranh Nguõ Hoå (Sôn trang). Moãi oâng Hoå bieåu tröng cho quy luaät vaän haønh cuûa vuõ truï (Nguõ haønh töông sinh töông khaéc). Boá cuïc ñöôïc saép xeáp theo hình vuoâng, vaän ñoäng theo voøng troøn. Boán Hoå ngoài boán goùc cuøng quay ñaàu veà moät Hoå trung taâm vôùi theá daùng raát sinh ñoäng. Söùc maïnh theå hieän ngay treân neùt maët, choøm raâu, aùnh maét döõ tôïn vaø phía sau laø caùi ñuoâi daøi uoán cong. Maøu saéc ngheä nhaân duøng cuõng döïa vaøo nguyeân taéc cuûa thuyeát nguõ haønh coù naêm maøu chính vaø ñieåm saéc traéng baïc ñeå taêng theâm veû ñeïp loäng laãy, uy nghi. Thanh Hoå - maøu xanh - phöông Ñoâng - haønh Moäc. Baïch Hoå - maøu traéng - phöông Taây - haønh Kim. Xích Hoå - maøu ñoû - phöông Nam - haønh Hoaû.
39. 282 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) Haéc Hoå - maøu ñen - phöông Baéc - haønh Thuyû. Hoaøng Hoå - maøu vaøng - trung öông - Thoå. So saùnh giöõa böùc tranh Nguõ Hoå - Haøng Troáng vaø tranh Nguõ Hoå - ngöôøi Taøy ta thaáy coù söï khaùc bieät. Ngöôøi Taøy khi veõ tranh Nguõ Hoå laïi muoán toû roõ uy löïc cuûa ngöôøi Ñaïo só vôùi tinh thaàn ñaïo Giaùo cao ñoä. Cuõng laø söï xuaát hieän naêm con Hoå nhöng treân löng coõng theo naêm Ñaïo só, tay caàm kieám giô veà phía tröôùc. Tö theá Hoå nhö ñang muoán lao veà ñaèng tröôùc, söï vaän ñoäng thaúng tieán. Boá cuïc cuõng taïo tính khaùc bieät hôn so vôùi tranh Haøng Troáng, ôû ñaây ngöôøi ngheä só laáy chuyeån ñoäng naèm ngang khoâng choïn chuyeån ñoäng troøn. Tranh chæ duøng hai maøu chuû ñaïo vaøng, ñen xaùm. Naêm Ñaïo só ñeàu cuøng maëc aùo coù maøu ñoû gioáng nhau nhöng maøu quaàn ñöôïc xeáp ñan xen. Hoå vaøng coõng Ñaïo só quaàn xanh laù caây. Tieáp ñeán Hoå xaùm coõng Ñaïo só quaàn xanh lam nhaït vaø cöù theá laëp laïi cho ñeán heát. Ñoái vôùi ngöôøi Saùn Dìu ôû tænh Tuyeân Quang cuõng choïn cho mình caùch bieåu hieän rieâng. Hoï thay tranh Nguõ Hoå baèng böùc Nguõ Thöông, tuy söï theå hieän khaùc nhöng veà tính chaát thì hoaøn toaøn gioáng nhau vaø duøng trong cuøng moät muïc ñích. Tranh Nguõ Hoå nhaèm bieåu thò cho uy löïc Sôn thaàn, ñieàu naøy thì doøng tranh naøo cuõng hieåu roõ nhöng caùch minh hoaï laïi thay ñoåi. Ñaây laø ñieàu taïo neân tính ña daïng cho tranh Ñaïo giaùo. Do tranh thôø mieàn nuùi haàu heát veõ baèng tay, khoâng in neùt ñen nhö tranh Haøng Troáng neân hieäu quaû hình theå mang tính chuû ñoäng, theå hieän caù tính rieâng cao. Caû hai doøng tranh tuy hình theå gioáng nhau nhöng göông maët thì dieãn taû caù tính moãi nhaân vaät, phong phuù khoâng nhaøm chaùn. Chæ caàn thay ñoåi veà ñoä ñaäm nhaït cuûa neùt hay caùch ñaët buùt döïng, naèm ñaõ khieán tranh taïo ñoä to nhoû khaùc nhau. Nhaân vaät naøo caàn dieãn taû uy löïc thì maøu saéc duøng