Giáo trình Quy hoạch phát triển nông thôn - Vũ Thị Bình

Nội dung text: Giáo trình Quy hoạch phát triển nông thôn - Vũ Thị Bình

1. Bégi¸odôcv®ot¹o Tr−êng®¹ihäcn«ngnghiÖpI o0o PGS.TS.V Ũ TH BÌNH (Ch biên) PGS.TS.NGUY N TH VÒNG, THS. GV. ð V ĂN NH GIÁO TRÌNH QUY HO CH PHÁT TRI N NÔNG THÔN HNéi2005 Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 1
2. PH N M ð U Phát tri n nông thôn là v n ñ quan tr ng ñưc ð ng ta luôn quan tâm. ð i H i ð ng toàn qu c l n th 9 ñã nh n m nh: “ ð y m nh công nghi p hoá, hi n ñ i hoá nông nghi p và nông thôn theo h ưng hình thành n n nông nghi p hàng hoá l n phù h p v i nhu c u th tr ưng và ñiu kin sinh thái c a t ng vùng”. Khu v c nông thôn Vi t Nam có di n tích chi m trên 92% lãnh th toàn qu c, hi n nay có kho ng 75% dân c ư ñang sinh s ng. M c s ng th p, ñói nghèo, c ơ s h t ng y u kém, tài nguyên b suy thoái ðó là nh ng v n ñ b c xúc, ñòi h i m i ng ưi, m i t ch c cùng ñóng góp công s c ñ tháo g d ưi s lãnh ño và h tr c a Chính ph . Cu n giáo trình này h th ng hoá nh ng lý lu n v phát tri n nông thôn và nh ng nguyên lý quy ho ch v n d ng vào phát tri n nông thôn toàn di n và b n v ng. Quy ho ch phát tri n nông thôn bao g m c quy ho ch t ng th , quy ho ch ngành và th c hi n các d án ñu t ư v phát tri n kinh t , v ăn hoá, xã h i, môi tr ưng, nh m nâng cao ch t l ưng ñ i s ng ca ng ưi dân nông thôn. Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn ñưc biên so n ch nh lý b sung ñ tái b n ln th hai, dùng cho vi c gi ng d y và h c t p b c ñ i h c ngành Qu n lý ñ t ñai, ngành Môi tr ưng. Giáo trình này c ũng có th ñưc s d ng nh ư m t tài li u tham kh o cho các ch ươ ng trình ñào t o khác có liên quan và các cán b làm công tác phát tri n nông thôn. - C u trúc cu n giáo trình : Cu trúc c a giáo trình ñã ñưc biên so n và th hi n theo Quy t ñ nh s 90/Q ð-NNI ngày 28 tháng 01 n ăm 2005 c a Hi u tr ưng Tr ưng ð i h c Nông nghi p I v vic quy ñ nh cu trúc c a giáo trình. Giáo trình ñưc b trí thành 6 ch ươ ng. M ñ u m i ch ươ ng ñu có l i nói ñ u gi i thi u nh ng n i dung ki n th c chính c a ch ươ ng, ti p ñó là n i dung chi ti t c a t ng m c trong ch ươ ng, cu i m i ch ươ ng là nh ng câu h i ôn t p, th o lu n. Danh m c tài li u tham kh o ñưc ñánh s theo quy ñ nh và ñ ph n cu i c a giáo trình. - S ơ l ưc các ki n th c ñưc trình bày trong giáo trình Ch ươ ng 1 trình bày nh ng lý lu n c ơ b n v phát tri n nông thôn, c ơ s ñánh giá m c ñ phát tri n, ñ i t ưng, nhi m v c a môn h c. Ch ươ ng 2 là nh ng ñ c tr ưng c a vùng nông thôn, s ñói nghèo và nh h ưng c a nó ñ n phát tri n nông thôn; ph n cu i c a ch ươ ng 2 bàn ñn v n ñ dân s , v ăn hoá giáo d c v i môi tr ưng và phát tri n. Các v n ñ l n trong phát tri n kinh t xã h i và nh ng gi i pháp có tính ch t ch ñ o v ĩ mô ñưc trình bày m t cách h th ng trong ch ươ ng 3. Trong ch ươ ng này ngoài vi c xem xét v n ñ phát tri n nông nghi p, trong kinh t nông thôn còn ñ c p ñ n quá trình và xu h ưng phát tri n công nghi p hoá, ñô th hoá nông thôn. Ch ươ ng 4 th hi n các v n ñ lý lu n c ơ b n c a quy ho ch, nh ng nguyên lý, nguyên t c c a quy ho ch. ðim n i b t trong ch ươ ng này là vi c trình bày n i dung, ti n trình và ph ươ ng pháp l p quy ho ch t ng th phát tri n nông thôn. Ch ươ ng 5 ngoài nh ng khái ni m c ơ b n v d án còn ñi sâu vào n i dung l p, phân tích và ñánh giá d án ñu t ư phát tri n kinh t xã h i nông thôn. Ch ươ ng 6 nói v v n ñ phát tri n nông thôn và bo v môi tr ưng. N i dung trong ch ương này ñưc so n th o ñ b tr thêm ki n th c v môi tr ưng cho quá trình làm quy ho ch phát tri n nông thôn, ñ ng th i c ũng làm tài li u tham kh o cho các ngành khác có liên quan. Nh ng ki n th c ch y u ñưc ñ c p ñ n là v n ñ môi tr ưng chung c a th gi i; s d ng tài nguyên và b o v môi tr ưng khu v c nông thôn Vi t Nam; phát tri n nông nghi p, nông thôn mi n núi v i b o v môi tr ưng. - Nh ng ñim m i c a giáo trình Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn l n này so v i giáo trình ñã xu t b n n ăm 1999 có m t s ñim m i là: Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 2
3. + Làm rõ h ơn nh ng lý lu n c ơ b n v phát tri n nông thôn trên c ơ s ti p c n các ph ươ ng pháp, quan ñim m i trong phát tri n nông thôn và kinh nghi m c a m t s n ưc trên th gi i v n d ng vào quy ho ch phát tri n kinh t xã h i nông thôn n ưc ta; + C p nh t các thông tin, tài li u nghiên c u, chính sách c a ð ng, Nhà n ưc ta v Phát tri n nông thôn v i nh ng gi i pháp c th và thi t th c phù h p v i vùng nông thôn; + V n i dung quy ho ch và th c hi n các d án ñ u t ư phát tri n nông thôn, bên c nh các m c tiêu phát tri n kinh t , giáo trình ñã làm rõ h ơn n i dung và ph ươ ng pháp ñánh giá tác ñng xã h i, tác ñ ng môi tr ưng theo quan ñim phát tri n nông thôn b n v ng; + Phát tri n nông thôn và b o v môi tr ưng là hai nhim v tr ng tâm c a ti n trình phát tri n ñã ñưc ñưa vào giáo trình v i các n i dung khá chi ti t, ñ c bi t ñi sâu v vi c khai thác s d ng tài nguyên ñt trong phát tri n kinh t xã h i nông thôn v i c i thi n môi tr ưng, nh t là ñi v i nông thôn mi n núi. - H ưng d n s d ng: Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn ñưc s d ng làm tài li u gi ng d y và h c tp cho ngành Qu n lý ñ t ñai, ngành Môi tr ưng, ngoài ra có th làm tài li u tham kh o cho các cán b phát tri n nông thôn Trung ươ ng và ña ph ươ ng. Trong quá trình h c t p sau m i ch ươ ng sinh viên c n chia thành các t nhóm t 5 - 8 ng ưi ñ th o lu n theo ch ñ bài gi ng, c n có liên h th c t ñ hi u rõ thêm v lý thuy t. Có th t ch c các bu i Seminar ho c ñi dã ngo i ñ b túc thêm ki n th c th c t . Sinh viên c n vi t báo cáo theo yêu c u bài tp chuyên ñ. Sinh viên ngành Qu n lý ñ t ñai ph i làm bài t p ñ án môn h c theo ñ c ươ ng hưng d n. Ng ưi ñ c có th tham kh o thêm các tài li u có liên quan ñn môn h c nh ư: - Các ch tr ươ ng ñưng l i phát tri n kinh t xã h i, phát tri n nông thôn c a ð ng Nhà nưc ta trong các giai ñon phát tri n tr ưc m t và lâu dài. - Michael Dower: B C m nang ðào t o và thông tin v Phát tri n nông thôn toàn di n (4 t p). Tr n B C m nang có th tìm th y trên m ng c a B Nông nghi p và Phát tri n nông thôn www.agroviet.gov.vn Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn do PGS. TS. V ũ Th Bình làm ch biên. ðây là công trình c a B môn Quy ho ch ð t, khoa ð t và Môi tr ưng do m t s tác gi sau ñây biên so n: - PGS. TS. V ũ Th Bình biên so n ch ươ ng I, II, III và ch ươ ng VI. - PGS. TS. Nguy n Th Vòng biên so n ch ươ ng V. - GV. Th.S. ð V ăn Nh biên so n ch ươ ng IV. Quy ho ch phát tri n nông thôn là v n ñ m i và ph c t p. Giáo trình này ñưc biên so n b sung và ch nh lý cho phù h p v i ch tr ươ ng, chính sách c a ð ng và Chính ph v th c hi n công nghi p hoá, hi n ñ i hoá nông nghi p, nông thôn. Tuy nhiên tr ưc nh ng di n bi n ph c t p c a c ơ ch th tr ưng trong th i k ỳ ñ i m i n n kinh t , trình ñ c a các tác gi còn nhi u h n ch , vì v y cu n sách không tránh kh i nh ng thi u sót. B môn Quy ho ch ñ t và t p th tác gi xin chân thành c m ơn nh ng ñóng góp c a b n ñ c. Hà N i tháng 12 n ăm 2005 B MÔN QUY HO CH ð T Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 3
4. Ch ươ ng I. ðI C ƯƠ NG V PHÁT TRI N NÔNG THÔN Ch ươ ng 1 là nh ng ki n th c ñ i c ươ ng v PTNT, nh m trang b cho sinh viên nh ng lý lu n c ơ b n v s phát tri n và cách ti p c n PTNT trên c ơ s bi t phân tích các ph m trù phát tri n và các ch s ño l ưng s phát tri n nông thôn toàn di n. Nh ng n i dung chính trong ch ươ ng là: Khái ni m và ý ngh ĩa c a d án phát tri n và t m quan tr ng c a nó trong s phát tri n kinh t xã h i c a ñ t n ưc; Bn ch t các ch s ñánh giá s phát tri n và ph ươ ng pháp xác ñnh h th ng các ch tiêu phát tri n; ði t ưng, ph m vi nghiên c u PTNT, nh ng n i dung c ơ b n và ph ươ ng pháp nghiên cu quy ho ch PTNT. 1. KHÁI NI M VÀ Ý NGH ĨA C A S PHÁT TRI N 1.1. Khái ni m chung v phát tri n Phát tri n h c (Development studies) là m t l ĩnh v c khoa h c m i m . Nó m i ch ra ñi trong th p k 40 - 50 và ti n m nh trong th p k 60 c a th k XX (Nguy n Ng c L ưu). Môn phát tri n h c trong các th p k 40 - 50, v c ơ b n có n i dung ch y u là môn kinh t hc phát tri n (Development economics). Càng v sau các nhà khoa h c càng nh n ra r ng ñ có th ñươ ng ñu v i nh ng v n ñ phát tri n kinh t xã h i c n ph i có s chung s c c a nhi u ngành khoa h c. Môn phát tri n h c càng ngày càng tr nên có tính liên ngành, vì th ta ch ng ki n s ra ñi c a xã h i h c phát tri n (Development sociology) và c a hành chính hc phát tri n (Development administration). Trong thu t ng khoa h c, “phát tri n” ñưc bi u th nh ư di n trình (process) ñư a m t xã h i lên trình ñ an l c cao h ơn c v v t ch t l n tinh th n. Hi u nh ư th , quá trình phát tri n c a m t xã h i bao g m c phát tri n kinh t ( ñem l i phúc l i v t ch t cao h ơn) l n phát tri n v ăn hoá, xã h i, và chính tr ( ñem l i nh ng tho mãn tinh th n cao h ơn). Nu ñi ña s dân chúng trong xã h i ñưc th h ưng trình ñ an l c cao h ơn này thì ta mi có th g i th ăng ti n ñó là phát tri n. Còn n u nh ư nó ch dành cho m t thi u s nào ñó trong xã h i thì ta không th coi ñó là phát tri n ñưc, ho c ch có th coi ñó nh ư “phát tri n không ñng ñu” (uneven development). Tr ưng h p phát tri n c a m t s n ưc Châu M La tinh trong th p k 60 rơi vào lo i “phát tri n” này: Phúc l i do t ăng tr ưng kinh t ñem l i r ơi vào tay t ng l p có th l c thành th , trong khi ñi ña s dân chúng nông thôn hay dân nghèo thành th v n ch u nghèo khó. ðây là tình hu ng có t ăng tr ưng kinh t nh ưng không ñt t i ñưc phát tri n. Do ñó, ta c n nh n th c rõ r ng t ăng tr ưng kinh t không th ñưc ñng hoá v i phát tri n. Ngay c phát tri n kinh t (economic development), bao g m c t ăng tr ưng kinh t c ng vi thay ñi c u trúc c a n n kinh t , c ũng không th ñng hoá v i phát tri n ñưc. Lý do là phát tri n kinh t , ngay c trong tr ưng h p t t ñp nh t, c ũng ch ñáp ng ñưc khía c nh v t ch t ch ch ưa th mang l i nh ng th ăng ti n v an l c tinh th n cho ñi ña s dân chúng. Nhìn vào l ch s và kinh nghi m c a các n ưc khác ta có th ghi nh n r ng phát tri n kinh t ch là ñiu ki n c n, mà ch ưa ph i là ñiu ki n ñ cho s phát tri n toàn di n c a m t xã h i. Có khi chính nh ng chính sách nh m t ăng tr ưng kinh t nh ưng l i ngáng tr s th ăng ti n v m t v ăn hoá, xã h i và chính tr . Nh ng n ưc Châu M la tinh nói trên, có n ưc ñt thành tích t ăng tr ưng kinh t ngo n m c nh ưng t ăng tr ưng này l i d n ñn gia t ăng nghèo khó tuyt ñi và b t bình ñng xã h i gay g t h ơn. Mi cá nhân, m i c ng ñng dân c ư, m i qu c gia có th nhìn nh n s phát tri n theo nh ng cách khác nhau. Trong xã h i, s phát tri n c a m i cá th , m i t ch c ñu có th làm nh h ưng ñn nh ng cá th khác và nh h ưng ñn s phát tri n c a toàn xã h i. M t khác, nh ng ch tr ươ ng, ñưng l i, chính sách, nh ng ch ươ ng trình phát tri n c a m t qu c gia Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 4
