Giáo trình Chính trị 2008

Nội dung text: Giáo trình Chính trị 2008

1. TÀI LIỆU GIÁO TRÌNH CHÍNH TRỊ 2008 - MỚI 1
2. MỤC LỤC MỤC LỤC 2 LỜI NÓI ĐẦU 10 Bài 1(6) 11 CHỦ NGHĨA DUY VẬT KHOA HỌC 11 1. VẬT CHẤT 11 1.1. Bản chất của thế giới 11 1.2. Phạm trù vật chất 12 1.3. Vận động là phương thức tồn tại của vật chất 14 1.4. Không gian và thời gian 15 1.5. Tính thốngnhất của thế giới 16 2. Ý THỨC 17 2.1. Phạm trù ý thức 17 2.2. Nguồn gốc của ý thức 18 2.3. Bản chất của ý thức 19 3. QUAN HỆ GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC 19 3.1. Những quan điểm khác nhau 19 3.2. Quan điểm triết học Mác-Lênin 20 3.3. Ý nghĩa phương pháp luận của mối quan hệ giữa vật chất và ý thức 20 Bài 2 (8) 21 NHỮNG NGUYÊN LÝ VÀ QUY LUẬT CƠ BẢN 21 CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 21 1. HAI NGUYÊN LÝ CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 22 1.1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến 22 1.2. Nguyên lý về sự phát triển 23 2. THẾ GIỚI VẬN ĐỘNG VÀ PHÁT TRIỂN THEO QUY LUẬT 24 2.1. Phạm trù, quy luật 24 2.2. Quy luật tự nhiên và quy luật xã hội 24 2.3. Tính khách quan của quy luật và vai trò của con người 25 3. NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 25 3.1. Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập (QL mâu thuẫn) 25 3.2. Quy luật chuyển hoá từ sự thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất và ngược lại (gọi tắt là quy luật lượng - chất) 28 3.3. Quy luật phủ định của phủ định 31 Câu hỏi ôn tập bài 2 33 Bài 3 (6) 33 NHẬN THỨC LUẬN KHOA HỌC 33 VÀ HOẠT ĐỘNG THỰC TIỄN CỦA CON NGƯỜI 33 1. BẢN CHẤT CỦA NHẬN THỨC 33 1.1. Những quan điểm khác nhau 33 1.2. Quan niệm về bản chất nhận thức của triết học Mác-Lênin 34 2. THỰC TIỄN VÀ VAI TRÒ CỦA NÓ ĐỐI VỚI NHẬN THỨC 34 2
3. 2.1. Phạm trù "thực tiễn" 34 2.2. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức 35 3. HAI GIAI ĐOẠN CỦA QUÁ TRÌNH NHẬN THỨC 36 3.1. Trực quan sinh động (nhận thức cảm tính) 36 3.2. Tư duy trừu tượng (nhận thức lý tính) 37 3.3. Sự thống nhất biện chứng giữa nhận thức cảm tính, nhận thức lý tính với thực tiễn 37 4. VẤN ĐỀ CHÂN LÝ 38 4.1. Khái niệm chân lý 38 4.2. Một số đặc trưng của chân lý 38 5. QUAN HỆ GIỮA ĐỔI MỚI NHẬN THỨC VỚI ĐỔI MỚI XÃ HỘI Ở NƯỚC TA 38 5.1 Thực tiễn cách mạng đòi hỏi đổi mới nhận thức 38 5.2. Nội dung và phương hướng đổi mới nhận thức 39 5.3. Phải làm gì để đổi mới nhận thức 39 Bài 4 (4) 40 TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI 40 NHỮNG ẢNH HƯỞNG CỦA MÔI TRƯỜNG – SINH THÁI 40 VÀ DÂN SỐ ĐỐI VỚI XÃ HỘI 40 1. TÁC ĐỘNG QUA LẠI GIỮA TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI 40 1.1. Khái niệm tự nhiên và xã hội 40 1.2. Sự tác động biện chứng giữa tựnhiên và xã hội 40 2. MÔI TRƯỜNG – SINH THÁI VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐỐI VỚI XÃ HỘI 41 2.1. Môi trường – sinh thái 41 2.2. Vai trò của môi trường sinh thái đối với xã hội. 41 3. DÂN SỐ VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐỐI VỚI XÃ HỘI 44 3.1. Vai trò của dân số đối với xã hội 44 3.2. Sự “bùng nổ” dân số hiện nay. 44 3.3. Ngăn chặn sự gia tăng dân số 45 Câu hỏi ôn tập bài 4 46 Bài 5 (7) 46 LĨNH VỰC KINH TẾ CỦA ĐỜI SỐNG XÃ HỘI 46 VÀ NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN 46 CỦA SỰ VẬN ĐỘNG VÀ PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI 46 1. LĨNH VỰC KINH TẾ CỦA ĐỜI SỐNG XÃ HỘI 46 1.1. Sản xuất ra vật chất là yêu cầu khách quan của sự tồn tại và phát triển xã hội 46 1.2. Cấu trúc và vai trò của phương thức sản xuất 46 2. NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA SỰ VẬN ĐỘNG VÀ PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI 48 2.1.Quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ lực lượng sản xuất 48 2.2. Quy luật về mối liên hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng-kiến trúc thượng tầng 49 3
4. Câu hỏi ôn tập bài 5 51 Bài 6 (6) 52 CẤU TRÚC XÃ HỘI 52 GIAI CẤP VÀ CÁC TỔ CHỨC CHÍNH TRỊ-XÃ HỘI 52 1. KHÁI NIỆM VÀ HAI LOẠI CẤU TRÚC XÃ HỘI 52 1.1. Cấu trúc xã hội chưa có giai cấp 52 1.2. Cấu trúc xã hội có giai cấp 52 2. GIAI CẤP VÀ ĐẤU TRANH GIAI CẤP 53 2.1. Vấn đề giai cấp 53 2.2. Vấn đề đấu tranh giai cấp 54 2.3. Đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản 55 3. NHÀ NƯỚC 57 3.1. Nguồn gốc, bản chất và chức năng của nhà nước 57 3.1.1. Nguồn gốc Nhà nước 57 3.1.2. Bản chất của Nhà nước 57 3.1.3. Đặc trưng của Nhà nước 57 Bản chất của nhà nước thể hiện ở ba đặc trưng cơ bản: 57 3.1.4. Hai chức năng cơ bản của Nhà nước 58 3.2. Nhà nước xã hội chủ nghĩa 58 4. DÂN TỘC, QUAN HỆ DÂN TỘC 59 4.1. Quá trình hình thành dân tộc 59 4.2. Tính giai cấp của vấn đề dân tộc và dân tộc Việt Nam 60 4.2.1. Tính giai cấp của vấn đề dân tộc 60 4.2.2. Dân tộc Việt Nam 60 5. GIA ĐÌNH 60 5.1. Khái niệm, lịch sử gia đình 60 5.2. Vị trí của gia đình trong sự phát triển của xã hội 60 5.3. Gia đình dưới chủ nghĩa xã hội 61 Câu hỏi ôn tập bài 6 61 Bài 7 (3) 62 CON NGƯỜI, NHÂN CÁCH, 62 MỐI QUAN HỆ GIỮA CÁ NHÂN VÀ XÃ HỘI 62 1. BẢN CHẤT CON NGƯỜI 62 1.1. Khái niệm về con người 62 1.2. Bản chất con người 62 2. NHÂN CÁCH 63 2.1. Khái niệm và các yếu tố ảnh hưởng đến nhân cách 63 2.2. Những tiền đề và quá trình hình thành nhân cách của con người mới xã hội chủ nghĩa Việt Nam 64 3. QUAN HỆ GIỮA CÁ NHÂN VỚI TẬP THỂ, CÁ NHÂN VÀ XÃ HỘI 65 3.1. Quan hệ giữa cá nhân với tập thể 65 3.2. Quan hệ giữa cá nhân với xã hội 66 Xây dựng quan hệ đúng đắn giữa cá nhân và xã hội 67 Câu hỏi ôn tập bài 7 67 Bài 8 (5) 67 4
5. Ý THỨC XÃ HỘI 67 1. NỘI DUNG, BẢN CHẤT VÀ TÍNH ĐỘC LẬP TƯƠNG ĐỐI CỦA Ý THỨC XÃ HỘI 68 1.1. Ý thức xã hội là sự phản ánh tồn tại xã hội 68 1.2. Tính giai cấp của ý thức xã hội 69 1.3. Ý thức dân tộc 69 1.4. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội 69 2. CÁC HÌNH THÁI Ý THỨC XÃ HỘI 70 2.1. Ý thức chính trị 70 2.2. Ý thức pháp quyền 71 2.3. Ý thức đạo đức 71 2.4. Ý thức khoa học 72 2.4. Ý thức tôn giáo 73 Câu hỏi ôn tập bài 8 74 Bài 9 (3) 74 THỜI ĐẠI HIỆN NAY VÀ QUÁ TRÌNH CÁCH MẠNG THẾ GIỚI 74 1. THỜI ĐẠI VÀ NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA THỜI ĐẠI 74 1.1. Cơ sở xác định và phân chia thời đại 74 1.2. Nội dung cơ bản của thời đại hiện nay 74 2. CÁC GIAI ĐOẠN CỦA THỜI ĐẠI 75 3. NHỮNG MÂU THUẪN CƠ BẢN VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA THỜI ĐẠI NGÀY NAY 76 3.1. Những mâu thuẫn cơ bản của thời đại hiện nay 76 3.2. Đặc điểm và xu thế chủ yếu trong giai đoạn hiện nay của thời đại 77 Bài 10 (5) 79 CHỦ NGHĨA TƯ BẢN 79 1. CHỦ NGHĨA TƯ BẢN TỰ DO CẠNH TRANH 79 1.1. Sản xuất hàng hóa và sự ra đời của chủ nghĩa tư bản 79 1.2. Bản chất của chủ nghĩa tư bản 81 1.3. Quá trình lưu thông tư bản, sự phân chia gía trị thặng dư trong xã hội tư bản và đặc điểm của chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh 83 2. CHỦ NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN 85 2.1. Những đặc điểm kinh tế chính trị cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước 85 2.2. Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước 87 3. ĐỊA VỊ LỊCH SỬ CỦA CHỦ NGHĨA TƯ BẢN 88 3.1. Chủ nhĩa tư bản tạo ra những nhân tố mới thúc đẩy sự phát triển kinh tế 88 3.2. Chủ nhĩa tư bản gây ra những hậu quả nặng nề cho nhân loại 88 3.3. Chủ nhĩa tư bản tạo ra những tiền đề vật chất đầy đủ và tiền đề xã hội chín muồi cho sự ra đời của xã hội mới 88 Câu hỏi: 89 Bài 11 (4) 89 CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 89 5
6. 1. TÍNH TẤT YẾU VÀ NHỮNG ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 89 1.1. Tính tất yếu ra đời của chủ nghĩa xã hội 89 1.2. Những đặc trưng của chủ nghĩa xã hội 90 2. CÔNG CUỘC ĐỔI MỚI XÂY DỰNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 91 2.1. Tính tất yếu của công cuộc đổi mới xây dựng chủ nghĩa xã hội 91 2.2. Tình hình đổi mới ở các nước xã hội chủ nghĩa 91 2.3. Công cuộc đổi mới ở Việt Nam 93 Sáu nguyên tắc cơ bản trong quá trình đổi mới 93 Bài 12 (3) 95 THỜI KỲ QUÁ ĐỘ LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 95 1. TÍNH TẤT YẾU CỦA THỜI KỲ QUÁ ĐỘ LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 95 2. QÚA ĐỘ LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI BỎ QUA CHẾ ĐỘ TƯ BẢN 95 2.1. Khả năng quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chủ nghĩa tư bản 95 2.2. Những điều kiện để quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chủ nghĩa tư bản 96 2.3. Nội dung của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội 96 3. THỜI KỲ QUÁ ĐỘ LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI Ở VIỆT NAM 97 3.1. Đặc điểm cơ bản của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam 97 3.2. Mục tiêu và phương hướng cơ bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam 98 Câu hỏi ôn tập bài 12 99 BÀI 13 (5) 100 TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH 100 1. NGUỒN GỐC VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH 100 1.1. Nguồn gốc tư tưởng Hồ Chí Minh 100 1.2. Quá trình hình thành và phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh 101 2. NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH 101 2.1 Định nghĩa 101 2.2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, giải phóng con người 102 3. HỌC TẬP VÀ VẬN DỤNG TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH 106 3.1. Học tập và vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh là nhiệm vụ của toàn Đảng và toàn dân 106 3.2. Rèn luyện phẩm chất chính trị, đạo đức, lối sống kỹ thuật viên, nhân viên nghiệp vụ theo tư tưởng Hồ Chí Minh 106 Bài 14 (5) 107 ĐƯỜNG LỐI VÀ CHÍNH SÁCH KINH TẾ CỦA 107 NƯỚC CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM 107 1. SỞ HỮU VỀ TƯ LIỆU SẢN XUẤT VÀ THÀNH PHẦN KINH TẾ TRONG THỜI KỲ QUÁ ĐỘ LÊN chủ nghĩa xã hội Ở VIỆT NAM 107 1.1. Sở hữu và các hình thức sở hữu 107 6
7. 1.2. Thành phần kinh tế trong thời kỳ quá độ 108 1.3. Chính sách đối với từng thành phần kinh tế 110 2. CÔNG NGHIỆP HOÁ, HIỆN ĐẠI HOÁ 111 2.2. Tính tất yếu, tác dụng của công nghiệp hóa 111 2.2. Mục tiêu, quan điểm của công nghiêp hóa, hiện đại hóa ở nước ta 111 2.3. Nội dung cơ bản của công nghiêp hóa, hiện đại hóa 112 3. PHÁT TRIỂN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG 114 3.1. Tính tất yếu khách quan và sự cần thiết phát triển kinh tế hàng hoá 114 3.2. Đặc điểm của nền kinh tế hàng hoá ở nước ta 114 3.3. Quan điểm và giải pháp phát triển kinh tế thị trường của Đảng ta 115 3.4. Các điều kiện và giải pháp phát triển kinh tế hàng hoá ở Việt Nam 115 4. QUAN HỆ PHÂN PHỐI VÀ CÁC HÌNH THỨC THU NHẬP CHỦ YẾU TRONG THỜI KỲ QUÁ ĐỘ 116 4.1. Vị trí của vấn đề phân phối thu nhập 116 4.2. Một số nguyên tắc phân phối ở nước ta hiện nay 116 4.3. Các hình thưc thu nhập chủ yếu 116 5. QUAN HỆ KINH TẾ QUỐC TẾ 117 5.1. Sự cần thiết mở rộng quan hệ kinh tế quốc tế ở Việt Nam 117 5.2. Những nguyên tắc và hình thức kinh tế đối ngoại chủ yếu hiện nay .117 5.4. Những điều kiện và giải pháp mở rộng hiệu quả quan hệ kinh tế quốc tế 118 Bài 15 (3) 119 ĐỔI MỚI VÀ KIỆN TOÀN HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ 119 1. KHÁI NIỆM, NỘI DUNG, PHƯƠNG HƯỚNG ĐỔI MỚI HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ 119 1.1. Khái niệm hệ thống chính trị 119 1.2. Nội dung, phương hướng cơ bản nhằm đổi mới, kiện toàn hệ thống chính trị 119 2. THỰC HIỆN VÀ PHÁT HUY DÂN CHỦ XÃ HỘI CHỦ NGHĨA 123 2.1. Quan niệm về dân chủ 123 2.2. Dân chủ là bản chất của chế độ xã hội chủ nghĩa, mục tiêu động lực của công cuộc đổi mới 123 3. THỰC HIỆN VÀ PHÁT HUY DÂN CHỦ GẮN LIỀN VỚI TĂNG CƯỜNG PHÁP CHẾ XÃ HỘI CHỦ NGHĨA 124 Câu hỏi ôn tập bài 15 125 Bài 16 (3) 125 CHÍNH SÁCH XÃ HỘI 125 1. CHÍNH SÁCH XÃ HỘI Ở NƯỚC TA - VỊ TRÍ, VAI TRÒ VÀ QUAN HỆ CỦA NÓ VỚI CHÍNH SÁCH KINH TẾ 125 1.1. Vị trí, vai trò của chính sách xã hội 125 1.2. Quan hệ giữa chính sách xã hội với chính sách kinh tế 126 2. PHƯƠNG HƯỚNG, QUAN ĐIỂM VÀ NHỮNG NHIỆM VỤ CHỦ YẾU CỦA CHÍNH SÁCH XÃ HỘI Ở NƯỚC TA HIỆN NAY 126 2.1. Phương hướng 126 2.2. Năm quan điểm chỉ đạo 126 7
8. Bài 17 (3) 130 CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI 130 CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƯỚC VIỆT NAM 130 1. TẦM QUAN TRỌNG CỦA CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƯỚC TA 130 2. MỤC TIÊU, NỘI DUNG CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƯỚC TA 131 2.1. Mục tiêu của chính sách đối ngoại 131 2.2. Nội dung của chính sách đối ngoại 131 3. NHIỆM VỤ ĐỐI NGOẠI CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƯỚC TA 131 4. PHƯƠNG CHÂM CƠ BẢN CỦA HOẠT ĐỘNG ĐỐI NGOẠI 132 4.1. Bảo đảm lợi ích dân tộc chân chính, kết hợp nhuẫn nhuyễn chủ nghĩa yêu nước với chủ nghĩa quốc tế của giai cấp công nhân 132 4.2. Giữ vững độc lập tự chủ, tự lực tự cường, đẩy mạnh đa dạng hoá, đa phương hoá quan hệ quốc tế 132 4.3. Nắm vững hai mặt hợp tác và đấu tranh trong quan hệ quốc tế 133 4.4. Tham gia mở rộng hợp tác khu vực, đồng thời mở rộng quan hệ với các nước trên thế giới 133 Câu hỏi 133 Bài 18 (5) 134 ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM - ĐỘI TIÊN PHONG 134 CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN, ĐẠI BIỂU TRUNG THÀNH 134 LỢI ÍCH CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN, 134 NHÂN DÂN LAO ĐỘNG VÀ CỦA CẢ DÂN TỘC 134 1. VAI TRÒ CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM 134 2. SỰ RA ĐỜI CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM LÀ TẤT YẾU LỊCH SỬ, LÀ BƯỚC NGOẶT VĨ ĐẠI CỦA CÁCH MẠNG VIỆT NAM 134 2.1. Sự phân hoá giai cấp ở Việt Nam 134 2.2. Hai mâu thuẫn cơ bản của xã hội Việt Nam 135 2.3. Sự khủng hoảng về đường lối cứu nước trước khi Đảng ra đời 136 2.4. Chủ tịch Hồ Chí Minh-Người sáng lập và rèn luyện Đảng Cộng sản Việt Nam 136 3. ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM - ĐỘI TIÊN PHONG CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN VIỆT NAM, ĐẠI BIỂU TRUNG THÀNH LỢI ÍCH CỦA GIAI CẤP CÔNG NHÂN, NHÂN DÂN LAO ĐỘNG VÀ CỦA CẢ DÂN TỘC 139 3.1. Luôn luôn giữ vững và tăng cường bản chất giai cấp công nhân của Đảng 140 3.2. Đảng đề ra đường lối, chính sách đúng đắn, phù hợp với quy luật khách quan và thực tiễn Việt Nam, phù hợp với nguyện vọng của nhân dân 140 3.3. Thường xuyên củng cố và tăng cường mối quan hệ giữa Đảng với quần chúng 140 8