ôû toâng noùng, neùt veõ khoeû, ñaäm. Beân caïnh ñoù thì caùc chi tieát laïi caàn neùt nhoû, tæ mæ, maûnh saéc. Tuïc treo tranh thôø vaø tranh daân gian töø thoùi quen daàn daàn trôû thaønh tuïc leä moãi nôi. Moãi böùc tranh thôø seõ ñöôïc thay khi ñaõ cuõ naùt vaø ñem ra ñoát. Trong nhieàu theá kyû qua, tranh veõ theo nghi leã Ñaïo Maãu ñöôïc ngöôøi daân duøng thöôøng xuyeân vaøo nhöõng phuû thôø, ñieän thôø, ban thôø hay caùc buoåi leã coù lieân quan ñeán Maãu. Duø ôû ñoàng baèng hay mieàn nuùi thì vaãn coù ñieåm töông ñoàng bôûi tranh thôø ñeàu nhaèm muïc ñích cho tín ngöôõng, toân giaùo, taâm linh con ngöôøi. V.H.G Taøi lieäu tham khaûo: 1. Phan Ngoïc Khueâ (2001) : Tranh Ñaïo giaùo ôû baéc Vieät Nam. Nxb Myõ thuaät, HN. 2. Chu Quang Tröù, Nguyeãn Traân (1984) : Tranh daân gian Ñoâng Hoà. Nxb Myõ thuaät.
40. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 283 KIEÁN TRUÙC VAØ CON NGÖÔØI* Nguyeãn Anh Tuaán Tòch mòch u trai lyù Vaéng laëng thö phoøng toái Chung tieâu thính vuõ thanh Suoát ñeâm möa gioït rôi Tieâu tao kinh khaùch chaåm Naõo nuøng kinh goái khaùch Ñieåm trích soå taøn canh Thaùnh thoùt canh ñaày vôi Caùch truùc xao song maät Xuyeân truùc khua song kín Hoøa chung nhaäp moäng thanh Hoøa chuoâng laån moäng vôøi Ngaâm dö hoàn baát mò Ngaâm roài khoâng nguû ñöôïc Ñoaïn tuïc ñaùo thieân minh. Ñöùt noái raïng chaân trôøi (Thính vuõ - Nguyeãn Traõi) (Traàn Vaên Nhó dòch) uan heä giöõa kieán truùc vôùi con ngöôøi laø moät töông quan höõu cô. Kieán truùc sinh ra bôûi nhu caàu sô khai cuûa con ngöôøi veà choã aên Qôû, phaùt trieån khi nhu caàu söû duïng daàn cao leân. Taâm tính ngöôøi laïi hình thaønh töø ñaëc ñieåm cuûa kieán truùc. Caùc nhu caàu söû duïng taùch ra hai daïng veà ñôøi soáng sinh hoaït haøng ngaøy vaø ñôøi soáng tinh thaàn, moãi daïng laïi chia taùch, phaùt trieån nhöõng yeâu caàu rieâng khi xaõ hoäi phaùt trieån, ñoøi hoûi xuaát hieän theâm nhieàu loaïi hình kieán truùc töông öùng. Caùc loaïi hình aáy hình thaønh nhö theá naøo, keát caáu ra sao laïi phuï thuoäc vaøo nhu caàu söû duïng, ñaàu oùc töôûng töôïng vaø khaû naêng toå chöùc cuûa con ngöôøi. Nhö taám göông phaûn chieáu con ngöôøi, moãi loaïi kieán truùc, tuøy theo coâng naêng, nhu caàu söû duïng ñeán ñaâu thì phaûn chieáu con ngöôøi ôû goùc ñoä ñoù. Nhaø ôû laø hình aûnh cuoäc soáng thöôøng nhaät, coâng trình toân giaùo hay vaên hoùa phaûn aùnh cuoäc soáng tinh thaàn. Khi khuoân maãu kieán truùc trôû neân phoå bieán thì * Baøi ñaõ in trong Nghieân cöùu Myõ thuaät, thoâng tin khoa hoïc Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Haø Noäi - Vieän Myõ thuaät, soá 3 (11), thaùng 9 naêm 2004. Sinh naêm 1979, veà Vieän naêm 2002, hieän nay coâng taùc taïi Ban Myõ thuaät Coå.