5. cũng ñu có tác ñng m nh m ñn m i cá th trong xã h i. Nh ng tác ñng qua l i ñó có th ñy nhanh t c ñ phát tri n c a m t qu c gia, m t c ng ñng, nh ưng c ũng có th làm ng ưng tr s phát tri n ho c ñy lùi s phát tri n. Ta có th xem xét m t s ví d sau ñây ñ ch ng minh s nh h ưng ñó: Thí d 1: M i cá th trong xã h i ñu mong mu n s phát tri n kinh t , t ăng thêm thu nh p b ng vi c quy t ñnh s n xu t thêm m t m t hàng nào ñó. Gi s trong c ng ñng nông thôn, m i ng ưi nông dân ñu tích c c s n xu t ñ t ăng thêm s n l ưng lúa (b ng cách s dng gi ng lúa m i có n ăng su t cao, áp d ng các bi n pháp k thu t m i trong s n xu t ), khi ñó trong xã h i s có thêm nhi u lúa và giá lúa s gi m xu ng. Nh ư v y thu nh p b ng ti n c a ng ưi nông dân không ñưc t ăng thêm, nông dân không có chút l i ích nào do s n xu t thêm lúa, nh ưng nh ng ng ưi mua lúa g o ñ ăn s có l i cao vì giá lúa r , h s ti t ki m ñưc m t l ưng ti n nh t ñnh và h s dùng l ưng ti n ñó ñ mua các th hàng hoá tiêu dùng khác. Khi nhu c u v các m t hàng khác t ăng lên kéo theo giá c a chúng c ũng t ăng lên, nh ng ng ưi nông dân c ũng c n ph i dùng các m t hàng ñó nên c ũng ph i ch p nh n mua v i giá cao. K t qu cu i cùng là ng ưi nông dân s b thi t thòi l n - thay vì vi c t ăng thêm thu nh p do s n xu t ra nhi u lúa, h s b l vì ph i dùng ti n bán lúa g o ñ mua các m t hàng tiêu dùng khác. Tình tr ng gi ñnh trên có th không th ưng xuyên x y ra n u m t ñt n ưc có chính sách h p lý và luôn có s ñiu ti t k p th i. Ví d ñơ n gi n này cho th y s ho t ñng c a các cá th , các ngành, các khu v c s n xu t và xã h i tác ñng ñn nhi u v n ñ và tác ñng l n nhau nh ư th nào. S d ĩ nh ư v y là vì các cá th , các t ch c không ph i ñc l p v i nhau trong m t c ng ñng xã h i. Thí d 2: Chính ph quy t ñnh xây d ng m t con ñưng l n ch y qua khu v c c a m t vùng dân c ư nông thôn, ñiu này s ñem li m t s l i ích cho ng ưi dân trong vùng nh ư: giao thông ñi l i thu n ti n, có ñiu ki n t t ñ phát tri n các ho t ñng s n xu t, ho t ñng văn hoá, y t , giáo d c, hàng hoá thông th ươ ng Nh ưng m t khác, s hi n di n c a con ñưng c ũng có th gây nh ng tác ñng không có l i cho nhân dân trong vùng, ch ng h n nh ư: Vi c v n chuy n l ưu thông hàng hoá t ngoài vào có th s làm nh h ưng ñn s n xu t nông nghi p và công nghi p ña ph ươ ng; nh ng t ư t ưng, l i s ng không phù h p s ñưc du nh p t n ơi khác ñn làm nh h ưng ñn tiêu chu n, ño ñc xã h i c a ña ph ươ ng; nh ng ng ưi giàu t n ơi khác có th xâm nh p ñn làm cho ng ưi dân b thi u ñt s n xu t Qua nh ng thí d trên ñây có th rút ra là: s phát tri n tác ñng ñn chúng ta theo cách này hay cách khác không ñơ n thu n là m i cá th mong mu n t mình c i thi n. Chính vì hi u th nên các tác nhân xã h i (social actors) nh ư Nhà n ưc và các t ch c xã h i n l c b ng nh ng chính sách, ch ươ ng trình, ho c d án tìm cách nh h ưng ñn h ưng ti n và t c ñ ti n ca xã h i. Các chính sách, ch ươ ng trình hay d án này nh m can thi p ñ thúc ñy quá trình phát tri n c a xã h i. M c ñích c a s phát tri n là nh m c i thi n ch t l ưng cu c s ng c a con ng ưi, vì v y chúng ta c n c g ng ñ ñt ñưc s phát tri n theo cách mà nó ñem l i s an l c cho h u h t ng ưi dân trong xã h i. ðnh ngh ĩa s phát tri n S phát tri n bao hàm nhi u v n ñ r ng l n và ph c t p. Tuy nhiên ta có th ñi ñn mt ñnh ngh ĩa t ng quát là: Phát tri n là m t quá trình thay ñi liên t c làm t ăng tr ưng m c s ng c a con ng ưi và phân ph i công b ng nh ng thành qu t ăng tr ưng trong xã h i (Raanan Weitz, 1995). Mc tiêu chung c a phát tri n, ñó là nâng cao các quy n l i v kinh t , chính tr , v ăn hoá xã h i và quy n t do công dân c a m i ng ưi dân, không phân bi t nam, n , các dân t c, các tôn giáo, các ch ng t c, các qu c gia. M c tiêu này không thay ñi nhi u k t ñu nh ng năm th p k 50 c a th k tr ưc, khi mà ña s các n ưc ñang phát tri n thoát kh i ch ngh ĩa th c dân. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 5
6. Nu nh ng thành qu t ăng tr ưng trong xã h i không ñưc phân ph i công b ng, h th ng giá tr c a con ng ưi không ñưc ñm b o thì s d n ñn nh ng xung ñt, nh ng cu c ñu tranh có th x y ra làm ng ưng tr s phát tri n ho c ñy lùi s phát tri n (Raanan Weitz, 1995). 1.2. Nh ng ph m trù c a s phát tri n S phát tri n ñưc hình thành b i nhi u y u t , nó là m t quá trình thay ñi ph c t p. Trong khuôn kh c a giáo trình này chúng ta không th ñ c p ñn t t c các khía c nh c a s phát tri n mà ch t p trung vào nh ng khía c nh quan tr ng, ñó là: nh ng ñiu ki n s ng c a ng ưi dân và giá tr cu c s ng c a h nh m thúc ñy s phát tri n. Nh ng ph m trù c a s phát tri n có th khái quát là: - Ph m trù v t ch t, bao g m: l ươ ng th c, th c ph m, nhà , qu n áo, ñ dùng, ti n nghi sinh ho t - Ph m trù tinh th n, bao g m nh ng nhu c u v d ch v xã h i nh ư: giáo d c ñào t o nâng cao dân trí, ch ăm sóc s c kho , sinh ho t v ăn hoá, th thao, tôn giáo, tín ng ưng, nhu cu du l ch, vui ch ơi gi i trí, tiêu khi n - Ph m trù v h th ng giá tr trong cu c s ng c a con ng ưi th hi n nh ng m t: Sng t do bình ñng trong khuôn kh n n chuyên chính xã h i, ñó là quy n t do v chính tr , t do công dân, bình ñng v ngh ĩa v , quy n l i và c ơ h i. S ng có ni m tin vào ch ñ, vào xã h i, vào b n thân, có hoài bão và lý t ưng s ng. S ng có m i quan h t t ñp gi a con ng ưi v i con ng ưi v ph ươ ng di n ño ñc và nhân v ăn. Nh ư v y phát tri n (development) và kém phát tri n (underdevelopment), m t m t có th xem nh ư là nh ng tình tr ng (sates) ñưc mô t b ng nh ng ch s nh ư: t ng s n ph m qu c n i tính theo ñu ng ưi (GDP per capital); ch s phát tri n con ng ưi (human development indicators) v.v. M t khác, phát tri n và kém phát tri n ph i ñưc nhìn nh n nh ư di n trình (process) bi n chuy n c a xã h i, ngh ĩa là chu i nh ng bi n chuy n có t ươ ng quan li v i nhau. Vì th mu n hi u ñưc nh ng v n ñ có liên quan ñn phát tri n hay kém phát tri n c n ph i nghiên c u c ơ ch (mechanism) c a di n trình, phân tích s t ươ ng tác gi a các yu t và các tác nhân t o nên nh ng ñng thái trong quá trình. 2. Ý NGH ĨA, T M QUAN TR NG C A PHÁT TRI N NÔNG THÔN 2.1. Khái ni m và ý ngh ĩa c a phát tri n nông thôn 2.1.1. Phát tri n nông thôn là gì? Mt ñnh ngh ĩa v phát tri n nông thôn ñưc nêu ra: Phát tri n nông thôn là m t quá trình thay ñi b n v ng có ch ý v xã h i, kinh t , v ăn hoá và môi tr ưng, nh m nâng cao ch t l ưng ñi s ng c a ng ưi dân ña ph ươ ng . ð di n ñt ñnh ngh ĩa này c n l ưu ý ñc bi t nh ng ñim sau: + Quá trình: Phát tri n nông thôn không ph i là m t công vi c làm trong m t th i gian ng n. Nó c n ph i ñưc theo ñui trong m t th i gian dài nhi u n ăm và có ch ý. + Thay ñi: Phát tri n nông thôn là s thay ñi có ch ý ñ làm cho m i vi c t t h ơn lên. + Các c m t : xã h i, kinh t , v ăn hoá, môi tr ưng - ch ra ph m vi c a ch ñ phát tri n và c n ph i nhìn nó m t cách toàn di n. + B n v ng: Quá trình phát tri n ph i b n v ng, s phát tri n c a ngày hôm nay không nh h ưng ñn yêu c u phát tri n c a ngày mai. + Nâng cao ñi s ng c a ng ưi dân ña ph ươ ng: M t s ch ươ ng trình phát tri n “ ña ph ươ ng” (ho c khu v c) tr ưc ñây ñưc khuy n khích do nhu c u qu c gia (nh ư ñin, n ưc ho c qu c phòng), h ơn là nhu c u c a b n thân ng ưi dân ña ph ươ ng. Nhu c u qu c gia t t nhiên có th ñáp ng thông qua phát tri n nông thôn, và b t c s ñáp ng thành công nào nhu c u ña ph ươ ng c ũng s ñóng góp cho s ph n thinh qu c gia. Nh ưng khái ni m hi n ñi v phát tri n nông thôn nh n m nh hàng ñu vào ñáp ng nhu c u c a ng ưi dân nông thôn. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 6
7. 2.1.2. Cách ti p cn ñi v i phát tri n nông thôn Phát tri n nông thôn ñang ñưc theo ñui h u h t các n ưc trên th gi i. R t nhi u ng ưi tham gia trong l ĩnh v c này cho r ng phát tri n nông thôn có m t s ñ c ñim, ñó là: toàn di n, d a vào c ng ñ ng và b n v ng. Chúng ta hãy gi i thích 3 ñ c ñim này. 1, Phát tri n nông thôn toàn di n Phát tri n nông thôn toàn di n c n nh n m nh vào khía c nh xã h i, kinh t và môi tr ưng. Phát tri n ph i là c “t trên xu ng” và “t d ưi lên”, nó bao trùm chính sách, ti n t , và h tr c a Chính ph ( m i c p) và n ăng l c, tài nguyên ña ph ươ ng v i s tham gia c a ng ưi dân. Phát tri n ph i d a trên tinh th n h p tác và c ng tác v i s tham gia c a m i khu vc (nhà n ưc, t ư nhân, tình nguy n viên). Toàn di n có th coi là 4 c t tr c a phát tri n nông thôn, ñó là: - Con ng ưi cùng v i k n ăng c a h ; - Kinh t ; - Môi tr ưng; - Ý t ưng và t ch c. Các y u t trên ph i ñưc gi trong th cân b ng v i nhau nh ư các c t tr c a m t toà nhà. 2, Phát tri n nông thôn d a vào c ng ñng Chúng ta ñã nh n m nh phát tri n nông thôn là “ m t quá trình thay ñi có ch ý, nh m c i thi n ch t l ưng cu c s ng cho ng ưi dân ña ph ươ ng” Vi ý ngh ĩa này, phát tri n nông thôn là cho ng ưi dân, nh ưng c ũng ph i ñưc theo ñui v i con ng ưi và do con ng ưi. Tóm l i phát tri n nông thôn ph i d a trên c ng ñng. ðiu này có ngh ĩa là phát tri n nông thôn ph i d a trên l i ích, s tham gia c a c ng ñng s ng trong khu v c ñó. H là c ơ s cho phát tri n nông thôn b n v ng, vì: + H bi t r t rõ nh ng khó kh ăn và nhu c u c a mình; + H qu n lý s d ng ngu n tài nguyên nh ư ñt ñai, nhà x ưng, s n ph m ña ph ươ ng mà quá trình phát tri n ph i d a vào ñó; + K n ăng truy n th ng, ki n th c và n ăng l c c a h là ti m n ăng chính ñ phát tri n; + S cam k t c a h là s ng còn c a k ho ch phát tri n (n u nh ư h không ng h m t k ho ch nào thì k ho ch ñó s không th c hi n ñưc). Hơn th n a, m t c ng ñng phát tri n và n ăng ñng thì càng có kh n ăng thu hút ng ưi dân l i và gi h không di chuy n ñi n ơi khác. 3, Phát tri n nông thôn b n v ng Hi ñng th gi i v môi tr ưng và phát tri n WCED (World Commission on Environment and Development) ñã ñư a ra ñnh ngh ĩa là: “Phát tri n b n v ng là phát tri n nh m tho mãn nhu c u c a th h ngày nay mà không làm h i ñn kh năng ñáp ng nhu c u c a các th h t ươ ng lai ”. Mt ñnh ngh ĩa khác v phát tri n b n v ng c ũng ñưc s d ng th ưng xuyên là: “ Phát tri n t o ra dòng ch y liên t c các l i ích v xã h i, kinh t và môi tr ưng” (Báo cáo Brundtland 1987). Các ñnh ngh ĩa trên có th là m t ñim xu t phát có ích ñ suy ngh ĩ v s b n v ng có ý ngh ĩa gì trong phát tri n nông thôn. Nh ưng chúng ta không ñư a ra m t c ơ s ñ ñánh giá m t ch ươ ng trình ho c m t d án c th có th c s b n v ng hay không. Chúng ta c n m t ñnh ngh ĩa có th h tr cho vi c ñánh giá ñó, và ph n ánh t m quan tr ng c a cách ti p c n toàn di n và phát tri n d a vào c ng ñng. Bn v ng không ch là v n ñ tôn tr ng môi tr ưng. Nó còn liên quan ñn 4 tr c t c a phát tri n nông thôn: Con ng ưi; Kinh t ; Môi trưng và T ch c. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 7