9. 3.4. Đảng luôn luôn coi trọng công tác xây dựng Đảng về chính trị, tư tưởng và tổ chức; luôn luôn xây dựng, chỉnh đốn để ngang tầm với nhiệm vụ trong các giai đoạn cách mạng 141 Câu hỏi ôn tập bài 18 141 Bài 19 (5) 142 NHỮNG THẮNG LỢI TO LỚN VÀ BÀI HỌC 142 KINH NGHIỆM CỦA CÁCH MẠNG VIỆT NAM 142 DO ĐẢNG CỘNG SẢN LÃNH ĐẠO 142 1. NHỮNG THẮNG LỢI TO LỚN CỦA CÁCH MẠNG VIỆT NAM 142 1.1. Cách mạng Tháng Tám đã giành chính quyền về tay nhân dân trên cả nước 142 1.2. Giữ vững chính quyền cách mạng, đánh thắng cuộc chiến tranh xâm lược của đế quốc Pháp (1945 - 1954) 144 1.3. Kết hợp cách mạng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc và cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở miền Nam, tiến hành cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước giành thắng lợi hoàn toàn 145 1.4. Xây dựng và bảo vệ tổ quốc xã hội chủ nghĩa trên cả nước 146 2. NHỮNG BÀI HỌC KINH NGHIỆM CỦA LỊCH SỬ 147 2.1. Nắm vững ngọn cờ độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. 147 2.2. Cách mạng là sự nghiệp của nhân dân 148 2.3. Không ngừng củng cố và tăng cường khối đại đoàn kết; kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại 149 9
10. LỜI NÓI ĐẦU Chính trị là môn học nằm trong chương trình khung giáo dục trung học chuyên nghiệp và là môn thi tốt nghiệp của hệ trung cấp chuyên nghiệp. Mục đích của môn học là trang bị cho học sinh những kiến thức lý luận cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam, làm cơ sở xây dựng thế giới quan, phương pháp luận khoa học, giúp học sinh định hướng lý tưởng, xác định động cơ học tập, rèn luyện theo mục tiêu đào tạo kỹ thuật viên, nhân viên nghiệp vụ đủ bản lĩnh vững vàng, sẵn sàng phục vụ Tổ quốc và nhân dân, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Chúng tôi biên soạn bài giảng này để có thêm tài liệu tham khảo phục vụ học sinh trung học chuyên nghiệp. Kết cấu và nội dung tuân thủ “Giáo trình chính trị, dùng cho các trường trung cấp chuyên nghiệp, hệ tuyển sinh tốt nghiệp trung học phổ thông” xuất bản 11-2008 của Bộ GD&ĐT. Bài giảng cũng bổ sung các ví dụ thực tế, một số tư tưởng, quan điểm, chính sách của Đảng và thêm nhiều tài liệu tham khảo khác. Bài giảng chắc không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong nhận được sự góp ý của các bạn đồng nghiệp và những người quan tâm. TS. Bùi Thanh Quang thanhquangnb@yahoo.com.vn thanhquangnb@gmail.com 10
11. Bài 1(6) CHỦ NGHĨA DUY VẬT KHOA HỌC 1. VẬT CHẤT 1.1. Bản chất của thế giới Thế giới có vô và các sự vật, hiện tượng. Tuy nhiên chúng chỉ thuộc về một trong hai lĩnh vực: vật chất hay ý thức. Vậy bản chất của thế giới là vật chất hay ý thức? Có nhiều quan điểm khác nhau, nhưng khái quát lại có hai quan điểm trái ngược nhau: duy vật và duy tâm. 1.1.1. Quan điểm duy tâm về bản chất của thế giới Quan điểm duy tâm cho bản chất của thế giới là ý thức, ý thức là cái có trước, vật chất là cái có sau, ý thức quyết định vật chất. Ý thức là cơ sở, nguồn gốc cho sự ra đời, tồn tại, vận động, phát triển của các sự vật và hiện tượng trong thế giới. Chủ nghĩa duy tâm có hai loại: chủ nghĩa duy tâm chủ quan và chủ nghĩa duy tâm khách quan. Chủ nghĩa duy tâm chủ quan là trường phái triết học thừa nhận tính thứ nhất của ý thức con người, họ cho mọi sự vật, hiện tượng đều chỉ là tổng hợp của những cảm giác của con người, xoá bỏ cảm giác là xoá bỏ sự vật. Ví dụ: mắt thấy quả sầu riêng, múi màu vàng, mũi thấy hương thơm, lưỡi thấy hương vị. Như vậy, trái sầu riêng là phức hợp cảm giác của các giác quan. Nếu ta bỏ các cảm giác trên đi thì trái sầu riêng không còn tồn tại. Tiêu biểu cho quan điểm trên là hai nhà triếthọc người Anh: Béc- cơ-ly và Hy-um (thế kỷ XIIX) Chủ nghĩa duy tâm khách quan cũng thừa nhận ý thức có trước, tồn tại khách quan bên ngoài con người. Thực thể khách quan này thường mang những tên gọi khác nhau như ý niệm tuyệt đối, tinh thần thế giới, v.v. Tiêu biểu cho quan điểm này là Pla-tôn, nhà triết học cổ Hy Lạp, Hê-ghen, nhà triết học cổ điển Đức. 1.1.2. Quan điểm của chủ nghĩa duy vật Quan điểm duy vật cho: bản chất của thế giới là vật chất. Ngoài thế giới là vật chất không có thế giới nào khác. Các sự vật hiện tượng chỉ là biểu hiện những dạng cụ thể khác nhau của thế giới vật chất. Quan hệ giữa vật chất thì vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất quyết định ý thức. Ý thức là sự phản ánh thế giới vật chất vào đầu óc con người. Quan điểm của Chủ nghĩa duy vật về bản chất thế giới đã được thể hiện dưới ba hình thức cơ bản là chủ nghĩa duy vật chất phác, chủ nghĩa duy vật siêu hình và chủ nghĩa duy vật biện chứng. (Chủ nghĩa duy vật chất phác ra đời từ thời cổ đại mang nặng tính trực quan nên ngây thơ, chất phác, nhưng cơ bản là đúng vì nó lấy giới tự nhiên giải thích giới tự nhiên. Chủ nghĩa duy vật siêu hình thể hiện rõ ở các nhà triết học thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII. Đây là thời kỳ cơ học cổ điển có nhiều thành tựu rực rỡ nên chủ nghĩa duy vật giai đoạn này chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của phương pháp siêu hình, máy móc. Họ cho thế giới như một cỗ máy mà mỗi bộ phận tạo nên luôn ở trạng thái biệt lập, tĩnh tại. Nó cũng góp phần chống lại quan điểm duy tâm, tôn giáo tuy chưa phản ảnh đúng hiện thực. Chủ nghĩa duy vật biện chứng do C.Mác và Ph. Ăngghen xây dựng vào những năm 40 của thế kỷ XIX, được Lênin phát triển sau đó. Nó kế thừa có chọn lọc các thành tựu khoa học trước đó, phản ánh đúng hiện thực và là một công cụ giúp các lực lượng tiến bộ cải tạo có hiệu quả hiện thực). 11
12. Ngoài hai quan điểm trên còn có quan điểm nhị nguyên cho rằng, vật chất và ý thức là hai nguyên thể đầu tiên, cùng song song ra đời và tồn tại, không cái nào quyết định cái nào. Thực chất đó là một dạng của chủ nghĩa duy tâm chủ quan, vì cho ý thức tồn tại không phụ thuộc vào vật chất. 1.2. Phạm trù vật chất Các nhà triết học duy vật cho bản chất của thế giới là vật chất, nó tồn tại khách quan, độc lập với ý thức và biểu hiện ra các dạng cụ thể của nó. Các nhà duy vật đã có những quan điểm khác nhau về định nghĩa vật chất. 1.2.1. Quan niệm của các nhà triết học duy vật trước Mác Thời cổ đại ở phương Đông và phương Tây đều có xu hướng đi tìm khởi nguyên của vũ trụ từ một vật thể nào đó, tức là những vật thể hữu hình đang tồn tại ở thế giới bên ngoài. Ví dụ TalÐt (624- 547 tr. CN) vật hữu hình đó như “nước” (Talét), “không khí” (Anaximen), “lửa” (Heraclít). (Đỉnh cao của tư tưởng duy vật cổ đại là thuyết nguyên tử của Lơxíp và (Đêmôcrít) cho vật hữu hình đó là nguyên tử. Họ cho Nguyên tử là các phần tử cực nhỏ, cứng, không thể xâm nhập được, không cảm giác được. Nguyên tử có thể nhận biết bằng tư duy. Sự kết hợp hay tách rời nguyên tử theo một trật tự khác nhau tạo nên toàn bộ thế giới. Thuyết nguyên tử tuy còn mang tính chất phác nhưng đó là phỏng đoán thiên tài về cấu tạo vật chất đã có ý nghĩa tích cực trong cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm tôn giáo, định hướng cho sự phát triển của khoa học nói chung ). Ở phương Đông phái Ngũ hành cho đó là kim, mộc, thuỷ, hoả, thổ. Họ cho đó là vật nguyên thuỷ, có trước, sinh ra mọi vật. Tuy các quan niệm trên còn hạn chế song chúng đã có ý nghĩa tích cực trong cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm tôn giáo. Thời cận đại (thời kỳ phục hưng) thế kỷ XVII-XVIII, khoa học tự nhiên, thực nghiệm phát triển khá mạnh. Phạm trù vật chất phát triển với nhiều nội dung biện chứng với các tên tuổi của các nhà triết học như Bê-cơn, Hốp-xơ, Xpi-nô-da, Đi- drô, Cô-péc-ních. Xpi-nô-da quan niệm vật chất là nguyên nhân của bản thân nó với vô số những thuộc tính vốn có. Cô-péc-ních lần đầu tiên chứng minh mặt trời là trung tâm đã làm đảo lộn truyền thuyết của kinh thánh. Bê-cơn cho thế giới vật chất là tổng hợp các hạt, vận động là thuộc tính của vật chất. Đề-các-tơ cho vũ trụ là vô tận gồm những hạt có thể phân chia đến vô hạn, vận động và thay đổi vị trí thường xuyên trong không gian. Thế kỷ XVIII ở Pháp, Hôn-bách đã tiến gần đến phạm trù vật chất. Ông cho rằng, vật chất là tất cả những cái gì tác động vào giác quan của chúng ta. Những đặc tính của vật chất mà ta biết được là nhờ vào cảm giác. Tuy nhiên, do khoa học mới dừng lại ở trình độ sưu tập, mô tả nên quan điểm thống trị thời kỳ đó trong triết học là quan điểm siêu hình - máy móc. Ví dụ họ coi vận động chỉ là dịch chuyển vị trí, sự phân biệt về chất giữa các vật thể đều được quy về sự phân biệt về lượng, đồng nhất vật chất với khối lượng, vận động chỉ có dạng cơ học, tách rời nguyên tử với vận động, với không gian và thời gian. Đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, khoa học tự nhiên phát triển hơn. Nhờ vật lý học phát triển, con người đã phát hiện ra những dạng mới của vật chất như dạng trường Wihelm Rontgen phát hiện tia X cuối những năm 1800 (điện tử, hấp dẫn), dạng hạt (Ê-lếc-trôn, Protôn) và các hạt cơ bản khác. (Năm 1895 Rơn-ghen phát hiện tia X một dạng sóng điện từ. Năm 1896, Béc-ce-ren phát hiện hiện tượng phóng xạ đã bác bỏ quan niệm về sự bất biến của nguyên tử. 12
13. Năm 1897, Tômxơn phát hiện điện tử là một thành phần cấu tạo nên nguyên tử. Nhờ vậy sự tồn tại của nguyên tử được chứng minh là có thực. Năm 1901, Kau-fman chứng minh khối lượng của điện tử thay đổi theo vận tốc của điện tử). Như vậy quan niệm giới hạn tột cùng của vật chất là nguyên tử đã bị sụp đổ, quan niệm về vật chất được tiến thêm một bước, song cũng không thoát khỏi giới hạn siêu hình về phạm trù vật chất. (Các nhà khoa học còn quan niệm các hạt điện tích và trường điện tử bị coi là cái gì đó phi vật chất. Từ đó chủ nghĩa duy tâm đã lợi dụng điểm yếu này để cho rằng nền tảng của chủnghĩa duy vật đã sụp đổ). Sai lầm chung phổ biến của tất cả những quan niệm trên về vật chất là đã đồng nhất vật chất với vật thể, quy vật chất về một dạng vật thể nào đó. 1.2.2. Quan niệm triết học Mác-Lênin về vật chất Mác và Ăng-ghen chưa nêu lên định nghĩa vật chất nhưng những tư tưởng cơ bản về vật chất đã được hai ông đề cập đến. Trên cơ sở kế thừa những tư tưởng của các nhà triết học duy vật trước đây về vật chất và nhờ vào những thành tựu của khoa học tự nhiên Lênin đã đưa ra một định nghĩa khoa học về phạm trù vật chất: “Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”1. Định nghĩa này Lênin có những nội dung cơ bản: - “Vật chất là một phạm trù triết học”. Vật chất không tồn V.I.Lênin tại cảm tính, nghĩa là nó không đồng nhất với các dạng tồn tại cụ thể, mà ta thường gọi là vật thể. Vật thể là cái có hạn, có sinh, có diệt và chuyển hoá từ dạng này sang dạng khác; còn vật chất là cái vô hạn, vô tận, không sinh ra, không mất đi. Vì vậy không thể quy vật chất về vật thể và cũng không thể đồng nhất vật chất với vật thể. - Thuộc tính chung nhất để nhận biết vật chất là “thực tại khách quan” là cái đang tồn tại bên ngoài, không lệ thuộc vào cảm giác con người. Nó là cái để phân biệt vật chất với cái không phải vật chất, kể cả trong tự nhiên và xã hội. Cái tồn tại khách quan là vật chất, cái không tồn tại khách quan thì không phải vật chất. Trong đời sống xã hội, "khách quan theo ý nghĩa là tồn tại xã hội không phụ thuộc vào ý thức xã hội của con người"2. Khái niệm vật chất là "thực tại khách quan tồn tại độc lập với ý thức con người và được ý thức con người phản ánh nó" 3 - Vật chất “đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh”. Vật chất tồn tại khách quan, nhưng không tồn tại trừu tượng mà tồn tại hiện thực qua các sự vật cụ thể. Khi tác động vào giác quan, chúng gây nên cảm giác và được cảm giác ghi chép lại, điều đó chứng tỏ con người có khả năng nhận thức được thế giới. Định nghĩa của Lênin có ý nghĩa to lớn. Nó đã giải quyết được vấn đề cơ bản của triết học theo lập trường duy vật biện chứng, khẳng định vật chất là cái có trước ý thức là cái có sau; vật chất quyết định ý thức, ý thức phản ánh vật chất và chống lại tất cả những quan điểm sai lầm của chủ nghĩa duy tâm, khắc phục tính siêu hình, phiến diện của chủ nghĩa duy vật cũ quan niệm về vật chất. Định nghĩa đã mở rộng khái niệm vật chất không chỉ dưới dạng tự nhiên (đất, nước, không khí, lửa ) mà cả dưới dạng xã hội (tồn tại xã hội, lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất ). Từ đó thể hiện sự thống nhất giữa chủ nghĩa duy vật biện chứng với chủ nghĩa duy vật lịch sử, bao quát cả đời sống tự nhiên và xã hội. Ăngghen 1 V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ. Matxcơva, 1980, t.18, tr.151. 2 Sđd, t.18, trg. 403 3 Sđd, t.18, trg. 322 13
