Gương mặt thế giới hiện đại - Phần 2: Dân số

Nội dung text: Gương mặt thế giới hiện đại - Phần 2: Dân số

1. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i Phêìn II Dên söë
2. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 3 ƒ Hiïån traång dên söë thïë giúái Coá khoaãng 5 - 6 tyã ngûúâi àang söëng trïn traái àêët nhûng con söë naây phên böë khöng àïìu trïn khùæp haânh tinh. Mêåt àöå trung bònh laâ 30 ngûúâi/ km2. Trïn phaåm vi chêu luåc, sûå khaác biïåt àaä xuêët hiïån: chêu aá laâ chêu luåc coá mêåt àöå àöng nhêët: 110 ngûúâi/km2, tiïëp àïën laâ chêu Êu 100 ngûúâi/ km2 (trûâ nûúác Nga nùçm trïn 2 chêu luåc), caác chêu luåc khaác tyã lïå coá giaãm hún: chêu Phi 25 ngûúâi/km2, chêu Myä 20 ngûúâi/km2, vaâ chêu Àaåi Dûúng 5 ngûúâi/ km2. úã cêëp àöå quöëc gia vaâ caác thaânh phöë trïn traái àêët, sûå khaác biïåt rêët roä neát: mêåt àöå laâ 2 ngûúâi/100 km2 úã Groenland, 2 ngûúâi/km2 úã Austrêylia, Ailen, Mauritanie, Libi vaâ Surinam, ngûúåc laåi mêåt àöå trung bònh laâ 500 ngûúâi/km2 úã Bangladesh, Àaâi Loan vaâ úã möåt vaâi tónh cuãa Trung Quöëc, êën Àöå. Àöëi vúái caác quöëc gia thaânh phöë nhû Höìng Köng, Singapo mêåt àöå dên laâ 100 ngûúâi / hecta. Nhûäng vuâng thûa dên laåi kïì giaáp vúái nhûäng vuâng têåp trung àöng dên cû vaâ dûúâng nhû khöng thïí taách rúâi nhau. ƒ Nhûäng vuâng thûa dên Trïn diïån tñch 30 triïåu km2, röång gêìn gêëp 60 lêìn nûúác Phaáp, nhûng chó coá 25 triïåu dên sinh söëng, ñt hún möåt nûãa dên söë nûúác Phaáp. Trong caác vuâng phuã bùng tuyïët (traãi röång 14 triïåu km2 úã söng bùng Nam cûåc) hêìu nhû khöng coá ngûúâi simh söëng. 400.000 dên Groenland söëng têåp trung trïn diïån tñch 100.000 km2, àïí tröëng 2 triïåu km2 àêët bõ phuã bùng. Nhû vêåy ngûúâi ta ûúác tñnh khoaãng 11% diïån tñch coá bùng trïn thïë giúái khöng coá ngûúâi úã thûúâng xuyïn. úã cûåc Bùæc, dên söë caâng giaãm, hún nûäa dên núi naây àang coá xu hûúáng sinh söëng úã Nam Cûåc. Trong khöng gian bao la röång lúán cuãa chêu Myä hay chêu aá, tònh hònh dên cû rêët öín àõnh úã nhûäng cùn cûá chiïën lûúåc quên sûå vaâ caác vuâng coá nhiïìu moã nguyïn liïåu. Caác sa maåc noáng boãng cuãa haânh tinh chiïëm möåt lûúång nhoã dên cû. Sa maåc Sahara vaâ caác sa maåc úã chêu aá cuäng coá caác àoaân ngûúâi du muåc àïën sinh söëng, nhûng chuã yïëu têåp trung úã nhûäng núi coá nûúác (caác öëc àaão). Möåt söë vuâng nhiïåt àúái êím ûúát khaác cuäng coá ñt dên cû: gêìn 5 triïåu
3. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 4 dên söëng trïn diïån tñch 6 triïåu km2 úã lûu vûåc söng Amazon. Caác quöëc gia hay caác tónh gêìn kïì Bölivia vaâ Amazön úã Vïnïzuïla, tónh Rupununi úã Guyana, tónh Vichada vaâ Guainia úã Cölömbia vaâ tónh Roraima úã Braxin coá khoaãng gêìn 500.000 dên söëng trïn möåt diïån tñch gêëp àöi nûúác Phaáp. Möåt söë hoân àaão úã Àöng Nam aá vaâ chêu Àaåi Dûúng hêìu nhû chó coá rûâng cêy rêåm raåp hoùåc rûâng suá veåt vaâ möåt söë rêët ñt dên sinh söëng úã caác àaão quöëc Bornïö hay Tên Ghinï. úã möåt söë vuâng nuái vaâ cao nguyïn hêìu nhû khöng coá ngûúâi sinh söëng (1 ngûúâi / km2): Têy Taång, Hymalaya Nhû vêåy coá khoaãng 25 triïåu ngûúâi (dûúái 0,5% dên söë thïë giúái) söëng trïn diïån tñch 30 triïåu km2 (khoaãng 20% diïån tñch bïì mùåt nöíi cuãa traái àêët). Nhûng tûâ 30 nùm nay, ngaây caâng coá nhiïìu ngûúâi di cû vaâ hoå coá xu hûúáng tòm àïën núi têån cuâng traái àêët - biïn giúái cuöëi cuãa khöng gian nhên loaåi. ƒ Nhûäng vuâng àöng dên Khoaãng 45% dên söë thïë giúái söëng úã chêu aá gioá muâa, traãi röång tûâ Pakistan àïën Nhêåt Baãn, göìm caã 2 nûúác khöíng löì êën Àöå vaâ Trung Quöëc. Möåt vaâi núi trïn thïë giúái, khöng gian chêåt heåp nhûng laåi têåp trung nhiïìu dên cû: Hún möåt nûãa dên söë thïë giúái sinh söëng trïn 10 triïåu km2 (8% diïån tñch àêët nöíi trïn bïì mùåt traái àêët). Núi coá dên cû àöng nhêët laâ Àöng aá: Gêìn 1/4 nhên loaåi àaä têåp trung úã àêy, phña bùæc àöìng bùçng söng Höìng (Viïåt Nam), phña àöng Trung quöëc, baán àaão Triïìu tiïn, quêìn àaão Nhêåt Baãn, vúái töíng diïån tñch khoaãng 5 triïåu km2. Mêåt àöå dên söë hiïëm khi xuöëng àïën 100 ngûúâi / km2 maâ thûúâng vûúåt qua con söë 500 dên / km2, vaâ àöi khi lïn túái 1500 dên / km2. Nam aá laâ núi àöng dên thûá 2 trïn thïë giúái. Núi àêy têåp trung 1/5 dên söë thïë giúái trïn diïån tñch 4 triïåu km2 (êën Àöå, Pakistan, Bùngladest, Srilanca). Tuy nhiïn úã Nam aá cuäng coá nhûäng vuâng coá mêåt àöå tûúng àöëi thêëp 100 - 150 dên/km2 nhû úã Rajasthan, Madhya Pradesh Ngûúåc laåi úã vuâng àöìng bùçng söng Hùçng (êën Àöå), baán àaão Kerala vaâ Srilanca, mêåt àöå dên söë luön trïn 500 ngûúâi/ km2. Núi coá dên cû àöng thûá 3 trïn thïë giúái laâ chêu Êu: 400 triïåu dên/2 triïåu km2. Nhûäng vuâng coá mêåt àöå dên cû cao traãi daâi trïn àûúâng cheáo nöëi liïìn nam Italia vúái Anh. Ngûúåc laåi vúái chêu aá, nhûäng vuâng
4. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 5 coá mêåt àöå daây àùåc úã chêu Êu laâ nhûäng vuâng àö thõ hoaá vaâ cöng nghiïåp hoaá. ƒ Nhûäng khu vûåc àöng dên khaác Ngoaâi 3 khu vûåc chñnh kïí trïn coân coá haâng chuåc núi khaác cuäng coá mêåt àöå dên cû cao, têåp trung trïn möåt diïån tñch rêët nhoã. Tuy vêåy lûúång dên úã àêy vêîn thêëp, ngay caã khi 10% dên söë thïë giúái (tûúng àûúng vúái 520 triïåu ngûúâi) àaä têåp trung úã àêy trïn 2% diïån tñch àêët löå (khoaãng 3 triïåu km2). Inàönïxia laâ núi àöng dên nhêët: úã àaão Java trïn diïån tñch chó bùçng 1/4 diïån tñch nûúác Phaáp nhûng dên söë laåi gêëp àöi (àêy laâ núi têåp trung dên nöng thön àöng nhêët thïë giúái), mêåt àöå coá khi lïn túái 2000 dên/ km2 úã nhûäng khu vûåc trung têm. Nhûäng vuâng búâ biïín Têy Phi (Nigiïria, Bï-nanh, Tögö, Ghana, vaâ Búâ biïín ngaâ) cuäng rêët àöng dên, àùåc biïåt khi àem so saánh vúái caác vuâng thûa dên nhêët chêu luåc. Caác vuâng khaác àêët röång nhûng dên söë laåi thûa: gêìn 100 triïåu dên têåp trung úã Àöng Bùæc Myä vaâ Àöng Nam Braxin, gêìn 50 triïåu dên úã Cêån àöng, caác àöìng bùçng trung têm Mïhicö vaâ quêìn àaão Antilles. Têët caã nhûäng núi naây coá àiïím chung laâ diïån tñch àêët röång nhûng thûa dên. Àaão Java nùçm bïn caånh caác àaão ñt dên (Bornïö, Sumatra, Ceáleâbres). Cuäng nhû vêåy, thung luäng söng Nil àöng dên nùçm kïì vúái möåt vuâng gêìn nhû laâ hoang maåc traãi daâi nhiïìu triïåu km2. Trong phaåm vi heåp hún (Trung Àöng: Israel, Libùng, Têy Syrie) ngûúâi ta cuäng gùåp sûå àöëi lêåp naây. ƒ Nguyïn nhên cuãa sûå di dên Sûå di truá cuãa con ngûúâi chuã yïëu bùæt nguöìn tûâ àiïìu kiïån tûå nhiïn (khñ hêåu, àõa hònh), lõch sûã àoáng vai troâ khöng lúán trong hoaåt àöång naây. Trûúác hïët khñ hêåu can thiïåp vaâo sûå àõnh cû cuãa con ngûúâi trïn àõa cêìu. Giaá laånh vaâ haån haán laâm giaãm àaáng kïí caác tiïìm nùng lûúng thûåc, do àoá keáo theo viïåc giaãm dên cû truá. Nöng nghiïåp bêëp bïnh, saãn lûúång thêëp vaâ khöng àïìu do lûúång mûa chó dûúái 300mm/nùm, nïëu lûúång mûa dûúái 150mm, ngaânh nöng nghiïåp seä khöng thïí töìn taåi trûâ khi coá caác nguöìn nûúác khaác (suöëi, söng nhaánh - giöëng trûúâng húåp söng Nil úã Ai Cêåp). Tuy nhiïn chùn nuöi vêîn coá thïí àûúåc nïëu sûã duång
5. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 6 caác baäi coã thaã gia suác trong caác vuâng ñt khö cùçn hún. Àöå êím quaá lúán vaâ thûúâng xuyïn cuäng laâ möåt nhên töë bêët lúåi. Rûâng luön luön xanh rêët khoá cho viïåc khai thaác vaâ àêët seä cùçn cöîi dêìn ài vò mêët chêët. Sûå töìn taåi cuãa rûâng nhiïåt àúái vûâa laâ nguyïn nhên vûâa laâ kïët quaã cuãa sûå thiïëu vùæng con ngûúâi. Àõa hònh laâ àiïìu kiïån tûå nhiïn àoáng vai troâ thûá yïëu trong viïåc di dên. úã àöå cao trung bònh vaâ lúán, thúâi kyâ phaát triïín cuãa thûåc vêåt ngùæn laåi. úã àöå cao thêëp, nhiïåt àöå giaãm (0,50C nïëu úã 100m) vaâ nhû vêåy seä loaåi boã àûúåc caác cùn bïånh nhiïåt àúái. Lõch sûã cuäng laâ nhên töë giaãi thñch cho tònh hònh àõnh cû. Nguyïn nhên chñnh dêîn túái dên söë thêëp úã chêu Myä vaâ chêu Phi laâ sûå taân saát hêìu nhû toaân böå ngûúâi Anh àiïng vaâo thúâi thuöåc àõa úã chêu Myä vaâ buön baán nö lïå traái pheáp úã chêu Phi. Nguyïn nhên cuöëi cuâng laâ do sûå öín àõnh cuãa caác vuâng àöng dên vaâ thûa dên tûâ haâng ngaân nùm nay. Hiïån traång dên söë thïë giúái laâ sûå kïë thûâa cuãa cuöåc caách maång àöì àaá múái. ƒ Thûâa dên vaâ thiïëu dên Thûâa dên vaâ thiïëu dên laâ hai khaái niïåm khoá àõnh nghôa. Coá thïí dûåa vaâo tiïìm nùng cuãa ngaânh saãn xuêët lûúng thûåc trïn möåt diïån tñch nhêët àõnh, nhûng cuäng coá thïí dûåa vaâo caác yïëu töë khaác nûäa. Chùèng haån úã Arêåp xï uát, tiïìm nùng nöng nghiïåp rêët yïëu vaâ khñ hêåu khöng thuêån lúåi. Trong khuön khöí möåt àêët nûúác dûåa vaâo nghïì nöng thò khaã nùng àaáp ûáng nhu cêìu söëng töëi thiïíu cuãa dên rêët haån chïë vaâ nhû vêåy dên söë phaãi ñt ài. Cöng viïåc chuã yïëu laâ tùng nùng suêët lao àöång trïn möîi hecta vaâ dên söë àöng seä keáo theo nhu cêìu tiïu thuå tùng. Trong trûúâng húåp dên söë tùng trûúãng nhanh, lûúng thûåc seä thiïëu, dinh dûúäng keám, caác cuöåc khuãng hoaãng lûúng thûåc seä xuêët hiïån vaâ diïîn ra thûúâng xuyïn. Àöëi vúái nhûäng nûúác dûåa vaâo nguöìn taâi nguyïn hiïëm nhû dêìu moã (A Rêåp xï uát) cêìn coá möåt lûåc lûúång lao àöång töëi thiïíu àïí khai thaác nguöìn taâi nguyïn. Dên söë seä thûâa nïëu noái A Rêåp xï uát laâ nûúác nöng nghiïåp, nhûng seä laâ thiïëu khi noái nûúác naây laâ möåt nûúác cuãa nïìn kinh tïë thõ trûúâng.
6. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 7 Khñ hêåu vaâ àõa hònh laâ nhûäng yïëu töë chñnh cuãa möi trûúâng thiïn nhiïn chûá khöng phaãi viïåc thûâa dên hay thiïëu dên. Thûâa dên laâ "möåt thaãm hoaå" cuãa möåt hïå thöëng xaä höåi phûác taåp. Ngûúåc laåi, thiïëu dên laâ àiïím giúái haån dûúái cuãa sûå töìn taåi (àiïím duy trò hïå thöëng naây). Sûå vûúåt qua caác ngûúäng seä dêîn àïën mêët öín àõnh. ƒ Dên söë vûâa àuã Thêåt khoá coá thïí xaác àõnh tònh traång dên söë töët nhêët búãi möi trûúâng thiïn nhiïn, hïå tû tûúãng, tön giaáo vaâ trònh àöå phaát triïín luön vêån àöång khöng ngûâng. Saãn lûúång lûúng thûåc thûåc phêím hiïån nay trïn thïë giúái coá thïí nuöi söëng 11 tyã ngûúâi. Nhûäng chuyïín biïën trong kyä thuêåt, kinh tïë, giao thöng vaâ àùåc biïåt giaá caã thêëp seä cho pheáp (vïì mùåt lyá thuyïët) xaä höåi loaâi ngûúâi àöåc lêåp vúái caác àiïìu kiïån tûå nhiïn vaâ nhûäng bêët biïën cuãa sinh thaái hoåc trong möåt khöng gian àõa lyá xaác àõnh. Ngûúåc lai, caác àiïìu kiïån bïn ngoaâi caâng ngaây caâng bùæt con ngûúâi phuå thuöåc. Thûâa dên vaâ thiïëu dên phaãi àûúåc phên tñch úã caác goác àöå khaác nhau. Möi trûúâng tûå nhiïn (àõa hònh, àêët àai, thûåc vêåt, nhiïåt àöå, lûúång mûa ) aãnh hûúãng àïën saãn lûúång lûúng thûåc vaâ nhû vêåy taác àöång àïën vêën àïì dên söë. Caác àiïìu kiïån tûå nhiïn coá thïí ñt nhiïìu coá baân tay con ngûúâi can thiïåp. Nhûng khöng phaãi têët caã àïìu theo caách sùæp àùåt cuãa con ngûúâi. Nhûäng kyä thuêåt cöng nghïå giöëng nhau vaâ sûå truyïìn baá caách tên khöng phaãi àûúåc thûåc hiïån trïn khùæp thïë giúái möåt caách nhû nhau vaâ khöng cuâng möåt thúâi àiïím. Tuy nhiïn vaâo thúâi àaåi tin hoåc phaát triïín àïën choáng mùåt, sûå àõnh cû úã nhûäng núi coá nïìn kinh tïë phaát triïín khöng nhiïìu. Ngûúåc laåi, hïå tû tûúãng, thaái àöå cû xûã, tön giaáo, vùn hoaá laåi àoáng vai troâ quyïët àõnh trong viïåc àõnh cû. Têët caã caác yïëu töë naây khöng phaãi luön taác àöång theo cuâng möåt chiïìu hûúáng: nhûäng núi coá khöng khñ ö nhiïîm seä coá thïí trúã thaânh möåt núi hêëp dêîn dên cû nïëu coá möåt chiïën dõch laâm saåch möi trûúâng. Sûå thay àöíi caác àiïìu kiïån khñ hêåu cuäng gùæn liïìn vúái sûå thay àöíi cuãa caác töí chûác xaä höåi bïn trong. Mêåt àöå dên söë quyïët àõnh lûåc lûúång lao àöång. Loaåi hònh dên cû (têåp trung, phên böë ) cuäng coá aãnh hûúãng quan troång. Xaä höåi bêët cöng ñt coá nguy cú thûâa dên hún xaä höåi cöng bùçng. Dûúái xaä höåi cuä úã Phaáp, vuâng nöng thön thûúâng úã trong tònh traång thûâa dên. Sau cuöåc caách maång Phaáp, sûå thûâa dên laåi caâng coá nguy cú nhiïìu hún vaâ sûå phên chia àêët (nhúâ vaâo cuöåc caãi caách nöng nghiïåp) àaä àem laåi
7. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 8 nhûäng hêåu quaã tûúng tûå. ƒ Caác tònh traång khaác Caác tònh traång naây rêët àa daång vaâ thay àöíi theo thúâi gian, khöng gian, àùåc biïåt theo trònh àöå phaát triïín vaâ sûå trao àöíi thûúng maåi. Möëi quan hïå àêët àai - dên söë seä dïî daâng àûúåc xaác àõnh nïëu ngûúâi ta chó dûåa vaâo ngaânh nöng nghiïåp vaâ saãn lûúång cuãa noá. Theo F.A.O, tònh hònh dên söë àaä cao hún mûác dên söë tiïìm êín úã rêët nhiïìu nûúác trïn thïë giúái, trong àoá coá 10 nûúác úã Nam sa maåc Sahara, chêu Phi. úã caác nûúác naây, buön baán vaâ trao àöíi thûúng maåi cú baãn dûåa vaâo viïåc trao àöíi ngoaåi höëi àïí nhêåp khêíu lûúng thûåc. Nhûng viïåc tùng giaá nguyïn liïåu vaâ caác cuöåc trao àöíi khöng cöng bùçng àaä laâm thiïåt haåi cho caác nûúác thïë giúái thûá 3 naây. Ta coá thïí noái rùçng úã Chicago, Luên Àön, Tökyö (àûúng nhiïn) vaâ caác thõ trûúâng chûáng khoaán lúán khaác àang thûâa dên. Traái laåi coá thïí khùèng àõnh rùçng dên söë seä quaá taãi chó khi naâo àaåt àïën tûå cêëp tûå tuác lûúng thûåc, sûå thûâa dên khöng liïn quan àïën caác möëi quan hïå trao àöíi thûúng maåi vaâ sûác eáp dên söë seä keáo theo sûå xuöëng cêëp cuãa àêët àai. Àêy laâ trûúâng húåp cuãa nhiïìu vuâng trïn thïë giúái: Shael coá mêåt àöå thêëp hoùåc trung bònh, úã Àöng Nam aá mêåt àöå rêët lúán. Trong caác vuâng naây nùng suêët saãn xuêët thûúâng vûúåt giúái haån vaâ nhûäng bêët öín àõnh nhoã nhêët cuäng coá thïí gêy ra nhûäng hêåu quaã khön lûúâng (thiïëu mûa ). Sûå bêët öín coá thïí do nhûäng vuå löån xöån vïì chñnh trõ. Hêåu quaã naây coá thïí gêy nïn sûå huyã hoaåi toaân böå hïå thöëng xaä höåi vaâ phûúng haåi túái dên cû trong vuâng. Nhiïìu quöëc gia àûúåc coi laâ úã trong tònh traång thûâa dên hay thiïëu dên tuyâ thuöåc vaâo hoaân caãnh möîi nûúác vaâ caác möëi quan hïå quöëc tïë. Nhû vêåy coá thïí noái Phaáp laâ nûúác thiïëu dên trong phaåm vi caác nûúác Têy Êu. Trong tònh traång chung - khöng gian chêåt heåp, nhûng dên söë vêîn laâ möåt biïån phaáp ào àöå maånh yïëu cuaã möîi nûúác. Cöång hoaâ liïn bang Nga khöng àûúåc xem laâ möåt nûúác thûâa dên: dên Nga coá naãy sinh nhûäng vêën àïì thiïëu ùn, thiïëu chöî úã, thiïëu cú súã haå têìng giaáo duåc laâm àau àêìu chñnh quyïìn nhaâ nûúác khöng? Tònh hònh dên söë vö cuâng phûác taåp vaâ trong möëi quan hïå phên söë giûäa khaã nùng chõu aáp lûåc dên söë vúái mêåt àöå dên söë hiïån taåi thò tûã söë
8. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 9 cuöëi cuâng thay àöíi, do àoá khoá àaánh giaá àûúåc tònh hònh. ƒ Dên söë vaâ chñnh trõ Thïí chïë chñnh trõ thay àöíi tuyâ theo nhûäng chuyïín biïën vïì vùn hoaá, dên söë; àöi khi rêët khoá xaác àõnh, nhêët laâ khi noái àïën chïë àöå tûå do. Trûúác tònh hònh mêët cên bùçng dên söë, nhaâ nûúác coá nhiïìu biïån phaáp àïí can thiïåp. Phêìn lúán caác nûúác coá nïìn chñnh trõ dên chuã nhùçm thñch ûáng sûå phaát triïín dên söë vúái nhûäng àoâi hoãi xaä höåi vaâ chñnh trõ trong thúâi gian ngùæn haån hoùåc trung haån. úã caác nûúác coá dên söë tùng nhanh, vêën àïì thûâa dên àûúåc àùåt ra keáo theo viïåc ra àúâi möåt loaåt biïån phaáp nhùçm giaãm tyã lïå sinh: khuyïën khñch duâng caác biïån phaáp traánh thai hiïån àaåi, caác biïån phaáp phaá thai vaâ caác biïån phaáp giaán tiïëp aãnh hûúãng àïën viïåc sinh núã (àaánh vaâo kinh tïë gia àònh, thûúãng cho caác gia àònh chêëp haânh töët qui àõnh dên söë). Chñnh phuã cöë gùæng taác àöång vaâo viïåc saãn xuêët lûúng thûåc, àùåc biïåt phaát triïín chñnh saách thêm canh tùng vuå. Noá seä giuáp cho viïåc tùng saãn lûúång haâng nùm / hecta, vaâ tùng nhên cöng. Chñnh nhên dên laâ ngûúâi cung cêëp nhûäng nguöìn taâi chñnh cêìn thiïët àïí nuöi caác cöng dên múái cuãa àêët nûúác. Nhúâ tñch cûåc sûã duång phên boán vaâ àûa vaâo caác giöëng múái, êën Àöå coá saãn lûúång nöng nghiïåp tùng cao hún tûâ nùm 1950. Nhûng àöëi vúái möåt söë nûúác àaä coá saãn lûúång rêët cao coá thïí so saánh vúái caác nûúác phaát triïín (Ai Cêåp, Haân Quöëc, Inàönïxia) thò lúåi nhuêån tûâ nöng nghiïåp laåi thêëp. Vêën àïì laåi hoaân toaân khaác vúái nhûäng nûúác coá ñt nguöìn taâi nguyïn hoùåc nguöìn taâi nguyïn chûa àûúåc khai thaác. Sûå thûâa dên úã caác vuâng nöng thön (hoùåc vuâng àö thõ hoaá) àöi khi coá nguy cú gêy buâng nöí xaä höåi vaâ chñnh phuã phaãi sûã duång ñt nhiïìu biïån phaáp phên taán dên. Indonesia laâ nûúác coá mêåt àöå dên phên böë khöng àïìu, àaão Java chiïëm 10% laänh thöí têåp húåp 2/3 dên, caác àaão lúán khaác (Samatra, Borneáo, Tên Ghinï) laåi hêìu nhû khöng coá dên úã. Tûâ àêìu thïë kyã 20, nhiïìu dûå aán àaä àûúåc thûåc hiïån nhùçm phên böë dên úã àaão Java sang caác àaão khaác. Dûå aán mang tïn "sûå luên höìi" àaä laâm 500.000 gia àònh rúâi khoãi Java (tûúng àûúng gêìn 3 triïåu ngûúâi) vaâ àöìng thúâi möåt laân soáng di dên böåt phaát lan röång. Nùm 1979, chñnh phuã coá muåc tiïu chuyïín 13 triïåu gia àònh tûâ nay àïën cuöëi thïë kyã ra khoãi àaão Java, nhûng muåc tiïu naây con lêu múái thûåc hiïån àûúåc vaâ
9. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 10 àaão Java laåi àêìy thïm dên vò söë dên di cû chó bùçng 1/4 tyã lïå tùng dên tûå nhiïn úã Java. Cuäng theo caách êëy, chûúng trònh "xuyïn Amazon" úã Braxin chó àem laåi möåt kïët quaã nhêët àõnh so vúái tònh hònh tùng trûúãng dên söë úã àêy. Duâ laâ sûå di cû theo muâa, theo ngön ngûä hoùåc vò lyá do naâo khaác thò noá vêîn laâ möåt caách hûäu hiïåu àïí giaãi quyïët vêën àïì sûác eáp dên söë trong phaåm vi gia àònh, laâng xaä hoùåc quöëc gia. Ngûúåc laåi sûå nhêåp cû cuäng coá thïí diïîn ra khi möåt vuâng coá quaá ñt dên cû. Mùåc duâ coá khoaãng caách khaá lúán vïì thu nhêåp vaâ dên söë giûäa caác nûúác phaát triïín vaâ caác nûúác ngheâo, song lûúång di dên trïn thïë giúái vêîn coân khiïm töën vaâ ñt coá hy voång noá seä tùng lïn trong thúâi gian túái. ƒ Sûå gia tùng tûå nhiïn khöng cên àöëi Sûå gia tùng dên söë àûúåc xaác àõnh búãi tyã lïå treã sinh ra vaâ ngûúâi chïët ài (tyã lïå tùng tûå nhiïn) vaâ tyã lïå ngûúâi di cû vaâ ngûúâi nhêåp cû. Söë treã sinh ra gùæn vúái 2 yïëu töë: möåt mùåt noá phuå thuöåc vaâo mûác àöå sinh àeã, mùåt khaác noá phuå thuöåc vaâo tyã lïå phuå nûä trong àöå tuöíi sinh àeã; tûâ 20 - 35 tuöíi, cöång thïm söë treã seä àûúåc sinh ra. Cêëu truác theo tuöíi cuäng rêët quan troång trong vêën àïì tùng dên söë. Möåt nûúác coá dên söë treã seä coá tyã lïå sinh nhiïìu hún tyã lïå chïët, nûúác coá dên söë giaâ thò ngûúåc laåi. Thaáp dên söë (biïíu thõ sûå tùng hay giaãm dên söë) laâ möåt böå nhúá ghi laåi nhûäng dûä kiïån ban àêìu vïì tyã lïå sinh vaâ diïîn biïën cuãa noá trong töëi thiïíu laâ 20 nùm. Sûå tùng dên söë trïn thïë giúái àaä ngûng laåi tûâ khi Homo erectus* àêìu tiïn xuêët hiïån úã Àöng Phi. Caách àêy 45.000 nùm dên söë thïë giúái rêët thûa thúát: 500.000 ngûúâi. Cuâng vúái sûå tiïën böå cuãa cöng cuå saãn xuêët, viïåc sùn bùæn öín àõnh hún vaâ 10.000 nùm sau àoá söë dên àaä tùng lïn 4 triïåu ngûúâi. Vúái cuöåc caách maång thúâi àöì àaá múái, sûå thuêìn dûúäng caác loaâi thûåc vêåt, sûå phöí biïën chùn nuöi tröìng troåt, dên söë thïë giúái àaä tùng gêëp 10 lêìn trong 5 thiïn niïn kyã qua. Con ngûúâi dêìn dêìn trúã thaânh loaâi ngûå trõ trïn traái àêët vaâ möåt phêìn lúán àêët nöíi àaä bõ àoáng chiïëm (coá ngûúâi úã). Thúâi kyâ tiïëp theo àoá, dên söë tùng chêåm, 12 thïë kyã trûúác cöng nguyïn, söë dên laâ 100 triïåu ngûúâi; àêìu kyã nguyïn Cú Àöëc àêìu tiïn söë dên laâ 250 triïåu ngûúâi vaâ giûäa thïë kyã 16 laâ 500 triïåu ngûúâi. Thúâi kò naây àûúåc àùåc trûng búãi caác giai àoaån tùng vaâ giaãm dên söë liïn tiïëp .
10. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 11 Kïí tûâ thïë kó 18, möåt kó nguyïn múái cho sûå tùng dên bùæt àêìu. Dên söë thïë giúái tùng vúái nhõp àöå chûa tûâng thêëy: nùm 1883 coá 1 tyã ngûúâi, nùm 1940 coá 2 tyã ngûúâi, 20 nùm sau, hún 3 tyã ngûúâi vaâ 15 nùm sau nûäa, hún 4 tyã ngûúâi, nùm 1987 lïn 5 tyã ngûúâi. Nhõp àöå tùng haâng nùm gêìn 2%, tûúng àûúng vúái khoaãng 100 triïåu ngûúâi. ƒ Sûå tùng dên söë trïn thïë giúái Dên söë hêìu nhû khöng tùng úã Têy Êu vaâ tùng gêëp àöi trong voâng 20 nùm úã möåt söë nûúác Chêu Phi. Sûå tùng dên söë choáng mùåt khöng diïîn ra úã khùæp núi trïn thïë giúái vaâo cuâng möåt thúâi àiïím. Trûúác hïët, noá diïîn ra úã caác nûúác Chêu Êu. Bùæt àêìu coá hiïån tûúång tùng dên vaâo giûäa thïë kyã thûá 18 vaâ keáo daâi cho àïën giûäa thïë kyã 20. Tyã lïå tùng dên haâng nùm trong 2 thïë kyã dao àöång tûâ 1 - 1,5% keáo theo viïåc tùng dên söë nhanh choáng: Anh (nùm 1800 coá 9 triïåu ngûúâi; 1950 coá 50 triïåu ngûúâi) Thuyå Àiïín (trong cuâng möåt thïë kó tùng tûâ 2 - 7 triïåu ngûúâi), Àûác (caã 2 nûúác Àûác) (tùng tûâ 25- 75 triïåu ngûúâi). Chó riïng nûúác Phaáp thoaát khoãi cún löëc dên söë naây (chó tùng tûâ 32- 42 triïåu ngûúâi). Laân soáng tùng dên diïîn ra àêìu thïë kó 20 keáo daâi tûâ Nam Myä túái Chêu aá vaâ sau chiïën tranh thïë giúái thûá 2, lan ra chêu Phi. Sûå chïnh lïåch vïì mûác tùng dên söë úã caác khöng gian khaác nhau àaä keáo theo sûå chïnh lïåch vïì thúâi gian. Nhûäng nûúác trûúác kia coá tyã lïå tùng dên cao thò nay laåi coá tyã lïå tùng dên thêëp: khoaãng 0,5 %/ nùm. Möåt vaâi nûúác coá mûác tùng giaãm tûâ sau giûäa nùm 1980 nhû: Àûác, Àan Maåch, Hungari. Chó riïng möåt söë nûúác phaát triïín thoaát khoãi laân soáng tùng dên söë vaâ coá möåt sûå tùng öín àõnh hùçng nùm , thêåm chñ tùng rêët ñt. Àoá laâ nhûäng nûúác coá traâo lûu di dên lúán nhû Mô vaâ nhûäng nûúác coi troång yïëu töë tön giaáo nhû Ba Lan, Ai Len .Chêu Phi laâ núi coá tyã lïå tùng cao nhêët ngaây nay: hún 3%/ nùm, àùåc biïåt laâ úã Àöng Phi (Tanzania, Zambia, Kenya).Tyã lïå tùng àaä laâm dên söë tùng gêëp àöi trong voâng 20 nùm. Kenya coá 6 triïåu dên vaâo nùm 1950, 11 triïåu vaâo nùm 1970 vaâ 28 triïåu vaâo nùm 1993. úã chêu Myä la tinh, tònh hònh àa daång hún: tyã lïå tùng bònh quên laâ 2,5% úã phêìn lúán caác nûúác Chêu Myä vuâng nhiïåt àúái, ngûúåc laåi mûác tùng thêëp úã Cuba, Porto Rico, Chi Lï, Ac-hen-ti-na vaâ Urugoay. Chêu aá laâ núi coá tyã lïå tùng yïëu nhêët, mûác
11. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 12 tùng úã caác núi cuäng rêët khaác nhau: Têy aá vaâ Nam aá (Bùng-la-àeát, Pakistan) 2,5-3%, Àöng aá, 1%, coân êën Àöå vaâ Trung Quöëc tùng töëi thiïíu 1 triïåu ngûúâi / thaáng. ƒ Caác thïí thûác tùng Tyã lïå sinh vaâ tyã lïå chïët diïîn ra vúái nhõp àöå rêët khaác nhau tuyâ theo khöng gian vaâ thúâi gian nhûng hai tyã lïå naây cuöëi cuâng cuäng xñch laåi gêìn nhau. Sûå tùng dên tuy khöng diïîn ra cuâng luác nhûng coá cuâng àöång lûåc vêåt chêët àaä cho pheáp thaão ra möåt mö hònh miïu taã vaâ giaãi thñch sûå tùng dên: "bûúác quaá àöå nhên khêíu" trong giai àoaån àêìu tiïn, dên söë coá tyã lïå tùng öín àõnh, tyã lïå sinh vaâ tyã lïå chïët khaá cao (40%), tyã lïå tùng dên söë rêët thêëp: àêy laâ chïë àöå dên chuã truyïìn thöëng. Trong giai àoaån àêìu cuãa bûúác quaá àöå nhên khêíu, tyã lïå chïët ngaây caâng giaãm, trong khi tyã lïå sinh vêîn úã mûác cao ban àêìu: sûå chïnh lïåch giûäa hai tyã lïå caâng cao dêîn àïën sûå tùng dên caâng nhanh. Trong giai àoaån hai, tyã lïå sinh giaãm, tyã lïå chïët giaãm ñt: sûå tùng dên caâng chêåm. Röìi dêìn dêìn, tyã lïå sinh vaâ tyã lïå chïët bùçng nhau nhû luác coân úã giai àoaån trûúác bûúác vaâo "quaá àöå nhên khêíu". Laåi möåt lêìn nûäa, dên söë öín àõnh, tyã lïå sinh vaâ tyã lïå chïët thêëp (10%). Hiïån nay tònh hònh nhû luác thúâi kò quaá àöå nhên khêíu khöng xaãy ra úã bêët cûá nûúác naâo trïn thïë giúái. Tònh hònh chêu Phi (nhêët laâ miïìn nam Sahara) àang giöëng giai àoaån àêìu thúâi kò quaá àöå nhên khêíu. úã Bùæc Phi vaâ Trung Myä, dên söë àang buâng nöí: sûå chïnh lïåch giûäa tyã lïå sinh vaâ chïët rêët cao. úã Nam Myä vaâ chêu aá, sau khi àaä coá àúåt tùng dên lïn àïën àónh àiïím vaâo nhûäng nùm 60, nay àaä vaâ àang giaãm dêìn nhûng vêîn coân úã mûác cao. Chêu Êu vaâ caác nûúác phaát triïín àang úã trong tònh hònh giöëng nhû sau thúâi kò quaá àöå nhên khêíu. Caâng lêu tiïën sêu vaâo thúâi kò quaá àöå nhên khêíu, tyã lïå tùng dên caâng cao: tyã lïå tùng dên úã chêu Phi cao gêëp 2 -3 lêìn chêu Êu. Nhûng ngûúåc laåi, tiïën trònh tùng úã chêu Êu laåi nhanh hún. Chêu Êu cêìn phaãi mêët 150 nùm àïí trúã laåi tònh traång öín àõnh trong khi chêu aá vaâ chêu Myä chó mêët 40 nùm. Nïëu nhû trûúác kia bûúác quaá àöå nhên khêíu bõ taác àöång búãi nhûäng chuyïín biïën vïì xaä höåi, chñnh trõ, kinh tïë thò viïåc giaãm tyã lïå chïët ngaây
12. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 13 nay laåi khöng hïì bõ aãnh hûúãng vaâ sûå quaá àöå nhên khêíu khöng phaãi luön ài keâm vúái nhûäng chuyïín biïën xaä höåi. ƒ Nhûäng viïîn caãnh dên söë Trong thúâi haån trung bònh, nhûäng viïîn caãnh vïì dên söë coá khaã nùng hiïån thûåc hún laâ nhûäng dûå baáo vïì kinh tïë. Dûå àoaán vaâo thïë kyã 20, dên söë thïë giúái laâ 10 tyã. Coá nhiïìu cú súã àïí dûå àoaán rùçng tyã lïå sinh giaãm nhanh vaâ tyã lïå chïët giaãm chêåm hoùåc tyã lïå sinh giaãm chêåm, tyã lïå chïët giaãm nhanh. Caã hai trûúâng húåp àïìu diïîn ra trong thúâi gian daâi. Nhûäng dûå baáo àêìu tiïn vïì dên söë nùm 2000 cuãa Liïn Húåp Quöëc laâ vaâo nùm 1963, dên söë thïë giúái seä laâ 7,5 tyã ngûúâi, röìi con söë dûå àoaán laåi àûúåc haå xuöëng. Vaâ bêy giúâ dên söë thïë giúái xêëp xó 6,5 tyã. Nïëu nhû sûå dûå àoaán chó trong khoaãng thúâi gian tûâ 10- 20 nùm thò noá seä coá khaã nùng hiïån thûåc hún. Vúái nhûäng dûå àoaán trong tûúng lai xa cêìn phaãi thêån troång. Nhûäng phuå nûä coá thïí sinh núã nùm 2015 àaä àûúåc sinh ra, vaâ ngûúâi ta biïët àûúåc con söë gêìn chñnh xaác cuãa noá. Söë treã sinh ra chó phuå thuöåc vaâo thaái àöå cuãa meå chuáng àöëi vúái viïåc sinh àeã. Nhûäng nùm 50 tyã lïå sinh rêët cao nhûng laåi giaãm rêët nhanh vaâo nhûäng nùm 60 vaâ 70 búãi vò caác baâ meå úã hai thïë hïå trïn coá nhûäng tû tûúãng vïì cú baãn rêët khaác nhau, dêîn àïën sûå chïnh lïåch lúán giûäa dûå baáo vaâ thûåc tïë. Cuäng nhû vêåy dûå baáo hiïån nay phêìn lúán dûåa vaâo sûå giaãm dêìn dêìn cuãa tyã lïå chïët nhûng ngûúâi ta laåi khöng lûúâng àïën naån dõch Sida àaä laâm nhiïìu ngûúâi chïët. Mùåc duâ vêåy , dên söë thïë giúái vaâo thïë kyã 20 vêîn àûúåc dûå àoaán laâ 10 tyã ngûúâi. Sûå öín àõnh vïì dên söë coá thïí laâ hiïån thûåc tuyâ theo caác vuâng vaâ caác thúâi kyâ. Àöng aá vaâo nùm 2030 seä coá 1,7 tyã dên, Nam aá nùm 2075 laâ 3,3 tyã dên vaâ Nam Myä laâ 1 tyã dên, nùm 2100 chêu Phi seä coá 2,6 tyã dên. Sûå phên böë dên söë trïn thïë gúái laâm thay àöíi tònh hònh hiïån nay. Caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín dên söë chó chiïëm 15% dên söë thïë giúái so vúái 25% àêìu nhûäng nùm 90 vaâ 33% nhûäng nùm 50. Chêu Phi keám
13. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 14 phaát triïín laåi coá dên söë tùng maånh nhêët, tûâ chöî chó chiïëm 12% dên söë thïë giúái nay àaä chiïëm 26%. ƒ Tyã lïå sinh, tyã lïå chïët, cêëu truác tuöíi Trong söë caác nhên töë liïn quan àïën nhên khêíu hoåc thò tyã lïå sinh vaâ tyã lïå chïët laâ hai nhên töë khaác nhau nhiïìu nhêët caã úã phaåm vi quöëc tïë vaâ phaåm vi quöëc gia, noá coân khaác nhau ngay caã úã caác têìng lúáp xaä höåi khaác nhau. Hai nhên töë naây taác àöång qua laåi vaâ dô nhiïn aãnh hûúãng àïën cêëu truác tuöíi. Sûå àöëi lêåp vïì cêëu truác tuöíi giûäa caác nûúác phaát triïín vaâ àang phaát triïín ngaây caâng roä neát. Dên söë treã dûúái 15 tuöíi chiïëm 15- 50% töíng dên söë, dêën söë giaâ trïn 65 tuöíi chiïëm tûâ 2- 15% töíng dên söë. Nhûng tyã lïå chïët cao kïët húåp vúái tyã lïå sinh cao goáp phêìn treã hoaá dên söë. úã caác nûúác phña Bùæc ,tyã lïå sinh thêëp laåi ài keâm vúái tuöíi thoå tùng khiïën nhûäng nûúác naây coá dên söë giaâ. Tyã lïå sinh, tyã lïå chïët vaâ sûå phên böë dên söë laâ 3 nguyïn nhên cuãa sûå mêët cên àöëi vïì dên söë trïn phaåm vi thïë giúái.Tyã lïå sinh cao thûúâng ài keâm vúái tuöíi thoå giaãm, àiïìu naây seä khiïën thaáp cêëu truác tuöíi múã röång. ƒ Tyã lïå sinh: hiïån traång, caác yïëu töë aãnh hûúãng vaâ sûå tiïën triïín cuãa noá Tyã lïå sinh phuå thuöåc vaâo söë phuå nûä úã àöå tuöíi sinh àeã nhûng cuäng phuå thuöåc vaâo caác yïëu töë tön giaáo, kinh tïë, vùn hoaá úã caác nûúác àang phaát triïín tyã lïå treã em so vúái phuå nûä nhiïìu gêëp 3 lêìn úã caác nûúác phaát triïín. Nhûäng con söë naây vêîn chûa chñnh xaác, hùèn coân phaãi gêëp nhiïìu lêìn hún thïë. úã caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín, möîi phuå nûä chó coá dûúái 2 con. Cuba, Porto Rico, Nam Myä coá tyã lïå sinh thêëp. Ngûúåc laåi, Têy Phi vaâ Têy Nam aá tyã lïå sinh tiïëp tuåc tùng cao (6 treã em/1 phuå nûä) . Nam Myä nhiïåt àúái vaâ caác vuâng coân laåi cuãa Chêu aá coá tyã lïå sinh trung bònh (3-5 treã em/1 phuå nûä). Coá nhiïìu yïëu töë aãnh hûúãng àïën tyã lïå sinh. Ngoaâi yïëu töë khaã nùng sinh hoåc, coân coá yïëu töë gia àònh, hön nhên, giúái tñnh xaä höåi, kinh tïë
14. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 15 vaâ àùåc biïåt laâ caác yïëu töë vùn hoaá xaä höåi. úã caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín, nïëu coá àïën àûáa con thûá 3, thêåm chñ àûáa con thûá 2 àûúåc xem laâ viïåc khöng thïí duy trò àûúåc mûác söëng. Tònh traång kïët hön giaãm, giúái phuå nûä laâm viïåc vaâ aãnh hûúãng cuãa nhaâ thúâ giaãm suát àaä laâm cho tyã lïå sinh giaãm. Hún nûäa seä khöng thïí coá sûå àêìu tû tònh caãm cho möåt àûáa treã trong möåt gia àònh àöng con. úã caác nûúác àang phaát triïín, núi khöng coá baão hiïím y tïë, khöng coá höî trúå khi nghó hûu thò àiïìu baão àaãm cho cuöåc söëng laåi caâng cêìn thiïët. Möåt gia àònh àöng con coá thïí laâm àa daång caác hoaåt àöång kinh tïë vaâ coá sûå àoaân kïët lúán. Nhûng úã caác nûúác naây hïå thöëng giaáo duåc khöng cao nïn treã rêët súám bûúác vaâo caác hoaåt àöång taåi nhaâ. Caác nûúác phûúng Têy ngaây nay coá tyã lïå sinh thêëp. Sûå giaãm suát bùæt àêìu tûâ nùm 1960 vaâ giaãm rêët nhanh. Chñnh saách khuyïën khñch sinh àeã ñt coá taác duång , ngoaåi trûâ aáp duång taåm thúâi vúái möåt söë nûúác Àöng Êu. Sau chiïën tranh thïë giúái thûá 2 tyã lïå sinh laâ 2% úã hêìu hïët caác nûúác Têy Êu vaâ Bùæc Myä, röìi giaãm dêìn coân 15% (trûâ Islande). úã caác nûúác àang phaát triïín tònh hònh giûäa caác nûúác àöëi lêåp nhau: Chêu Phi tyã lïå sinh khöng giaãm; caác nûúác thuöåc quêìn àaão Antilles tyã lïå sinh giaãm rêët nhanh, úã àêy caác chñnh saách vïì dên söë hêìu nhû khöng coá taác duång trûâ khi chñnh saách àoá ài cuâng vúái hiïån àaåi hoaá giaáo duåc, nêng cao mûác söëng, giaãm tyã lïå chïët vaâ nhûäng biïën àöíi xaä höåi. ƒ Mûác chïët khöng cên àöëi Tyã lïå treã chïët vaâ tuöíi thoå laâ nhûäng dêëu hiïåu thïí hiïån sûå phaát triïín úã caác nûúác. Möåt àûáa treã sinh ra úã Sahel coá nguy cú chïët trûúác khi àûúåc 1 tuöíi cao gêëp 25 lêìn so vúái 1 àûáa treã Phaáp. Möåt ngûúâi dên Mali coá tuöíi thoå thêëp hún 30 tuöíi so vúái ngûúâi Nhêåt hay ngûúâi Àan Maåch. Möåt caán böå cao cêëp Phaáp seä àûúåc hûúãng thúâi gian nghó hûu lêu hún möåt cöng nhên laâm viïåc úã lônh vûåc tû nhên laâ 9 nùm. Nhûäng con söë naây chûáng toã sûå bêët cöng trûúác caái chïët laâ möåt trong nhûäng nguyïn nhên chñnh cuãa bêët cöng xaä höåi úã phaåm vi möåt nûúác vaâ phaåm vi quöëc tïë. Nhûäng nguyïn nhên dêîn àïën treã em chïët phaãn aánh sûå bêët cöng naây. úã caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín, treã chïët coá thïí laâ do nhûäng nguyïn nhên bêët thûúâng, tai naån úã nhaâ hoùåc trïn àûúâng, nhûng úã caác nûúác àang phaát triïín, cûá 10 àûáa treã laåi coá möåt àûáa chïët vò bïånh söët reát, súãi, óa chaãy Tyã lïå treã chïët trung bònh úã chêu Phi vaâ möåt söë nûúác
15. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 16 chêu aá (Campuchia, Yïmen) laâ 10%. Nhûäng tiïën böå khoa hoåc trong viïåc phoâng ngûâa vaâ àiïìu trõ bïånh laâ khöng thïí phuã nhêån: tyã lïå treã chïët laâ 8% úã Phaáp, 6% úã Islande, tuöíi thoå trung bònh cuãa phuå nûä úã Thuyå Àiïín vaâ Thuåy Sô laâ hún 80 tuöíi. Nhûng vêën àïì laåi khöng àún giaãn chó laâ khoa hoåc kyä thuêåt. Chûúng trònh sûác khoeã cho moåi ngûúâi àûúåc Liïn Húåp Quöëc thaão ra nùm 1977 coân khoá khùn lùæm múái àaåt àûúåc muåc tiïu . Tuöíi thoå trung bònh úã chêu Phi nùm 1994 dûúái 55 tuöíi, trong khi Têy Êu vaâ Bùæc Myä laâ 75 tuöíi. Àiïìu kiïån y tïë úã caác nûúác phaát triïín vaâ möåt söë nûúác khaác rêët thuêån lúåi: coá àuã thuöëc cêìn thiïët trong chûa àêìy1 giúâ, nûúác saåch trong chûa àêìy 15 phuát, àûúåc nhûäng ngûúâi coá chuyïn ngaânh giuáp àúä khi mang thai vaâ sinh núã, treã àûúåc uöëng vacxin phoâng bïånh ho gaâ, uöën vaán ,baåi liïåt, lao, baåch hêìu. Vêîn coân nhiïìu nûúác trïn thïë giúái khöng coá caác àiïìu kiïån cú baãn trïn. ƒ Cêëu truác tuöíi Nhiïìu thanh niïn úã caác nûúác ngheâo, nhiïìu ngûúâi giaâ úã caác quöëc gia giaâu, trong caã hai trûúâng húåp, vêën àïì àïìu phaãi àûúåc xem xeát trong hiïån taåi cuäng nhû trong tûúng lai. Noái chung vêîn coá sûå àöëi lêåp giûäa caác nûúác phaát triïín (àaä öín àõnh tònh hònh dên söë) vaâ àang phaát triïín (sûå tùng dên vêîn coân tiïëp diïîn).Trong voâng gêìn 15 nùm àaä coá thïm 40% töíng söë dên úã caác nûúác phña nam vaâ 50% töíng söë dên úã caác nûúác Kïnya, Bï-nanh, Zimbabwï. Dên söë treã àaä àùåt ra caác vêën àïì maâ chñnh quyïìn àõa phûúng khöng giaãi quyïët àûúåc: cú súã haå têìng trûúâng hoåc, trang thiïët bõ Noá àaä ngöën möåt lûúång lúán töíng saãn phêím quöëc nöåi nhûng noá cuäng khöng laâm tùng thïm söë treã töët nghiïåp phöí thöng, hún nûäa noá coân laâm thõ trûúâng lao àöång mêët cên àöëi. úã caác nûúác cöng nghiïåp, dên söë giaâ cuäng cuäng àang àùåt ra vêën àïì bûác xuác: nhûäng ngûúâi dûúái 15 tuöíi chó chiïëm 15% (úã Àûác) ngang bùçng vúái tyã lïå ngûúâi trïn 65 tuöíi (12 - 16% úã caác nûúác phaát triïín). Nhûäng chi phñ cho sûác khoeã àang tùng vaâ coân tùng nûäa tûâ nay cho àïën nùm 2010, khi àoá thïë hïå treã sau cöng taác àaä úã lûáa tuöíi thûá 3 (trïn 60 tuöíi). Vaâ nïëu nhû khöng coá biïån phaáp triïín àïí thò quyä hûu trñ seä phaá saãn. Hún nûäa cuâng vúái traâo lûu "gia àònh haåt nhên" úã phûúng Têy nhûäng ngûúâi giaâ söëng cö àöåc seä ngaây caâng nhiïìu. Quaã bom nhên khêíu nöí
16. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 17 chêåm naây thûåc sûå laâ möåt thaách thûác lúán vúái caác nûúác phaát triïín vaâo àêìu thïë kyã 21. Vaâ àêy seä laâ vêën àïì mang tñnh chêët toaân cêìu nïëu caác nûúác àang phaát triïín coá tyã lïå sinh giaãm nhanh. ƒ Di cû vaâ nhêåp cû Chñnh vò caác cuöåc di dên maâ loaâi ngûúâi múái söëng cuâng nhau trïn haânh tinh naây. Nhûäng cuöåc di dên àaä dêîn àïën viïåc hònh thaânh cuãa nhûäng nhoám ngûúâi vúái ngön ngûä, vùn hoaá, tön giaáo khaác nhau. Nhûng thïë giúái hiïån nay laåi dûång lïn vö vaân biïn giúái vaâ haâng raâo; khöng gian àaä coá chuã. Vaâ chñnh trong khuön khöí khöng gian àoá maâ caác cuöåc di dên laåi naãy sinh. Coá khoaãng 2 % dên söë thïë giúái (100 triïåu ngûúâi) àaä tûâng di dên trïn phaåm vi quöëc tïë. Con söë naây xem ra quaá nhoã so vúái caác cuöåc di dên trong nûúác (àùåc biïåt laâ cuöåc di dên vïì vuâng àö thõ). Nhûäng cuöåc di dên quöëc tïë laåi thûúâng diïîn ra cuâng möåt thúâi àiïím, àïën cuâng möåt àõa àiïím vaâ noá khöng chó liïn quan àïën lõch sûã möîi caá nhên maâ liïn quan àïën nhûäng biïën àöång cuãa xaä höåi loaâi ngûúâi, hoaân caãnh chñnh trõ, caác möëi quan hïå kinh tïë vaâ lõch sûã caác quöëc gia. ƒ Nhûäng tiïìm nùng di dên ngaây nay Tiïìm nùng di dên rêët lúán nhûng sûå di dên bõ haån chïë vò phaãi phuå thuöåc vaâo yá muöën cuãa àêët nûúác àïën. Möîi chñnh phuã cöë àõnh lûúång nhêåp cû tuyâ theo nhu cêìu kinh tïë vaâ nhiïåm vuå chñnh trõ. Myä laâ nûúác coá sûác thu huát nhêët vò coá nïìn giaáo duåc cao vaâ coá nhûäng khoa ngaânh àùåc biïåt. Tûâ nùm 1969, gêìn 1 triïåu caán böå àaä nhêåp cû sang Myä, phêìn lúán trong söë hoå àïën tûâ thïë giúái thûá 3 vaâ chêu Êu. Nhûäng àêìu tû trñ tuïå úã Myä àöëi vúái àêët nûúác thûá 3 laåi khöng àem laåi kïët quaã töët vò sau khi qua möåt quaá trònh daâi àaâo taåo, phaãi traã chi phñ àùæt àoã, hoå laåi khöng thïí sûã duång nhûäng gò àaä àûúåc hoåc vaâo nûúác hoå: úã chêu Phi 50% baác syä àûúåc àaâo taåo taåi chöî vaâ úã nûúác ngoaâi àïìu laâm viïåc úã caác nûúác cöng nghiïåp. Theo thúâi gian nhûäng ngûúâi di cû khoá coá thïí vïì nûúác hoå vò lyá do gia àònh, hoåc têåp cuãa boån treã, 2 nïìn vùn hoaá khaác nhau Têy Êu laâ vuâng àêìu tiïn thûåc hiïån chñnh saách chuyïín dên nhêåp cû lao àöång thaânh dên nhêåp cû cöë àõnh (cöng dên múái). Möåt phêìn lúán dên lao àöång ngûúâi Italia, Têy Ba Nha nhêåp cû vaâo Phaáp tûâ nùm 1950 àaä trúã thaânh cöng dên Phaáp. Sûå khaác nhau vïì tön giaáo, vùn hoaá caãn trúã tiïën trònh hoaâ nhêåp vaâ vêën àïì nhêåp cû laåi trúã thaânh chuã àïì
17. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 18 mang tñnh chêët chñnh trõ. úã Chêu Myä coá hún 5 triïåu ngûúâi cû truá bêët húåp phaáp (Ngûúâi Mïhicö úã Myä, ngûúâi Cölömbia úã Vïnïzuïla) vaâ theo thúâi gian möåt phêìn dên lao àöång nhêåp cû laåi trúã thaânh cöng dên chñnh thûác. úã Trung Àöng, vêën àïì di dên coân laâ múái meã: nhûäng nùm 70 dên nhêåp cû chuã yïëu laâ nhûäng ngûúâi trong vuâng, tûâ nùm 1980, xuêët hiïån dên nhêåp cû göëc Àöng aá ( Malaixia, Philipin, Haân Quöëc ). úã Têy Phi caác àúåt nhêåp cû lao àöång diïîn ra chuã yïëu úã Cöët-Àivoa vaâ Nigiïria. ƒ AÃnh hûúãng cuãa caác cuöåc di dên àïën sûå phaát triïín dên söë Sûå nhêåp cû chuã yïëu vò muåc àñch kinh tïë coá xu hûúáng laâm öín àõnh tònh hònh dên söë. Khi möåt ngûúâi nhêåp cû, thöng thûúâng laâ vò hoå muöën coá möåt viïåc laâm vúái thu nhêåp cao hún vaâ àöi khi àêy laâ sûå lûåa choån duy nhêët àïí traánh thêët nghiïåp, thiïëu dinh dûúäng vaâ giaáo duåc keám. Nhûäng ngûúâi di cû phêìn lúán laâ nhûäng ngûúâi àaä trûúãng thaânh vaâ sûå ra ài cuãa hoå laâm thay àöíi cêëu truác tuöíi úã caã nûúác ài lêîn nûúác àïën. Hún nûäa bùçng caách tùng cûúâng tiïëp xuác vúái thïë giúái bïn ngoaâi, caác àúåt di cû àaä laâm tùng dên söë úã caác nûúác àïën: úã Böì Àaâo Nha, sûå tùng dên söë nhanh gùæn liïìn vúái caác àúåt nhêåp cû. Àöëi vúái caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín sûå nhêåp cû laåi laâm chêåm quaá trònh dên söë giaâ. Khaách quan maâ noái sûå di cû vaâ nhêåp cû chó coá thïí àûúåc phên tñch úã phaåm vi quöëc tïë vaâ trong möåt thúâi gian daâi. Di cû vaâ nhêåp cû tham gia vaâo quaá trònh öín àõnh dên söë bùçng caách giaãm caác rùæc röëi naãy sinh tûâ " bûúác quaá àöå nhên khêíu ": Chêu Êu àaä giaãi quyïët àûúåc caác cuöåc khuãng hoaãng lûúng thûåc keáo daâi trong suöët thúâi kyâ buâng nöí dên söë nhúâ vaâo caác cuöåc di cû vaâo thïë kyã 20. ƒ Sûå di cû úã caác nûúác phaát triïín. Di cû trûúác hïët àoá laâ sûå di chuyïín, thay àöíi chöî úã vaâ viïåc laâm, laâ sûå rúâi boã töí quöëc àïí àïën möåt àêët nûúác khaác maâ úã àoá coá möåt cöng viïåc töët hún vúái mûác lûúng cao hún (coá thïí laâ lao àöång chên tay, cuäng coá thïí laâ lao àöång trñ oác) vaâ àiïìu kiïån söëng cuäng töët hún. Núi nhûäng ngûúâi di cû àïën cuäng coá thïí laâ núi coá núi coá nïìn vùn hoaá lõch sûã, àõa lyá gêìn giöëng vúái töí quöëc quï hûúng hoå.
18. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 19 Tûâ trûúác túái nay, sûå di cû àaä diïîn ra úã caác nûúác ngheâo vaâ caác nûúác giaâu laâ núi nhêåp cû. ƒ Nhûäng möëi liïn hïå lõch sûã Nïëu viïåc nhêåp cû ngaây nay àûúåc quy chïë hoaá thò seä khöng thïí ngùn chùån àûúåc nhûäng yá àöì xêëu maâ nguyïn nhên laâ do ngheâo àoái. Tûâ nùm 1950, nhûäng nûúác cöng nghiïåp àaä sûã duång rêët nhiïìu cöng nhên nhêåp cû. Sûå tùng trûúãng kinh tïë cuâng vúái nhûäng hêåu quaã cuãa noá àaä laâm xuêët hiïån möåt thõ trûúâng lao àöång cuãa nhûäng têìng lúáp höíng kiïën thûác, àoâi hoãi nhu cêìu lúán vïì giaáo duåc vaâ coá möåt thõ trûúâng lao àöång cho hoå - nhûäng ngûúâi thiïëu tay nghïì. Thúâi kò naây chûa tòm thêëy nhûäng lúåi ñch tûâ saãn xuêët, cuäng khöng coân rö-böt hoaá dêy truyïìn saãn xuêët. Coân maáy vi tñnh, noá chó àûúåc coi nhû möåt cöng cuå cöìng kïình vaâ rêët phûác taåp trong viïåc sûã duång. Nhû vêåy nhu cêìu vïì lao àöång phöí thöng laâ rêët lúán. úã khùæp chêu Êu vaâ Myä, sûå nhêåp cû rêët nhanh vúái söë lûúång öì aåt: nùm 1970, 2 triïåu lao àöång nûúác ngoaâi túái Phaáp vaâ Àûác; 1/3 dên söë lao àöång taåi Thuåy Sô laâ dên nhêåp cû . Möîi nûúác tiïëp nhêån coá àùåc àiïím riïng gùæn liïìn vúái àiïìu kiïån àõa lyá vaâ sûå thu huát vïì lõch sûã. Nhû laâ ngûúâi Thöí Nhô Kyâ vaâ ngûúâi Nam Tû thò thûúâng thñch sang Àûác nhêët, röìi àïën Thuyå Sô, aáo, sau cuâng laâ Bó, nhûng úã Bó laåi nhiïìu ngûúâi Zaire. Ngûúâi Angiïri, Maröëc, Tunisie vaâ ngûúâi Böì Àaâo Nha thûúâng sang Phaáp. Nhûäng ngûúâi thuöåc quöëc tõch Commonwealth (nhêët laâ ngûúâi êën Àöå, Pakistan, Bùnglaàeát) thûúâng àïën Anh trong khi ngûúâi Surina vaâ nhûäng ngûúâi quöëc tõch Moluque thò àïën Haâ Lan: ngûúâi Mïhicö, Salvaào, Pïru vaâ Cuba thûúâng àïën Myä do gêìn vïì võ trñ àõa lyá. Cuöëi cuâng laâ àïën chêu Àaåi Dûúng, nhûng do nhûäng hêåu quaã khaá trêìm troång, ngûúâi Tongien, Samoa vaâ ngûúâi quöëc tõch àaão Cooác hay àïën Niu Dilên, Austrêylia trong khi ngûúâi Wallisiens àöåc quyïìn vïì nhûäng cöng viïåc úã moã kïìn cuãa àaão tên Calïàöni àaä gêy ra sûå mêët cên bùçng nghiïm troång so vúái mûác ban àêìu. Hún möåt nûãa dên söë àaä rúâi boã nûúác, hoå söëng soát nhúâ sûå trúå giuáp cuãa thïë giúái vaâ chïë àöå cuãa ngûúâi nhêåp cû. Hiïån nay úã têët caã caác nûúác phaát triïín, nhêåp cû àûúåc quy chïë hoaá rêët nghiïm ngùåt nhûng khöng gò vaâ khöng ai coá thïí ngùn chùån àûúåc
19. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 20 nhûäng mûu toan taáo baåo, àöi khi nguy hiïím maâ nguyïn nhên cuãa noá laâ ngheâo khöí vaâ thêët voång. ƒ Àö thõ hoaá vaâ sûå phaát triïín cuãa noá Lõch sûã caác thaânh phöë chêu Êu àaä coá tûâ lêu àúâi. Caách àêy hún 5000 nghòn nùm àö thõ hoaá xuêët hiïån úã vuâng Lûúäng Haâ, röìi tiïëp àïën laâ caác thaânh phöë úã thung luäng söng Nin êën Àöå, söng Höìng Haâ*. Sûå xuêët hiïån cuãa caác thaânh phöë naây keáo theo möåt loaåt caác cöng trònh xêy dûång vïì chñnh trõ khaác. Trûúác hïët möîi thaânh phöë coá möåt chûác nùng quaãn lyá, quên sûå, tön giaáo vaâ thûúng maåi. Nhûäng thaânh phöë naây àïìu coá têìm voác àaáng chuá yá: thaânh phöë Theâbes cuãa Ai Cêåp laâ thaânh phöë àêìu tiïn coá söë dên vûúåt qua con söë 100.000 dên vaâo khoaãng nùm 1350 trûúác cöng nguyïn . Caách àêy 2500 nùm, ngoaâi Babylone, nhiïìu thaânh phöë khaác cuäng coá söë dên vûúåt qua ngûúäng naây, vñ duå nhû Ba Tû, Hy Laåp, Ai Cêåp, êën Àöå, Trung Quöëc. Lõch sûã caác thaânh phöë naây gùæn liïìn vúái sûå múã röång vaâ thu heåp cuãa möîi àêët nûúác: vaâo àêìu kyã nguyïn cú àöëc àêìu tiïn, thaânh Röma vaâ Luoyang (thaânh phöë chñnh cuãa vûúng quöëc Haán) coá khoaãng hún nûãa triïåu dên, nhûng àïën thïë kyã XVI chó coân 50.000 dên. Cuâng vúái cuöåc caách maång cöng nghiïåp, caác thaânh phöë naây ngaây caâng àûúåc múã röång. Chêu Êu vaâo thïë kyã XIX nöí ra cuöåc caách maång àö thõ hoaá vaâ noá àaä lan truyïìn ra khùæp haânh tinh trong thïë kyã XX. Coá khoaãng 30 triïåu dên thaânh thõ nùm 1980, möåt thïë kyã sau con söë àaä hún 200 triïåu vaâ bêy giúâ laâ 2,5 tyã. Sûå phaát triïín nhanh choáng cuãa àö thõ hoaá laâ möåt hiïån tûúång trong 2 thïë kyã qua, noá giöëng nhû sûå àõnh cû úã thúâi kyâ caách maång àöì àaá múái. ƒ Àõa lyá àö thõ hoaá Gêìn möåt nûãa dên söë trïn thïë giúái àaä àûúåc àö thõ hoaá, tyã lïå àö thõ hoaá úã möîi nûúác khaác nhau tuyâ theo sûå phaát triïín cuãa tûâng nûúác. Phêìn lúán caác nûúác àoâi hoãi phaãi coá 3 tiïu chñ cho möåt khöng gian àûúåc goåi laâ àö thõ. Àiïìu kiïån àêìu tiïn laâ dên söë vuâng àö thõ phaãi àaåt mûác töëi thiïíu tuyâ theo diïån tñch cuãa möîi nûúác: 30.000 dên úã Nhêåt Baãn vaâ 200 dên úã Uganda. Àiïìu kiïån thûá hai liïn quan àïën chûác nùng cuãa vuâng àö thõ: noá phaãi mang chûác nùng quaãn lyá (nhû úã Möng Cöí) hoùåc laâ
20. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 21 núi têåp húåp caác hoaåt àöång ngoaâi nöng nghiïåp (nhû úã Joràani, hún 2/3 dên söë laâm viïåc ngoaâi lônh vûåc nöng nghiïåp). Cuäng coá vaâi yá kiïën nhêën maånh vïì caác hoaåt àöång dõch vuå (nhû úã Nï-pan, Tiïåp Khùæc, trong möåt thaânh phöë coá ñt nhêët 5 baác sô, 1 dûúåc sô, 1 bïånh viïån coá töëi thiïíu 20 giûúâng ). Nhûäng yá kiïën khaác laåi àoâi hoãi tiïu chñ vïì caãnh trñ: mêåt àöå cuãa khöng gian xêy dûång, àûúâng phöë laát gaåch, khöng gian chiïëu saáng Nhûäng tiïu chuêín naây chó laâ tûúng àöëi. Vúái 43% töíng dên söë, söë dên thaânh thõ vêîn chiïëm möåt tyã lïå nhoã trïn phaåm vi thïë giúái, tuy nhiïn àöëi vúái möåt söë nûúác nhû Bó, Àûác tyã lïå àö thõ hoaá laâ 90%. Noái chung, khaã nùng 75% dên söë cuãa caác nûúác cöng nghiïåp hoaá söëng úã thaânh thõ, trûâ möåt vaâi nûúác ngoaåi lïå (nhû aáo, Thuåy Sô, Ai Len, Böì Àaâo Nha vaâ caác nûúác Àöng Êu, tyã lïå àö thõ laâ 50-60%). Hún nûäa úã caác nûúác cöng nghiïåp hoaá, löëi söëng cuãa dên thaânh thõ vaâ nöng thön vïì cú baãn khöng khaác nhau àaáng kïí vaâ phêìn lúán dên söëng úã nöng thön laâm viïåc trïn thaânh phöë. Àöëi vúái caác nûúác thuöåc thïë giúái thûá 3, tònh hònh laåi caâng àa daång hún. Tyã lïå àö thõ hoaá cao chó coá úã nhûäng nûúác maâ phêìn lún dên coá göëc chêu Êu. Chùèng haån nhû úã Nam Myä, Nam Phi tyã lïå dên thaânh thõ úã caác nûúác naây ngang bùçng vúái tyã lïå úã caác nûúác cöng nghiïåp hoaá, nhûng khoaãng caách vïì löëi söëng giûäa dên thaânh thõ vaâ nöng thön laåi rêët lúán. úã chêu Phi nhiïåt àúái, Àöng aá vaâ Nam aá, tyã lïå àö thõ coân thêëp: 20% úã Àöng Phi, 30% úã êën Àöå vaâ Trung Quöëc. Tuy nhiïn tyã lïå àö thõ hoaá tûúng àöëi thêëp naây laåi liïn quan àïën möåt lûúång dên àaáng kïí (töíng söë dên Trung Quöëc vaâ êën Àöå laâ 2 tyã ngûúâi) vaâ chñnh úã núi naây ngaây nay têåp trung phêìn lúán dên àö thõ hoaá. ƒ Tiïën triïín vaâ triïín voång cuãa àö thõ hoaá Àö thõ hoaá gêìn nhû àaä àûúåc hoaân thaânh úã caác nûúác phaát triïín nhûng laåi àang àûúåc xuác tiïën nhanh úã caác nûúác àang phaát triïín. Sûå tùng trûúãng dên söë úã caác àö thõ àaä àïën mûác baáo àöång tûâ sau nùm 1950 (gêìn 3% möîi nùm). Nhû vêåy tûâ nùm 1950 àïën 1975, röìi tûâ nùm 1975 àïën nùm 2000, dên söë àaä tùng gêëp àöi vaâ seä tùng gêëp àöi vaâo möîi thúâi kyâ. Sûå gia tùng naây khöng àöìng àïìu trïn thïë giúái. Mûác gia tùng coân chêåm úã caác nûúác cöng nghiïåp (khoaãng tûâ 1,2 -1,5% möîi nùm) nhûng rêët lúán úã caác nûúác àang phaát triïín.
21. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 22 úã chêu Phi (chêu luåc chûa phaát triïín àö thõ so vúái caác nûúác trïn thïë giúái) mûác tùng trûúãng dên söë nhanh nhêët. Àöng Phi thûåc sûå laâ núi buâng nöí dên àö thõ: nùm 1960 dên thaânh thõ laâ 6 triïåu, àïën nùm 1975 coá 15 triïåu, àïën nùm 1996 laâ 40 triïåu. Rêët coá thïí àïën thïë kyã 21 seä àaåt hún 70 triïåu. Toám laåi chuáng ta cêìn phaãi tham gia vaâo viïåc phên böë laåi dên söë àö thõ trïn phaåm vi toaân thïë giúái. Nhûäng nûúác cöng nghiïåp coá sûå tùng dên söë theo tûâng thúâi kyâ: 62% dên söë àö thõ vaâo nùm 1950 nhûng chó coân 49% nùm 1975, 40% vaâo nùm 1990 vaâ rêët coá thïí chó coân 1/3 vaâo nùm 2000. úã nhûäng nûúác àang phaát triïín, àö thõ hoaá múái àêy àûúåc giaãi thñch búãi sûå xuêët hiïån vaâ tùng trûúãng maånh cuãa caác thaânh phöë cúä vûâa vaâ lúán. Nùm 1975, trïn 185 triïåu thaânh phöë tñnh àûúåc trïn haânh tinh thò 95 triïåu úã caác nûúác cöng nghiïåp coân 90 triïåu úã caác nûúác àang phaát triïín. Cuöëi thïë kyã, gêìn 2/3 söë thaânh phöë (khoaãng hún 400 triïåu) thuöåc caác nûúác àang phaát triïín. Nhûäng thaânh phöë lúán naây seä coá thïí têåp trung gêìn 1 tyã dên, tûúng àûúng vúái dên söë thaânh thõ trïn thïë giúái nùm 1965. Àö thõ hoaá àang àùåt ra vö söë vêën àïì úã caác thaânh phöë tiïëp nhêån. Nhû vêåy, sûå chïnh lïåch vïì tyã lïå àö thõ hoaá coá thïí giaãm xuöëng khi maâ noá dao àöång xung quanh mûác 80% úã nhûäng nûúác cöng nghiïåp bùçng viïåc chuyïín dêìn vïì vuâng nöng thön (hiïån tûúång àõnh cû úã nhûäng vuâng lên cêån) vaâ tùng cûúâng nhiïìu hún vêën àïì àö thõ hoaá úã nhûäng vuâng chûa phaát triïín úã caác nûúác àang phaát triïín. ƒ Caác taác nhên tùng trûúãng Di dên nöng thön, söë dên vûúåt mûác úã caác thaânh phöë laâ nguyïn nhên thuác àêíy àö thõ hoaá. Tùng trûúãng àö thõ xuêët phaát tûâ 2 nguyïn nhên, möåt laâ sûå gia tùng dên söë tûå nhiïn úã àö thõ, hai laâ do sûå di dên tûâ nöng thön. Tûâ nùm 1925 àïën nùm 1950 coá gêìn 10% dên söë úã nöng thön (tûúng àûúngvúái 100 triïåu ngûúâi) úã nhûäng nûúác àang phaát triïín àaä rúâi nöng thön àïën thaânh thõ. Tûâ nùm 1950 àïën 1975 söë ngûúâi àaä vûúåt 300 triïåu (chiïëm 25% dên söë nöng thön). Nhûäng nùm cuöëi cuãa thïë kyã naây söë ngûúâi di cû lïn thaânh phöë lïn àïën hún 1 tyã ngûúâi (chiïëm hún 40% dên söë úã nöng thön).
22. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 23 Ngûúâi ta coá xu hûúáng khaão saát viïåc di dên tûâ nöng thön úã caác nûúác àang phaát triïín nhû laâ möåt hiïån tûúång bònh thûúâng maâ quïn ài rùçng sûå di chuyïín naây phaãi tñnh túái nhûäng aãnh hûúãng giûäa thaânh thõ vaâ nöng thön. Tònh hònh úã nöng thön rêët bêëp bïnh, àêët canh taác khan hiïëm vaâ thêët thûúâng, àiïìu kiïån söëng khoá khùn, nhu cêìu töëi thiïíu nhû nûúác saåch, vïå sinh, y tïë coân chûa coá. Ngûúåc laåi, úã thaânh phöë hêìu nhû têåp trung toaân böå viïåc laâm trong cöng nghiïåp, mûác lûúng cao hún úã nöng thön. Thaânh phöë laâ miïìn àêët hûáa, thêåm chñ laâ aão aãnh, laâ niïìm hy voång mú höì cuãa haâng triïåu ngûúâi ài tòm nhûäng diïìu kiïån töët hún. Hoå cho rùçng sûå ngheâo khöí úã nöng thön chó coá thïí thuyïn chuyïín khi ra thaânh phöë. Trûúác hïët, nhûäng ngûúâi di dên tûâ nöng thön laâ nhûäng thanh niïn trong söë nhûäng ngûúâi bõ sa thaãi nhiïìu nhêët, nhûng cuäng laâ nhûäng ngûúâi àûúåc daåy baão nhiïìu nhêët. Mùåc duâ tyã lïå sinh tûå nhiïn ngaây caâng giaãm úã thaânh thõ nhûng sûå treã hoaá dên söë thaânh thõ àûúåc taåo ra do sûå di truá coá choån loåc cuãa thanh niïn. Àiïìu àoá keáo theo tyã lïå sinh tùng, tyã lïå chïët giaãm. Tûâ àoá dêîn àïën tyã lïå tùng tûå nhiïn úã thaânh thõ rêët cao. Viïåc giaãm tyã lïå sinh tûå nhiïn trûúác tuöíi 20 laâ àiïìu chûa chùæc chùæn. Vêåy chó coá giaãm di cû lïn thaânh phöë múái coá thïí haån chïë xu hûúáng àö thõ hoaá àïën mûác choáng mùåt. Viïåc giaãm nheå aáp lûåc naây bùçng caách àûa vïì nöng thön laâ phûúng phaáp duy nhêët àïí giaãm búát caác vêën àïì trêìm troång àang ngaây möåt tùng lïn. ƒ Nhûäng thaânh phöë lúán Nùm 1950, Luên àön vaâ Niu Yooác chó quy tuå hún 10 triïåu dên vaâ àûúåc coi nhû laâ kinh àö cuãa thïë giúái. Paris àûáng haâng thûá 6, Mat-xcú- va àûáng haâng thûá 9 vaâ Milan àûáng haâng thûá 13. Nhûäng dûå àoaán trong thúâi kyâ naây nhùçm caãnh baáo sûå tùng trûúãng dên söë úã caác thaânh phöë lúán àaä taác àöång lúán àïën dên söë quöëc gia. Thïë maâ àïën nùm 1996, Luên àön chó àûáng úã võ trñ thûá 17 (vò dên söë giaâ hún trûúác 40 tuöíi). Theo caác dûå tñnh cuãa Liïn Húåp Quöëc vïì sùæp xïëp võ trñ cuãa caác thaânh phöë úã thïë kyã 21 thò London àûáng haâng thûá 26, Paris àûáng thûá 21. Trong khi maâ phêìn lúán caác thuã àö úã chêu Êu thûåc sûå coá chiïìu hûúáng giaãm dên söë tûâ thïë kyã 19, thò Mïhicö laåi laâ thaânh phöë àöng dên nhêët vúái 31 triïåu dên (bùçng dên söë Mïhicö nùm
23. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 24 1950) tiïëp àoá laâ Sao Paolo vaâ Tökyö. Àïën nùm 2000 sau Niu Yooác, Los Angeles vaâ Tökyö thò 20 thaânh phöë àûáng àêìu vïì dên söë cuãa haânh tinh seä thuöåc vïì caác nûúác àang phaát triïín. Ngûúâi ta ghi nhêån möåt cuöåc thay àöíi lúán coá liïn quan àïën trêåt tûå thïë giúái. úã phña Nam, dên söë úã caác thaânh phöë lúán trung bònh 10 nùm laåi tùng gêëp àöi, möåt söë nûúác coân tùng nhanh hún nhû Abidjan (50.000 dên nùm 1950, àïën nùm 1981 coá 1.500.000 dên). úã phña Bùæc, dên söë úã caác thaânh phöë lúán thûúâng chêåm phaát triïín, sûå giaãm dên söë àaä àïën mûác baáo àöång úã caác khu trung têm. Tuy nhiïn, cêìn phên biïåt roä raâng giûäa caác thaânh phöë àöåc lêåp vaâ caác núi quy tuå. ƒ Nhûäng vuâng àö thõ quaá taãi Àö thõ hoaá úã caác nûúác phaát triïín vaâ àang phaát triïín àïìu xêm chiïëm möåt khöng gian rêët lúán. Nghiïn cûáu àõa lyá úã caác thaânh phöë lúán úã caác nûúác cöng nghiïåp cho chuáng ta thêëy àûúåc caác giai àoaån khaác nhau trong quaá trònh phaát triïín àö thõ. Giai àoaån àêìu tiïn, ngûúâi ta thêëy caác khu trung têm daây àùåc vaâ lan dêìn vïì caác khu ngoaåi ö lên cêån. Giai àoaån hai, dên söë úã caác khu trung têm vêîn ûá àoång trong khi dên àö thõ laåi àöí xö vïì ngoaåi ö úã xa thaânh phöë. Vúái sûå buâng nöí cuãa dên söë vuâng ngoaåi ö naây coá thïí goåi laâ "siïu àö thõ". Giai àoaån ba laâ sûå phên böë laåi dên söë àûúåc thûåc hiïån, trûúác tiïn laâ giúái haån úã trung têm thaânh phöë, röìi caác vuâng ngoaåi ö vaâ cuöëi cuâng laâ úã toaân böå caác vuâng àö thõ. Viïåc dúâi dên cû úã khu trung têm goáp phêìn phaát triïín caác vuâng xa xöi vaâ taåo caác sên baäi úã thaânh phöë . Hiïån tûúång laâm mêët àö thõ àûúåc thûåc hiïån úã Luên àön ngay tûâ nùm 1930 vaâ múã röång àöìng böå thaânh "thaânh phöë lúán" ngay tûâ nùm 1950. Thaânh phöë naây cuäng àaä giaãm búát möåt nûãa dên söë trûúác chiïën tranh. Nöåi thaânh Paris giaãm 1/4 dên söë, sûå dúâi dên úã Manhattan bùæt àêìu tûâ trûúác chiïën tranh thïë giúái lêìn thûá nhêët. úã nhûäng nûúác àang phaát triïín, àö thõ hoaá àûúåc thûåc hiïån bùçng caách têåp húåp vaâ liïn kïët caác khu phöë múái quanh khu trung têm.
24. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 25 Vuâng àö thõ hoaá cuãa Mexico keáo daâi 80 km tûâ bùæc xuöëng nam, Sao Paolo thò keáo daâi hún 100 km tûâ Àöng Nam àïën Têy Bùæc. Nhûäng khu phöë múái moåc lïn trong vaâi thaáng, röìi caác khu phöë chêåt heåp vaâ coân nhiïìu caách goåi khaác nhau àïí chó hiïån tûúång hêìu nhû khöng thay àöíi àûúåc úã caác nûúác àang phaát triïín. ƒ Chûác nùng chó huy AÁp lûåc àeâ nùång vïì mùåt chñnh trõ, kinh tïë, vùn hoaá cuãa caác thaânh phöë lúán coân nùång hún so vúái têìm quan troång cuãa dên söë. Phêìn lúán sûå múã röång àö thõ úã caác nûúác àang phaát triïín chó nhùçm muåc àñch vò lúåi ñch cuãa caác àö thõ lúán. Kïët quaã laâ maång lûúái àö thõ trúã nïn mêët cên àöëi. Thaânh phöë Lima têåp trung phêìn lúán dên Pïru (caách àêy 50 nùm cûá 1 ngûúâi dên Lima thò coá 8 ngûúâi dên Pïru). úã Cötönu têåp trung gêìn 40% dên söë laâ ngûúâi Bï-nanh (giaãm 3% so vúái nùm 1950). Xu thïë lúán naây coân àûúåc thïí hiïån thöng qua nhûäng viïåc coá liïn quan àïën viïåc laâm trong cöng nghiïåp vaâ dõch vuå. Thaânh phöë Sao Paolo têåp trung hún möåt nûãa dõch vuå lao àöång trong lônh vûåc viïåc laâm cöng nghiïåp úã Braxin. Hêìu hïët úã cêëc nûúác ngheâo trïn thïë giúái, caác dõch vuå y tïë chó àïën àûúåc caác thaânh phöë lúán. Vò vêåy nhûäng thaânh phöë lúán úã chêu Phi hoùåc úã Nam Myä nùæm àöåc quyïìn chó huy. Nhûng khaác vúái nhûäng nûúác phaát triïín, nhûäng thaânh phöë lúán naây coá nhûäng lúåi thïë riïng cuãa noá: àöëi vúái dên söë thò thuác àêíy sûác mua, àöëi vúái nhûäng tinh hoa thaânh thõ thò giaãng daåy cho caác nhaâ laänh àaåo. Nhûäng thaânh phöë lúán nhû Niu Yooác, Luên Àön, Paris, Tökyö cuãa nhûäng nûúác phaát triïín têåp trung quyïìn lûåc vûúåt quaá khuön khöí quöëc gia. Nhûäng thaânh phöë naây têåp trung phêìn lúán caác truå súã vïì quyïìn chñnh trõ trong söë nhûäng nûúác coá quyïìn lûåc trïn thïë giúái. Nhûng nhûäng töí chûác quöëc tïë cuäng nhû caác truå súã àa quöëc gia vêîn àùåt úã caác thaânh phöë naây. Tinh hoa vùn hoaá têåp trung úã caác thaânh phöë naây nhû thõ trûúâng nghïå thuêåt, vïì möët hoùåc vïì êm nhaåc vaâ caác trûúâng àaåi hoåc úã àoá àaä thu huát caác sinh viïn trïn toaân thïë giúái. Caác thaânh phöë naây laâcaác trung têm lúán cuãa hïå thöëng thïë giúái. ƒ Nhûäng vêën àïì noáng boãng Nhûäng vêën àïì khaác nhau giûäa caác thaânh phöë lúán úã nhûäng nûúác
25. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 26 àang phaát triïín vaâ nhûäng nûúác phaát triïín. Sûå buâng nöí dên söë cuãa caác thaânh phöë lúán úã nhûäng nûúác àang phaát triïín nhû Mïhicö, Cairö vaâ Bùng-cöëc àùåt ra nhûäng vêën àïì lúán cho caác nhaâ chûác traách. Àoá laâ viïåc àaáp ûáng nhu cêìu ngaây caâng tùng vïì nhaâ úã, trang thiïët bõ vaâ viïåc laâm. Viïåc tû hûäu ruöång àêët vaâ sûå thiïëu vùæng möåt chñnh saách kïë hoaåch thêåt sûå keáo theo viïåc phaát triïín khöng hoaân chónh cuãa nhûäng thaânh phöë naây.Thaânh phöë trúã thaânh möåt khöëi kïët tuå caác khu phöë maâ úã àoá lêîn löån hay chñnh xaác hún laâ àùåt kïì nhau giûäa caác khu cöng nghiïåp, caác khu phöë chêåt heåp vaâ caác nhaâ nghó sang troång. Quang caãnh thaânh thõ laâ sûå phaãn chiïëu gay gùæt nhûäng bêët cöng bùçng vaâ sûå phên hoaá chûác nùng caác khu nhaâ. Vêën àïì chöî úã laâ nhûäng vêën àïì mêëu chöët. Dên múái túái thaânh phöë khöng thïí coá àuã àiïìu kiïån àïí mua nhaâ. Nhûäng vuâng coá nhaâ úã chó phaát triïín xung quanh hoùåc úã trung têm thaânh phöë. úã nhûäng vuâng sònh lêìy thò coá haåi cho sûác khoeã hoùåc khöng thïí xêy dûång àûúåc. Noái chung, hún möåt nûãa ngûúâi dên Mexico hoùåc Lima söëng trong nhûäng thaânh phöë chêåt heåp, khöng coá möåt giêëy túâ gò vïì quyïìn súã hûäu, khöng coá möåt sûå thûâa nhêån phaáp luêåt naâo àöëi vúái caác nhaâ cêìm quyïìn. Khu phöë cuãa nhûäng ngûúâi bõ truêët quyïìn thûâa kïë naây khöng àûúåc tiïëp cêån vúái nhûäng dõch vuå töëi thiïíu nhû nûúác saåch, vïå sinh, àiïån. Mùåt khaác nhûäng thaânh phöë naây trúã thaânh möåt trong nhûäng thaânh phöë ö nhiïîm nhêët thïë giúái vò khöng tön troång nguyïn tùæc an toaân thûåc phêím búãi vò caác cöng ty àa quöëc gia àùåt úã àêy nhûng xñ nghiïåp gêy ö nhiïîm nhêët vaâ nguy hiïím nhêët (thuöëc trûâ sêu, chêët nhuöåm ). Sûå phaát triïín chùçng chõt cuãa caác ngaânh cöng nghiïåp khöng thïí kiïím soaát àûúåc vaâ caác khu dên cû tûå phaát laâm tùng nhûäng hêåu quaã nghiïm troång trong trûúâng húåp xaãy ra tai naån: nhûäng thaãm hoaå vaâo nùm 1984, úã Bhopal - êën Àöå laâm hún 2000 nghòn ngûúâi chïët vò nöí ga, úã Mïhicö gêìn 1500 ngûúâi chïët vaâ mêët tñch sau vuå nöí möåt nhaâ maáy ga thiïn nhiïn hoaá loãng) hoùåc úã Cubatao, taåi km 20, thaãm hoaå úã phña àöng nam vuâng Sao Paolo trong möåt thung luäng àûúåc mïånh danh laâ "thung luäng chïët" àaä tùng lïn. Nhûäng vêën àïì vïì viïåc laâm khöng àûúåc giaãi quyïët. Phêìn lúán dên thaânh thõ lêm vaâo caãnh thêët nghiïåp, ñt coá viïåc laâm hoùåc söëng bùçng nghïì khöng öín dõnh. Baåo lûåc thaânh thõ, thûåc tïë cuãa xaä höåi laâm cho nhûäng thaânh phöë lúán úã caác nûúác àang phaát triïín thûåc sûå laâ kho thuöëc
26. G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i 27 suáng. Giao thöng laâ vêën àïì mêëu chöët úã thaânh phöë cuãa caác nûúác àang phaát triïín. Tñnh chuyïn biïåt cuãa möîi khu phöë (hoùåc hiïån tûúång phên vuâng) laâm tùng söë lûúång ài laåi. Caác trung têm thaânh phöë lúán úã chêu Êu, caác trung têm thûúng maåi (quêån buön baán trung têm) úã nhûäng thaânh phöë lúán thuöåc chêu Myä luön bõ tùæc ngheän. Vúái sûå mêët àö thõ hoaá, viïåc ài laåi tûâ chöî úã àïën chöî laâm xa. Maång lûúái giao thöng haån chïë mùåc duâ àaä coá nhûäng sûå àêìu tû (àûúâng saá trong àö thõ, bïën àöî xe, àoaån nöëi àûúâng sùæt trong vuâng ). Toám laåi, nguy cú tï liïåt hïå thöëng giao thöng vêîn laâ vêën àïì haâng ngaây haâng giúâ vúái caác nûúác phaát triïín. ƒ Nhûäng biïån phaáp haânh àöång Viïåc phaát triïín nhu cêìu, sûå gia tùng caác cú quan quyïìn lûåc taåo ra nhûäng khoá khùn cho möåt kïë hoaåch àêìy triïín voång. Trûúác nhûäng vêën àïì lúán cuãa nhûäng thaânh phöë lúán úã nhûäng nûúác àang phaát triïín, caác biïån phaáp haânh àöång cuãa nhûäng nhaâ chûác traách chûa thoaã àaáng. Sûå phaát triïín àö thõ quaá maånh àaä ngùn chùån moåi kïë hoaåch. Hún nûäa, ngûúâi ta nïn laâm giaãm nheå nhûäng aáp lûåc cho nhûäng thaânh phöë lúán bùçng caách khuyïën khñch viïåc khai thaác nöng nghiïåp úã nhûäng vuâng nöng thön. Nhûäng yá àöì caách tên naây, duâ laâ dûúái taác àöång cuãa sûå kiïån thaãm khöëc (nhû laâ trêån àöång àêët nùm 1985 úã Mïhicö), vêîn vêëp phaãi nhûäng aáp lûåc vaâ chïë àöå tû hûäu bêët àöång saãn. Sûå bêët lûåc trûúác nhûäng vêën àïì khêín cêëp, sûå àöëi lêåp giûäa giaâu vaâ ngheâo taåo ra sûå keám phaát triïín laâ àùåc trûng cuãa nhûäng nûúác naây. Dên söë chêåm phaát triïín úã nhûäng thaânh phöë lúán, úã caác nûúác cöng nghiïåp cho pheáp caác nhaâ chûác traách lêåp ra kïë hoaåch quy hoaåch àö thõ. Viïåc trúã laåi vúái nhûäng khu phöë cöí vaâ nhûäng trung têm thaânh phöë giuáp haån chïë hiïån tûúång bêìn cuâng hoaá vaâ hoang maåc hoaá cuãa caác khu phöë trung têm. Têët caã sûå chia nhoã qui hoaåch naây khöng loaåi boã àûúåc sûå phên chia khöng gian maâ àöi khi noá coân dêîn àïën nhûäng trúã ngaåi cuãa caác khu biïåt cû töìn taåi trong nhûäng thaânh phöë lúán vaâ noá phên chia têìng lúáp xaä höåi khaác nhau hoùåc caác dên töåc khaác nhau.