8. Các tiêu chí sau có th ñưc áp d ng vào các ch ươ ng trình ho c d án phát tri n nông thôn, th hi n t m nhìn r ng ñ phát tri n b n v ng: * Con ng ưi: ð b n v ng, phát tri n ph i tuân theo nguyên t c: - Dân ch và an toàn; - Bình ñng và ñi x công b ng v i t t c , bao g m c s tr giúp ñc bi t ñi v i ng ưi nghèo, và s quan tâm ñn ph n , tr em và các dân t c thi u s ; - Ch t l ưng cu c s ng cho m i ng ưi dân; - Hành ñng c a ng ưi dân trong h p tác v i Chính ph ; - Tôn tr ng ñi v i t tiên và quy n l i c a th h t ươ ng lai. * Kinh t : ð b n v ng, phát tri n ph i: - H tr ñ t ăng c ưng và ña d ng hoá n n kinh t nông thôn; - ðm b o cho ng ưi dân có l i ích ñáng k t ho t ñng ña ph ươ ng; - Thúc ñy ph n vinh lâu dài nông thôn, h ơn là vào l i ích tr ưc m t; - Tránh gây tác ñng x u ñn các khu v c khác trong n n kinh t qu c dân và ñn các khu v c và ña ph ươ ng khác trên lãnh th ña lý. * Môi tr ưng: ð b n v ng, phát tri n ph i: - Tôn tr ng ngu n tài nguyên và tính toàn v n c a môi tr ưng; - Gi m thi u ngu n tài nguyên không có kh n ăng tái t o; - S d ng tài nguyên thiên nhiên v i t c ñ không nhanh h ơn là thiên nhiên có th tái t o; - S d ng tài nguyên có hi u qu ; - Tránh gây ô nhi m và nh h ưng x u ñn môi tr ưng. * T chc: ð b n v ng, phát tri n ph i: - N m trong gi i h n n ăng l c c a các t ch c kinh t ñ kh ng ch và qu n lý, ñ có th ñáp ng các tiêu chí trên; - Không gây ra lo i chi phí không ñưc h tr trong t ươ ng lai. 2.2. T m quan tr ng c a phát tri n nông thôn Xét trên nh ng m t kinh t , xã h i, môi tr ưng thì nông thôn là vùng h t s c quan tr ng ñ phát tri n c a m i n ưc. Nh n th c m t cách ñy ñ v s phát tri n không ph i ch ñơ n thu n là phát tri n kinh t mà là s phát tri n v con ng ưi và nh ng nhu cu c ơ b n c a h . Chính vì v y mà ph ươ ng h ưng, m c tiêu phát tri n ph i thay ñi, ñc bi t là trong phát tri n nông thôn. Th c t nh ng n ăm qua Vi t Nam c ũng ñã có s thay ñi v quan ñim và cách nhìn nh n s phát tri n, ñã có s ñi m i v chính sách và ch ươ ng trình hành ñng, s a ch a nh ng sai l m ñã m c ph i và chú ý h ơn ñn s phát tri n toàn di n con ng ưi. 2.2.1. ðc ñim phát tri n nông thôn Vi t Nam 1, Ng ưi dân - vai trò trung tâm c a phát tri n nông thôn Ng ưi dân s ng các vùng nông thôn v a là nh ng ng ưi th h ưng chính, ñng th i cũng là nh ng ng ưi ho t ñng ch y u trong phát tri n nông thôn. 75% dân s ñt n ưc s ng các vùng nông thôn và m i n ăm dân s nông thôn t ăng h ơn 1%. ðiu quan tr ng nh t là làm th nào ñ h u h t nh ng ng ưi này có th và ñưc khuy n khích l i xây d ng nông thôn ñ tránh tình tr ng quá ñông dân các thành ph . Tình tr ng này c ũng ñã gây ra s nghèo kh các n ưc khác trong khu v c ðông Nam Á. Mc thu nh p bình quân các vùng nông thôn còn th p nhi u so v i các thành ph . Hàng v n ng ưi ñang s ng trong c nh nghèo túng, bao g m nh ng ng ưi không có ñt ñai và nh ng ng ưi nông dân s ng trên nh ng vùng ñt x u. Trên 7 tri u dân nông thôn hi n ñang không có công ăn vi c làm ho c không có ñ vi c làm. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 8
9. Trong nh ng n ăm g n ñây, Chính ph ñã có nhi u n l c ñ gi i quy t nh ng v n ñ xã hi này nông thôn. Chi n l ưc t i n ăm 2010 ñã ñ ra c n ph i n l c h ơn n a ñ gi m nghèo và t ăng m c thu nh p bình quân c a dân c ư nông thôn. 2, Các dân t c thi u s Mt ñc ñim rõ nét nh t trong ñi s ng nông thôn Vi t nam là m t s vùng có nhi u dân t c thi u s sinh s ng, t t c có trên 6 tri u ng ưi trong t ng s 54 dân t c khác nhau. ði b ph n các dân t c thi u s h s ng các vùng núi phía b c và vùng cao nguyên mi n Trung. H có nh ng ñc ñim r t khác nhau v ngu n g c, ngôn ng và phong t c t p quán. nhi u vùng các dân t c thi u s có truy n th ng du canh du c ư, h phát quang nh ng mnh ñt r ng và canh tác vài n ăm trên nh ng n ươ ng ñã ñưc ñt cây r i b hoang chúng trong m t th i gian ñ ñt ph c h i ñ màu m . Nh ng n ơi ñt ñc bi t x u, thì ng ưi dân sng theo ki u bán du c ư, ñôi khi n u c n h chuy n b n làng ñi h n n ơi khác. Nhi u dân t c thi u s vùng cao s ng trong c nh nghèo nàn và thi u dinh d ưng. Có 12 trong s 64 t nh là thu c vùng cao. Trong 12 t nh này các dân t c thi u s chi m kho ng 3/4 s dân. M c d u trong nh ng n ăm g n ñây ñã có nhi u c i thi n, nh ưng m c s ng bình quân ca các dân t c thi u s còn r t th p. H ch u r t nhi u thi t thòi, h ít ñưc h c hành và ít có ñiu ki n ti p c n các d ch v khuy n nông, y t và tín d ng so v i các dân t c ña s . Chính ph ñã có nhi u chính sách ñ c i thi n thu nh p và m c s ng c a các dân t c thi u s , coi ñó nh ư m t ph n c a các n l c r ng l n ñ xoá ñói gi m nghèo các vùng nông thôn. Tuy nhiên m i c g ng này v n ch ưa th m t s m m t chi u gi i quy t ngay ñưc các vn ñ ñư a mi n núi ti n k p mi n xuôi, ñòi h i m i chúng ta c n ph i n l c h ơn n a ñ ñáp ng ñưc yêu c u bình ñng v c ơ h i phát tri n cho dân c ư mi n núi. 3, Nh ng yêu c u phát tri n nông thôn Cn ph i nh n th c rõ ràng là: m i ch ươ ng trình phát tri n, d án ñu t ư cho phát tri n nông thôn ph i ñưc ñt ra trên quan ñim vì dân, do dân, ñng th i ñáp ng các yêu c u sau: * Phát tri n nông thôn là s thay ñi ñem l i vi c c i thi n ñi s ng cho ñi b phân dân cư nông thôn; * Phát tri n nông thôn ph i tính ñn hi u qu lâu dài và l i ích so sánh gi a ñu t ư và kt qu mang l i; * Phát tri n nông thôn ph i phù h p v i nhu c u c a ng ưi dân nông thôn (ngh ĩa là có s tham gia và tính ch p nh n c a ng ưi dân), ñm b o s t n t i b n v ng và s ti n b lâu dài; * Phát tri n nông thôn ph i g n v i vi c b o v và c i thi n môi tr ưng sinh thái. 2.2.1. Vai trò c a nông thôn Vi t Nam trong s nghi p phát tri n c a ñ t n ưc ði v i n ưc ta hi n nay, nông nghi p v n ñang ñóng vai trò ch ño trong n n kinh t , ña bàn nông thôn càng tr nên ñc bi t quan tr ng trong chi n l ưc phát tri n c a ñt n ưc theo h ưng công nghi p hoá, hi n ñi hoá. Vai trò, v trí c a nông thôn trong s nghi p phát tri n th hi n các m t sau: + Nông thôn, nông nghi p s n xu t ra nh ng nông s n ph m thi t y u cho ñi s ng con ng ưi mà không m t ngành s n xu t nào có th thay th ñưc. Ngoài ra nông thôn còn s n xu t ra nh ng nguyên li u cho ngành công nghi p ch bi n, công nghi p nh ph c v tiêu dùng trong n ưc và xu t kh u. + Trên ña bàn nông thôn có kho ng 70% lao ñng xã h i, ñó là ngu n cung c p lao ñng cho các ngành kinh t qu c dân, ñc bi t là công nghi p và d ch v . S lao ñng ñó n u ñưc nâng cao trình ñ, ñưc trang b công c thích h p s góp ph n nâng cao n ăng su t lao ñng ñáng k , t o ñiu ki n chuy n d ch c ơ c u lao ñng h p lý trong phân công lao ñng xã h i. + Nông thôn có kho ng 75% dân s c a c n ưc, ñó là th tr ưng tiêu th r ng l n, n u ñưc m r ng s t o ñiu ki n thu n l i ñ thúc ñy n n kinh t qu c dân phát tri n. + ða bàn nông thôn n ưc ta 54 dân t c khác nhau, bao g m nhi u t ng l p, nhi u thành ph n, m i bi n ñng tích c c hay tiêu c c ñu s tác ñng m nh m ñn tình hình kinh t , Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 9
10. chính tr , xã h i, an ninh qu c phòng. S n ñnh tình hình nông thôn s góp ph n quan tr ng bo ñm tình hình n ñnh c a ñt n ưc. + Nông thôn ch a ñng ñi ña s tài nguyên ñt ñai, khoáng s n, ñng th c v t, r ng, bi n có nh h ưng to l n ñn vi c b o v môi tr ưng sinh thái, ñn vi c khai thác, s d ng có hi u qu ti m n ăng các ngu n tài nguyên, b o ñm cho vi c phát tri n lâu dài và b n v ng ca ñt n ưc. 3. C Ơ S ðÁNH GIÁ M C ð PHÁT TRI N Khi nói ñn s phát trin c n ph i có bi n pháp ño l ưng s phát tri n. Ví d , ta mu n bi t m t s n ưc ti n b có phát tri n hay không thì ph i ño l ưng ñưc m c ñ phát tri n 2 th i ñim khác nhau (th ưng thì kho ng th i gian gi a 2 th i ñim, có th 1 n ăm hay dài h ơn na). Chúng ta c ũng có th ñánh giá m c ñ phát tri n c a n ưc này so v i n ưc khác ho c vùng này so v i vùng khác trong cùng m t n ưc. ð ñánh giá m c ñ phát tri n tr ưc h t c n ph i xây d ng m t cách t ng quát các ph ươ ng pháp ñánh giá s phát tri n. Ph ươ ng pháp ñưc s d ng t ươ ng ñi r ng rãi ñ ñánh giá s phát tri n là ñánh giá s ph n th nh c a m t n ưc, m t vùng, m t ña ph ươ ng. Các tiêu chí ñánh giá s phát tri n ngoài ch tiêu t ăng tr ưng và phát tri n kinh t còn có hàng lo t các ch tiêu khác ph n ánh s ti n b xã h i nh ư: v n ñ giáo d c ñào t o, trình ñ dân trí, v n ñ nâng cao s c kho c ng ñng, tình tr ng dinh d ưng, tu i th bình quân, nâng cao giá tr cu c sng, công b ng xã h i, c i thi n môi tr ưng Có th t ng h p các y u t v s phát tri n con ng ưi ñ ñánh giá s ti n b trong phát tri n c a m t xã h i, m t qu c gia. 3.1. Các ch s ph n ánh s phát tri n ð ph n ánh m c ñ phát tri n ng ưi ta dùng các nhóm ch s sau: + Các ch s th hi n s gia t ăng v quy mô (kh i l ưng) hàng hoá và d ch v c a n n kinh t - t ăng tr ưng kinh t . + Các ch s v c ơ c u kinh t - xã h i; + Các ch s th hi n s phát tri n xã h i; + Các ch s th hi n s c i thi n môi tr ưng. 3.1.1. Các ch s v t ăng tr ưng kinh t Tăng tr ưng kinh t th ưng ñưc quan ni m là s t ăng thêm hay gia t ăng v quy mô s n lưng c a n n kinh t trong m t th i k ỳ nh t ñnh. ðó là k t qu c a t t c các ho t ñng s n xu t và d ch v trong n n kinh t t o ra. Có 2 ch s c ơ b n bi u th s t ăng tr ưng kinh t : T ng thu nh p và thu nh p bình quân theo ñu ng ưi. a/ T ng thu nh p: Tng thu nh p ph n ánh m t cách khái quát nh t quy mô s n l ưng hàng hoá, d ch v ñã làm ra trong n ăm mà nhân dân m t n ưc có th thu ñưc. Ng ưi ta hay dùng ch tiêu t ng sn ph m qu c dân (GNP), t ng s n ph m qu c n i (GDP), hay thu nh p qu c dân thu n (NI) ñ ph n ánh t ng thu nh p c a m t n ưc. Tuy nhiên ch s m c t ăng thêm c a t ng thu nh p (GNP) hay (GDP) ch là m t th ưc ño thô, ch ưa nói lên ñưc h t ý ngh ĩa c a s t ăng tr ưng. b/ Thu nh p bình quân ñu ng ưi: Ch s thu nh p bình quân ñu ng ưi nói lên r ng kh n ăng nâng cao phúc l i v t ch t cho nhân dân c ư m t n ưc không ch là gia t ăng s n l ưng c a n n kinh t , mà còn liên quan ñn v n ñ dân s - con ng ưi. Nó t l thu n v i quy mô s n l ưng và t c ñ t ăng tr ưng kinh t và t l ngh ch v i dân s và t c ñ t ăng dân s t nhiên hàng n ăm. Do v y ch s thu nh p bình quân ñu ng ưi là m t ch s thích h p h ơn ñ ph n ánh s t ăng tr ưng kinh t . Mc dù v y nó v n ch ưa nói lên m t “ch t” mà s t ăng tr ưng kinh t ñư a l i. T ăng tr ưng không ph i là t t c , không ñng ngh ĩa v i s t do, h nh phúc c a m i ng ưi, s v ăn minh ca xã h i. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 10
11. 3.1.2. Các ch s v c ơ c u kinh t - xã h i S phát tri n kinh t xã h i còn bi u hi n trong bi n ñi v c ơ c u c a các ngành, các lĩnh v c s n xu t và các khu v c xã h i theo các ch s : a/ Ch s c ơ c u ngành trong t ng s n ph m qu c n i (GDP) Ch s này ph n ánh t l c a các nhóm ngành công nghi p, nông nghi p, d ch v trong GDP. N n kinh t càng phát tri n thì t l s n l ưng c a công nghi p và d ch v ngày càng cao trong GDP, còn t l c a nông nghi p gi m ñi t ươ ng ñi. Bng 1.1 : S chuy n d ch c ơ c u kinh t c a Vi t Nam qua m t s n ăm ðơ n v tính: % Nhóm ngành 1990 1995 1996 1997 2000 2003 Tng GDP 100 100 100 100 100 100 Trong ñó: Nông nghi p 40,4 30,5 29,2 27,0 23,2 20,4 Công nghi p 22,8 31,0 32,6 31,0 35,4 38,6 Dch v 36,8 38,5 38,2 42,0 41,4 41,0 Ngu n: Th i báo kinh t ; Niên giám Th ng kê b/ Ch s v c ơ c u ho t ñng ngo i th ươ ng (X - M) T l c a giá tr s n l ưng xu t kh u và nh p kh u th hi n s m c a c a n n kinh t ñi v i th gi i. M t n n kinh t phát tri n th ưng có m c xu t kh u ròng trong GDP t ăng lên. Thu nh p ròng t (X - M) t ăng lên, ngh ĩa là hi u s gi a xu t kh u X (Export) và nh p kh u M (Import) t ăng. c/ Ch s v m c ti t ki m - ñu t ư (I) T l ti t ki m - ñu t ư trong t ng GNP th hi n rõ h ơn v kh n ăng t ăng tr ưng kinh t trong t ươ ng lai. ðây là m t nhân t c ơ b n c a s t ăng tr ưng. Nh ng n ưc có t l ñu t ư cao (t 20 - 30% GNP) th ưng là các n ưc có m c t ăng tr ưng cao. Tuy nhiên t l này còn ph thu c vào quy mô c a GNP và t l giành cho tiêu dùng (C) theo c ơ c u: I = GNP - C + X - M d/ Ch s c ơ c u nông thôn và thành th S bi n ñi rõ nét b m t xã h i c a quá trình phát tri n là m c ñ thành th hoá các khu v c trong n ưc. Ng ưi ta bi u th n i dung này t l lao ñng và dân c ư s ng thành th trong t ng s lao ñng và dân s . S t ăng lên c a dân c ư và lao ñng s ng và làm vi c thành th là m t ti n b do công nghi p hoá ñư a l i, nó nói lên s v ăn minh trong ñi s ng c a nhân dân trong n ưc. e/ Ch s v s liên k t kinh t Ch s này bi u hi n m i quan h trong s n xu t và giao l ưu kinh t gi a các ngành và các khu v c trong n ưc. S ch t ch c a m i liên k t ñưc ñánh giá thông qua trao ñi các yu t ñu vào - ñu ra trong các ma tr n liên ngành, liên vùng. ðiu ñó th hi n s ti n b ca n n s n xu t trong n ưc b ng vi c ñáp ng ñưc ngày càng nhi u các y u t s n xu t do trong n ưc khai thác. 3.1.3. Các ch s v phát tri n xã h i ð làm rõ s ti n b xã h i do t ăng tr ưng ñư a l i, ng ưi ta s d ng các ch s nói lên s ti n b xã h i, mà xoay quanh là s bi n ñi c a con ng ưi, bao g m các ch s sau: a/ Tu i th bình quân trong dân s S t ăng lên c a tu i th bình quân trong dân s m i th i k ỳ nh t ñnh ph n ánh m t cách t ng h p v tình hình s c kho c a dân c ư trong n ưc. Trong ñó bao hàm s v ăn minh trong ñi s ng, s trong s ch v môi tr ưng và m c s ng sinh ho t v t ch t, tinh th n ñưc Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 11