14. Định nghĩa đã trang bị thế giới quan, phương pháp luận khoa học, mở đường cho các khoa học cụ thể phát triển, đem đến niềm tin cho con người trong việc nhận thức thế giới và cải tạo thế giới. 1.3. Vận động là phương thức tồn tại của vật chất 1.3.1. Định nghĩa vận động Khái niệm vật chất luôn gắn liền với các phạm trù liên quan đến sự tồn tại của nó là vận động, không gian và thời gian. Vận động theo nghĩa giản đơn, đó là sự di chuyển vị trí trong không gian. Vận động hiểu theo nghĩa đầy đủ, như Ăngghen chỉ ra, "vận động là một phương thức tồn tại của vật chất bao gồm tất cả mọi sự thay đổi và mọi quá trình diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư duy”4. Định nghĩa chỉ ra những nội dung: - Vận động "là một phương thức tồn tại của vật chất". Vật chất tồn tại và tồn tại bằng phương thức vận động, không có vận động thì vật chất không tồn tại. - Vận động là một thuộc tính cố hữu của vật chất nên vận đọng và vật chất là không thể tách rời nhau. Không ở đâu (xét về không gian), không khi nào (xét về thời gian) có vật chất mà lại không có vận động hay có vận động mà lại không có vật chất. Sự vận động của vật chất là bất diệt. 1.3.2. Nguồn gốc của vận động Các nhà duy tâm cho vận động là từ thần linh, thượng đế, ý niệm tuyệt đối mà ra. Trái lại, triết học Mác-Lênin cho rằng, vận động của vật chất là vận động tự thân, do các mâu thuẫn bên trong. Bản thân sự vận động đã là một mâu thuẫn. Ngay như sự di chuyển máy móc, đơn giản sở dĩ có thể thực hiện được vì sự vật trong cùng một lúc vừa ở nơi này lại vừa ở nơi khác, vừa ở một chỗ duy nhất lại không ở chỗ đó. Cho nên, vận động chính là mâu thuẫn cứ luôn nảy sinh, đồng thời tự giải quyết. Vận động của vật chất còn do tác động qua lại lẫn nhau của chính các yếu tố, các bộ phận khác nhau trong nội tại sự vật hoặc giữa các sự vật. Vì thế, Ăngghen viết: “Tác động lẫn nhau là nguyên nhân cuối cùng thật sự của sự vận động”5. Tóm lại, nguồn gốc vận động của vật chất là vận động tự thân, do mâu thuẫn bên trong, do tác động qua lại lẫn nhau giữa các yếu tố, bộ phận trong cùng một sự vật hay giữa các sự vật với nhau. 1.3.3. Những hình thức vận động cơ bản của vật chất Dựa vào những thành tựu của khoa học cụ thể cuối thế kỷ XIX, Ăngghen đã chia vận động thành năm hình thức cơ bản. Vận động cơ học, là sự dịch chuyển vị trí của các vật thể trong không gian. Vận động vật lý, là sự vận động của các phân tử, nguyên tử, các hạt cơ bản, vận động của điện tử, các quá trình nhiệt, điện Vận động hoá học, là vận động của các quá trình hoá hợp, phân giải các chất. Vận động sinh học, là sự trao đổi chất giữa cơ thể sống và môi trường. Vận động xã hội, là sự biến đổi, thay thế các chế độ xã hội, thông qua tác động của con người. Nguyên tắc quan hệ giữa các hình thức vận động là: - Các hình thức vận động khác nhau về chất. Từ vận động cơ học đến vận động xã hội là sự khác nhau về trình độ của sự vận động, nên không được quy vận động này vào hình thức vận động khác. - Các hình thức vận động có quan hệ phát sinh. Hình thức vận động cao ra đời từ hình thức vận động thấp. - Các hình thức vận động chuyển hoá lẫn nhau và chúng luôn được bảo toàn. 4 Ph. Àngghen, Biện chứng của tự nhiên, Nxb. ST 1997. tr.112. 5 C.Mác và Ph. Àngghen, Sđd, t.20.tr.721 14
15. - Hình thức vận động cao bao hàm hình thức vận động thấp. Hình thức vận động thấp không có khả năng bao hàm hình thức vận động ở trình độ cao hơn. Hình thức vận động xã hội là cao nhất nên nó bao hàm mọi hình thức vận động (nhưng không có chiều ngược lại) (- Mỗi sự vật có thể gắn liền với nhiều hình thức vận động khác nhau, nhưng mỗi sự vật bao giờ cũng có một hình thức vận động cơ bản. (ví dụ trong cơ thể sinh vật có nhiều hình thức vận động như cơ học, lý học, hóa học, sinh học nhưng vận động sinh học là đặc trưng cơ bản của sinh học. Vận động xã hội là hình thức vận động đặc trưng cho con người. Nghiên cứu sự vật phải nghiên cứu những hình thức vận động và chỉ có thông qua nghiên cứu các hình thức vận động mới nắm được bản chất của sự vật. Giữa thế kỷ XIX, những người theo chủ nghĩa "Đác uyn xã hội" quy vận động xã hội thành vận động sinh học. Theo họ con người cũng là một loại sinh vật. Hoạt động của con người nằm trong phạm vi tác động của quy luật đấu tranh sinh tồn. Con người đấu tranh sinh tồn dẫn đến tiêu diệt lẫn nhau là tự nhiên. Anh, chị hãy phê phán quan niệm trên) Ngày nay người ta chia hình thức vận động của vật chất thành ba nhóm chính: vận động trong tự nhiên vô sinh (đặc trưng là vận động lý, hoá), vận động trong tự nhiên hữu sinh (đặc trưng là vận động sinh học) và vận động trong xã hội (đặc trưng là hoạt động của con người). Tuy nhiên cách chia đó vẫn dựa trên năm hình thức vận động nói trên. Nghiên cứu sự vậtphải nghiên cứu vận động thì mới nắm được bản chất của sự vật. 1.3.4. Vận động và đứng im đến Triết học Mác-Lênin cho rằng thế giới vật chất tồn tại trong vận động. Vận động là tuyệt đối, đứng im tương đối là một trong các nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật. Vận động là tuyệt đối vì đó là hình thức tồn tại của vật chất, là thuộc tính cố hữu của vật chất nên không ở đâu, không lúc nào có vật chất mà không có vận động. Đứng im là tương đối vì không có đứng im thì không có những sự vật cụ thể, xác định, không thể nhận thức được sự vật nào. Hiện tượng đứng im chỉ là tương đối (trong trạng thái cân bằng tạm thời của của sự vật trong quá trình vận động của nó) nghĩa là: - Nó chỉ xẩy ra trong một mối quan hệ nhất định chứ không phải trong mọi mối quan hệ cùng một lúc. (con tàu đứng im là trong quan hệ với bến cảng, còn so với mặt trời thì nó vận động theo sự vận động của quả đất) - Đứng im chỉ xảy ra với một hình thức vận động trong một lúc nào đó chứ không phải với mọi hình thức vận động trong cùng một lúc. (con tàu đứng im là về hình thức vận động cơ học, còn các hình thức vận động vật lý, cơ học vẫn diễn ra trong bản thân nó) - Đứng im chỉ là biểu hiện một trạng thái vận động. Đó là vận động trong thăng bằng, trong sự ổn định tương đối, bảo tồn cấu trúc, xác định nó là một sự vật (là một cây, một con ), nó chưa là cái khác. Không có đứng im tương đối thì không thể có sự vật cụ thể, riêng lẻ, xác định. 1.4. Không gian và thời gian 1.4.1. Những quan điểm khác nhau Những người theo chủ nghĩa duy tâm là hình thức tri giác chủ quan của con người (Can-tơ); là yếu tố trong sự phát triển ý niệm tuyệt đối (Hê-ghen); là hệ thống liên kết của chuỗi các cảm giác (Ma-khơ). Vào thời thế kỷ XVII - XVIII, các nhà duy vật siêu hình thừa nhận tính khách quan của không gian, thời gian nhưng đó chỉ là sự tồn tại “trống rỗng” không gắn với vật chất vận động, tách rời không gian và thời gian với vật chất. 15
16. 1.4.1. Quan niệm của Triết học Mác-Lênin Trên cơ sở các thành tựu của khoa học và thực tiễn, chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng: Không gian là thuộc tính cố hữu, là hình thức tồn tại của của vật chất xét về mặt “quảng tính”. Đó là sự chiếm một ví trí nhất định, có một kích thước nhất định (quy mô), trình tự sắp xếp của các sự vật, hiện tượng hoặc các bộ phận của một sự vật, hiện tượng (ở vào một khung cảnh nhất định trong tương quan với những khách thể khác). Thời gian là thuộc tính cố hữu, là hình thức tồn tại của vật chất, xét về mặt “trường tính”. Nó biểu hiện ở độ dài diễn biến của các quá trình, ở sự kế tiếp trước hay sau của các giai đoạn vận động ( ngày, tuần, tháng, năm, thập kỷ thế kỷ; bước đi, chặng đường, thời kỳ, giai đoạn). Các hình thức tồn tại như vậy được gọi là thời gian. Quan hệ không gian, thời gian với vật chất, vận động. Không gian và thời gian là phương thức tồn tại của vật chất. Điều đó có nghĩa là không có một dạng vật chất nào tồn tại ở bên ngoài không gian và thời gian. Ngược lại, cũng không thể có thời gian và không gian nào ở ngoài vật chất. Ph.Ăngghen viết: “Các hình thức cơ bản của mọi tồn tại là không gian và thời gian; tồn tại ngoài thời gian thì cũng hết sức vô lý như tồn tại ngoài không gian”6. Không gian và thời gian có những tính chất cơ bản sau đây: - Tính khách quan: không gian và thời gian là thuộc tính của vật chất tồn tại gắn liền với nhau và gắn liền với vật chất vận động. Vật chất tồn tại là khách quan, do đó không gian và thời gian là thuộc tính của nó nên cũng tồn tại khách quan. - Tính vô hạn và vô tận: Vật chất là vô tận, vô hạn nên không gian và thời gian gắn liền với vật chất cũng là vô tận, vô hạn. (Nó không có tận cùng về một phía nào, xét cả về quá khứ lẫn tương lai, cả về đằng trước lẫn đằng sau, cả về bên phải lẫn bên trái, cả về phía trên lẫn phía dưới). Tính vô tận của không gian được xác định từ quảng tính có hạn bởi các sự vật riêng lẻ. Tính vô hạn của thời gian được xác định bởi trường tính có hạn của các quá trình riêng lẻ. Tính vô cùng của không gian được biểu hiện bằng không gian luôn có ba chiều,nghĩa là vô cùng về mọi phía (chiều dài, chiều rộng, chiều cao). Tính vô tận của thời gian biểu hiện bằng trục số tự nhiên, nghĩa là vô tận về âm vô cùng và dương vô cùng, tức là vô cùng cả về quá khứ và tương lai. Song đặc trưng của thời gian chỉ có một chiều duy nhất từ quá khứ tới hiện tại và tương lai. Do đó khi thời gian đã mất đi (trôi qua) thì không lấy lại được. Không gian xã hội: là hoạt động sống của con người trong các chế độ xã hội. Thời gian xã hội là thước đo về sự biến đổi của các quá trình xã hội có đặc điểm là trôi đi không đều. Nhanh chậm là tuỳ thuộc vào tính chất tiến bộ hay lạc hậu của các chế độ xã hội. Ý nghĩa phương pháp luận: muốn nhận thức sự vật, hiện tượng đúng phải xem xét nó trong không gian, thời gian nhất định, phải có quan điểm lịch sử, cụ thể. 1.5. Tính thốngnhất của thế giới 1.5.1. Những quan điểm khác nhau Triết học duy tâm cho bản chất của thế giới là tinh thần, nên thế giới thống nhất là thống nhất ở lĩnh vực tư tưởng, tinh thần. Hêghen cho thế giới thống nhất ở “ý niệm tuyệt đối”. Còn Đuy-rinh (nhà triết học Đức cùng thời với Mác) cho thế giới thống nhất ở “tồn tại”. Mác và Ăng-ghen đã phê phán quan niệm đó và chỉ ra: nếu thế giới thống nhất ở “tồn tại” thì vẫn chưa phân biệt được sự khác nhau giữa các sự vật và hiện tượng, vẫn chưa phân biệt được người duy vật với người duy tâm, vì thượng đế, “chúa” cũng tồn tại. Triết học duy vật cổ đại cho thế giới thống nhất ở một dạng vật thể cụ thể nào đó như “nước” (Ta-lét), “không khí” (Ana-ximen), “lửa” (Hê-ra-clít), “nguyên tử” (Đê-mô-crít) Những vật thể cụ thể đó không thể bao quát được hết sự phong phú đa dạng của thế giới, như vật chất được biểu hiện dưới dạng trường, hạt, dạng xã hội 6 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, t.20, tr. 78. 16
17. 1.5.2. Quan điểm triết học Mác-Lênin về tính thống nhất của thế giới Bằng sự phát triển lâu dài của bản thân triết học và khoa học, chủ nghĩa duy vật biện chứng chứng minh rằng: Bản chất của thế giới là vật chất, thế giới thống nhất ở tính vật chất. Những biểu hiện về sự thống nhất: - Chỉ có một thế giới duy nhất và thống nhất là thế giới vật chất, tồn tại khách quan độc lập với ý thức. Thế giới vật chất là vô tận, vô hạn, vô sinh, vô diệt. Trong thế giới đó không có gì khác là quá trình vật chất vận động, chuyển hoá lẫn nhau. Tất cả đều là nguyên nhân, đều là kết quả của nhau, đều là vật chất. - Mỗi bộ phận của thế giới vật chất (Tự nhiên và xã hội) đều có mối liên hệ thống nhất với nhau, biểu hiện ở chỗ chúng đều là những dạng cụ thể của vật chất, là những kết cấu vật chất, hoặc có nguồn gốc vật chất, do vật chất sinh ra và cùng chịu sự chi phối của những quy luật chung, khách quan của thế giới vật chất. Những cơ sở để chứng minh sự thống nhất: - Những phát minh của khoa học tự nhiên, đặc biệt ba phát minh lớn của thế kỷ XIX: thuyết tế bào, định luật bảo toàn và chuyển hoá năng lượng; thuyết tiến hoá các loài đã chứng minh thế giới là một chỉnh thể thống nhất. Những tri thức khoa học hiện đại của thế kỷ XX: Vật lý học, hoá học, sinh học; công nghiệp tự động hoá tiếp tục chứng minh về thành phần, về kết cấu của thế giới vật chất, về các đặc điểm hoạt động và phát triển của nó trên các trình độ tổ chức khác nhau của vật chất. Các phát minh giúp cho chủ nghĩa duy vật biện chứng có cơ sở khẳng định: thế giới thống nhất với nhau là thống nhất ở tính vật chất của nó. - Những thành tựu của triết học. Sự ra đời của chủ nghĩa duy vật biện chứng, của phép biện chứng duy vật, đặc biệt là chủ nghĩa nghĩa duy vật lịch sử góp phần chứng minh thế giới thống nhất ở tính vật chất của nó. Lý luận của Ăng-ghen về vai trò của lao động trong quá trình chuyển biến vượn thành người chứng tỏ xã hội loài người ra đời từ tự nhiên, là sự phát triển liên tục của tự nhiên, là một dạng tự nhiên đặc biệt. Như vậy, sự thống nhất của thế giới ở tính vật chất của nó, không chỉ trong tự nhiên mà cả trong xã hội con người. Ý nghĩa thực tiễn. Nguyên lý về bản chất của thế giới và thế giới thống nhất ở tính vật chất nói trên đòi hỏi: - Con người trong hoạt động nhận thức và thực tiễn phải xuất phát từ hiện thực khách quan, lấy đó làm cơ sở, điều kiện cho hoạt động của mình. - Phải xuất phát từ thực tế khách quan, từ bản thân sự vật Béc-cơ-ly (1684 – 1753) mà phân tích xem xét rút ra kết luận cần thiết, không được suy xét chủ quan, duy ý chí để áp đặt cho sự vật. 2. Ý THỨC 2.1. Phạm trù ý thức 2.1.1 Những quan điểm khác nhau Triết học duy tâm cho rằng: ý thức là cái có trước vật chất, tự tồn tại và là nguồn gốc của mọi sự vật, hiện tượng trong thế giới. Béc-cơ-ly cho sự vật là tổng hoà của cảm giác, xoá bỏ cảm giác là xoá bỏ sự vật. Hê- ghen cho ý niệm tuyệt đối là cái có trước tha hoá thành giới tự nhiên và xã hội. Triết học duy vật trước Mác cho ý thức là sự phản ánh thế giới khách quan bởi con người. Nhưng sự phản ánh đó mang tính giản đơn, máy móc nên chỉ đưa lại những hình ảnh bề ngoài của sự vật, hiện tượng. 17