41. 284 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) noù trôû thaønh hình aûnh löu nieäm cuûa tình caûm, khi kieán truùc coâ ñoïng nhö moät bieåu töôïng noù laø söï höôùng thöôïng leân theá giôùi thaàn thaùnh, laø keát tinh moät phaàn ñôøi soáng xaõ hoäi. Nhö ngoâi nhaø tranh hay nhaø goã cuûa ngöôøi Vieät tieâu bieåu cho ñôøi soáng thoân daõ, ngoâi chuøa hay ngoâi ñình tieâu bieåu cho ñôøi soáng sinh hoaït toân giaùo vaø vaên hoùa. Nhö vaäy, ôû moãi loaïi kieán truùc töø daân duïng, coâng sôû vaø toân giaùo ñeàu coù nhöõng phaàn thoâng thöôøng vaø nhöõng phaàn tinh tuùy, coâ ñoïng caùc giaù trò ñôøi soáng cuûa xaõ hoäi qua moät hay nhieàu thôøi ñaïi tuøy theo thôøi gian toàn taïi laâu hay choùng cuûa noù. Daïo chôi khaép caùc laøng queâ treân daûi ñoàng baèng Baéc boä, böôùc chaân vaøo moät ngoâi chuøa hay ngoâi ñình baát kyø, ta coù theå caûm nhaän moät caùch troïn veïn caùi khoâng gian vaø dö vò ñích thöïc cuûa ñôøi soáng noâng thoân Vieät Nam. Caùi khoâng gian thoân daõ aáy ngaøy nay coù theå ñoåi thay ít nhieàu bôûi cuoäc soáng hieän ñaïi cuõng ñaõ ñaët daàn nhöõng böôùc chaân ñeán ñaây, taïo ra nhöõng bieán chuyeån treân dieän roäng boä maët laøng xaõ noùi chung. Nhöng döôøng nhö taïi nôi ñaây, loøng ngöôõng voïng toân giaùo vaø caùc giaù trò vaên hoùa coå vaãn luoân beàn vöõng vaø caùc coâng trình toân giaùo nhö ngoâi ñình, ngoâi chuøa vaãn coù vò trí vöõng chaéc trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi Vieät. Nhaø tranh vaùch ñaát, hoaëc nhaø ngoùi saân gaïch, maûnh vöôøn gaø lôïn tung taêng, khoaûng ao nhoû buïi döùa gai lôûm chôûm, luõy tre xanh ngaét taát caû nhöõng caùi ñoù chaúng laø bao veà giaù trò vaät chaát, nhöng laø dö vò tinh thaàn maøu môõ trong loøng ngöôøi noâng daân, vaø khi rôøi caùi khung caûnh aáy ra, ta môùi thaáu hieåu theá naøo laø queâ höông. Ñoâi khi ta theøm cuû khoai, ñoâi khi thích chui vaøo caùi beáp baån ñaày khoùi, ngoài caïnh baø, vaø gian beân laø gaø lôïn ñang keâu ñoøi aên. Kieán truùc daân duïng chính laø söï thoûa maõn aám cuùng cho tinh thaàn thöôøng nhaät. Coøn kieán truùc toân giaùo höôùng ñeán caùi gì xa vôøi vaø sieâu hình hôn, noù vöøa laø caâu hoûi vöøa laø caâu traû lôøi con ngöôøi seõ ñi veà ñaâu vaø sau caùi cheát laø caùi gì. Kieán truùc ñình, chuøa bieåu hieän ôû maët vaät chaát laø moät keát caáu khoâng gian sinh hoaït ñieån hình, veà maët tinh thaàn thì nhö laø nhöõng caáu truùc sinh hoaït thöôøng ngaøy cuûa ngöôøi noâng daân Vieät Nam. Theå thöùc vì keøo luoân laø moät keát caáu môû, laøm cho khoâng gian beân trong ngoâi nhaø co daõn dieän tích tuøy yù muoán, phaùt trieån ngang doïc, roäng saâu ñeàu ñöôïc. Böôùc vaøo trong thì coù caûm giaùc môû roäng khoâng cuøng khi töøng lôùp vì keøo lieân tieáp noái lieàn nhau taïo ra nhöõng khoaûng khoâng gian phaân chia moät caùch töôïng tröng.