12. nâng cao. H u h t các n ưc có m c s ng th p do kinh t kém phát tri n, môi tr ưng ô nhi m ñu có tu i th bình quân th p (d ưi 50). các n ưc phát tri n ch s ñó ñu trên 70 tu i. b/ M c t ăng dân s hàng n ăm Mc t ăng dân s t nhiên hàng n ăm là m t ch s ñi li n v i ch s t ăng thu nh p bình quân ñu ng ưi. Trên th c t cho th y hi n t ưng m c t ăng dân s cao luôn ñi ñôi v i s l c hu và ñói nghèo. Các n ưc phát tri n ñu có m c t ăng dân s t nhiên th p (d ưi 2 ho c 1%), còn các n ưc kém phát tri n ñu m c t 2 - 3% th m chí trên 3%. c/ S calo bình quân ñu ng ưi (calo/ng ưi/ngày) Ch s này ph n ánh m c cung ng các lo i nhu c u thi t y u v i m i ng ưi dân v lươ ng th c th c ph m hàng ngày ñưc quy ñi thành calo. Nó cho th y m t n n kinh t gi i quy t ñưc nhu c u c ơ b n nh ư th nào. V i n n kinh t ñã phát tri n thì ch tiêu này ít có ý ngh ĩa, h ơn n a nó có nh ng h n ch trong cách tính toán. d/ Trình ñ h c v n (t l ng ưi bi t ch ) trong dân s (Ng ưc l i t l ng ưi mù ch trong dân s ) Cùng ñi v i ch s này còn dùng ch s t l tr em ñn tr ưng trong ñ tu i ñi h c, hay trình ñ ph c p v ăn hoá c a ng ưi lao ñng trong dân s . Các ch s này ph n ánh trình ñ phát tri n và s bi n ñi v ch t c a xã h i. Xã h i hi n ñi ñã coi vi c ñu t ư cho giáo d c và ñào t o là l ĩnh v c phát tri n kinh t - xã h i trong th i k ỳ d i h n. T l ng ưi bi t ch và tr em ñi h c cao ñng ngh ĩa v i s v ăn minh xã h i, và nó th ưng ñi ñôi v i n n kinh t có m c tăng tr ưng cao. Do v y nó là m t ch tiêu quan tr ng trong ñánh giá trình ñ phát tri n kinh t xã h i c a m t n ưc. e/ Các ch s khác v phát tri n kinh t xã h i - Ngoài các ch s c ơ b n nêu trên ng ưi ta còn dùng các ch s ñánh giá s phát tri n xã hi m t b o hi m, ch ăm sóc s c kho nh ư: s gi ưng b nh, s b nh vi n, vi n an d ưng, s y bác s ĩ tính bình quân cho nghìn ho c tri u dân. V giáo d c và v ăn hoá thì có: t ng s các nhà bác h c giáo s ư, ti n s ĩ s l p và tr ưng h c, vi n nghiên c u, nhà v ăn hóa, b o tàng, th ư vi n tính bình quân cho nghìn ho c tri u dân. - S công b ng xã h i c ũng ñưc coi là tiêu chu n ñánh giá s ti n b c a xã h i hi n ñi. - Các tiêu th c v s ñc l p hay ph thu c v kinh t , chính tr c a qu c gia, s t do dân ch c a công dân, s ti n b trong th ch chính tr xã h i c ũng ñưc coi nh ư m t n i dung quan tr ng ñ ñánh giá s phát tri n c a m t n ưc. 3.1.4. Các ch s th hi n c i thi n môi tr ưng ðó là các ch s ph n ánh s b o v tài nguyên thiên nhiên, c i thi n môi tr ưng s ng ca c ng ñng dân c ư, làm giàu và phong phú thêm môi tr ưng sinh thái. Mt s ch s c ơ b n v b o v môi tr ưng g m: Môi tr ưng thiên nhiên; Môi tr ưng ñô th và công nghi p; Môi tr ưng nông thôn. a/ Môi tr ưng thiên nhiên: S d ng ñi ñôi v i b o v và tái t o s c s n xu t c a các ngu n tài nguyên thiên nhiên: ñt, n ưc, r ng, bi n ; b o v ña d ng sinh h c, ch ng suy thoái tài nguyên. b/ Môi tr ưng ñô th và công nghi p: Quan tâm ñn v n ñ x lý các lo i ch t th i: khí th i, n ưc th i, ch t th i r n; ch ng ô nhi m và ti ng n c/ Môi tr ưng nông thôn: C n quan tâm ñn 3 v n ñ: Vi c s d ng các hoá ch t trong nông nghi p; V n ñ ô nhi m do ho t ñng ti u th công nghi p, làng ngh ; V n ñ n ưc sch và v sinh nông thôn. 3.2. Các ñi l ưng ño l ưng s t ăng tr ưng kinh t 3.2.1. B n ch t các ch tiêu bi u hi n s t ăng tr ưng kinh t S t ăng tr ưng c a n n kinh t ñưc bi u hi n s t ăng thêm s n l ưng hàng n ăm do nn kinh t t o ra. Do v y th ưc ño c a s t ăng tr ưng th ưng là các ñi l ưng sau: T ng s n Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 12
13. ph m qu c n i (GDP), t ng thu nh p quc dân (GNP), s n ph m qu c dân thu n (NNP) và mt s ch tiêu thu nh p khác. 1. Tng s n ph m qu c n i (GDP) Tng s n ph m qu c n i ñưc hi u là toàn b s n ph m và d ch v m i ñưc t o ra trong n ăm b ng các y u t s n xu t trong ph m vi lãnh th qu c gia. ði l ưng này th ưng ñưc ti p c n theo các cách khác nhau: * V ph ươ ng di n s n xu t: GDP ñưc xác ñnh b ng toàn b giá tr gia t ăng c a các ngành, các khu v c s n xu t và d ch v trong c n ưc. n GDP = ∑ VAi i=1 VAi là giá tr gia t ăng c a các ngành, các khu v c s n xu t. Giá tr gia t ăng VA (Value Added) ñưc xác ñnh d a trên c ơ s h ch toán các kho n chi phí, các y u t s n xu t và l i nhu n c a các c ơ s s n xu t và d ch v . Giá tr gia t ăng ñưc tính theo công th c sau: VA = GO - IE Trong ñó: GO là giá tr s n xu t (Gross Output) IE là chi phí các y u t trung gian (Intermediate Expenditure) (chi phí ñu vào) * V ph ươ ng di n tiêu dùng: GDP bi u hi n là toàn b hàng hoá và d ch v cu i cùng tính theo giá hi n hành c a th tr ưng ñưc t o ra trên ph m vi lãnh th qu c gia hàng n ăm. Xác ñnh GDP theo tiêu dùng th ưng d a trên c ơ s th ng kê th c t v t ng các kho n tiêu dùng c a h gia ñình (C), t ng ñu t ư cho s n xu t c a các doanh nghi p (I), các kho n chi tiêu c a Chính ph (G) và ph n xu t kh u ròng (X - M) trong n ăm. GDP = C + I + G + (X - M) Tính GDP tiêu dùng theo giá hi n hành c a th tr ưng t c là ñã bao g m c thu gián thu (Tc), cho nên GDP tính theo giá th tr ưng s chênh l ch v i GDP tính theo chi phí các yu t s n xu t m t l ưng giá tr là Tc. GDP sn xu t = GDP tiêu dùng - Tc * V ph ươ ng di n thu nh p: Xác ñnh theo ph ươ ng di n thu nh p thì GDP là toàn b giá tr mà các h gia ñình, các doanh nghi p và các t ch c Nhà n ưc thu ñưc t giá tr gia t ăng ñem l i. ðó là các kho n mà các h gia ñình ñưc quy n tiêu dùng (Cp); các doanh nghi p ti t ki m ñưc dùng ñ ñu t ư bao g m c kh u hao (Ip) và chi tiêu c a Nhà n ưc t các ngu n thu thu (T). GDP thu nh p = Cp + Ip + T V m t nguyên t c thì các ph ươ ng pháp ti p c n GDP ñó ñu ñư a l i k t qu b ng nhau, nh ưng trên th c t chúng ch có th x p x ho c có nh ng chênh l ch nh t ñnh, do nh ng sai lch v giá c s d ng ñ tính, ho c sai sót do th ng kê, tính toán. GDP theo các cách xác ñnh trên ñã th hi n là m t th ưc ño s t ăng tr ưng kinh t do các ho t ñng s n xu t trong ph m vi lãnh th qu c gia t o ra, không phân bi t s h u trong hay ngoài n ưc ñi v i k t qu s n xu t ñó. Do v y GDP ph n ánh ch y u kh n ăng s n xu t ca n n kinh t c a m t n ưc. Tuy nhiên trên th c t v i n n kinh t m , vi c t o ra s n l ưng gia t ăng không hoàn toàn do các y u t s n xu t trong n ưc t o ra. Nh t là v i n n kinh t ñang phát tri n thì m t ph n quan tr ng c a các y u t s n xu t (v n, công ngh ) ñưc ñu t ư t bên ngoài vào. Ng ưc l i s c lao ñng l i ñưc ñư a t trong n ưc ra. Cùng v i nh ng hi n t ưng ñó thì m t ph n s n l ưng ròng ñưc chuy n t trong n ưc ra n ưc ngoài và c ũng có m t ph n t n ưc ngoài chuy n v . Hi u s các kho n thu nh p chuy n d ch này g i là chênh l ch thu nh p ròng Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 13
14. vi n ưc ngoài m i ñưc tính vào ngu n thu nh p mà công dân c a ñt n ưc ñó có th nh n ñưc. K t qu c a cách tính này g i là t ng thu nh p qu c dân (GNP). 2. Tng thu nh p qu c dân (GNP) Tng thu nh p qu c dân (GNP) là toàn b giá tr gia t ăng c a s n ph m và d ch v cu i cùng mà t t c công dân c a m t n ưc t o ra và có th thu nh p trong n ăm, không phân bi t sn xu t ñưc th c hi n trong hay ngoài n ưc. Nh ư v y GNP là th ưc ño s n l ưng gia t ăng mà nhân dân ca m t n ưc th c s thu nh p ñưc. So v i GDP thì GNP chênh l ch m t kho n thu nh p tài s n v i n ưc ngoài. Thu nh p nhân t t n ưc Thu nh p nhân t chuy n ra GNP = GDP + - ngoài chuy n v nưc ngoài (Thu nh p nhân t chuy n vào và chuy n ra còn ñưc g i là thu nh p tài s n ròng, ñó là các kho n thu nh p chuy n d ch v i n ưc ngoài). ði v i m t n ưc ñưc n ưc ngoài ñu t ư nhi u, ho c vay n nhi u thì thu nh p nhân t chuy n ra n ưc ngoài s l n h ơn thu nh p nhân t chuy n v , vì th GNP s nh h ơn GDP, và ng ưc l i. Vi ý ngh ĩa th ưc ño t ng thu nh p c a n n kinh t , s t ăng thêm GNP th c t ñó chính là s t ăng tr ưng n n kinh t , nó nói lên hi u qu c a các ho t ñng kinh t ñem l i. 3. S n ph m qu c dân thu n NNP (Net National Product) Ngoài hai ch s GDP và GNP, ng ưi ta còn dùng ch s s n ph m qu c dân thu n NNP hay còn g i là s n ph m qu c dân ròng. ðó là giá tr còn l i c a t ng s n ph m qu c dân sau khi ñã tr ñi giá tr kh u hao tài s n c ñnh (Depreciation - Dp) trong k ỳ: NNP = GNP - Dp NNP là ph n c a c i th c s m i t o ra hàng n ăm. Do v y có lúc ng ưi ta g i ch s ñó là thu nh p qu c dân thu n NI (Net Income). Bng 1.2 : So sánh t ng thu nh p qu c dân và t ng s n ph m qu c n i Vi t Nam (theo giá th c t ) Tng s n ph m qu c gia Tng s n ph m trong T l GNP / GDP Năm (GNP) (t ñng) nưc (GDP) (t ñng) (%) 1990 39.284 41.955 93,6 1991 72.620 76.707 94,7 1992 106.757 110.532 96,6 1993 134.913 140.258 96,2 1994 174.017 178.534 97,5 1995 226.391 228.892 98,9 1996 267.736 272.036 98,4 1997 307.875 313.623 98,2 1998 354.368 361.016 98,2 1999 394.614 399.942 98,7 2000 435.319 441.646 98,6 2001 474.855 481.295 98,7 2002 527.387 535.762 98,4 Ngu n: Niên giám th ng kê hàng n ăm Mc ñích ñư a ra các th ưc ño là ñ ti p c n v i các trng thái phát tri n kinh t . GDP, GNP hay NNP ñưc tính toàn b hay tính theo ñu ng ưi (theo t ng dân s , theo lao ñng) ñu có nh ng ý ngh ĩa nh t ñnh và ñưc s d ng tu ỳ m c ñích nghiên c u. 3.2.2. Ph ươ ng pháp xác ñnh s t ăng tr ưng kinh t Trong m t qu c gia th ưng có nhi u ho t ñng kinh t khác nhau, m t s ng ưi lo s n xu t hàng hoá, phân ph i và tiêu dùng, m t s ng ưi khác l i t p trung vào th c hi n nh ng Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 14
15. dch v nh t ñnh ñáp ng nhu c u ñi s ng v t ch t và tinh th n cho con ng ưi nh ư th ươ ng mi, du l ch ðó chính là nh ng ho t ñng c u thành nên n n kinh t c a m t qu c gia. Nh ng ho t ñng này có th liên quan ñn các ngành nông nghi p, công nghi p, giao thông, xây d ng, giáo d c, y t , buôn bán, du l ch T t c nh ng ho t ñng này ñu ñóng góp vào tc ñ t ăng tr ưng n n kinh t c a m t qu c gia. Các ho t ñng c u thành n n kinh t có th quy t l i trong 3 nhóm ngành ch y u là: Nhóm ngành I: Nông nghi p (bao g m nông, lâm nghi p và thu s n) Nhóm ngành II: Công nghi p (bao g m các lo i hình công nghi p và xây d ng) Nhóm ngành III: D ch v (bao g m các lo i hình d ch v , th ươ ng m i và du l ch) Tc ñ t ăng tr ưng kinh t ñưc ñánh giá b ng t l gia t ăng t ng s n ph m qu c dân hàng n ăm, ng ưi ta bi u th t c ñ t ăng tr ưng kinh t b ng giá tr ph n tr ăm ñ ti n cho vi c so sánh nh ng thay ñi di n ra qua các n ăm. Cách tính t c ñ t ăng tr ưng kinh t ta có th áp d ng công th c sau: (GDP) - (GDP) Rn = n n-1 x 100 (GDP) n-1 Trong ñó: Rn là t l t ăng tr ưng kinh t c a n ăm th n tính b ng % (GDP) n là t ng s n ph m qu c dân trong n ăm th n (GDP) n-1 là t ng thu nh p qu c dân c a n ăm tr ưc Bng 1.3 : T c ñ t ăng tr ưng kinh t bình quân c a Vi t Nam ðơ n v tính: %/n ăm Hng m c 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Tng GDP 8,2 5,8 4,8 6,8 6,9 7,0 7,1 I. Nông, lâm, ng ư nghi p 4,3 3,5 5,2 4,6 3,0 4,1 3,4 II.Công nghi p + xây d ng 12,6 8,3 7,7 10,1 10,4 9,4 10,0 III. D ch v 7,1 5,1 2,3 5,3 6,1 6,5 6,5 Ngu n: Niên giám Th ng kê hàng n ăm ð ñánh giá m t cách chính xác s phát tri n n n kinh t c a m t n ưc thì ph i tính t c ñ t ăng tr ưng c a GNP bình quân trên ñu ng ưi, ho c t ng s n ph m qu c n i trên ñu ng ưi (GDP trên ñu ng ưi). ðó là ch tiêu ñưc s d ng ph bi n ñ so sánh m c ñ phát tri n c a các n ưc khác nhau. GNP (GDP) GNP (GDP) trên ñu ng ưi = Tng dân s trong n ưc Nu s t ăng tr ưng c a n n kinh t ch b ng s gia t ăng dân s thì ñiu ki n kinh t c a ñt n ưc không ñưc c i thi n. N u s gia t ăng dân s cao h ơn s t ăng tr ưng kinh t thì th c tr ng c a ñt n ưc s d n d n b x u ñi. Ch có s t ăng tr ưng kinh t l n h ơn s gia t ăng dân s thì m i có s c i thi n và phát tri n. T ươ ng t cách tính nh ư công th c trên, ta có th tính tc ñ t ăng tr ưng c a ch s GDP/ ñu ng ưi ñ xem xét m c ñ phát tri n kinh t c a m t nưc trên c ơ s cân ñi v i t c ñ t ăng dân s c a n ưc ñó. 3.3. Quan h gi a t ăng tr ưng kinh t và phát tri n xã h i 3.3.1. T ăng tr ưng và phát tri n kinh t Trong kinh t h c ng ưi ta phân bi t hai khái ni m: t ăng tr ưng và phát tri n. * T ăng tr ưng: Tăng tr ưng là s gia t ăng c a c i v t ch t ñưc bi u hi n b ng s gia t ăng c a m t ho c nhi u ch tiêu kinh t , ho c c a c n n kinh t qu c dân trong m t th i gian, ñưc ñánh giá b ng ch s % t ăng thêm c a t ng thu nh p hàng n ăm hay t ng th i k ỳ. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 15