18. 2.1.2. Quan điểm của triết học Mác-Lênin Triết học Mác - Lênin cho rằng ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan được sáng tạo lại theo những mục đích định trước của con người. Hay ý thức chỉ là hình ảnh của thế giới khách quan được di chuyển vào đầu óc của con người và được cải biến đi. Nói ý thức là “là hình ảnh chủ quan” là nói tới hình ảnh tâm sinh lý của con người, nó là phản ánh của con người chứ không phải cái tự có. Cho nên, kết quả phản ánh (ý thức) phụ thuộc vào con người ở các mặt tâm sinh lý, mục đích yêu cầu, điều kiện hoàn cảnh của sự phản ánh. Cùng một đối tượng phản ánh mà kết quả phản ánh lại có thể khác nhau, thậm chí trái ngược nhau. Sự phản ánh đó là sáng tạo là nói tới một đặc trưng quan trọng nhất của ý thức con người. Sáng tạo lại tức là ý thức chỉ coi giới tự nhiên như những vật liệu ban đầu, từ đó con người chế tác ra “giới tự nhiện thứ hai” cho mình. 2.2. Nguồn gốc của ý thức 2.2.1 Những quan điểm khác nhau Triết học duy tâm cho: ý thức là bản nguyên có tính độc lập, tự sinh ra như “tinh thần thế giới”, tồn tại ở đâu đó, hoặc đấng siêu nhân chư “chúa” đặt nó tồn tại trong cơ thể con người. Các nhà duy vật trước Mác cho ý thức là thuộc tính chung, phổ biến của mọi sự vật. Nó không có bản chất riêng, đặc trưng riêng và cũng là một dạng nào đó của vật chất. (Óc tiết ra ý thức cũng như gan tiết ra mật - Các-ba-nít- Triết gia Pháp). 2.2.1 Quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin Triết học Mác - Lênin cho rằng, ý thức ra đời từ hai nguồn gốc, nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội. Nguồn gốc tự nhiên của ý thức do hai yếu tố: - Phải có bộ óc người. Ý thức là một thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ óc con người. Ý thức là chức năng của bộ óc con người. Do đó khi bộ óc bị tổn thương thì hoạt ý thức sẽ không bình thường. - Phải có thế giới khách quan (tự nhiên, xã hội)tồn tại bên ngoài con người. Bộ óc có thể sinh ra ý thức vì nó có mối liên hệ với thế giới khách quan, từ đó hình thành nên quá trình phản ánh thế giới vào óc con người. Như vậy: Nguồn gốc tự nhiên của ý thức là sự tương tác giữa bộ óc người và thế giới khách quan. Nguồn gốc xã hội của ý thức do hai yếu tố: lao động và ngôn ngữ. Lao động: Trong lao động mà con người chế tạo ra công cụ sản xuất, hai bàn tay đạt tới trình độ khéo léo rất cao, các giác quan của con người phát triển. Do thức ăn bằng thịt, bộ óc có điều kiện phát triển. Trong lao động, con người tác động vào thế giới khách quan làm nó bộc lộ những thuộc tính, kết cấu, quy luật vận động thành các hiện tượng nhất định và các hiện tượng ấy tác động vào bộ óc người, dần dần hình thành tri thức, ý thức. Ngôn ngữ: Trong lao động ngay từ đầu đã mang tính tập thể xã hội, con người tất yếu nảy sinh nhu cầu giao tiếp, trao đổi tư tưởng cho nhau từ đó ngôn ngữ ra đời. Ngôn ngữ là công cụ của tư duy, diễn đạt sự hiểu biết của con người, nó trở thành tín hiệu vật chất của ý thức. Không có hệ thống tín hiệu này thì cũng không có sự ra đời của ý thức. Như vậy, trước hết là lao động, sau lao động là ngôn ngữ, đó là hai “kích thích” chủ yếu tạo ra ý thức. Trong hai nguồn gốc tự nhiên và xã hội thì nguồn gốc xã hội có ý nghĩa quyết định với sự ra đời của ý thức, vì nguồn gốc trực tiếp quyết định sự ra đời và phát triển của ý thức là hoạt động thực tiễn. 18
19. 2.3. Bản chất của ý thức 2.3.1 Khái quát về lý luận phản ánh của Lênin Phản ánh là sự ghi dấu ấn của hệ thống vật chất này lên hệ thống vật chất khác khi giữa chúng có sự tương tác nhau. Phản ánh là thuộc tính chung của tất cả mọi dạng vật chất. Phân loại phản ánh: theo trình độ phát triển của các dạng vật chất thì phản ánh có: - Dạng vật chất vô cơ là những phản ánh vật lý, hóa học, như kim loại phản ánh các yếu tố tác động vào như nước nên nó bị gỉ, xét; nước chảy phản ánh ở đá là bị mòn v.v. Những hình thức phản ánh này có tính chất thụ động, chưa có định hướng sự lựa chọn. - Dạng vật chất hữu cơ bậc thấp (động vật đơn bào và thực vật): phản ánh laoị này đã mang tính định hướng, chọn lọc như chúng đều vận động hướng về nơi có ánh sáng, nước, không khí, dinh dưỡng. - Dạng vật chất là động vật có hệ thống thần kinh là phản ánh qua hệ thống phản xạ: phản xạ có điều kiện và không điều kiện. - Dạng vật chất là động vật bậc cao có hệ thần kinh trung ương (vượn người, đười ươi) thì sự phản ánh đã xuất hiện tâm lý như vui, buồn, lo sợ. Tâm lý động vật chưa phải là ý thức, nó mới là sự phản ánh có tính chất bản năng. 2.3.2 Phản ánh của óc người với hiện thực khách quan Quá trình phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc người là quá trình năng động sáng tạo có những đặc trưng sau: - Phản ánh có quy trình, theo trình tự ba giai đoạn: trao đổi thông tin giữa chủ thể và đối tượng phản ánh, có chọn lọc và định hướng; mô hình hoá đối tượng trong tư duy dưới dạng hình ảnh tinh thần; hiện thực hoá đối tượng trong tư duy ra hiện thực khách quan, thông qua hoạt động thực tiễn. - Phản ánh mang tính chủ động, sáng tạo, tự giác. Cụ thể là: (Tính sáng tạo của ý thức không phải là nó đẻ ra vật chất mà là ý thức có sự sáng tạo trong quá trình phản ánh và phản ánh theo quy luật và trong khuôn khổ của sự phản ánh, mà kết quả phản ánh bao giờ cũng là những khách thể tinh thần. Sáng tạo và phản ánh là hai mặt thuộc bản chất của ý thức. Sự ra đời, tồn tại của ý thức gắn liền với hoạt động thực tiễn, chịu sự chi phối không chỉ các quy luật sinh học mà chủ yếu là của quy luật xã hội, do nhu cầu giao tiếp xã hội và các điều kiện sinh hoạt hiện thực của con người quy định. Ý thức mang bản chất xã hội). - Phản ánh gián tiếp, nhờ đó nó có thể phản ánh được quá khứ, tương lai. Trên cơ sở những cái đã có trước, ý thức có khả năng tạo ra tri thức mới về sự vật, có thể tưởng tượng ra cái không có trong thực tế, có thể tiên đoán, dự báo tương lai. - Phản ánh mang tính khái quát, tức là phản ánh những thuộc tính chung nhất của các sự vật, hiện tượng. - Phản ánh mang tính trừu tượng hoá, tức là thông qua các giả định của tư duy về đối tượng nghiên cứu (đơn giản hoá, cô lập hoá, tĩnh tại hoá đối tượng) làm cho việc nghiên cứu cho dễ dàng hơn. Vì vậy Lênin viết "Ý thức không chỉ là phản ánh thế giới khách quan mà còn sáng tạo thế giới khách quan"7. Những dự báo về đường lối của Đảng ta là phản ánh có tính sáng tạo của ý thức. Kết luận: Bản chất của ý thức là một hiện tượng xã hội, bắt nguồn từ thực tiễn lịch sử - xã hội, phản ánh những quan hệ xã hội khách quan. Các Mác khẳng định: "ngay từ đầu, ý thức đã là một sản phẩm xã hội, và vẫn là như vậy chừng nào con người còn tồn tại" 8. 3. QUAN HỆ GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC 3.1. Những quan điểm khác nhau Những người theo chủ nghĩa duy tâm đã tuyệt đối hoá vai trò của ý thức, cho ý thức là cái có trước, vật chất là cái có sau, ý thức quyết định vật chất, sáng tạo ra vật chất. 7 Lênin, Bút ký triết học, Nxb., Hà Nội, 1971, tr 8 C.Mác và Ph.Ăngghen, Sđd, 1995, t.3, tr.43 19
20. Người theo chủ nghĩa duy vật tầm thường cho rằng, vật chất có trước, quyết định ý thức và không thấy được vai trò tác động trở lại của ý thức đối với vật chất. Những quan điểm trên đều là những quan điểm sai lầm, hoặc không đầy đủ và mối quan hệ giữa vật chất và ý thức. 3.2. Quan điểm triết học Mác-Lênin Triết học Mác-Lênin xác định về quan hệ giữa vật chất và ý thức thì vật chất quyết định ý thức và ý thức có tác động trở lại vật chất. Vật chất quyết định ý thức được thể hiện: - Vật chất (cơ sở vật chất, điều kiện vật chất, quy luật khách quan ) là tiền đề, nguồn gốc cho sự ra đời, tồn tại, phát triển của ý thức. - Điều kiện vật chất thế nào thì ý thức như thế. Khi cơ sở vật chất, điều kiện vật chất biến đổi thì ý thức biến đổi theo. Như vậy, vật chất quyết định cả nội dung và khuynh hướng vận động phát triển của ý thức. - Cơ sở vật chất, điều kiện vật chất còn là nơi hình thành các công cụ, phương tiện để “nối dài” các giác quan của con người để nhận thức thế giới. - Cơ sở vật chất, điều kiện vật chất còn là điều kiện, môi trường để hiện thực hoá ý thức, tư tưởng, là nơi kiểm nghiệm, xác nhận nhận thức đúng, bác bỏ nhận thức sai. Ý thức cũng có tác động trở lại đối với vật chất, làm biến đổi hiện thực vật chất khách quan theo nhu cầu của mình. Nó thể hiện: - Ý thức phản ánh hiện thực khách quan vào óc con người, giúp con người hiểu được bản chất, quy luật vận động phát triển của sự vật, hiện tương, hình thành phương hướng, mục tiêu và những phương pháp thực hiện. Ý thức có thể quyết định làm cho con người hoạt động đúng hay sai, thành công hay thất bại. - Sự vật bao giờ cũng bộc lộ nhiều khả năng. Nhờ có ý thức, con người biết lựa chọn khả năng thích hợp để tác động làm cho nó vận động phát triển nhanh hơn. Nói vai trò của ý thức với vật chất phải thấy ý thức chỉ có tác dụng khi thông qua hoạt động của con người. Khi nói vai trò quyết định của ý thức tư tưởng đối với sự thành bại trong hoạt động thực tiễn phải lưu ý: - Chỉ xét trong giới hạn hẹp: một trạng thái, một thời điểm, một tình hướng nhất định, ví dụ như trong một chiến dịch nào đó, nhờ yếu tố tinh thần đoàn kết, có kế hoạch, tổ chức tốt nên đã làm tốt. - Chính yếu tố tinh thần là quyết định nhưng nó không thể vượt qua hoàn cảnh, điều kiện khách quan, không thay thế được nhân tố khách quan, mà biết dựa vào điều kiện vật chất đã có, phản ánh và vận dụng đúng quy luật của vật chất, các quy luật tự nhiên và xã hội. Nếu chỉ xuất phát từ ý chí chủ quan sẽ mắc bệnh chủ quan duy ý chí. 3.3. Ý nghĩa phương pháp luận của mối quan hệ giữa vật chất và ý thức Vật chất có trước, là nguồn gốc của ý thức, quyết định ý thức, vì vậy, con người phải tôn trọng khách quan, tôn trọng quy luật, đồng thời phát huy tính năng động chủ quan của mình. Tôn trọng khách quan là phải xuất phát từ các điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội nhất định mà đề ra đường lối, chủ trương, chính sách. (V.I. Lênin đã nhiều lần nhấn mạnh không được lấy ý muốn chủ quan của mình làm chính sách, không được lấy tình cảm làm điểm xuất phát cho chiến lược và sách lược cách mạng. Nếu chỉ xuất phát từ ý muốn chủ quan, nếu lấy ý chí áp đặt cho thực tế, lấy ảo tưởng thay cho hiện thực thì sẽ mắc phải bệnh chủ quan duy ý chí). Vì vậy Đảng ta khẳng định: Mọi đường lối chủ trương của Đảng phải xuất phát từ thực tế, tôn trọng quy luật khách quan9. Trong đời sống cần có các điều kiện vật chất, nhưng nếu tuyệt đối hoá yếu tố vật chất sẽ rơi vào quan điểm duy vật tầm thường. 9 ĐCSVN: Cương lĩnh xây dựng đất nước trongTKQĐ lên CNXH, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1991, tr.5. 20
21. - Từ quan điểm ý thức có thể tác động trở lại vật chất thông qua hoạt động thực tiễn thì con người phải phát huy tính năng động chủ quan, tức là phát huy vai trò tích cực của ý thức, vai trò tích cực của nhân tố con người. Điều ấy có nghĩa là con người phải nhận thức cho được quy luật khách quan, biết vận dụng đúng đắn quy luật khách quan, phải có ý chí, phải có phương pháp để tổ chức hành động. Ý thức, tư tưởng có thể làm cho con người hoạt động sai và thất bại khi con người phản ánh sai thế giới khách quan. Vì vậy, cần phát huy vai trò nhân tố con người để tác động cải tạo thế giới khách quan; đồng thời phải khắc phục bệnh bảo thủ trì trệ, thái độ tiêu cực, thụ động, ỷ lại, ngồi chờ trong quá trình đổi mới hiện nay. Đất nước ta đang bước vào thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa và hiện đại hóa, Đảng chủ trương: "huy động ngày càng cao mọi nguồn lực cả trong và ngoài nước, đặc biệt là nguồn lực của dân vào công cuộc phát triển đất nước" 10, muốn vậy phải "nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng phát huy sức mạnh toàn dân tộc, đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới, sớm đưa nước ta ra khỏi tình trạng kém phát triển, thực hiện "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh"11. Câu hỏi ôn tập bài 1 1. Làm rõ nội dung, ý nghĩa định nghĩa vật chất của Lênin. 2. Vận động là phương thức tồn tại, là thuộc tính cố hữu của vật chất. Anh, chị hiểu thế nào về nguyên lý trên. Ý nghĩa của nó. 3. Làm rõ nguồn gốc và bản chất của ý thức. 4. Hãy phân tích mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức, từ đó rút ra ý nghĩa phương pháp luận của nó. Bài 2 (8) NHỮNG NGUYÊN LÝ VÀ QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT Phép biện chứng duy vật được xây dựng trên cơ sở hệ thống những nguyên lý, những phạm trù cơ bản, những quy luật phổ biến phản ánh đúng đắn hiện thực, trong đó nguyên lý về mối liên hệ và nguyên lý về sự phát triển là hai nguyên lý khái quát nhất. Ăngghen đã khẳng định: "phép biện chứng chẳng qua chỉ là môn khoa học về những quy luật phổ biến của sự vận động và phát triển của tự nhiên, của xã hội loài người và tư duy". 10 ĐCSVN: Văn kiện Đại hội X, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 162. 11 Sđd, tr. 368. 21