42. Nghieân cöùu Myõ thuaät - 285 Caùc khoâng gian aáy laïi lieân tuïc keát noái ngang doïc hoaøn toaøn töï do tuøy yù, khi ôû trong khoâng thích thì böôùc ra ngoaøi luùc naøo cuõng ñöôïc. Vaø ra ngoaøi thì laïi thaáy toaøn theå khoái hình kieán truùc döôøng nhö laïi nhoû beù hôn so vôùi chính thöïc theå cuûa noù. Maùi chuøa khoâng bao giôø vöôït quaù cao ñoä taàm maét cho pheùp, laån khuaát döôùi caùc haøng caây. Chuøa naèm traûi daøi theo laøng, song song vôùi caùnh ñoàng hay doïc theo trieàn ñeâ. Dieän tích chuøa roäng nhöng khoâng bao giôø quaù lôùn. Ngöôøi ta coù theå ñi vaøo chuøa leã Phaät roài vaõn caûnh, du ngoaïn taïi vöôøn Thieàn ngay trong chuøa, coù theå ngaém nhìn thoaûi maùi, chaùn thì ñi ra luùc naøo cuõng ñöôïc. Höùng thuù thì ñi daïo heát caû chuøa, chieâm ngöôõng caùc töôïng Phaät, leã laït tha hoà maø khoâng sôï moûi chaân vì chuøa cuõng khoâng quaù roäng. Caùc neáp nhaø song song noái lieàn nhau, daãn thieän nam tín nöõ laàn löôït qua caùc coâng trình vaø cuõng laø caùc khoâng gian toân giaùo töø Tam quan tôùi Gaùc chuoâng roài Tieàn ñöôøng, Thieâu höông, Thöôïng ñieän, Haäu ñöôøng. Nhòp kieán truùc leân xuoáng, chuyeån ñoäng vaø thay ñoåi khi ta löôùt qua töøng neáp nhaø, böôùc ñi ñöôïc daãn daét bôûi nhöõng ñöôøng nhoû laùch qua caùc pho töôïng Phaät vaø haøng haøng lôùp lôùp vì keøo tieáp noái, keùo daøi khoâng gian giaõn nôû maõi khoâng cuøng. Thi thoaûng trong caùc goùc khuaát laïi heù môû moät cöûa ngaùch nhìn ra vöôøn Thieàn quang ñaõng ngay caïnh, thanh tònh nhö moät böùc tranh caét caûnh, nhöõng böùc töôøng caùnh gaø höõng hôø ngaên caùch khoâng gian, goùc ñaàu ñao cao cong vuùt leân gôïi yù nieäm bay boång nheï nhoõm, hoaëc neùt ñieåm xuyeát cuûa lôùp cöûa chaán song con tieän, cöûa soå taïo hình chöõ Phaùp, chöõ Thoï haét aùnh saùng phaûn quang vaøo ñieän thôø aâm u, nom neân thô vaø tinh teá laï thöôøng. Tröø caùi thöù töï Tieàn ñöôøng - Thieâu höông - Thöôïng ñieän, caùc coâng trình phuï nhö Gaùc chuoâng, nhaø Toå, Haäu ñöôøng coù theå thay ñoåi, thaäm chí coù theå theâm hay bôùt ñi moät vaøi haïng muïc tuøy theo quan nieäm toân giaùo vaø hoaøn caûnh kinh teá cuûa laøng. Ñoùng môû linh hoaït, theâm bôùt baát kyø, vaøo ra tuøy nghi töï taïi, ngoâi chuøa raát ñaëc tröng cho quan nieäm kieán truùc hoaøn toaøn môû veà keát caáu khoâng gian vaø tö töôûng toân giaùo. Ngoâi ñình laïi laø moät kieán truùc vöøa môû vöøa ñoùng. Khoâng gian beân trong raát roäng vaø cao, vaøo caùc dòp leã hoäi hay vieäc laøng, toaøn boä daân trong laøng tuï hoïp ôû ñaây maø khoâng sôï chaät choäi. Ñình xaây theo loái coå thöôøng khoâng coù töôøng bao, höôùng môû ra töù phía, ngöôøi ta coù theå böôùc vaøo ñaây baát cöù luùc naøo, vaøo baát cöù höôùng naøo. Toaøn boä khoái ñình nhö con thuyeàn