16. * Phát tri n: Phát tri n là s thay ñi c a c u trúc kinh t trong s t ăng tr ưng và liên quan ñn nó là s chuy n bi n c a các l ĩnh v c v ăn hoá, xã h i khác. Phát tri n ph n ánh toàn di n c khía c nh t ăng thêm v l ưng và thay ñi v ch t c a mt xã h i, bao g m: gia t ăng thu nh p, thay ñi v c ơ c u kinh t xã h i, phân ph i công bng vi c s d ng c a c i v t ch t, ñm b o ti n b xã h i, c i thi n môi tr ưng s ng. Các chuyên gia c a Ngân hàng th gi i luôn l ưu ý chúng ta r ng t ăng tr ưng ch ưa ph i hoàn toàn là phát tri n, song t ăng tr ưng là m t cách c ơ b n ñ có ñưc phát tri n. 3.3.2. Phát tri n toàn di n kinh t - xã h i Phát tri n toàn di n v i ý ngh ĩa r ng h ơn còn ñưc hi u là bao g m c nh ng thu c tính quan tr ng có liên quan ñn h th ng giá tr c a con ng ưi, ñó là s bình ñng h ơn v c ơ h i, s t do v chính tr (political freedom) và các quy n t do công dân (civil liberties) ñ c ng c ni m tin trong cu c s ng c a con ng ưi trong các m i quan h v i Nhà n ưc, v i c ng ñng (W.B,1991). Phát tri n toàn di n là vi c nâng cao h nh phúc c a nhân dân, nâng cao các tiêu chu n sng, c i ti n giáo d c, s c kho và bình ñng v c ơ h i T t c nh ng ñiu ki n ñó là nh ng thành ph n c t y u c a s phát tri n, ñiu ki n tiên quy t cho s phát tri n này phi là s t ăng tr ưng kinh t . Ngoài ra vi c b o ñm các quy n chính tr và t do công dân là m c tiêu phát tri n r ng l n h ơn. Tăng tr ưng kinh t là m t ph ươ ng ti n c ơ b n ñ có ñưc phát tri n, nh ưng b n thân nó ch là m t ñi di n r t không toàn v n c a s ti n b . Vì v y, ñ xem xét s phát tri n ta không ch ñ c p ñn phát tri n kinh t mà ph i phân tích k c v ph ươ ng di n ti n b xã h i và b o v môi tr ưng. Thông th ưng ng ưi ta ngh ĩ r ng s phát tri n c a m t qu c gia ñem l i l i ích cho m i ng ưi dân trong n ưc. Vì v y vi c tính GNP trên ñu ng ưi ñã ñưc s d ng ph bi n nh ư là mt ph ươ ng pháp h u hi u ñ ñánh giá s phát tri n c a m t n ưc. M t s ý ki n khác cho rng mu n phát tri n ñt n ưc thì tr ưc h t c n ph i t ăng tr ưng kinh t r i sau mt th i gian mi tính ñn m c tiêu ñm b o công b ng xã h i. Nói theo hình t ưng mà gi i kinh t hay s dng thì tr ưc tiên c n ph i làm sao cho “cái bánh” c a qu c gia to h ơn, sau ñó m i tính ñn chuy n chia nó sao cho công b ng. V i cách nhìn nh n này, kinh t s ph i là l ĩnh v c mà Nhà n ưc chú ý t p trung tr ưc h t. C ũng c n nh n xét r ng trên th gi i hi n nay các n ưc ñã phát tri n cao c ũng có cách nhìn nh n theo con ñưng nh ư th . Tuy nhiên, ngày nay ng ưi ta nh n th y r ng GNP trên ñu ng ưi không ph i là m t ch tiêu duy nh t hoàn toàn phù h p ñ bi u hi n m c s ng c a nhân dân trong m t n ưc. Ch ng hn Kowet là m t n ưc nh thu c vùng Trung c n ñông có GNP trên ñu ng ưi vào lo i cao trên th gi i (n ăm 1977 ñã ñt ñưc 17000 USD/ng ưi) do vi c bán d u. Bình th ưng ta có th ngh ĩ r ng ñây là m t n ưc phát tri n, nh ưng th c t thì có r t nhi u ng ưi nghèo và có th xp vào n ưc ch m phát tri n. Mt v n ñ khác là khi s d ng GNP trên ñu ng ưi s không ñánh giá ñưc s phát tri n m t cách toàn di n. Thí d : m t n ưc có GNP trên ñu ng ưi cao nh ưng l i s d ng vào các m c ñích khác nh ư chi n tranh, an ninh qu c phòng , do v y vi c xây d ng ñi s ng kinh t phúc l i cho nhân dân b h n ch , ng ưi dân v n ph i ch u c nh nghèo nàn, l c h u, tình tr ng suy dinh d ưng, tr em th t h c v n th ưng xuyên x y ra, t l t vong tr s ơ sinh cao, tu i th bình quân th p do thi u ph ươ ng ti n ch ăm sóc s c kho và v sinh môi tr ưng Nh ư v y có th th y rõ r ng ñ ñánh giá s phát tri n c n ph i xem xét k v n ñ nghèo nàn trong nhân dân. Nhà n ưc ph i có các chính sách tác ñng ñng th i t i c hai m t kinh t và xã h i ñ ñm b o m t s phát tri n cân ñi nh t ñnh và b n v ng c a toàn xã h i và c a các c ng ñng dân c ư khác nhau trong n ưc. Trong t t c các l ĩnh v c, quy ho ch phát tri n ñu nh m m c tiêu là ñt ñưc t c ñ tăng tr ưng kinh t cao h ơn. Theo quan ñim c a nh ng nhà lãnh ño, nhà quy ho ch thì t t Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 16
17. c chúng ta ñu c n ph i làm b ng m i bi n pháp ñ t o ra t ng s n ph m qu c dân ngày càng ln h ơn cho xã h i và m c thu nh p bình quân ñu ng ưi c ũng ngày càng cao h ơn. H cho rng ñt n ưc s tr nên giàu m nh h ơn, ngu n s n ph m thu ñưc s phân ph i ñu cho t t c m i ng ưi và m c s ng c a m i ng ưi dân s cao h ơn. Ý t ưng v s ñt ñưc m c t ăng tr ưng kinh t cao h ơn là ñúng nh ưng ch d a vào cái ñó ñ xem xét s phát tri n thì ch ưa toàn di n và không c th . Tăng tr ưng kinh t là m t ph ươ ng ti n c ơ b n ñ có th có ñưc s phát tri n, nh ưng bn thân nó ch là m t ñi di n, ch ưa ph n ánh ñy ñ s ti n b c a xã h i. Có m t s ng ưi trong khi xem xét s phát tri n v i t ăng tr ưng, quy lý lu n phát tri n vào vi c gi i quy t các vn ñ t ăng tr ưng, gi i thích m t cách ñơ n gi n r ng m c tiêu c a s phát tri n là s t ăng thu nh p, ñiu ñó hoàn toàn không có c ơ s v ng ch c trong th c t . C n th y ñưc nguy h i c a tăng tr ưng mà không có phát tri n, s nguy h i ñó t n t i các n ưc ñang phát tri n khi ho t ñng kinh t ñưc t p trung xung quanh nh ng ngành c a các hãng n ưc ngoài ho c nh ng công trình công cng l n mà không có tác d ng ñi v i m i ng ưi dân trong n ưc. Vì v y, ñ có s phát tri n th c s thì Chính ph ph i có nh ng chính sách ñu t ư tho ñáng, ñc bi t c n chú ý ñn ñu t ư xây d ng c ơ b n, ki n thi t c ơ s h t ng, xây d ng m ng lưi giao thông, h th ng thu l i, xí nghi p, nhà máy, trung tâm y t , c ơ s giáo d c ñào t o và nhi u th khác ñ ph c v cho vi c s n xu t nông, công nghi p, cung c p nh ng ñiu ki n thu n l i và các d ch v c n thi t cho s phát tri n con ng ưi kh p m i mi n ñt n ưc. Chính ph luôn h ưng chính sách ñu t ư cho s phát tri n nh ưng ph i cân nh c ñu t ư phát tri n m t cách phù h p, không ch cho l i ích tr ưc m t mà ph i vì t ươ ng lai phát tri n lâu dài, m c dù có th ph i ch u ñng s hy sinh nh t ñnh hi n th i. Mc tiêu và ph ươ ng h ưng phát tri n ñúng ñn, h p lý ph i là ñem l i ngu n l i c v kinh t , v ăn hoá, tinh th n cho h u h t m i ng ưi dân trong n ưc, m c dù h s ng thành th hay các vùng nông thôn xa xôi h o lánh. ðó là c m t quá trình ph n ñu nh m c i thi n ñiu ki n s ng c a con ng ưi mà m i ng ưi dân trong n ưc ñu là các thành viên có ngh ĩa v tham gia trong quá trình này. Bng 1.4 : S li u kinh t - xã h i các n ưc ASEAN và m t s n ưc khác Xu t kh u Mc t ăng Mc t ăng Lm T l dân T l dân Nưc 12 tháng GDP dân s phát bi t ch ñô th (t USD) % % % % % M 655 4,2 1,0 1,4 95,5 76 Nh t 411 -0,2 0,3 22,0 100 78 Singapore 127 5,6 2,0 1,0 92,2 100 Trung Qu c 187 7,2 1,2 -0,3 81,5 30 Hàn Qu c 140 -3,8 0,9 8,8 97,4 81 Malaysia 78,5 7,1 2,4 5,1 89,3 47 Thái Lan 56,7 -0,4 1,5 10,1 93,8 36 Indonesia 53,6 4,6 1,6 45,0 84,4 34 Philippines 26,1 4,7 2,3 7,9 94,0 46 Vi t Nam 8,0 8,8 2,2 8,8 91,9 21 Brunei 2,3 3,5 3,2 3,2 89,2 67 Myanmar 1,0 5,0 2,1 29,3 82,0 26 Campuchia 0,6 2,0 2,5 16,7 37,8 21 Lào 3,3 7,2 2,9 19,5 56,6 22 Ngu n: Theo Asiaweek, tháng 6/1997 Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 17
18. Bng 1.5 : Các ch tiêu kinh t - xã h i c a m t s n ưc trên th gi i T l t ăng T l HS T l HS T l Tu i T l t GNP/ng. dân s t ti u h c trung h c Tên n ưc sinh th BQ vong tr (USD) nhiên ñn tr ưng ñn tr ưng TFR (tu i) sơ sinh (%) (%) ( %) Các n ưc ñang phát tri n n ð 300 3,3 62 70 1,7 102 49 Nêpal 190 5,3 54 96 2,4 107 21 Trung Qu c 550 1,9 69 30 1,1 120 55 Vi t Nam 220 3,1 67 42 2,2 103 35 Philippin 900 3,8 65 40 2,1 110 64 Thái Lan 2110 2,0 69 36 1,2 98 37 Tanzania 90 5,8 52 84 2,9 70 3 Ethiopia 120 7,0 48 116 3,0 28 12 Cameroon 820 5,6 57 60 2,9 87 32 Ghana 430 5,3 58 74 2,7 76 36 Zimbabwe 520 4,0 58 54 2,3 119 45 Nam Phi 3000 3,9 64 50 2,2 111 77 Các n ưc phát tri n Israel 15000 3,8 77 8 1,4 98 90 Anh 19500 1,8 76 6 0,4 112 92 Hà Lan 21000 1,6 78 6 0,7 97 93 M 25000 2,0 77 8 1,0 107 97 Thu S ĩ 35900 1,5 78 6 0,8 101 91 Chú thích : - T l sinh TFR (Toal Fertility Rate) - s con trung bình trên ñu m t ph n ñ tu i sinh ñ. - T l t vong tr s ơ sinh IMR (Infant Mortality Rate) - s tr s ơ sinh (d ưi 1 tu i) b ch t trong n ăm tính trên 1000 dân. - T l h sinh b c ti u h c, b c trung h c ñn tr ưng (Primary School Enrollment, Secondary school Enrollment ) là t l ph n tr ăm gi a s h c sinh ñn tr ưng b c ti u h c, trung h c so v i s tr em trong ñ tu i. Ngu n: “Các ch tiêu phát tri n kinh t xã h i 1994” Ngân hàng th gi i (The World Tables 1995). 4. ðI T ƯNG, PH M VI, NHI M V , N I DUNG VÀ PH ƯƠ NG PHÁP NGHIÊN C U PHÁT TRI N NÔNG THÔN 4.1. ði t ưng, ph m vi nghiên c u phát tri n nông thôn - Xây d ng và phát tri n nông thôn là m t v n ñ ph c t p và r ng l n. Nó liên quan ñn nhi u ngành khoa h c t nhiên, khoa h c k thu t, khoa h c xã h i và nhân v ăn. S tu ỳ ti n, ch quan và ch p vá trong vi c xây d ng và phát tri n nông thôn s gây nên nh ng lãng phí to l n v tài nguyên thiên nhiên, c ơ s v t ch t, s c lao ñng, làm nh h ưng ñn hi u qu và t c ñ phát tri n kinh t xã h i nói chung. - Phát tri n nông thôn ñưc th hi n trên nhi u m t nh ư: kinh t nông thôn, xã h i nông thôn, ña lý t nhiên và môi tr ưng nông thôn. Vi c nghiên c u nông thôn có th ñi sâu vào các khía c nh c th h ơn nh ư: v n ñ ho t ñng c a nông nghi p và công nghi p hoá nông thôn, dân s và lao ñng nông thôn, ñi s ng c a các t ng l p dân c ư nông thôn. - Khoa h c phát tri n nông thôn nghiên c u các v n ñ ch y u v kinh t xã h i nông thôn t m v ĩ mô nh ư: toàn qu c, vùng, t nh, huy n, ñm b o s phát tri n t ng hoà trên các lĩnh v c ho t ñng kinh t , xã h i, môi tr ưng, th hi n m i quan h phát tri n t ươ ng h gi a các khu v c ñô th và nông thôn trong ph m vi vùng nghiên c u. M t khác phát tri n nông Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 18