22. 1. HAI NGUYÊN LÝ CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 1.1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến Các sự vật hiện tượng có mối liên hệ qua lại hay tồn tại biệt lập tách rời nhau? Các nhà triết học duy tâm tôn giáo thừa nhận có mối liên hệ phổ biến, nhưng họ cho nguồn gốc của nó là từ thần linh thượng đế, “ý niệm tuyệt đối” sinh ra. Các nhà triết học siêu hình không thừa nhận mối liên hệ phổ biến, họ cho sự vật, hiện tượng tồn tại một cách cô lập, tách rời nhau, cái này bên cạnh cái kia, hết cái này đến cái kia, giữa chúng không có sự phụ thuộc, không có sự ràng buộc lẫn nhau, có chăng chỉ là hời hợt bề ngoài. Triết học Mác-Lênin cho rằng: Thế giới có vô vàn các sự vật, hiện tượng nhưng chúng thống nhất với nhau ở tính vật chất nên giữa chúng tất yếu phải có mối liên hệ chằng chịt với nhau. Mối liên hệ có nhiều thuộc tính. Cần phân biệt khái niệm mối liên hệ và quan hệ. Quan hệ là một phạm trù lôgic, nó khái quát phương thức tồn tại của các sự vật, hiện tượng trong thế giới và phương thức nhận thức chúng. Bởi lẽ các sự vật, hiện tượng đều thông qua các mối quan hệ mới tồn tại được. Do vậy, muốn nhận thức các sự vật, hiện tượng thì tất yếu phải tìm hiểu chúng trong các quan hệ xác định. Liên hệ là một quan hệ đặc biệt, trong đó sự ra đời, tồn tại, vận động phát triển và chuyển hoá của cái này là nguyên nhân trực tiếp dẫn tới sự ra đời, tồn tại, vận động, phát triển và chuyển hoá của cái khác. Với ý nghĩa đó thì liên hệ là mối quan hệ của các mặt đối lập biện chứng như: cực dương và cực âm của dòng điện, cực bắc và cực nam của thanh nam châm, giai cấp tư sản và giai cấp vô sản trong chế độ tư bản chủ nghĩa. Liên hệ phổ biến là loại liên hệ có ba đặc trưng sau: + Nó tạo nên cấu trúc tuyệt đối cho sự ra đời và tồn tại của các sự vật, hiện tượng trong thế giới. + Khi xét tới bất kỳ một mối liên hệ nào thì nó cũng phải có mặt trong giới tự nhiên, xã hội và tư duy. Ví dụ: mối liên hệ giữa bản chất và hiện tượng, giữa nội dung và hình thức, giữa tất nhiên và ngẫu nhiên, giữa lượng và chất + Tính đa dạng, phong phú và nhiều vẻ của các mối liên hệ cũng được xem là thuộc tính phổ biến như: Có mối liên hệ trực tiếp, gián tiếp. Có mối liên hệ giữa các bộ phận bên trong của một sự vật, một hệ thống; Có mối liên hệ bên ngoài giữa các sự vật, hiện tượng hoặc các hệ thống khác nhau; Liên hệ tất yếu và liên hệ ngẫu nhiên; Có mối liên hệ bản chất và không bản chất. Có mối liên hệ chủ yếu, thứ yếu. Có mối liên hệ chung bao quát toàn bộ thế giới, có mối liên hệ bao quát một số lĩnh vực, hoặc một lĩnh vực. (Trong một sự vật, hiện tượng cũng có thể bao gồm nhiều loại mối quan hệ. Trong các cặp quan hệ đó, nói chung mối liên hệ bản chất, mối liên hệ tất nhiên, mối liên hệ chủ yếu giữ vai trò quyết định. Nói chung, vai trò quyết định của các mối liên hệ trong từng cặp một phụ thuộc vào quan hệ hiện thực xác định. Sự phân chia từng cặp mối liên hệ chỉ có tính tương đối vì mỗi loại liên hệ chỉ là một bộ phận của mối liên hệ phổ biến, nhưng sự phân chia là cần thiết vì mỗi cặp phạm trù có vị trí và vai trò xác định trong sự vận động và phát triển của sự vật). Ý nghĩa phương pháp luận Nắm vững nguyên lý về mối liên hệ phổ biến, có ý nghĩa quan trọng trong nhận thức và trong hoạt động thực tiễn, nó là cơ sở lý luận của quan điểm toàn diện - một trong những nguyên tắc phương pháp luận mácxít. Nguyên tắc này đòi hỏi khi xem xét sự vật, hiện tượng phải: xem xét các mặt, các mối liên hệ của chính bản thân nó, phải phân tích để thấy nổi bật được cái cơ bản, cái quan trọng nhất. (Trong hoạt động thực tiễn phải sử dụng đồng bộ nhiều biện pháp, nhiều phương tiện khác nhau. Phải kết hợp chính sách dàn đều với chính sách có trọng điểm. Đồng thời phải chú ý quan điểm lịch sử - cụ thể khi giải quyết một vấn đề. 22
23. Trong hoạt động thực tế, theo quan điểm toàn diện, khi tác động vào sự vật, chúng ta không những phải chú ý tới những mối liên hệ nội tại của nó mà còn phải chú ý tới những mối liên hệ của sự vật ấy với các sự vật khác. Đồng thời, chúng ta phải biết sử dụng đồng bộ các biện pháp, các phương tiện khác nhau để tác động nhằm đem lại hiệu quả cao nhất. Để thực hiện mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh", một mặt, chúng ta phải phát huy nội lực của đất nước ta; mặt khác, phải biết tranh thủ thời cơ, vượt qua thử thách do xu hướng quốc tế hóa mọi lĩnh vực của đời sống xã hội và toàn cầu hóa kinh tế đưa lại). Cần phải chống quan điểm phiến diện, xem xét qua loa một vài mối liên hệ đã vội đánh giá sự vật; chống quan điểm chiết trung, coi vị trí các mối liên hệ là như nhau; cũng Quá trình phát triển từ vượn thành người cần chống quan điểm nguỵ biện bám vào những mối liên hệ không cơ bản, không chủ yếu để biện minh cho một khuynh hướng nào đó. Phải chống quan điểm triết trung, xem các mối liên hệ có vị trí, ý nghĩa như nhau. 1.2. Nguyên lý về sự phát triển Sự liên hệ và tác động qua lại làm cho các sự vật vận động và phát triển. Vấn đề đặt ra là: cái gì là nguồn gốc của sự phát triển. Các nhà triết học siêu hình xem phát triển của các sự vật, hiện tượng chỉ là sự tăng lên hay giảm đi thuần tuý về số lượng, không có sự thay đổi về chất, hoặc nếu có thay đổi về chất chăng nữa thì chỉ diễn ra theo vòng tròn khép kín. Nội dung lý luận của nguyên lý: Khái niệm và đặc trưng của sự phát triển: Phát triển là một hình thức cao nhất của sự vận động dẫn tới sự ra đời của cái mới với ba đặc trưng: - Cái mới phải có cấu trúc đa dạng, phức tạp hơn. - Cái mới phải có chức năng chuyên biệt hơn. - Cái mới phải tăng cường được khả năng tự điều chỉnh để tồn tại trong trạng thái cân bằng hệ thống. Ví dụ: sự tiến hoá của giới sinh vật dẫn đến sự ra đời của con người là sinh vật phát triển cao hơn các loại khác, hoặc xã hội công nghiệp ra đời phát triển hơn các xã hội trước đó vì chúng có ba đặc trưng trên. Quan điểm biện chứng về sự phát triển: - Phát triển là một cuộc đấu tranh giữa các mặt đối lập, là kết hợp tiệm tiến và nhảy vọt, là sự nẩy sinh của cái mới. Phát triển không theo con đường thẳng mà mà theo con đuỗngáy ốc. Phát triển là khuynh hướng thống trị của thế giới. Nghĩa là sự vật cụ thể thì theo quy luật sinh-trụ-dị-diệt. Thế giới vật chất thì đổi mới và đi lên từ thấp đến cao, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện. (Vận động và phát triển không đồng nghĩa. Vận động có nhiều khuynh hướng khác nhau: đi lên, đi xuống, vòng tròn. Phát triển chỉ khái quát xu hướng chung của sự vận động - xu hướng vận động đi lên của sự vật, sự vật mới ra đời thay thế cho sự vật cũ. Phát triển chỉ là một trường hợp đặc biệt của sự vận động. Trong quá trình phát triển sự vật sẽ hình thành những quy định mới cao hơn về chất, sẽ làm thay đổi mối liên hệ, cơ cấu, phương thức tồn tại và vận động, thay đổi chức năng vốn có theo chiều hướng ngày càng hoàn thiện hơn. Phát triển là khuynh hướng chung có tính phổ biến: Trong giới hữu cơ phát triển thể hiện ở sự tăng cường khả năng thích nghi của cơ thể với môi trường; ở khả năng tự sản sinh của chính mình ở trình độ ngày càng hoàn thiện hơn. Trong xã hội, trình độ phát triển thể hiện ở trình độ trinh phục tự nhiên, cải tạo xã hội để tiến tới mức độ ngày càng cao trong sự nghiệp giải phóng con người. Trong tư duy sự phát triển biểu hiện ở khả năng nhận thức ngày càng sâu sắc, đầy đủ, đúng đắn hơn đối với hiện thực tự nhiên và xã hội. 23
24. Như vậy phát triển là một hiện tượng diễn ra không ngừng trong tự nhiên và trong xã hội, trong bản thân con người, trong tư duy. Nguyên nhân của sự phát triển là do sự tác động qua lại giữa các mặt, các yếu tố trong sự vật, hiện tượng.) Ý nghĩa phương pháp luận Nắm vững nguyên lý về sự phát triển là khuynh hướng chung của thế giới là cơ sở lý luận trực tiếp của quan điểm phát triển. Nguyên tắc này đòi hỏi xem xét sự vật, hiện tượng theo hướng vận động đi lên. Chống định kiến khi xem xét đánh giá con người, phong trào; tránh bi quan, dao động. Quan điểm phát triển đòi hỏi phải đặt trong quan điểm biện chứng nói chung, nghĩa là “phát triển là một cuộc đấu tranh của các mặt đối lập”. (Sự vật hiện tượng sẽ vận động thay đổi theo không gian và thời gian nên không được tuyệt đối hóa một nhận thức nào đó. Không chỉ thấy sự vật là cái đã có mà phải thấy khuynh hướng phát triển trong tương lai của nó. Trong phát triển sự vật có thể có những biến đổi thụt lùi, không được có thành kiến định kiến khi xem xét đánh giá con người, phong trào. Phải thấy rõ tính quanh co, phức tạp của quá trình phát triển để tránh bi quan, dao động. Để thúc đẩy sự vật phát triển phải tìm ra chính các mâu thuẫn của chính sự vật, và bằng hoạt động thực tiễn mà giải quyết mâu thuẫn. Sự phát triển biện chứng được thực hiện bằng tích lũy về lượng để tạo ra sự thay đổi về chất, thông qua phủ định của phủ định. Do vậy vận dụng quan điểm phát triển vào vận động đòi hỏi phải phát huy nỗ lực của con người trong hiện thực hóa hai quá trình trên). Vận dụng nguyên lý phát triển cho ta thấy, 20 năm đổi mới chúng ta đã đạt được những thành tựu to lớn: “Kinh tế tăng trưởng khá nhanh, sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được đẩy mạnh. Đời sống nhân dân được cải thiện rõ rệt. Hệ thống chính trị và khối đại đoàn kết toàn dân tộc được củng cố và tăng cường. Chính trị - xã hội ổn định. Quốc phòng và an ninh được giữ vững. Vị thế nước ta trên trường quốc tế không ngừng nâng cao. Sức mạnh tổng hợp của quốc gia đã tăng lên rất nhiều, tạo ra thế và lực mới cho đất nước tiếp tục đi lên với triển vọng tốt đẹp”12. 2. THẾ GIỚI VẬN ĐỘNG VÀ PHÁT TRIỂN THEO QUY LUẬT 2.1. Phạm trù, quy luật Trong quá trình suy nghĩ con người phải thường xuyên sử dụng những khái niệm để phản ánh những mặt, những thuộc tính quan trọng của một lớp sự vật, hiện tượng nhất định. Phạm trù là những khái niệm rộng nhất, phản ánh những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ chung, cơ bản nhất của các sự vật, hiện tượng thuộc một lĩnh vực nhất định. Quy luật là mối liên hệ bản chất, tất nhiên, phổ biến và được lặp đi, lặp lại giữa các mặt, các yếu tố trong cùng một sự vật, hiện tượng, hay giữa các sự vật, hiện tượng với nhau. Có quy luật tự nhiên, quy luật xã hội, quy luật của tư duy. Phép duy vật biện chứng nghiên cứu những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy của con người. 2.2. Quy luật tự nhiên và quy luật xã hội Các quy luật đều có tính khách quan. Chúngkhông do con người sinh ra hay làm cho chúng mất đi. (Ăngghen nhận xét: Quy luật nào đúng với tự nhiên thì cũng đúng với xã hội. Xã hội vừa tồn tại theo những quy luật của tự nhiên, vừa theo những quy luật chỉ vốn có đối với xã hội). Quy luật tự nhiên và xã hội có những điểm khác nhau: Quy luật tự nhiên nẩy sinh và tác động trong giới tự nhiên, kể cả cơ thể con người. Nó diễn ra một cách tự động (tự phát), thông qua sự tác động của các lực lượng tự nhiên. Quy luật xã hội phải thông qua hoạt động của con người. Quy luật xã hội thường biểu hiện như một xu hướng, có tính định hướng chung chứ không thể hiện ra như một quan hệ trực tiếp, có tính xác định với từng việc, từng cá nhân. (Tổng hợp những xu hướng hoạt động đa dạng, khác nhau của nhiều người tạo thành những xu hướng vận động chung, những quy luật của lịch sử, trong đó xu hướng của số đông người chiếm ưu thế. Điều đó thể hiện quy luật xã hội chỉ phản ánh nguyện vọng của số đông phù hợp với xu hướng vận động khách quan của lịch sử). 12 Đảng CSVN, Văn kiện ĐH X, NXBCTQG, HN. 2006, tr. 17 24