43. 286 - Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007) noåi treân maët nöôùc. Maùi cong nhö muõi thuyeàn. Haøng coät coù saøn nhö nhöõng maùi cheøo khua xuoáng nöôùc. Vì keøo cao, caáu truùc maïch laïc, chòu löïc baèng caùc haøng coät ñaët treân thaïch taûng, khi caàn thieát thì nhaác caû khoái keát caáu leân xoay sang höôùng khaùc hay di chuyeån maø khoâng coù vaán ñeà gì. Heä thoáng vì keøo ñình thöôøng cao vaø thoâng thoaùng, gaây caûm giaùc khoâng gian raát roäng raõi, bôûi caùc haøng chaân coät ñaåy keát caáu keøo chòu löïc ñeø cuûa daøn maùi leân raát cao. Ngay beân döôùi heä chòu löïc, ôû taàm cao vöøa phaûi laø caùc maûng phuø ñieâu trang trí chaïm khaéc ñeà taøi sinh hoaït ñôøi soáng laøng xaõ, pha troän giöõa tinh thaàn hieän thöïc vaø huyeàn thoaïi, traûi daøi treân caùc maûng coán, buoàng kìm, vaùn gioù, vaùn böng laø nhöõng thaønh phaàn ít, hoaëc ñaõ giaûi phoùng ñöôïc coâng naêng kieán truùc. Taïo cao ñoä thoaùng ñaõng beân ngoaøi, nhòp kieán truùc haï thaáp ôû haäu cung, kheùp kín vaø taùch bieät giöõa khoâng gian sinh hoaït beân ngoaøi vaø khoâng gian thôø cuùng beân trong. Haäu cung ñöôïc böng kín bôûi lôùp vaùch ngaên goã, ñaëc bieät ôû gian chính dieän coù lôùp cöûa voõng trang trí chaïm khaéc vaø sôn son theáp vaøng röïc rôõ. Theá maø coù laàn Hoaøng Caàm ñaõ coù laàn nhìn thaáy “vaùy Ñình Baûng buoâng chuøng cöûa voõng”. Beân trong luoân ñoùng kín, laø nôi quan troïng nhaát, nghieâm trang nhaát, ít ngöôøi vaøo ñöôïc nhaát. Baûn thaân kieán truùc ñình khi caàn cuõng coù theå ñoùng kín baèng heä thoáng töôøng bao vaø cöûa böùc baøn. Cöûa böùc baøn laø moät keát caáu kieán truùc ñaëc bieät, vöøa ñoùng, vöøa môû, xoay caû hai chieàu. Khi môû thì raát thoâng thoaùng, khoâng gian beân trong nhö uøa ra ngoaøi, khi ñoùng thì voâ cuøng kín ñaùo, beân ngoaøi khoâng theå töï yù xaâm nhaäp. Cöûa böùc baøn gioáng nhö caùi daïi cöûa che hieân nhaø, beân ngoaøi chaúng nhìn ñöôïc vaøo trong, beân trong tha hoà doõi ra ngoaøi moàn moät. Vaø trong suoát quaù trình toàn taïi, duø ñang laø dòp hoäi heø, sinh hoaït vaên hoùa hay trong ñôøi soáng thöôøng nhaät, ngoâi ñình luoân toàn taïi traïng thaùi nöûa ñoùng nöûa môû nhö vaäy. Ngoâi chuøa coù theå thay ñoåi qua moãi laøng queâ, khoâng ngoâi chuøa naøo gioáng ngoâi chuøa naøo, nhöng kieán truùc ñình döôøng nhö ôû nôi naøo cuõng gioáng nhau, chæ coù quy moâ to nhoû laø khaùc nhau maø thoâi. Laø trung taâm toân giaùo, ngoâi chuøa löu giöõ nhöõng tö töôûng, quan nieäm, suy nghó vaø loái soáng toân giaùo cuûa ngöôøi noâng daân. Laø trung taâm hoaït ñoäng haønh chính, vôùi vai troø laø moät ngoâi nhaø toång hôïp nhieàu chöùc naêng sinh hoaït thöôøng nhaät vaø vaên hoùa, ngoâi ñình löu giöõ nhöõng phong tuïc taäp quaùn, neáp soáng, öùng xöû, caùc giaù trò coù tính caáu truùc trong sinh hoaït ñôøi