19. thôn c ũng có th nghiên c u t m vi mô v kinh t xã h i nông thôn nh ư: xã, b n, làng, thôn, xóm ñn các h gia ñình nông thôn. - Phát tri n nông thôn không th tách r i nông thôn v i ñô th mà trái l i c n ph i th hi n m i quan h ch t ch , c ng sinh gi a nông thôn và thành th trong vùng nghiên c u, d a theo các tiêu chí c a phát tri n kinh t xã h i qu c gia. - Phát tri n nông thôn t ng h p là m t khái ni m t ng quát, ña d ng và r ng kh p v s phát tri n, m t s tiêu chu n hoá v c u trúc và ph ươ ng pháp lu n cho s phát tri n. Nó th hi n m i liên k t ch t ch gi a nông thôn v i t t c các b ph n khác trong n ưc t các thành ph l n, ñô th v a ñn các th tr n, th t nông thôn trong m i quan h phát tri n t ng h p c v kinh t , chính tr , v ăn hoá xã h i và môi tr ưng. - Phát tri n nông thôn cho ai? - ðó là ñiu r t quan tr ng ñ xem xét ñi v i các n ưc ñang phát tri n v nh ng ch ươ ng trình hành ñng s ñt ñưc trong s phát tri n t ng h p vùng nông thôn. Nó ñt ra m t s nh n m nh ñc bi t ñn vi c thanh toán n n ñói nghèo trong dân chúng thông qua vi c t ăng c ưng s c s n xu t, nâng cao thu nh p, c i thi n b m t nông thôn. ðng th i kh ng ñnh vi c phân ph i và tái phân ph i công b ng m i thành qu tăng tr ưng trong xã h i. - Phát tri n nông thôn ch có th ñt k t qu t t trên c ơ s t ăng tr ưng kinh t . Y u t chính c a s n xu t trong b ưc ñưng t ăng tr ưng kinh t là s c lao ñng c a con ng ưi. Vì vy, m t trong nh ng v n ñ quan tr ng nh t c a phát tri n nông thôn là t o ñ công ăn vi c làm cho s lao ñng bán th t nghi p (lao ñng nông nhàn) nông thôn. ðó là nh ng v n ñ chúng ta c n nghiên c u trong phát tri n nông thôn. 4.2. Nhi m v c a phát tri n nông thôn Quy ho ch phát tri n nông thôn là m t môn khoa h c t ng h p liên quan ñn các l ĩnh vc kinh t , xã h i và nhân v ăn. Nó là quy ho ch t ng th trên vùng không gian s ng và sinh ho t c a m i sinh v t g m loài ng ưi, ñng v t, th c v t. M c tiêu c a quy ho ch là ñáp ng s phát tri n liên t c và b n v ng c a con ng ưi trên các m t kinh t , v ăn hoá, xã h i, môi tr ưng và nâng cao giá tr cu c s ng. ð th c hi n ñưc ch c n ăng ñó nhi m v c a khoa h c phát tri n nông thôn là: - Nghiên c u nh ng ph ươ ng h ưng, gi i pháp t ăng tr ưng và phát tri n nhanh kinh t nông thôn m t cách b n v ng. - Nghiên c u xây d ng c ơ c u kinh t nông thôn h p lý, nghiên c u các hình thái kinh t thích h p nông thôn, t ăng c ưng k t c u h t ng và các chính sách phát tri n nông thôn. - Nghiên c u nh ng gi i pháp phát tri n xã h i nông thôn d a trên các ch s phát tri n con ng ưi HDI (Human Development Indicators), ñó là nâng cao m c s ng c a ng ưi dân, ñm b o công b ng xã h i, nâng cao trình ñ giáo d c ñào t o, tri th c, s c kho , nâng cao tu i th bình quân - Nghiên c u các bi n pháp khai thác và s d ng m t cách có hi u qu các ngu n tài nguyên, các lo i ngu n l c, g n v i vi c b o t n và tái t o tài nguyên, c i thi n môi tr ưng sinh thái ñ phát tri n b n v ng. Tóm l i nhi m v c a phát tri n nông thôn là ph i t o ra ñưc s cân ñi gi a các m c tiêu c a phát tri n, ñó là: Hi u qu ; Công b ng ; và B n v ng: Hi u qu Công b ng Bn v ng Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 19
20. 4.3. N i dung nghiên c u phát tri n nông thôn Phát tri n nông thôn ñ c p ñn các l ĩnh v c v t ch c xã h i, chính tr , ho t ñng kinh t, b o v môi tr ưng, tr l i ñưc nh ng v n ñ trong th c t cu c s ng c a ng ưi dân nông thôn. Nh ng n i dung c ơ b n c n ñưc ñ c p trong phát tri n nông thôn là: 1. Nghiên c u các ph m trù c a s phát tri n và vai trò c a nông thôn trong s nghi p phát tri n ñt n ưc. 2. Nghiên c u nh ng v n ñ v ĩ mô trong chi n l ưc phát tri n kinh t xã h i nói chung và phát tri n nông thôn nói riêng. 3. Nghiên c u n i dung và ph ươ ng pháp làm quy ho ch t ng th phát tri n xã h i trên các ph m vi lãnh th khác nhau trong ñó có ña bàn nông thôn. N i dung quy ho ch phát tri n nông thôn bao g m các v n ñ: - ðánh giá ti m n ăng các ngu n l c (tài nguyên thiên nhiên, lao ñng, v n, c ơ s v t ch t k thu t ) và kh n ăng khai thác m t cách h u hi u các ngu n l c ñó trong hi n t i và tươ ng lai. - ðánh giá ñiu ki n kinh t , xã h i, môi tr ưng trong vùng không gian s ng, tìm nh ng gi i pháp thích h p cho s phát tri n b n v ng. - Xây d ng ph ươ ng án quy ho ch t ng th phát tri n nông thôn. Ph ươ ng án quy ho ch t ng th phát tri n kinh t xã h i nông thôn ph i th hi n ñưc ch c n ăng là công c ñiu ti t m i s ñu t ư vào t ng ngành, t ng c p, t ng ña ph ươ ng sao cho phù h p và h u hi u, ng ăn ch n s t phát. Vì v y, quy ho ch ph i ñưc ti n hành trên c ơ s khoa h c, tính toán cân ñi và ñánh giá hiu qu . 4.4. Ph ươ ng pháp nghiên c u phát tri n nông thôn Quy ho ch Phát tri n nông thôn là môn h c mang nhi u ñc tr ưng c a khoa h c xã h i, nó ñòi h i ph i ñưc nghiên c u trên các quan ñim duy v t bi n ch ng Mác-xit. Ph ươ ng pháp ti p c n theo quan ñim duy v t l ch s c ũng ñưc coi tr ng khi xem xét các v n ñ kinh t xã h i, k thu t trong các th i k ỳ. Quy ho ch th ưng mang tính ñnh h ưng v t ươ ng lai và ph i có m c tiêu rõ r t nên ñòi hi môn h c ph i v n d ng ph ươ ng pháp khoa h c d báo và ph ươ ng pháp ti p c n h th ng ñ xem xét và l p ph ươ ng án quy ho ch sát ñúng. Ngoài ra c ũng c n v n d ng các ph ươ ng pháp nghiên c u ñnh l ưng ñ phân tích các v n ñ v t ăng tr ưng kinh t và ti n b xã h i. S ti n tri n c a các b ưc ti p c n t i phát tri n, t khái ni m “t trên xu ng d ưi” t i s h p tác th c s gi a các Chính ph và ng ưi dân, ñòi h i ph i làm phong phú thêm “h p dng c ” c a các ph ươ ng pháp s d ng trong các ch ươ ng trình phát tri n nông thôn. Nh ng ph ươ ng pháp ñã ñưc áp d ng t t trong vi c cung c p cho ng ưi chuyên viên ý ki n “t bên ngoài” v các v n ñ phát tri n nh ư: - Các nghiên c u v kh n ăng c a ñt; - Phân tích ñt; - K thu t ch ăm sóc cây tr ng v t nuôi; - Các d ch v khuy n nông; - Phân tích chi phí - l i ích c a các d án ñ ngh ; - ðánh giá tác ñng môi tr ưng. Các ph ươ ng pháp này v n còn có tác d ng và có giá tr trong th i ñi m i c a công tác phát tri n nông thôn. Tuy nhiên, chúng c n ñưc b sung b ng m t b các ph ươ ng pháp m i ñ giúp cho ng ưi dân ña ph ươ ng có th tham gia vào vi c hình thành và th c hi n các ch ươ ng trình phát tri n. Chúng bao g m: - ðánh giá nhanh nông thôn (Rapit Rural Apprisal - RRA); - Nghiên c u hành ñng v i s tham gia c a ng ưi dân; Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 20
21. - ðánh giá nông thôn có s tham gia c a ng ưi dân (PRA); - Huy ñng ña ph ươ ng; - Các nhóm hành ñng ña ph ươ ng và nh ng quan h h p tác. Nghiên c u l a ch n ph ươ ng pháp quy ho ch “Trên xu ng” (Top down) ho c “d ưi lên” (Bottom up). S khác nhau gi a “Top down’ và “ Bottom up” Trên xu ng (Top down) Dưi lên (Bottom up) 1. T ăng tr ưng v s l ưng nh ư là m t 1. T p trung tr ng ñim vào các v n ñ: nguyên t c - Phân ph i thu nh p (C c ñi hoá t l t ăng tr ưng GDP) - B n v ng môi tr ưng - Ch t l ưng cu c s ng - Quan h phân công lao ñng - Làm tho mãn các nhu c u c ơ b n c a dân chúng thông qua nh ng ho t ñng tham gia ca c ng ñng 2. T o ra h u h t các ngu n n i l c 2. ðnh h ưng chi n l ưc phát tri n d a trên - S liên k t c ơ c u s n xu t trong vùng s c ơ s tài tr , giúp ñ t bên ngoài. - S ràng bu c ch t ch h ơn gi a các doanh (ðu t ư n ưc ngoài, s h tr t ngo i vùng) nghi p ña ph ươ ng - T ăng c ưng ki m tra quá trình phát tri n b i 3. Ch ươ ng trình phát tri n lan to d n d n t các nhà ho t ñng ña ph ươ ng các ñim trung tâm ra xung quanh. 3. Nâng cao n ăng l c phát tri n kinh t ña ph ươ ng Thúc ñy quy n và n ăng l c hành ñng phát tri n kinh t ña ph ươ ng. Câu h i ôn t p ch ươ ng 1: 1. Th nào là s phát tri n và phát tri n b n v ng? Phân tích các ph m trù c a s phát tri n? 2. Trình bày cách ti p c n phát tri n nông thôn và vai trò c a nông thôn trong s nghi p phát tri n ñ t n ưc? 3. Trình bày ý ngh ĩa và cách tính các ch tiêu ñánh giá m c ñ phát tri n kinh t ? 4. Trình bày ý ngh ĩa và cách tính các ch s phát tri n xã h i và môi tr ưng? Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 21
22. Ch ươ ng 2. ðC TR ƯNG C A VÙNG NÔNG THÔN VÀ S C N THI T PH I PHÁT TRI N NÔNG THÔN Mc ñích c a ch ươ ng 2 là nêu rõ nh ng ñ c tr ưng c ơ b n c a vùng nông thôn, ng ưi dân nông thôn và nh ng v n ñ (problems) c a h . PTNT là công vi c chính c a ng ưi dân nông thôn v i s giúp ñ tích c c c a Chính ph . Nh ng n i dung chính trong ch ươ ng 2 là: - Nh ng khái ni m và ñc tr ưng c a vùng nông thôn ñt bên c nh s t ươ ng ph n c a thành th . Th c tr ng phát tri n nông thôn t khi ñ i m i n n kinh t ñ t n ưc; - V n ñ ñói nghèo, nguyên nhân và nh h ưng c a nó ñ i v i PTNT, nh ng gi i pháp chính cho xóa ñói gi m nghèo; - V n ñ dân s , v ăn hoá, giáo d c v i môi tr ưng và phát tri n nông thôn; - S c n thi t ph i PTNT ñ c p ñ n nh ng quan ñim và nh n th c m i v PTNT, nh ng c ơ h i và thách th c cho PTNT Vi t Nam. 1. KHÁI NI M VÀ ðC TR ƯNG C A VÙNG NÔNG THÔN 1.1. Khái ni m vùng nông thôn Cho ñn nay, ch ưa có m t ñ nh ngh ĩa chu n xác ñưc ch p nh n m t cách r ng rãi v nông thôn. Khi nói v nông thôn, th ưng thì ng ưi ta hay so sánh nông thôn v i thành th . Có ý ki n cho r ng có th dùng ch tiêu dân s , m t ñ dân c ư ñ phân bi t nông thôn v i thành th . Có ý ki n ñưa ra nên dùng ch tiêu trình ñ k t c u h t ng, ch tiêu v phát tri n s n xu t hàng hoá, l i có nh ng ý ki n cho r ng nông thôn là vùng mà ñ y ch y u làm nông nghi p. Tt c nh ng ý ki n trên ñu ñúng nh ưng ch ưa ñy ñ . N u dùng nh ng ch tiêu riêng l thì ch th hi n ñưc t ng m t c a nông thôn nh ưng ch ưa th bao trùm ñưc khái ni m vùng nông thôn m t cách ñ y ñ . Nông thôn và ñô th là nh ng vùng lãnh th có nh ng nét n i b t c ơ b n ch c hai không có m t ranh gi i rõ r t, nh ưng c hai ñ u có m t m i liên h kh ăng khít v i nhau. Các khu v c nông thôn luôn g n li n v i m t trung tâm c a nó - ñó là nh ng vùng ñô th , hay chí ít ra c ũng mang nh ng nét c ăn b n c a ñô th . Trong lòng các vùng nông thôn luôn t n t i m t trung tâm nh ư th . Vì th n y sinh v n ñ là c n ñ nh ngh ĩa xem ñâu là nông thôn và ñâu là ñô th , ñ ng ngh ĩa v i vi c xác ñ nh ñâu thu c v vùng nông thôn và ñâu thu c v vùng ñô th , khi ñó c n chú ý ñ n s giáp ranh gi a hai khu v c này. Trong th c t phát tri n xã h i gi a nông thôn và ñô th có m t vùng “m ” pha t p gi a nông thôn và ñô th , ñó là: vùng ñô th hoá, vùng ven ñô [T ng V ăn Chung, 2000:114]. m i qu c gia ñ u có s phân bi t khác nhau gi a nông thôn và ñô th . Ch ng h n M cho r ng, m t lo t nh ng khu chung c ư cao t ng nông thôn không ñưc x p vào ñô th . Nga, ng ưi ta quan ni m ñô th là nh ng t ñim dân c ư t trên ch c ngàn ng ưi tr lên. Còn Vi t Nam, khu v c ñưc coi là ñô th th p nh t ( ñô th lo i V) là nh ng t ñim qu n cư v i s dân 4000 ng ưi tr lên (Ngh ñ nh 72/2001/N ð-CP). Theo quan ni m c a nhà xã hi h c Trung Qu c, th tr n “ ñ u là nông thôn, ñuôi là ñô th ”, và vì v y th tr n và th t không thu c vào ñô th [Tô Duy H p, 1977:177]. V. Staroverov - nhà xã h i h c ng ưi Nga ñã ñư a ra m t ñ nh ngh ĩa khá bao quát v nông thôn, khi ông cho r ng: “Nông thôn v i t ư cách là khách th nghiên c u xã h i h c v mt phân h xã h i có lãnh th xác ñ nh ñã ñnh hình t lâu trong l ch s . ð c tr ưng c a phân h xã h i này là s th ng nh t ñ c bi t c a môi tr ưng nhân t o v i các ñiu ki n ñ a lý - t nhiên ưu tr i, v i ki u lo i t ch c xã h i phân tán v m t không gian. Tuy nhiên nông thôn có nh ng ñ c tr ưng riêng bi t c a nó”. C ũng theo nhà xã h i h c này thì nông thôn phân bi t vi ñô th b i trình ñ phát tri n kinh t xã h i th p kém h ơn; b i thua kém h ơn v m c ñ phúc l i xã h i, sinh ho t. ðiu này th hi n rõ trong cơ c u xã h i và trong l i s ng c a c ư dân nông thôn. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 22