25. Sản xuất của cải vật chất là cơ sở quyết định sự tồn tại, phát triển của xã hội; quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là những quy luật vạch ra nguồn gốc, động lực về sự phát triển xã hội. Quy luật xã hội và hoạt động có ý thức của con người không tách rời nhau. Hoạt động của con người phải xuất phát từ quy luật khách quan của xã hội. Quy luật xã hội chỉ thể hiện thông qua hoạt động của con người. Quy luật xã hội là tiền đề, là kết quả hoạt động của con người. Kết quả tác động của quy luật phụ thuộc vào nhận thức và vận dụng của con người. Đồng thời con người cũng phải tuân theo những quy luật tự nhiên. 2.3. Tính khách quan của quy luật và vai trò của con người. Các quy luật đều mang tính khách quan vì đó chính sự thể hiện là những mối liên hệ bản chất, tất nhiên vốn có của các sự vật, hiện tượng trong thế giới. Không một ai, một giai cấp nào có thể sáng tạo ra hay xoá bỏ quy luật theo ý muốn chủ quan của mình. Tuy nhiên con người có thể chủ động, phát hiện ra quy luật, nhận thức và vận dụng nó, con người có thể tạo ra những điều kiện để phát huy tác dụng của quy luật này, hạn chế tác hại của quy luật khác, nhằm phục vụ những nhu cầu, lợi ích của mình. Quy luật hoạt động thông qua nhận thức và hoạt động của con người và liên quan đến nhu cầu, lợi ích của con người. Do vậy, lợi ích là một yếu tố quan trọng trong cơ chế hoạt động của quy luật xã hội và trong sự nhận thức của con người. Điều này không làm mất đi tính khách quan vốn có của quy luật xã hội, vì hoạt động của cá nhân có những mục đích khác nhau, nhưng kết quả tác động lại không phụ thuộc vào ý muốn của từng cá nhân mà hướng đến ý muốn ưu trội của khối đông người. Do đó lợi ích ở đây là lợi ích của cộng đồng, của giai cấp, là sự kết hợp hài hòa lợi ích cá nhân, tập thể và xã hội. Thực tế chứng minh rằng, những hoạt động tuỳ tiện, không nhận thức vận dụng đúng quy luật sẽ bị thất bại. Ngược lại, khi con người đã nhận thức được quy luật khách quan, chủ động tự giác hành động theo quy luật khách quan một cách tích cực, sáng tạo thì nhất định đạt kết quả tốt, con người trở thành tự do. Như vậy tự do không có nghĩa là tuỳ tiện, bất chấp quy luật mà tự do chính là nhận thức được tất yếu, hành động theo tất yếu. 3. NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 3.1. Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập (QL mâu thuẫn) 3.1.1. Nội dung của quy luật Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập là hạt nhân của phép biện chứng. Nó vạch ra nguồn gốc của sự vận động và phát triển. Nội dung cơ bản của quy luật được làm sáng tỏ thông qua các phạm trù cơ bản: “mặt đối lập biện chứng”, "mâu thuẫn biện chứng", "sự thống nhất", và "đấu tranh của các mặt đối lập". Mặt đối lập biện chứng: Triết học Mác-Lênin cho rằng, bất kỳ sự vật, hiện tượng nào cũng như giữa sự vật, hiện tượng này với sự vật, hiện tượng khác đều có nhiều mặt đối lập. Tuy nhiên hai mặt được gọi là đối lập biện chứng của một sự vật, hiện tượng nào đó khi chúng có những thuộc tính sau: - Đó là hai mặt đối lập “của nhau”. - Cả hai mặt đối lập đó cùng tồn tại trong một sự vật, hiện tượng. - Cả hai mặt đối lập cùng tham gia tạo nên bản chất của sự vật, hiện tượng. Ví dụ: Sự vật là cục nam châm có hai mặt đối lập là biện chứng là cực bắc và cực nam. Một cơ thể sống có hai mặt đối lập biện chứng là đồng hoá và dị hoá. Một nước tư bản chủ nghĩa có hai giai cấp đối lập biện chứng là tư sản và vô sản (Không được hiểu mặt đối lập một cách thô sơ như không có sống thì không có chết, không có dưới thì không có trên, không có phúc thì không có hoạ v.v. Không đồng nhất mặt đối lập với mâu thuẫn, vì không phải mặt đối lập nào cũng tạo nên mâu thuẫn. Hai mặt đối lập tạo nên mâu thuẫn là hai mặt có sự nương tựa lẫn nhau, tồn tại không tách rời nhau, sự tồn tại của mặt này phải lấy mặt kia làm tiền đề) 25
26. Mâu thuẫn biện chứng là mối quan hệ của hai mặt đối lập biện chứng mà ở đó cơ ba quá trình diễn ra: - Quá trình thống nhất của hai mặt đối lập làm cho sự vật, hiện tượng nào đó ra đời, tồn tại. - Quá trình đấu tranh của hai mặt đối lập làm cho sự vật, hiện tượng vận động, phát triển không ngừng. - Quá trình chuyển hoá của hai mặt đối lập làm cho sự vật, hiện tượng luôn vượt nó, trở thành cái khác cao hơn nó. Lênin nói: “Sự phát triển là một cuộc “đấu tranh” giữa các mặt đối lập” 13. (Ví dụ: mâu thuẫn trong tư duy là phản ánh mâu thuẫn trong hiện thực và là nguồn gốc của phát triển nhận thức. Chính những mâu thuẫn này là nguồn gốc, động lực của sự phát triển. Nghiên cứu sự vật, hiện tượng phải nghiên cứu những mâu thuẫn của nó). (Ví dụ, trong xã hội, khi chủ nghĩa tư bản mới ra đời, mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô sản chưa gay gắt. Chủ nghĩa tư bản phát triển đến chủ nghĩa đế quốc thì mâu thuẫn gay gắt, quyết liệt. Cách mạng vô sản nổ ra ở một nước tức là giải quyết mâu thuẫn. Giai cấp công nhân trở thành giai cấp nắm chính quyền, xã hội mới ra đời là một thể thống nhất của những mâu thuẫn mới. Đấu tranh của các mặt đối lập: âm - dương; hút - đẩy; hoá hợp - phân giải; đồng hoá - dị hoá đã làm cho các sự vật vận động, phát triển không ngừng. Trong nhận thức, thường xuyên có sự “đấu tranh” giữa nhu cầu cần hiểu biết với khả năng hiểu biết; giữa hiểu biết đúng với hiểu biết sai. Nó đã làm cho nhận thức nâng cao). Không nên hiểu sự chuyển hoá của các mặt đối lập là trực tiếp, ngay lập tức, mà nó rất phức tạp, trải qua nhiều khâu trung gian. Cũng không nên hiểu sự chuyển hoá làm cho một mặt còn, một mặt mất. Quan niệm biện chứng về thống nhất và “đấu tranh” + Sự vật nào cũng là thể thống nhất của các mặt đối lập. Sự thống nhất là cùng tồn tại bên nhau của hai mặt đối lập để xác định sự vật, hiện tượng “nó là nó”. (Ví dụ: nguyên tử là thể thống nhất giữa hai mặt đối lập của hạt nhân mang điện tích dương và điện tử mang điện tích âm. Quá trình hoá học là sự thống nhất giữa hoá hợp và phân giải. Xã hội có giai cấp đối kháng là thể thống nhất giữa các giai cấp thống trị, áp bức bóc lột và giai cấp bị trị, bị áp bức bóc lột Không nên hiểu sự thống nhất như là sự đoàn kết, nhất trí như về mặt chính trị trong CNXH. Sự thống nhất của hai mặt đối lập trong quy luật này là sự nương tựa vào nhau, làm tiền đề tồn tại cho nhau, không có mặt đối lập này thì cũng không có mặt đối lập kia và ngược lại) Đấu tranh giữa các mặt đối lập trong mỗi sự vật là sự tác động lẫn nhau, theo xu hướng bài trừ, phủ định lẫn nhau, chuyển hoá của hai mặt đối lập. Sự đấu tranh đưa đến sự chuyển hoá các mặt đối lập. Nó diễn ra dưới các dạng: có thể làm thay đổi các yếu tố, các bộ phận của mỗi mặt đối lập; có thể làm cả hai mặt đối lập chuyển hoá lên một trình độ cao hơn; có thể làm cho hai mặt đối lập cũ mất đi, hai mặt đối lập mới hình thành. (Thí dụ “sự đấu tranh” giữa các điện tích âm với điện tích dương, giữa lực hút và lực đẩy, giữa đồng hoá và dị hoá, cộng và trừ, tích phân và vi phân v.v Trong xã hội có đấu tranh giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, trong tư duy có sự đấu tranh tư tưởng v.v. Sự vật khác nhau thì phương thức đấu tranh cũng khác nhau. Hình thức đấu tranh giữa các mặt đối lập diễn ra rất phong phú, đa dạng tùy thuộc vào tính chất, mối quan hệ qua lại giữa các mặt đối lập và tùy điều kiện cụ thể diễn ra cuộc đấu tranh giữa chúng). Trong quan hệ với nhau thì đấu tranh là tuyệt đối, thống nhất là tương đối. Sự thống nhất giữa các mặt đối lập là tương đối vì sự thống nhất là có điều kiện, thoáng qua, gắn liền với phương thức đứng im tương đối của sự vật. Đấu tranh là tuyệt đối vì nó diễn ra liên tục, không ngừng, trong suốt quá trình tồn tại của các mặt đối lập. 3.1.3. Một số loại mâu thuẫn Mỗi sự vật, hiện tượng đều có nhiều loại mâu thuẫn. Vai trò của mỗi loại mâu thuẫn là khác nhau. Để hiểu và tri phối được sự vật, hiện tượng phải tìm hiểu mâu thuẫn. Cụ thể có một số loại mâu thuẫn sau: + Mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài. Mâu thuẫn bên trong là sự tác động của các mặt, các khuynh hướng đối lập của cùng một sự vật. (ví dụ mâu thuẫn giữa đồng hoá với dị hoá trong sinh vật, giữa các khâu của quá trình tái sản xuất (sản xuất, phân phối, trao 13 V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Matxcơva, 1981, t.29, tr.379. 26
27. đổi, tiêu dùng) của xã hội, giữa biết và chưa biết trong tư duy). Mâu thuẫn bên ngoài là mâu thuẫn diễn ra trong quan hệ giữa sự vật này với sự vật khác. (Ví dụ mâu thuẫn cơ thể sinh vật với môi trường trong giới sinh vật, giữa việc phát triển nền kinh tế của một quốc gia với các quốc gia khác trong xã hội, giữa nhu cầu phát triển của cá nhân với điều kiện gia đình). (Sự phân biệt mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài chỉ có tính tương đối. Cùng một mâu thuẫn nhưng xét trong mối quan hệ này là mâu thuẫn bên trong, nhưng xét ở trong mối quan hệ khác lại là mâu thuẫn bên ngoài. (Ví dụ, mâu thuẫn giữa Mỹ với Anh là mâu thuẫn bên ngoài giữa hai quốc gia, nhưng nó là mâu thuẫn nội bộ của một khối nước tư bản)). Mâu thuẫn bên trong có vai trò quyết định đối với sự vận động, phát triển của sự vật, vì nó là nguồn gốc động lực bên trong của sự tự thân vận động, tự thân phát triển. Tuy nhiên, mỗi sự vật vận động, phát triển không tách rời sự vật khác nên mâu thuẫn bên trong tồn tại không tách rời mâu thuẫn bên ngoài. Mâu thuẫn bên ngoài ảnh hưởng, thậm chí có trường hợp có ý nghĩa quyết định đến sự phát triển của sự vật, nhưng nó phải thông qua mâu thuẫn bên trong thì mới phát huy được tác dụng. Mâu thuẫn bên ngoài không thay thế được mâu thuẫn bên trong, mâu thuẫn bên trong là cái quyết định cuối cùng cho sự phát triển của sự vật, hiện tượng. Trong hoạt động nhận thức và thực tiễn, chúng ta không được coi nhẹ mâu thuẫn bên ngoài và cũng không được thổi phồng mâu thuẫn bên trong. + Mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản. Mâu thuẫn cơ bản là mâu thuẫn tồn tại trong suốt quá trình tồn tại của sự vật. Nó quyết định bản chất và quá trình phát triển của sự vật. Mâu thuẫn không cơ bản là mâu thuẫn đặc trưng của một phương diện nào đó của sự vật, nó quy định sự vận động và phát triển của một mặt nào đó của sự vật. Nó không giữ vai trò quyết định bản chất sự vật và phụ thuộc vào mâu thuẫn cơ bản. Bản chất của sự vật chỉ thay đổi khi mâu thuẫn cơ bản được giải quyết. Vì vậy muốn thay đổi sự vật, hiện tượng phải phát hiện mâu thuẫn cơ bản và giải quyết nó. Trong công tác cách mạng tìm ra mâu thuẫn cơ bản của xã hội là cơ sở khách quan để xác định đúng phương hướng, mục tiêu, đường lối, chiến lược cách mạng. (Mác và Ănghen đã phát hiện ra mâu thuẫn cơ bản của chủ nghĩa tư bản là mâu thuẫn giữa tính chất xã hội hoá của sản xuất với tính chất chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa với tư liệu sản xuất. Thời đại ngày nay là thời đại quá độ từ CNTB lên CNXH tồn tại 4 mâu thuẫn cơ bản: Một là mâu thuẫn giữa CNTB và CNXH. Thứ hai là mâu thuẫn giữa tư bản và lao động. Thứ ba, mâu thuẫn giữa các nước chậm phát triển với những nước TBCN phát triển cao. Thứ tư, mâu thuẫn giữa các nước TB với nhau). + Mâu thuẫn chủ yếu là mâu thuẫn thứ yếu. Mâu thuẫn chủ yếu là mâu thuẫn nổi lên hàng đầu ở một giai đoạn nhất định của của sự vật. Nó có tác dụng chi phối các mâu thuẫn khác trong giai đoạn đó. Mâu thuẫn chủ yếu là biểu hiện của mâu thuẫn cơ bản của sự vật, hiện tượng trong từng thời kỳ, từng giai đoạn phát triển. Việc giải quyết mâu thuẫn chủ yếu tạo điều kiện giải quyết từng bước đi đến giải quyết mâu thuẫn cơ bản của sự vật, hiện tượng. Mâu thuẫn thứ yếu là mâu thuẫn ra đời, tồn tại trong một giai đoạn phát triển nào đó của sự vật, nhưng nó không giữ vai trò quyết định tính chất, đặc điểm của sự vật, hiệntượng trong trong từng thời kỳ, giai đoạn nhất định. Trong sự nghiệp cách mạng, việc xác định đúng đắn mâu thuẫn chủ yếu là cơ sở khách quan để xác định đúng đắn sách lược và nhiệm vụ trọng tâm, cần tập trung giải quyết trong từng giai đoạn để đưa sự nghiệp cách mạng tiến lên. + Mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng. Mâu thuẫn đối kháng là mâu thuẫn giữa những lực lượng xã hội (những giai cấp) có những lợi ích căn bản đối lập nhau, không thể điều hoà. Ví dụ mâu thuẫn giữa giai cấp chủ nô và nô lệ trong xã hội chiếm hữu nô lệ; giữa giai cấp địa chủ và nông dân trong xã hội phong kiến; giữa giai cấp tư sản và vô sản trong xã hội tư bản. Mâu thuẫn không đối kháng là mâu thuẫn trong nội bộ nhân dân. Chẳng hạn, như mâu thuẫn giữa công nhân và nông dân, giữa công nhân và tiểu tư sản. Việc chia mâu thuẫn đối kháng và không đối kháng là để xác định đúng phương pháp giải quyết mâu thuẫn. Nói chung, mâu thuẫn đối kháng đòi hỏi phải giải quyết bằng bạo lực 27
28. cách mạng, song trong điều kiện nhất định cũng có thể giải quyết bằng con đường hoà bình. Còn mâu thuẫn không đối kháng được giải quyết bằng các biện pháp tổ chức, giáo dục, thuyết phục, phê bình và tự phê bình. Xác định đúng mâu thuẫn đối kháng hay không là cơ sở để xác định bạn thù và đối tượng để liên minh và đấu tranh trong quan hệ giữa các giai cấp. 3.1.4. Vị trí, ý nghĩa phương pháp luận của quy luật mâu thuẫn Quy luật mâu thuẫn giữ vị trí là hạt nhân của phép biện chứng vì: - Nó trả lời một câu hỏi lớn của lịch sử triết học là nguyên nhân vận động phát triển không ngừng của sự vật, hiện tượng. - Lý luận về quy luật mâu thuận là cơ sở để luận chứng cho các quy luật khác của phép biện chứng duy vật. Ý nghĩa phương pháp luận: Mâu thuẫn là cái khách quan vốn có của sự vật, do vậy nghiên cứu sự vật phải nghiên cứu từ những mâu thuẫn đối lập nhau để biết được nguồn gốc của sự vận động phát triển. Khi phân tích mâu thuẫn phải xem xét tòan bộ các mặt đối lập; theo dõi qúa trình phát sinh, phát triển của nó, nghiên cứu sự đấu tranh của chúng qua từng giai đoạn, tìm hiểu những điều kiện làm cho chúng biến đổi; đánh gía đúng tính chất, vai trò của từng mặt và cả mâu thuẫn trong từng giai đoạn. 3.2. Quy luật chuyển hoá từ sự thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất và ngược lại (gọi tắt là quy luật lượng - chất) Quy luật lượng-chất vạch ra phương thức của sự vận động và phát triển. 3.2.1. Những nội dung cơ bản của quy luật Mỗi sự vật, hiện tượng đều là thể thống nhất của hai mặt đối lập lượng và chất. Chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự vật, là sự thống nhất hữu cơ của những thuộc tính làm cho sự vật là nó chứ không phải là vật khác. Mỗi sự vật, hiện tượng trong thế giới đều có những chất vốn có, làm nên chính chúng. Nhờ đó chúng mới khác với các sự vật, hiện tượng khác. Mỗi nguyên tố hoá học là một chất. Mỗi sự vật, hiện tượng là một chất khác nhau. Chất mang tính khách quan, tương đối ổn định, biểu hiện thông qua các thuộc tính. Thuộc tính của sự vật là những tính chất, những trạng thái, những yếu tố cấu thành sự vật; đó là những cái vốn có, tồn tại khách quan của sự vật từ khi sự vật được sinh ra hoặc được hình thành trong sự vận động phát triển của nó. Tất nhiên những thuộc tính vốn có đó chỉ bộc lộ ra thông qua sự tác động qua lại giữa các sự vật, hiện tượng (ví dụ, chất của một người chỉ bộc lộ qua quan hệ của người đó với người khác). Sự phân định loại thuộc tính phụ thuộc vào mối quan hệ cụ thể. Một chất có thể có nhiều thuộc tính. Trong mối quan hệ này, thuộc tính này là cơ bản, nhưng nó sẽ có thêm thuộc tính căn bản khác hoặc sẽ không phải là cơ bản khi ở trong mối quan hệ khác. (Ví dụ 1: Người trong quan hệ với giới động vật thì các thuộc tính có khả năng chế tạo, sử dụng công cụ, có tư duy là cơ bản, nhưng quan hệ giữa những con người cụ thể thì thuộc tính cơ bản lại là dấu vân tay. Ví dụ 2: Thuộc tính căn bản của cái ly với người uống nước là cái ly lành, thuộc tính căn bản của người dùng ly để úp con bướm là tính trong suốt của thuỷ tinh). Chất của sự vật vừa được quy định bởi chất của các yếu tố tạo thành, vừa được quy định bởi phương thức liên kết giữa các yếu tố tạo thành. (Kim cương và chì đều do các bon tạo nên, nhưng do phương thức liên kết phân tử khác nhau nên chúng khác nhau. Phương thức liên kết các cá nhân trong tập thể khác nhau thì khả năng làm việc khác nhau. Liên kết cá nhân trong công ty kiểu bao cấp tạo nên những tập thể ỷ lại nhà nước, không năng động; liên kết kiểu khoán tạo thành tập thể với những cá nhân năng động, tích cực ) Lượng là một phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định vốn có (khách quan) của sự vật. Lượng nói về độ lớn: to - nhỏ; quy mô: lớn - bé; trình độ: cao - thấp; tốc độ: nhanh - chậm; màu sắc: đậm - nhạt Lượng được xác định bằng các đơn vị đo lường như tốc độ ánh sáng là 300.000km/giây, một phân tử nước bao gồm hai nguyên tử hidrô liên kết với một nguyên tử oxy. Có lượng trừu tượng như tinh thần yêu nước Có lượng là yếu tố quy định bên 28