23. Nh ư v y theo ý ki n phân tích c a các nhà xã h i h c và kinh t h c có th ñưa ra khái ni m t ng quát v vùng nông thôn nh ư sau: Nông thôn là vùng khác v i ñô th là ñó có m t c ng ñ ng ch y u là nông dân, làm ngh chính là nông nghi p; có m t ñ dân c ư th p h ơn; có k t c u h t ng kém phát tri n hơn; có m c ñ phúc l i xã h i thua kém h ơn; có trình ñ dân trí, trình ñ ti p c n th tr ưng và s n xu t hàng hoá th p h ơn. Tuy nhiên khái ni m trên c n ñưc ñ t trong ñiu ki n th i gian và không gian nh t ñnh c a nông thôn m i n ưc, m i vùng và c n ph i ti p t c nghiên c u ñ có khái ni m chính xác và hoàn ch nh h ơn. 1.2. ðc tr ưng vùng nông thôn 1.2.1. Nh ng ñ c tr ưng c ơ b n Khái ni m trên kh c ho nh ng nét ñc tr ưng c ơ b n c a vùng nông thôn nh ư sau: 1. Nông thôn ph i g n ch t v i m t ngh lao ñ ng xã h i truy n th ng, ñ c tr ưng và n i bt là ho t ñ ng s n xu t nông nghi p. ðiu này th hi n ch , t ư li u s n xu t c ơ b n và ch yu c a nông thôn là ñt ñai. Chính vì v y, nó t o ra s g n k t ngh nghi p c a ng ưi dân nông thôn v i n ơi “chôn nhau c t r n” c a mình. 2. Nông thôn bao g m nh ng t ñim qu n c ư (làng, b n, buôn, p ) th ưng có quy mô nh v m t s l ưng. 3. So v i ñô th thì nông thôn là vùng có k t c u h t ng ch m phát tri n h ơn, m c ñ phúc l i xã h i thua kém h ơn; trình ñ s n xu t hàng hoá và ti p c n th tr ưng th p h ơn. Vì vy nông thôn ch u s c hút c a ñô th v nhi u m t, dân c ư nông thôn th ưng hay di chuy n t do ra các ñô th ñ ki m vi c làm và tìm c ơ h i s ng t t h ơn. 4. Nông thôn có thu nh p và ñi s ng th p h ơn, trình ñ v ăn hóa, khoa h c công ngh th p hơn ñô th . Nông thôn có m t l i s ng ñ c thù c a mình - l i s ng nông thôn, l i s ng c a các cng ñ ng xã h i ñưc hình thành ch y u trên c ơ s c a m t ho t ñ ng lao ñ ng nông nghi p. 5. Nông thôn có m t ñ dân c ư th p nh ưng giàu ti m n ăng v tài nguyên thiên nhiên nh ư ñt ñai, ngu n n ưc, khí h u, r ng, bi n , nông thôn có m t môi tr ưng t nhiên ưu tr i, con ng ưi g n g ũi v i thiên nhiên h ơn. Chính ñiu này ñã hình thành m t ñ c tr ưng n i tr i c a nông thôn - tính c k t c ng ñ ng, ñó là v ăn hoá nông thôn, m t lo i hình v ăn hoá ñc thù mang ñm nét dân gian, nét truy n th ng dân t c luôn g n k t v i thiên nhiên: cây ña, bn nưc, con ñò, dòng sông 6. Xã h i nông thôn c ũng r t ña d ng v ñiu ki n kinh t xã h i, ña d ng v trình ñ t ch c qu n lý, ña d ng v quy mô và m c ñ phát tri n. Tính ña d ng ñó không ch khác bi t vi ñô th mà ngay c gi a các vùng nông thôn cũng có s khác nhau. Cung cách ng x xã hi n ng v t c l nhi u h ơn là pháp lý. ðiu ñó có nh h ưng không nh ñ n kh n ăng khai thác tài nguyên và các ngu n l c ñ ñáp ng yêu c u phát tri n b n v ng. ð phân bi t nông thôn và ñô th các nhà xã h i h c ñã ñư a ra nhi u tiêu chí, trong ñó có m t s tiêu chí n i tr i nh ư sau: Tiêu chí Khu v c nông thôn Khu v c ñô th 1. V ða s nh ng ng ưi nông thôn làm Ph n l n lao ñng g n v i nh ng ngh nghi p ngh nông nghi p. Trong c ng ñ ng ngh ch t o, c ơ khí, th ươ ng m i, cũng có m t s ng ưi làm ngh phi ngh t do, qu n tr các ngh phi nông nghi p nông nghi p khác 2. V môi Môi tr ưng t nhiên ưu tr i h ơn môi S tách bi t v i t nhiên l n h ơn, môi tr ưng tr ưng nhân t o, con ng ưi có m i tr ưng nhân t o ưu tr i h ơn, ít d a liên h tr c ti p v i thiên nhiên vào t nhiên. Bê tông và s t thép 3. M t ñ Mt ñ dân c ư th p. M t ñ dân c ư Mt ñ dân c ư cao h ơn, m t ñ dân dân s và và tính nông thôn là 2 khái ni m cư và tính ñô th là 2 khái ni m tươ ng tươ ng ph n nhau ng v i nhau Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 23
24. Tiêu chí Khu v c nông thôn Khu v c ñô th 4.Tính h n So v i c ng ñ ng ñô th , dân c ư Tính ph c t p ( ña d ng) c a dân c ư tp và tính nông thôn mang tính thu n nh t cao ñô th so v i nh ng c ng ñ ng nông thu n nh t hơn v các ñ c ñim ch ng t c và thôn ca dân c ư tâm lý. 5. Tính ch t T cung t c p, t s n t tiêu, n n Mc ñích là t o l i nhu n, s phát ho t ñ ng kinh t khép kín, n ăng l c d ư th a, tri n ñô th t o ra quan h s n xu t t ư kinh t th tr ưng khó phát tri n bn. Làm giàu b ng th tr ưng 6. H p tác S h p tác mang tính ch t ñ i công, Hp tác mang tính ch t trao ñ i theo lao ñng h tr nhau trong ho t ñ ng lao ñ ng cơ ch th tr ưng- ngã giá, sòng sn xu t và trong các công vi c khác ph ng. Quan h hàng hoá là quan h ca cu c s ng kinh t n i tr i. 7. Chi tiêu Chi tiêu ti t ki m, nh ưng ñôi khi Chi tiêu có k ho ch hàng ngày cũng v ưt quá kh n ăng thu nh p do nh ng t c l chi ph i 8. S khác Có s phân t ng xã h i v m t kinh t S khác bi t và phân t ng xã h i là bi t xã h i và nh ng không rõ r t. Trong nh ng xã nh ng khái ni m t ươ ng ng v i tính phân t ng xã hi c truy n, phân t ng xã h i mang ñô th . Kho ng cách xã h i l n, mang hi tính ñng c p nhi u h ơn. nét ñc tr ưng c a xã h i hi n ñ i. Thu nh p bình quân không cao, Phân t ng xã h i rõ r t. V m t kinh khu v c nông thôn bình quân kho ng t có s phân t ng giàu, nghèo. V 100,000 ñ/ng ưi/tháng. mt giai c p có s phân t ng là v th xã h i. Thu nh p bình quân kho ng 300.000 ñ/ng ưi/tháng. “N ưc ta c ăn b n là n ưc nông nghi p, vì v y nông dân, nông nghi p, nông thôn luôn là lc l ưng và là c ơ s v t ch t quan tr ng t o nên s h ưng th nh c a dân t c” (Nông ðc Mnh 07/2001). nông thôn Vi t Nam hi n nay, c ơ ch kinh t th tr ưng ñã nh h ưng lan truy n và hoà nh p vào xã h i. Nông thôn t ng b ưc chuy n t ch ñ t p trung quan liêu bao c p sang nn kinh t th tr ưng cùng v i s n ăng ñ ng c a kinh t h gia ñình ñã có nh ng bi n ñ i nhanh chóng v m i m t, nâng cao d n v trí và vai trò c a các h gia ñình trong s n xu t. Phong trào thi ñua s n xu t kinh doanh gi i trong nông nghi p, các h nông dân ñã ñoàn k t giúp nhau xoá ñói gi m nghèo và làm giàu h p pháp. Phong trào nông dân xây d ng nông thôn m i ñã kh i s c và duy trì trên các m t phát tri n kinh t , xã h i, k t c u h t ng, nâng cao dân trí, c i thin ñ i s ng v t ch t và tinh th n, xây d ng n p s ng c ng ñ ng, gia ñình văn hoá, gi gìn tr t t an ninh, b o v môi tr ưng nông thôn trong s ch. T nh ng ñ c tr ưng c a vùng nông thôn trên ñây ñòi h i ph i có nh ng ch ươ ng trình hp lý ñ d n c i t o và phát tri n nông thôn, rút ng n kho ng cách nông thôn thành th , th c hi n công nghi p hoá, hi n ñ i hoá ngay t ñ a bàn nông thôn trên c ơ s khai thác và s d ng tt nh t ti m n ăng các ngu n l c c a t ng ñ a ph ươ ng. 1.2.2. Th c tr ng nông thôn Vi t Nam t sau ñ i m i Trong nh ng n ăm th c hi n ñưng l i ñ i m i, nông thôn ñã có nh ng ti n b rõ r t. ði s ng c a nhân dân ñưc c i thi n h ơn, s h nghèo gi m d n, s h giàu và khá t ăng lên. Dân c ư nông thôn bi t ch chi m kho ng trên 85%, s nhà kiên c và bán kiên c chi m 70%, s h có ngu n n ưc s ch kho ng 30%. Trong nông thôn, ñưng giao thông, thu l i và ñin ñưc m r ng h ơn. Trình ñ ñô th hoá nông thôn ñưc nâng lên. Tuy nhiên nông thôn Vi t Nam v n là nông thôn l c h u b i nh ng ñ c ñim ch y u sau ñây: - Kinh t nông thôn còn mang n ng tính ch t thu n nông. N u xét v c ơ c u lao ñ ng, cơ c u v n ñ u t ư, c ơ c u s n ph m và s n ph m hàng hóa, c ơ c u xu t kh u thì nông nghi p Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 24
25. vn chi m t tr ng tuy t ñ i, còn công nghi p và d ch v chi m t tr ng r t nh bé. Tính ch t thu n nông ñó ñã làm cho n ăng su t lao ñ ng th p, thu nh p và ñi s ng th p. - C ơ s h t ng y u kém, ch ưa ñáp ng ñưc yêu c u c a s n xu t và ñi s ng. Giao thông, ñc bi t mi n núi, vùng sâu, vùng xa còn nhi u khó kh ăn gây tr ngi cho vi c t ch c s n xu t và l ưu thông hàng hóa. M ng l ưi thu l i tuy ñã ñưc m r ng nh ưng không ñng b nên hi u qu s d ng còn th p. Vi c cung ng ñin cho nông thôn tuy có nhi u ti n b, nh ưng còn ít, m i ch y u ph c v cho ñ i s ng và thu l i, ch ưa ñáp ng ñưc nhu c u ñin cho phát tri n công nghi p, ti u th công nghi p. M ng l ưi ñin ch ưa có quy ho ch ñng b , thi u an toàn, giá thành ñin n ăng cao. C ơ s ch bi n và b o qu n nông s n ph m còn y u v m i m t nên ñã h n ch ñ n quá trình chuyên môn hoá, t p trung hoá s n xu t hàng hoá trong nông nghi p. - Tình hình r ng b tàn phá, ñt ñai b xói mòn, di n tích ñ i núi tr c t ăng lên. ðó là m t khó kh ăn l n cho vi c b o v môi tr ưng và phát tri n nông thôn b n v ng. - T l t ăng dân s khu v c nông thôn còn khá cao gây nên s c ép trên nhi u m t v ru ng ñ t, nhà và vi c làm. - ði s ng v t ch t và tinh th n c a nhân dân nông thôn tuy có ñưc c i thi n t sau ñ i mi nh ưng v n còn nhi u khó kh ăn, thi u th n. Nhìn chung, s h trung bình và nghèo chi m ñi ña s , l ươ ng th c tuy có t m ñ nh ưng ch t l ưng b a ăn còn th p. Tình hình giáo d c nông thôn ñã ñưc m r ng, góp ph n nâng cao trình ñ dân trí, nh ưng s mù ch còn chi m kho ng 10%, t l h c sinh ph thông trung h c còn quá th p, ch t l ưng gi ng d y còn nhi u hn ch . M ng l ưi y t nông thôn tuy có phát tri n, nh ưng b nh t t c a nhân dân còn nhi u, nh t là vùng sâu, vùng xa, t l suy dinh d ưng, ñ c bi t bà m , tr em còn khá cao. - Tình hình an ninh, chính tr , xã h i nông thôn nói chung có n ñ nh h ơn tr ưc. Tuy nhiên tình hình dân ch , công b ng xã h i, lu t pháp, k c ươ ng ch ưa b o ñ m, t n n xã h i ch ưa gi m, truy n th ng t t ñ p v ñ o ñ c và l i s ng ch ưa ñưc phát huy ñ y ñ . - B máy qu n lý hành chính và trình ñ qu n lý cán b nông thôn còn th p, ch ưa ñáp ng ñưc yêu c u xây d ng và phát tri n nông thôn theo h ưng công nghi p hoá, hi n ñ i hoá. 2. NG ƯI DÂN NÔNG THÔN VÀ NH NG V N ð KHÓ KH ĂN C A H 2.1. S khác bi t gi a cu c s ng ñô th và nông thôn tác ñng ñ n ng ưi dân nông thôn Nhi m v ñ u tiên c a phát tri n nông thôn là làm rõ con ng ưi nông thôn và phân bi t h v i con ng ưi ñô th , ti p ñó là xác ñnh t l dân s nông thôn và ñô th . nhi u n ưc, t l này bi u th s t p trung toàn b m c s ng c a ng ưi dân, vì nó th hi n t ươ ng quan gi a công nghi p, nông nghi p và s th nh v ưng c a ng ưi dân. H ơn n a, t l ñó nh h ưng to ln ñ n s phân chia các ti n nghi xã h i trong m t ñ t n ưc. Do ñó, nó là m t ch báo h ưng dn tri n khai nh ng ch ươ ng trình phát tri n xã h i thích h p [Tô Duy H p, 1997:39]. Nhìn chung các khu v c ñô th , ñ c bi t là các thành ph l n th ưng có m t k t c u h t ng hoàn thi n h ơn, có nhà c a kiên c , có ñưng ph khang trang, tr ưng h c, b nh vi n tt h ơn, ph ươ ng ti n giao thông, c ơ s ho t ñ ng v ăn hoá th thao, tiêu khi n t t h ơn, hàng tiêu dùng phong phú và ña d ng và còn nhi u th khác mà các vùng nông thôn không có. Mt khác thành th c ũng có nhi u c ơ h i ki m vi c làm h ơn do có nhi u ho t ñ ng kinh t ña d ng và r ng kh p, còn nông thôn thì ch ñơn thu n là s n xu t nông nghi p. S khác nhau v c ơ h i ki m s ng và h ưng th ñiu ki n s ng gi a thành th và nông thôn ñưc coi là s chênh l ch thành th - nông thôn. S chênh l ch này ñã có tác ñng m nh m ñ n ng ưi dân nông thôn, h luôn luôn so sánh ñiu ki n s ng c a h v i nh ng th mà ng ưi dân thành th ñưc h ưng th . ðiu ñó ñã thúc ñy ng ưi dân nông thôn ñ c bi t là l p thanh niên tr và th ưng nh ng ng ưi có h c mu n v ươ n ra thành ph ñ tìm ki m c ơ h i t t hơn cho cu c s ng. Tình tr ng này ñã d n ñ n dân s ñô th t ăng nhanh h ơn t c ñ phát tri n ñô th , ñ c bi t là nh ng n ưc ñang phát tri n, v n ñ di c ư t do t nông thôn ra thành ph Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 25
26. ñang là v n ñ nh c nh i cho chi n l ưc phát tri n ñ t n ưc vì nh ng ñô th này phình ra m t cách b ñ ng, ñó ch ưa ñưc chu n b c ơ s kinh t và k t c u h t ng t ươ ng x ng. 2.2. Nh ng khó kh ăn c a ng ưi dân nông thôn h u h t các n ưc ñang phát tri n vùng nông thôn bao gi c ũng chi m ph n r ng l n hơn và t tr ng dân s cao h ơn nhi u so v i thành th . S khác bi t trong ñ i s ng xã h i không nh ng th hi n gi a thành th và nông thôn mà còn th hi n ngay gi a các vùng nông thôn v i nhau. B i vì gi a các vùng nông thôn c ũng luôn có s khác bi t l n v ñiu ki n t nhiên và kinh t xã h i. Ch ng h n nh ư m t s vùng ñưc thiên nhiên ưu ñãi, m ưa thu n gió hoà nên ít g p nh ng r i ro th t bát v mùa màng; m t s vùng có v trí ñ a lý thu n l i h ơn nh ư g n các tr c ñưng giao thông l n, g n các ñô th l n s có ñiu ki n phát tri n kinh t văn hoá xã h i t t h ơn các vùng xa xôi h o lánh; m t s vùng có truy n th ng s n xu t hàng th công m ngh th ưng có hoàn c nh kinh t th nh v ưng h ơn các vùng nông nghi p thu n tuý Vì v y s chênh l ch v cu c s ng c ũng x y ra ngay trong các vùng nông thôn v i nhau. Song nhìn chung ñi b ph n dân chúng s ng các vùng nông thôn th ưng g p ph i nh ng khó kh ăn sau ñây: - L i nhu n thu ñưc t s n xu t nông nghi p và các ngành công nghi p ñ a ph ươ ng, ti u th công nghi p th ưng là r t th p, d n ñ n m c thu nh p c a h u h t ng ưi dân nông thôn ñu th p. - Ng ưi nông dân s ng ch y u b ng ngh nông nghi p nh ưng l i thi u ñ t ñ s n xu t. ði v i Vi t Nam bình quân ñt canh tác trên ñu m t ng ưi dân nông thôn ñã gi m t 1022 m2 n ăm 1995 xu ng còn 995 m 2 n ăm 2003 (s li u th ng kê c a B Tài nguyên và Môi tr ưng). M c ñ gi m v n ti p t c x y ra do dân s t ăng lên và do quá trình công nghi p hoá, ñô th hoá gây nhi u s c ép ñ i v i ñ t canh tác hàng n ăm. - Kh n ăng lao ñ ng trong nông thôn r t l n nh ưng l i thi u vi c làm, th tr ưng lao ñ ng cung l n h ơn c u nên tình tr ng th t nghi p và bán th t nghi p v n th ưng xuyên x y ra. nông thôn trung bình m i lao ñ ng m i s d ng kho ng g n 70% qu th i gian trong n ăm, còn li là thi u vi c làm (t ươ ng ng v i kho ng 7 tri u ng ưi th t nghi p c n làm vi c quanh n ăm). - Thi u các ñiu ki n và ph ươ ng ti n thu n l i cho giáo d c ph thông, ch t l ưng d ch v giáo d c c ũng th t th ưng. D ch v y t ch t l ưng kém, thi u các ñiu ki n ch ăm sóc s c kho , m t s vùng nhi u ng ưi ñã b m c các b nh truy n nhi m nh ư s t rét, b ưu c , ho lao - Nhà ch t l ưng kém, ch có kho ng 70% s nhà các vùng nông thôn có k t c u kiên c ho c bán kiên c , nhi u vùng nhà dân d b bão l t phá hu ho c không ñ m b o v sinh. - Các ñiu ki n c i thi n môi tr ưng sinh thái, v sinh nông thôn ch ưa b o ñ m. m t s vùng, n ưc u ng không ñ c v s l ưng l n ch t l ưng, vi c l y n ưc có th c n r t nhi u th i gian và công s c, ñ c bi t ñ i v i ph n . - Thi u các c ơ s , ph ươ ng ti n và ñiu ki n vui ch ơi gi i trí, tiêu khi n. - Hàng tiêu dùng khan hi m, giá c ñ t ñ , ng ưi nông dân khó có th mua ñưc nh ng th c n thi t cho cu c s ng phù h p v i thu nh p c a h ðó là nh ng khó kh ăn ch y u mà ph n l n dân chúng s ng các vùng nông thôn ph i ch u ñ ng. M c d u v y, h u h t ng ưi dân nông thôn ñã quen v i cu c s ng thi u th n và h ch p nh n nó nh ư là m t s an bài. Tuy nhiên chúng ta c n ph i hi u rõ s chênh l ch v ch t lưng cu c s ng gi a thành th và nông thôn ho c gi a các vùng nông thôn v i nhau ñ xây dng ph ươ ng h ưng ñúng ñ n cho s phát tri n. Mc ñích c a quy ho ch phát tri n nông thôn là kh c ph c nh ng khó kh ăn và c i thi n các ñiu ki n s ng các vùng nông thôn, bi n chúng thành nh ng n ơi h p d n ñ ngưi dân nông thôn có th c i thi n cu c s ng ngay trên quê h ươ ng mình, tránh ñưc nh ng tình tr ng di c ư b t ñ c d ĩ ra thành ph . Vì v y chúng ta ph i xác ñ nh rõ nh ng khó kh ăn ñ i v i t ng vùng và ph i bi t phân bi t nh ng khó kh ăn gay g t ñ trong quá trình quy ho ch phát tri n s tp trung gi i quy t theo th t ưu tiên ñi v i t ng vùng. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 26
27. 2.3. Kinh t th tr ưng và phát tri n xã h i tác ñ ng ñ n ñ i s ng nông thôn nh h ưng c a quá trình ñi m i và ho t ñ ng c a kinh t th tr ưng ñã làm t ăng tr ưng nhanh n n kinh t c a ñ t n ưc nh ưng nó c ũng b c l nh ng ưu ñim và khi m khuy t qua các h u qu v xã h i. Có th nh n ñ nh nh ng ưu nh ưc ñim c a kinh t th tr ưng tác ñng ñ n ñ i s ng xã h i nông thôn qua nh ng khía c nh sau ñây: - Xu h ưng gia t ăng nhanh chóng m c chênh l ch thu nh p gi a các nhóm h , m t m t kích thích ho t ñ ng kinh doanh sôi ñ ng h ơn nh ưng m t khác c ũng có tác ñ ng làm y u ñi các quan h c ng ñ ng tr ưc ñây v n ch t ch các vùng nông thôn. - Vai trò c a h gia ñình t ăng lên trong ho t ñ ng kinh t ñi kèm v i s thay ñ i vai trò ca các t ch c kinh t c ng ñ ng nh ư các h p tác xã nông nghi p, ti u th công nghi p, t p ñoàn s n xu t Các t ch c này tr ưc ñây ngoài ch c n ăng kinh t còn làm c các ch c n ăng phúc l i xã h i nh ư ñm b o d ch v ch ăm sóc s c kho cho ng ưi lao ñ ng, t ch c giáo d c và ch ăm sóc tr em tu i nhà tr m u giáo, b o hi m lao ñ ng, b o hi m tu i già , t ch c các ho t ñ ng v ăn hoá tinh th n cho dân c ư Sau khi chuy n ñ i c ơ ch các ho t ñ ng c ng ñng v xã h i c ũng b suy gi m. Tuy nhiên nhi u n ơi hi n nay c ũng ñang ñưc t ch c l i. - Vi c chuy n sang kinh t th tr ưng m t m t kích thích ñ ng l c kinh t c a các cá nhân nh ưng m t khác c ũng làm t ăng m c ñ r i ro v kinh t c a h so v i tr ưc ñây. - Ph n nông thôn c ũng là l p ng ưi ch u tác ñ ng m nh h ơn so v i nam gi i trong quá trình chuy n ñ i c ơ ch . M c dù kinh t th tr ưng làm cho ph n ñ v t v h ơn trong mt s công vi c n i tr nh ưng nh ng ng ưi lao ñ ng n ñang ñ ng tr ưc nh ng thách th c ln h ơn trong khi tìm ki m vi c làm trên th tr ưng lao ñ ng ñô th và h ph i làm vi c nhi u h ơn trong kinh t gia ñình nông thôn ñ t ăng thu nh p, vì v y h ít có c ơ h i h ơn trong vi c h c hành và tham gia vào các ho t ñ ng xã h i. S “bình ñng” ca c nh tranh trên th tr ưng lao ñ ng ñã làm t ăng s b t bình ñng v quan h gi i trong cu c s ng theo h ưng thi t thòi h ơn cho ph n . - M t trong nh ng v n ñ nóng b ng nh t c a xã h i trong giai ñon chuy n sang kinh t th tr ưng là v n ñ v tình tr ng nghèo kh c ñô th và nông thôn. Vi c chuy n ñ i chính sách theo c ơ ch th tr ưng ñang làm cho v n ñ nghèo kh tr thành m i quan tâm chung c a Chính ph , c a các c ng ñ ng dân c ư và c a các t ch c xã h i. S giãn cách trong thu nh p gi a ng ưi giàu và ng ưi nghèo có chi u h ưng t ăng nhanh. Theo s li u ñiu tra mu thì t 1989 ñ n nay, do các chính sách c i cách khuy n khích ñ ng l c cá nhân, s ng ưi giàu t ăng lên 2,4 l n, s ng ưi nghèo c ũng t ăng lên 1,7 l n. Tuy s ng ưi giàu t ăng nhanh h ơn nh ưng hi n nay ng ưi giàu m i ch chi m kho ng 7 - 10% s h gia ñình. Vì v y nên xã h i vn ñ c tr ưng là xã h i c a nh ng ng ưi nghèo. Kho ng cách thu nh p gi a giàu và nghèo tăng lên: Th i k ỳ 1976 - 1980 kho ng cách này ch là 3 - 4 l n, th i k ỳ 1981 - 1989 là 6 -7 ln, hi n nay kho ng cách này ñã lên t i trên 10 l n nông thôn và trên 20 l n các ñô th . - Tuy nhiên s phân t ng xã h i, s phân hoá giàu nghèo c ũng t o ra môi tr ưng xã h i th c t cho s l a ch n, ñào luy n nên nh ng ng ưi ch ñích th c, nh ng l c l ưng có ñ s c mnh thúc ñ y s t ăng tr ưng. ðó c ũng là môi tr ưng kh c nghi t nh t ñ tuy n ch n và ñào th i, ñ c bi t là ñi v i th h tr . 3. V N ð ðÓI NGHÈO VÀ KÉM PHÁT TRI N 3.1. Khái ni m v s ñói nghèo Trong b t k ỳ m t n ưc nào c ũng ñu có s chênh l ch v m c s ng, ñiu ki n s ng c a nh ng ng ưi này so v i ng ưi khác. Vì v y c n ph i quan tâm ñ n nh ng ng ưi s ng trong nh ng ñiu ki n x u nh t. Có nh ng ng ưi không có ñ l ươ ng th c ñ ăn, không có ñ qu n áo ñ m c, không ñưc b o tr v y t và ñiu ki n v sinh, thi u th n ti n nghi sinh ho t, b n thân h và con em h không có c ơ h i ñ h c hành, h không có ñ ki n th c và ñiu ki n ñ suy ngh ĩ v bi n pháp c i thi n ñiu ki n s ng c a mình, ñó là nh ng ng ưi ñói nghèo trong xã h i. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 27
28. Mt b ph n dân s nông thôn ñang s ng trong tình tr ng nghèo ñói trên m i qu c gia. Th m chí c M - m t trong nh ng qu c gia th nh v ưng nh t trên th gi i ngày nay, tình tr ng nghèo ñói c a m t t ng l p r ng l n trong xã h i nông thôn c ũng ñã tr thành m t v n ñ nh c nh i. Nhu c u ñ i s ng c a con ng ưi ñưc bi u hi n 2 khía c nh: nhu c u v t ch t và nhu cu phi v t ch t ñ ñ m b o cho m t cu c s ng kho m nh ( ñ nh ngh ĩa “kho m nh” d a trên mc ca-lo t i thi u m t ngày c ng v i nh ng nhu c u phi lươ ng th c c ơ b n). - Nhu c u v t ch t: ñó là l ươ ng th c, qu n áo, nhà c a, ñ dùng, ph ươ ng ti n ñi l i và các th khác cho cu c s ng; - Nhu c u phi v t ch t: có th nói m t cách khái quát ñó là nhu c u v cu c s ng tinh th n và h th ng giá tr c a con ng ưi nh ư: v ăn hoá, giáo d c, tôn giáo, chính tr xã h i, tâm lý, quy n t do công dân. Tuy nhiên khó có th phân ñ nh m t cách r ch ròi gi a nhu c u v t ch t và nhu c u phi vt ch t. Nhu c u c a m t con ng ưi v nâng cao ki n th c nó s bao g m c hai v n ñ v ăn hoá, tâm lý và ñiu ki n v t ch t ñ giáo d c. Tr i qua các ch ñ xã h i n i ti p nhau, bên cnh s t ăng ti n c a xã h i ñ ng th i c ũng ñã b n cùng hoá nhi u ng ưi lao ñ ng. Ngày nay trên th gi i có m t s n ưc giàu, nh ưng còn nhi u n ưc nghèo. Tuy nhiên nưc giàu không ph i ñã h t ng ưi nghèo, còn n ưc nghèo thì t l ng ưi nghèo t ươ ng ñi cao. Trên ph m vi toàn c u, trong khi m t s ng ưi có cu c s ng ñ y ñ d ư d t, thì s khác có mc s ng nghèo kh ; h ơn th n a kho ng 20% dân s th gi i r ơi vào tình tr ng nghèo kh tuy t ñ i. Tình tr ng nghèo kh các qu c gia không gi ng nhau, ng ưi nghèo qu c gia này có th có m c thu nh p và ñi s ng cao h ơn ng ưi có m c s ng trung bình c a qu c gia khác. Trong m t qu c gia nghèo c ũng khác nhau t ng vùng, t ng ñ a ph ươ ng. Có nhi u quan ni m khác nhau v s ñói nghèo. Vi t Nam th a nh n quan ñim v ñói nghèo c a H i ngh ch ng ñói nghèo c a khu v c Châu Á - Thái Bình D ươ ng do ESCAP t ch c t i B ăng Kok - Thái Lan vào tháng 9/1993. Khái ni m ñói nghèo ñưc th hi n nh ư sau: Nghèo: “ Nghèo là tình tr ng c a m t b ph n dân c ư không ñưc h ưng và tho mãn nhu c u c ơ b n c a con ng ưi mà các nhu c u này ñã ñưc xã h i th a nh n tu ỳ theo trình ñ phát tri n kinh t xã h i và phong t c t p quán c a ñ a ph ươ ng ”. Nói m t cách c th h ơn thì nghèo là tình tr ng c a m t b ph n dân c ư có m c s ng d ưi mc t i thi u, không tho mãn nhu c u c ơ b n v ăn, m c, , y t , giáo d c, ñi l i, giao ti p. Nghèo luôn luôn là d ưi m c trung bình c a c ng ñ ng xét trên m i phươ ng di n. Gi a mc nghèo v i m c trung bình c a xã h i có m t kho ng cách th ưng là ba l n tr lên. ðói: “ ðói là m t b ph n c a nh ng ng ưi nghèo có m c s ng d ưi m c t i thi u: c ơm không ñ ăn, áo không ñ m c, thu nh p không ñ m b o duy trì cu c s ng ”. Ngân hàng phát tri n Châu Á c ũng ñã ñư a ra khái ni m nghèo tuy t ñ i và nghèo t ươ ng ñi. - Nghèo tuy t ñ i là vi c không tho mãn nhu c u t i thi u ñ nh m duy trì cu c s ng ca con ng ưi. - Nghèo t ươ ng ñi là tình tr ng không ñ t t i m c s ng t i thi u ti m t th i ñim nào ñó. Khái ni m nghèo tuy t ñ i có xu h ưng ñ c p ñ n nh ng ng ưi ñang b thi u ăn theo ngh ĩa ñen. Khái ni m nghèo t ươ ng ñi ñ c p ñ n nh ng ng ưi nghèo nh t v phân ph i thu nh p m t n ưc ho c m t vùng nào ñó, trong m t th i ñim nào ñó. S nghèo khó g n li n v i suy dinh d ưng hi n còn ñang ph bi n Vi t Nam. Tình tr ng suy dinh d ưng ñ c bi t nghiêm tr ng các tr em d ưi 5 tu i và ph n nông thôn. Suy dinh d ưng l i d n ñ n s c kho kém và thi u n ăng l ưng c n thi t ñ i v i ng ưi dân ñ ci thi n m c s ng c a b n thân h . Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i - Giáo trình Quy ho ch phát tri n nông thôn 28