29. trong, cấu thành sự vật, (như lượng nguyên tố hoá học trong 1 phân tử nước (H 2O)), có lượng dường như chỉ biểu thị yếu tố quy định bên ngoài của sự vật (như chiều dài, rộng ). Sự phân biệt giữa chất và lượng chỉ là tương đối, trong mối quan hệ này nó là lượng, trong mối quan hệ khác nó lại là chất. (Ví dụ, số lượng sinh viên giỏi là lượng trong quan hệ với số sinh viên khá trong lớp. Nhưng số lượng đó lại thể hiện là chất lượng lớp là lớp giỏi so với lớp khác chỉ là lớp khá). Sự phân biệt chất và thuộc tính cũng chỉ tương đối. Một chất có thể có nhiều thuộc tính, mỗi thuộc tính cũng có thể coi là một chất. (Mỗi phân tử hoá học là một hợp chất như H2O gồm 3 nguyên tử với 2 nguyên tố khác nhau. Mỗi nguyên tử lại là một chất khác nhau như oxy, hy-drô v.v Mỗi nguyên tử lại được cấu thành bởi những hạt cơ bản như e-lec-tơ- ron, pdi-tơ-rôn, nơ-tơ-rôn v.v chúng là những chất khác nhau. Trong xã hội, một hình thái kinh tế-xã hội là một chất, nhưng trong đó có nhiều loại nước có chế độ xã hội khác nhau). Chất và lượng là hai mặt quy định nhau. (Ví dụ 1: sự khác nhau về chất giữa nước thể lỏng và nước thể rắn (nước đá) được quy định bởi lượng nhiệt độ. Ví dụ 2: khi lượng nguyên tử thay đổi từ H2O thành H3O+ , hoặc OH - Băng tan khi nhiệt độ tăng thì phân tử nước đã biến thành dạng những iôn chứ không phải là phân tử nữa, nên nó cũng mất đi những thuộc tính có ở H2O) 3.2.2. Mối quan hệ biện chứng giữa lượng và chất Sự vật, hiện tượng bao giờ cũng là sự thống nhất của hai mặt đối lập lượng và chất, lượng nào, chất ấy, chất nào, lượng ấy. Không có chất, lượng nói chung tồn tại tách rời nhau. Sự thống nhất giữa chất và lượng chỉ có được trong một giới hạn nhất định gọi là “độ”. (Về chất của nước thống nhất với lượng là nhiệt độ trong “độ” là 0 0đến < 1000. Vượt quá “độ” 1000 nước từ thể lỏng biến sang thể hơi. Thỏi thép được tăng lượng nhiệt độ đến hàng nghìn độ song nó vẫn còn là thể rắn). Vậy “độ” là khái niệm chỉ giới hạn trong đó có sự thống nhất giữa chất và lượng. Hay độ là giới hạn trong đó có sự thay đổi về lượng của vật nhưng chưa làm thay đổi căn bản sự thay đổi về chất của sự vật ấy. Lượng biến đổi trong giới hạn “độ” thì sự vật chưa biến đổi, nhưng lượng biến đổi vượt “độ” thì nhất định gây nên sự biến đổi về chất (Ví dụ dưới áp suất bình thường của không khí, sự tăng hoặc giảm nhiệt độ trong khoảng giới hạn từ 0 0C đến <1000C nước nguyên chất vẫn ở thể lỏng. Nếu vượt quá khỏang giới hạn đó, nước biến thành thể hơi hoặc thể rắn, nước nguyên chất cũng thay đổi về chất). Tại điểm giới hạn 00C và 1000C ở ví dụ trên gọi là điểm nút. Chất biến đổi thì sự vật biến đổi. Khi chất biến đổi gọi là “nhảy vọt”. Nhảy vọt là bước ngoặt của sự thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất. Sự vật cũ mất đi, sự vật mới ra đời. Nhảy vọt xảy ra tại điểm mút. Điểm mút là tột đỉnh giới hạn dùng để chỉ thời điểm mà tại đó sự thay đổi về lượng đã đủ làm sự thay đổi về chất của sự vật (nước ở điểm mút là 100 0C hay 00C ). Lượng biến thành chất phải có điều kiện. Nước chỉ biến thành thể hơi từ 100 0 trong điều kiện áp suất bình thường. Khi chất mới ra đời có tác động trở lại sự thay đổi của lượng. Nó có thể làm thay đổi quy mô tồn tại, nhịp điệu sự vận động và phát triển. (Ví du 1: không thể dùng chai một lít để chứa một lít nước khi đã biến thành thể hơi; tốc độ vận động của phân tử nước ở trạng thái hơi cao hơn rất nhiều so với tốc độ vận động của phân tử đó trong trạng thái lỏng. Ví dụ 2: Nhịp điệu vận động phát triển của xã hội dưới cơ chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước, theo định hướng xã hội chủ nghĩa nhanh hơn nhiều nhịp điệu vận động của xã hội dưới cơ chế hành chính quan liêu bao cấp). Quy luật này có tính phổ biến trong cả tự nhiên, xã hội và tư duy. Trong hoá học chỉ tăng hoặc giảm một lượng điện tử, hay một vòng điện tử xoay quanh hạt nhân sẽ cho ta một chất mới, một nguyên tố mới. Ăng ghen nói: Hoá học là khoa học về quy luật lượng-chất. Trong xã hội lực lượng sản xuất phát triển vượt độ đưa đến thay đổi quan hệ sản xuất về chất. 29
30. Trong nhận thức có sự thay đổi nhận thức qua lượng các môn học dẫn đến thay đổi về chất con người qua nhận bằng cấp cao hơn. Kết luận nội dung của quy luật chuyển hóa từ những thay đổi về lượng thành những thay đổi về chất và ngược lại là: Mọi sự vật đều là sự thống nhất giữa lượng và chất, sự thay dổi dần dần của lượng trong khuôn khổ của độ tới điểm mút sẽ dẫn đến sự thay đổi về chất của sự vật thông qua các bước nhảy; chất mới ra đời tác động trở lại sự thay đổi của lượng mới. Quá trình tác động biện chứng giữa lượng và chất tạo nên cách thức vận động phát triển của sự vật. thể hiện sự thống nhất giữa tính liên tục và tính đứt đoạn trong sự vận động, phát triển không ngừng của sự vật, hiện tượng. Cần lưu ý rằng quy luật này chỉ được thể hiện trong mối quan hệ xác định giữa chất và lượng, là mối quan hệ khách quan chứ không thể gán gép lượng nào với chất nào một cách tuỳ tiện. Nói cách khác sự chuyển hoá lượng-chất phụ thuộc vào những điều kiện nhất định. 3.2.3. Những hình thức của bước nhảy vọt Các bứơc nhảy có các hình thức căn bản tùy theo các tiêu thức phân chia. Bước nhảy trong tự nhiên khác với trong xã hội. Bước nhảy trong tự nhiên được thực hiện tự động. Trong xã hội những bước nhảy thông qua con người. Vì vậy nó không chỉ phụ thuộc vào điều kiện khách quan mà cả những nhân tố chủ quan như lợi ích, mục đích, điều kiện, hoàn cảnh, tình thế cách mạng, thời cơ mà bước nhày có thể diễn ra nhanh hay chậm. (Ví dụ khi tình thế cách mạng chín muồi nhưng cách mạng có nổ ra, có thắng lợi hay không tuỳ thuộc vào nhân tố chủ quan). Những bước nhảy khác nhau về quy mô, hình thức. Căn cứ quy mô thực hiện bước nhảy của sự vật có bước nhảy toàn bộ và bước nhảy cục bộ. Bước nhảy toàn bộ làm thay đổi bản chất của toàn bộ các mặt, các yếu tố cấu thành sự vật. Bước nhảy cục bộ làm thay đổi chất của những mặt, những yếu tố riêng lẻ của sự vật. Song bước nhảy nào cũng là quá trình thay đổi vượt độ của lượng. Muốn thực hiện bước nhảy toàn bộ phải thông qua việc thực hiện những bước nhảy cục bộ. (Ví dụ để tiến lên chủ nghĩa xã hội phải trải qua thời kỳ quá độ, trong đó có nhiều những bước nhảy cục bộ về kinh tế, chính trị, văn hóa để thực hiện bước nhảy toàn bộ, xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội). Bước nhảy của sự vật có sự khác nhau về tốc độ, nhịp điệu, có bước nhảy diễn ra trong thời gian dài, có bước nhảy trong thời gian ngắn đã làm thay đổi bản chất sự vật gọi là bước nhảy đột biến. (Ví dụ: lượng Uraniom 235 được tăng đến khối lượng tới hạn sẽ sinh ra vụ nổ nguyên tử trong tích tắc. Trong xã hội là những cuộc cách mạng như cách Tháng mười Nga, cách mạng Tháng Tám ở VN). Bước nhảy diễn ra trong thời gian dài gọi là bước nhảy dần dần, làm cho sự vật biến đổi chậm chạp, từ từ. (Ví dụ trong giới sinh vất có những bước nhảy diễn ra hàng vạn năm, giống cũ mất dần, giống mới ra đời. Trong xã hội có bước nhảy dần như Cách mạng Tháng 10 Nga 1917 thời kỳ quá độ từ hình thái kinh tế-xã hội này sang hình thái khác). 3.2.4. Vị trí và ý nghĩa phương pháp luận của quy luật Ví trí: Quy luật lượng - chất là một trong ba quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật. Nó vạch ra cách thức vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng theo cách từ những thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất và ngược lại. Ý nghĩa: Về nhận thức cũng như trong hoạt động phải khắc phục cả tư tưởng hữu khuynh và tả khuynh. Tả khuynh là tư tưởng nóng vội, vội vàng thường không chú ý đến quá trình tích luỹ về lượng; Trong hoạt động thì chủ qun, duy ý chí cho phát triển chi rlà những bước nhảy liên tục, không chú ý tích luỹ về lượng. 30
31. Hữu khuynh là tư tưởng ngại khó, sợ sệt, không dám thực hiện những bước nhảy vọt. Họ cho phát triển chỉ là sự biến đổi đơn thuần về lượng. Trong hoạt động, người hữu khuynh thường bảo thủ, trì trệ để đi đến cải lương, dung hoà, thoả hiệp. Thực hiện những bước nhảy trong lĩnh vực xã hội phải chú ý cả điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan. Khi có tình thế thời cơ thì kiên quyết tổ chức thực hiện những bước nhảy để biến tích lũy về lượng thành thay đổi về chất. (Nghiên cứu những hình thức bước nhảy có ý nghĩa nhận thức và thực tiễn với việc xây dựng đất nước. Để có được những bước nhảy căn bản, sâu sắc, toàn diện trên tất cả các lĩnh vực, các mặt của đời sống xã hội, thì phải thực hiện được những bước nhảy trên từng lĩnh vực của đời sống xã hội, ở từng địa phương, từng cơ sở, từng ngành, từng khu vực. Thay đổi về chất còn liên quan đến phương thức kết hợp các yếu tố tạo thành sự vật. Do đó phải chú ý tới cơ chế quản lý, chú ý các phương thức liên kết về hình thức tổ chức, về nhân sự, về lợi ích, về quan hệ các giai cấp, các tập đoàn trong xã hội). 3.3. Quy luật phủ định của phủ định Quy luật phủ định của phủ định vạch ra khuynh hướng của sự vận động và phát triển. 3.3.1. Phủ định biện chứng Thế giới vật chất tồn tại vĩnh viễn. Nó vận động, phát triển không ngừng. Một dạng vật chất nào đó xuất hiện rồi mất đi, được thay thế bằng một dạng vật chất khác, sự thay đổi đó gọi là phủ định. Sự phủ định là sự thay thế sự vật này bằng sự vật khác trong quá trình vận động phát triển. Những người theo quan điểm siêu hình cho phủ định là sự can thiệp của những lực lượng tự nhiên bên ngoài làm phá hủy, thủ tiêu sự vật. Nguyên nhân của phủ định từ bên ngoài sự vật. Có quan điểm cho phủ định là làm cho sự vận động thụt lùi, đi xuống, tan rã, nghĩa là nó không tạo điều kiện cho sự phát triển. Phủ định biện chứng là phủ định gắn liền với sự vận động đi lên, vận động phát triển. Nghĩa là phủ định phải tạo điều kiện cho sự phát triển. quá trình tự thân phủ định, tự thân phát triển, là mắt khâu trên con đường dẫn tới sự ra đời của cái mới, tiến bộ hơn so với cái bị phủ định. Phủ định biện chứng có ba đặc trưng cơ bản sau đây: - Phủ định biện chứng là khách quan, tự phủ định. Tính khách quan tức là sự vật tự phủ định nó, do việc giải quyết những mâu thuẫn bên trong bản thân sự vật tạo ra, không phải do yếu tố bên ngoài gán gép vào. - Phủ định biện chứng là phủ định có kế thừa. Cái mới kế thừa những yếu tố tích cực của sự vật cũ, đồng thời phủ định những cái lạc hâu, tiêu cực. Những yếu tố cũ gia nhập cái mới, nhưng không còn giữ nguyên như cũ mà đã được cải biến đi cho phù hợp với cái mới. Trong xã hội sự kế thừa phụ thuộc vào lợi ích giai cấp. (Ví dụ, trong sinh vật các giống loài đều có tính di truyền, các thế hệ con cái kế thừa những yếu tố tích cực của bố mẹ. Trong xã hội, xã hội mới ra đời luôn kế thừa truyền thống, kế thừa những gía trị vật chất và tinh thần của xã hội trước, nó chứa đựng trong mình những năng lực to lớn để phát triển). - Phủ định biện chứng là vô tận, không có phủ định lần cuối. - Phủ định biện chứng gắn với điều kiện, hoàn cảnh cụ thể. Phủ định trong tự nhiên gắn với môi trường, trong xã hội gắn với hoạt động con người, trong tư duy gắn với năng lực nhận thức, với điều kiện hoàn cảnh xã hội. Ý nghĩa trong nhận thức và hoạt động thực tiễn: Trong hoạt động phải tôn trọng tính khách quan. Phủ định là tự thân gắn với điều kiện hoàn cảnh, có tính kế thừa. Chống phủ định sạch trơn, hoặc kế thừa tất cả. 31
32. 3.3.2. Nội dung cơ bản của quy luật phủ định của phủ định +Tính chu kỳ của sự phát triển. Tính chu kỳ là từ một điểm xuất phát, trải qua một số lần phủ định, sự vật dường như quay trở lại điểm xuất phát, nhưng trên cơ sở cao hơn. Sự vật khác nhau thì chu kỳ có nét khác nhau. Số lần phủ định đối với mỗi chu kỳ của từng sự vật cụ thể có khác nhau. Có sự vật, chu kỳ vận động phát triển chỉ có hai lần phủ định (hạt thóc - cây lúa - những hạt thóc). Có sự vật chu kỳ vận động phát triển tới 5 lần phủ định, như chu kỳ con bướm (bướm - trứng - tằm - kén - nhộng - bướm ). Khái quát lại vẫn chỉ có hai lần phủ định cơ bản đối lập nhau. Mỗi lần phủ định là kết quả của sự đấu tranh và chuyển hoá các mặt đối lập. Sự vật vận động bắt đầu bằng sự phủ định biện chứng lần thứ nhất. Kết quả cái mới ra đời. Cái mới chứa đựng trong nó xu hướng dẫn tới lần phủ định tiếp theo. Phủ định lần thứ hai là sự phủ định của phủ định dẫn tới việc ra đời một sự vật mới có sự lặp lại một số đặc trưng cơ bản của cái xuất phát, nhưng trên cơ sở cao hơn. Đến đây mới hoàn thành một chu kỳ. Đó là đặc điểm cơ bản của quy luật. Cái khẳng định Cái phủ định Phủ định cái phủ định A B A’ Phủ định lần 1 Phủ định lần 2 Nguyên lý tính chu kỳ của sự phát triển cho ta phương pháp luận: Nếu nắm được chu kỳ của sự vật, ta có thể dự báo được hướng phát triển, tương lai của nó. Dựa vào nguyên lý này, C. Mác dự báo rằng chủ nghĩa tư bản nhất định bị diệt vong, chủ nghĩa cộng sản nhất định ra đời thay thế nó. Thực tế lịch sử xã hội loài người cho thấy: từ xã hội không giai cấp đến xã hội có giai cấp, mà xã hội tư bản là xã hội cuối cùng có giai cấp đối kháng. Kết thúc xã hội tư bản lại đến xã hội không giai cấp (xã hội cộng sản văn minh), lịch sử dường như quay trở lại nhưng trên cơ sở cao hơn. + Khuynh hướng của sự phát triển. Quy luật phủ định của phủ định khái quát tính chất tiến lên của sự phát triển, nhưng không theo đường thẳng mà theo đường xoáy trôn ốc, quanh co, phức tạp, thậm chí có khi có bước thụt lùi. Nguyên nhân là do trong điều kiện nhất định, cái cũ tuy đã cũ nhưng vẫn còn có những mặt, những yếu tố mạnh hơn cái mới, cái mới ra đời nhưng vẫn có những mặt, những yếu tố còn non yếu chưa chiến thắng hoàn toàn được cái cũ. Do đó có nơi, có lúc cái mới hợp quy luật phát triển nhưng vẫn bị cái cũ cản trở, thậm chí tạm thời phải thụt lùi. Mỗi vòng mới của đường xoáy ốc thể hiện một trình độ cao hơn của sự phát triển. Nó là sự biểu thị rõ ràng nhất các đặc trưng của sự phát triển biện chứng là tính kế thừa, tính lặp lại nhưng không quay trở lại và tính chất tiến lên của sự phát triển. Kết luận: Quy luật này nói lên mối liên hệ, sự kế thừa giữa cái bị phủ định và cái phủ định; phủ định biện chứng không phải là phủ định sạch trơn, mà là điều kiện cho sự phát triển, nó duy trì và gìn giữ nội dung tích cực của các giai đoạn trước, lặp lại một số đặc điểm cơ bản của cái xuất phát, nhưng trên cơ sở mới cao hơn; do vậy sự phát triển theo đường xoáy trôn ốc. 32
33. 3.3.3. Vị trí, ý nghĩa phương pháp luận của quy luật Ví trí: Quy luật phủ định của phủ định là một trong ba quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật. Nó vạch ra khuynh hướng của sự vận động, phát triển của sự vật. Sự vận động, phát triển không theo đường thẳng mà theo đường xoáy trôn ốc. Ý nghĩa: - Quá trình phát triển không phải theo đường thẳng mà quanh co, phức tạp. - Khi xem xét sự vật vận động, phát triển phải xem xét nó trong quan hệ đối lập: cái mới ra đời từ cái cũ, cái tiến bộ ra đời từ cái lạc hậu, cái phủ định ra đời từ cái khẳng định , có thấy được mặt đối lập mới thấy được những nhân tố cần kế thừa trong sự phát triển đi lên. - Sự phát triển đi lên diễn ra theo đường “xoáy ốc”, do vậy phải kiên trì, chờ đợi, không được nôn nóng vội vàng, nhưng phải theo hướng ủng hộ cái mới, tin tưởng cái mới hợp quy luật nhất định thắng. - Trong cách mạng xã hội, có những bước thăng trầm, thậm chí thụt lùi, thoái trào cũng là tất nhiên của quá trình cách mạng. Nhưng cuối cùng cách mạng sẽ chiến thắng, chủ nghĩa xã hội tất yếu trở thành hiện thực trong cuộc sống của nhân loại tiến bộ. Câu hỏi ôn tập bài 2 1. Trình bày nội dung, ý nghĩa của quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập. 2. Phân tích nội dung, ý nghĩa quy luật chuyển hoá từ sự thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất và ngược lại? 3. Làm rõ đặc trưng của phủ định biện chứng, tính chu kỳ của sự vận động phát triển và khuynh hướng của sự vận động phát triển của quy luật phủ định của phủ định, từ đó rút ra ý nghĩa? Bài 3 (6) NHẬN THỨC LUẬN KHOA HỌC VÀ HOẠT ĐỘNG THỰC TIỄN CỦA CON NGƯỜI 1. BẢN CHẤT CỦA NHẬN THỨC 1.1. Những quan điểm khác nhau Chủ nghĩa duy tâm khách quan (đại biểu là Hê-ghen) thừa nhận nhận thức là quá trình biện chứng nhưng lại coi nhận thức là sự quá trình “tự nhận thức” của “ý niệm tuyệt đối". Hê-ghen còn phủ nhận cả khả năng nhận thức, đối tượng nhận thức của con người. Chủ nghĩa duy tâm chủ quan (Đại biểu là Béc-cơ-li) cho rằng nhận thức chỉ là sự tổng hợp những cảm giác của con người, không thừa nhận sự vật tồn tại khách quan. Thuyết hoài nghi và thuyết bất khả tri (Đại biểu là Can-tơ và Hi-um) lại phủ nhận khả năng nhận thức của con người, coi nhận thức là trạng thái hoài nghi về sự vật và biến sự nghi ngờ về tính xác thực của tri thức thành một nguyên tắc của nhận thức. Đến thời kỳ cận đại, khuynh hướng này phủ nhận khả năng nhận thức được thế giới của con người hoặc hạn chế ở cảm giác bề ngoài của sự vật. Chủ nghĩa duy vật trước Mác (Phơ-bách) thừa nhận khả năng nhận thức được thế giới của con người và coi nhận thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào trong đầu óc của con người. Tuy nhiên, do sự hạn chế bởi tính trực quan, siêu hình, máy móc mà họ đã coi nhận thức là sự phản ánh trực quan, đơn giản, là bản sao chép nguyên xi trạng thái bất động của sự vật. 33
34. Như vậy, tất cả các trào lưu triết học trước Mác đều quan niệm sai lầm hoặc phiến diện về nhận thức, những vấn đề về lý luận nhận thức chưa được giải quyết một cách khoa học, đặc biệt là chưa thấy được đầy đủ vai trò giải thích, cải tạo thế giới của nhận thức. 1.2. Quan niệm về bản chất nhận thức của triết học Mác-Lênin Sự ra đời của chủ nghĩa duy vật biện chứng đã tạo ra một cuộc cách mạng trong lý luận nhận thức. Triết học Mác- Lênin khẳng định: Về bản chất, nhận thức là quá trình phản ánh thế giới khách quan một cách tích cực, tự giác và sáng tạo của chủ thể trước khách thể. Chủ thể nhận thức là con người. Con người có hai mặt tự nhiên và xã hội. Mặt bản chất người của con người là mặt xã hội. Do vậy chủ thể nhận thức thường bị chi phối bởi: - Điều kiện, hoàn cảnh lịch sử về kinh tế, chính trị - xã hội, về lợi ích giai cấp, điều kiện phương tiện, phong tục tập quán, thói quen, truyền thống văn hoá - Sự kế thừa tri thức, hiểu biết về dân tộc, thời đại - Đặc điểm tâm, sinh lý, đặc biệt là năng lực nhận thức, năng lực tư duy của mỗi chủ thể. Khách thể nhận thức là hiện thực khách quan nằm trong phạm vi hoạt động của con người. Nhận thức là sự phản ánh của chủ thể với khách thể. Không có hiện tượng, sự vật nào mà con người không có khả năng nhận thức. Những tri thức đã được kiểm nghiệm đều là tri thức đúng vì nó phản ánh đúng hiện thực khách quan. Nhận thức phản ánh hiện thực khách quan nhưng đó là sự phản ánh chủ động, tích cực, sáng tạo. Đó là quá trình biện chứng từ chưa biết đến biết, từ biết ít đến biết nhiều, từ nông đến sâu, từ bản chất cấp 1 đến bản chất cấp 2 Lênin viết: Nhận thức là sự tiến gần mãi mãi và không ngừng đến gần khách thể. Nhận thức phản ánh những cái đã và đang và cái sẽ tồn tại, nhận thức vượt trước, hướng dẫn thực tiễn, nhằm cải tạo thế giới vì nó phản ánh được bản chất quy luật vận động của thế giới. Như vậy nhận thức và thực tiễn về bản chất là không tách rời nhau. Lần đầu tiên trong lịch sử triết học, Mác - Ăngghen đã đưa thực tiễn vào lý luận nhận thức, xem thực tiễn là cơ sở, nguồn gốc, động lực, mục đích của nhận thức và là tiêu chuẩn kiểm tra của nhận thức. Vì vậy, Lênin nhấn mạnh: quan điểm về đời sống, về thực tiễn phải là quan điểm thứ nhất và là cơ bản của lý luận nhận thức. 2. THỰC TIỄN VÀ VAI TRÒ CỦA NÓ ĐỐI VỚI NHẬN THỨC 2.1. Phạm trù "thực tiễn" Phạm trù thực tiễn là một trong những phạm trù nền tảng, cơ bản của triết học Mác - Lênin nói chung và của lý luận nhận thức mácxít nói riêng. Điđrô là nhà triết học thế kỷ XVIII đã đề cập đến phạm trù thực tiễn, nhưng mới chỉ cho đó là những hoạt động thực nghiệm khoa học trong phòng thí nghiệm. Chủ nghĩa duy vật trước Mác, mặc dù đã hiểu thực tiễn là một hành động vật chất của con người nhưng lại xem đó là hoạt động con buôn, đê tiện, bẩn thỉu (Phơ-bách). Nó không có vai trò gì đối với nhận thức của con người. Chủ nghĩa duy tâm chỉ hiểu thực tiễn như là hoạt động tinh thần sáng tạo ra thế giới của con người, chứ không xem nó là hoạt động vật chất, là hoạt động lịch sử xã hội. Khắc phục những yếu tố sai lầm, kế thừa và phát triển sáng tạo những yếu tố hợp lý trong những quan niệm về thực tiễn của các nhà triết học trước đó, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đưa ra một quan niệm đúng đắn, khoa học. Thực tiễn là toàn bộ những hoạt động vật chất có mục đích, mang tính lịch sử - xã hội của con người nhằm cải biến tự nhiên và xã hội. 34
35. Hoạt động thực tiễn là hoạt động vật chất mà con người sử dụng những công cụ vật chất tác động vào những đối tượng vật chất làm biến đổi chúng theo những nhu cầu, mục đích của mình. Thực tiễn biểu hiện rất đa dạng với nhiều hình thức ngày càng phong phú, song có ba hình thức cơ bản là hoạt động sản xuất vật chất, hoạt động chính trị- xã hội và hoạt động quan sát thực nghiệm khoa học. Mỗi hình thức hoạt động cơ bản của thực tiễn có một chức năng quan trọng khác nhau, không thể thay thế được cho nhau song giữa chúng có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau. Trong mối quan hệ đó, hoạt động sản xuất vật chất là hoạt động cơ bản nhất, đóng vai trò quyết định đối với các hoạt động khác. 2.2. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức Lao động chuyển vượn người thành người Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức được thể hiện trước hết ở chỗ: Thực tiễn là cơ sở của nhận thức, là động lực của nhận thức, là mục đích của nhận thức và là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý. + Thực tiễn là cơ sở là nguồn gốc của nhận thức. Mọi nhận thức của con người đều xuất phát từ thực tiễn, lấy tài liệu từ thực tiễn. Từ nhu cầu của mình, con người phải tác động trực tiếp vào các sự vật, hiện tượng bằng hoạt động thực tiễn của mình làm cho các sự vật, hiện tượng bộc lộ những thuộc tính, những mối liên hệ và quan hệ khác nhau giữa chúng, đem lại những tài liệu cho nhận thức, giúp cho nhận thức được thế giới. Trên cơ sở đó mà hình thành nên các lý thuyết khoa học. Thông qua thực tiễn con người sáng tạo các phương tiện nhận thức ngày càng hiện đại, có tác dụng "nối dài" các giác quan của con người trong việc nhận thức thế giới. (Chẳng hạn, chính nhờ việc thêu ren mà bàn tay của người lao động trở nên khéo léo hơn, khả năng phân biệt màu sắc và ánh sáng của thị giác trở nên tinh xảo hơn. Hoặc từ công việc điều hành, tổ chức quản lý sản xuất, tính toán hiệu quả lao động mà đòi hỏi nhà quản lý doanh nghiệp phải có tư duy nhậy bén, năng động hơn, thói quen và nề nếp làm việc khoa học hơn. Cũng từ thực tiễn mà kính hiển vi điện tử, kính thiên văn, tàu vũ trụ, máy vi tính mới xuất hiện. Những công cụ và phương tiện hiện đại đó cho phép nhận thức con người đẩy nhanh tiến trình đi sâu vào bản chất của sự vật, mở rộng tầm bao quát các quá trình đang diễn ra trong tự nhiên và xã hội). Qua thực tiễn con người ngày càng hoàn thiện mình. Các giác quan ngày càng phát triển, ngôn ngữ ngày càng phong phú, hình thành hệ thống phạm trù thường xuyên được bổ sung đổi mới do đó nó tạo điều kiện cho con người nhận thức thế giới ngày càng sâu rộng. + Thực tiễn là động lực, là mục đích của nhận thức. Thực tiễn là động lực vì nó đề ra nhu cầu, nhiệm vụ, cách thức và khuynh hướng vận động và phát triển của nhận thức. Chính con người có nhu cầu tất yếu khách quan là giải thích và cải tạo thế giới mà buộc con người phải tác động trực tiếp vào các sự vật, hiện tượng bằng hoạt động thực tiễn của mình. Thực tiễn còn thúc đẩy sự ra đời của các ngành khoa học tự nhiên và xã hội. (Ví dụ, từ nhu cầu thực tiễn con người cần phải "đo đạc diện tích và đong lường sức chứa của những cái bình, từ sự tính toán thời gian và sự chế tạo cơ khí" mà toán học đã ra đời và phát triển. Hoặc sự xuất hiện học thuyết mácxít vào những năm 40 của thế kỷ XIX cũng bắt nguồn từ hoạt động thực tiễn của các phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân chống lại giai cấp tư sản bấy giờ. Ngay cả những thành tựu khoa học mới đây nhất là khám phá và giải mã bản đồ gen người cũng ra đời từ chính hoạt động thực tiễn, từ nhu cầu đòi hỏi phải chữa trị những căn bệnh nan y và từ nhu cầu tìm hiểu, khai thác những tiềm năng bí ẩn của con người ) Hoạt động của con người có mục đích, biện pháp, chiến lược Những cái đó là kết quả của quá trình nhận thức từ thực tiễn. Thực tiễn là mục đích của nhận thức vì con người nhận thức khách quan là để cải tạo nó, để phát triển sản xuất, bảo vệ môi trường phục vụ cho bản thân. + Thực tiễn là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý. 35