Bài giảng Pháp luật đại cương (Phần 1) - Nguyễn Hồng Ánh

75 trang ngocly 4350

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Pháp luật đại cương (Phần 1) - Nguyễn Hồng Ánh", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

bai_giang_phap_luat_dai_cuong_nguyen_hong_anh.pdf

Nội dung text: Bài giảng Pháp luật đại cương (Phần 1) - Nguyễn Hồng Ánh

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC COÂNG NGHIEÄP TP.HCM KHOA MAÙC - LEÂNIN  BOÄ MOÂN PHAÙP LUAÄT TAÄP BAØI GIAÛNG PHAÙP LUAÄT ÑAÏI CÖÔNG BIEÂN SOAÏN: NGUYEÃN HOÀNG AÙNH LEÂ THÒ ÑAØO VUÕ THEÁ HOAØI DÖÔNG VAÊN MINH TP. HOÀ CHÍ MINH – 2006 (LÖU HAØNH NOÄI BOÄ)
LÔØI NOÙI ÑAÀU Ngaøy nay, vieäc hieåu bieát phaùp luaät ñeå soáng vaø laøm vieäc theo phaùp luaät cuûa caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi laø yeâu caàu raát caàn thieát, phuø hôïp vôùi tieán boä xaõ hoäi. Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta ñaõ ñaët ra yeâu caàu taêng cöôøng giaùo duïc phaùp luaät trong caùc tröôøng hoïc. Vì vaäy “Phaùp luaät ñaïi cöông” laø moät moân khoa hoïc xaõ hoäi quan troïng trong chöông trình ñaøo taïo ñaõ ñöôïc Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo quy ñònh. Moân khoa hoïc naøy cung caáp cho sinh vieân nhöõng kieán thöùc lyù luaän cô baûn nhaát veà hai “hieän töôïng” Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät, heä thoáng phaùp luaät noùi chung, phaùp luaät XHCN noùi rieâng. Töø nhöõng kieán thöùc cô baûn naøy seõ laø cô sôû giuùp sinh vieân coù nhaän thöùc, quan ñieåm ñuùng ñaén veà thöïc taïi, töông lai cuûa Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi maø chuùng ta ñang soáng. Ñoàng thôøi laø cô sôû tieàn ñeà giuùp sinh vieân trong vieäc nghieân cöùu caùc moân khoa hoïc chuyeân ngaønh. Chuùng toâi ñaõ coá gaéng trình baøy noäi dung caùc baøi giaûng, caùc khaùi nieäm, caùc thuaät ngöõ phaùp lyù cô baûn moät caùch deã tieáp caän nhaát. Beân caïnh ñoù, taäp baøi giaûng ñaõ chuù troïng phoå bieán nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät thöïc ñònh trong moät soá lónh vöïc, nhaèm phaùt trieån khaû naêng tieáp caän thöïc tieãn, ñaùp öùng yeâu caàu giaùo duïc - ñaøo taïo sinh vieân khoâng chæ coù chuyeân moân, maø coøn hieåu bieát quy ñònh cuûa phaùp luaät, coù yù thöùc, neáp soáng laøm vieäc theo phaùp luaät. Vieäc bieân soaïn taäp baøi giaûng “Phaùp luaät ñaïi cöông” nhaèm taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho sinh vieân trong quaù trình hoïc taäp vaø nghieân cöùu moân hoïc naøy. Ñaây laø laàn bieân soaïn ñaàu tieân cuûa moät soá giaùo vieân Boä moân Phaùp luaät, Khoa Maùc - Leânin neân khoâng theå traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt nhaát ñònh. Raát mong nhaän ñöôïc nhieàu yù kieán ñoùng goùp chaân thaønh cuûa baïn ñoïc ñeå taäp baøi giaûng naøy ñöôïc hoaøn thieän hôn. Xin chaân thaønh caûm ôn.! Tp. Hoà Chí Minh - naêm 2006 Taäp theå taùc giaû
Chöông I NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN VEÀ NHAØ NÖÔÙC I. NGUOÀN GOÁC NHAØ NÖÔÙC Nhaø nöôùc coù töø bao giôø? Noù laø hieän töôïng vónh cöûu, baát bieán hay laø hieän töôïng mang tính lòch söû; noù coù moái quan heä vôùi nhöõng hieän töôïng khaùc trong xaõ hoäi nhö theá naøo? Ñaây laø vaán ñeà phöùc taïp caû veà phöông dieän lyù luaän vaø thöïc tieãn, laø vaán ñeà trôû thaønh trung taâm tranh luaän cuûa nhöõng quan ñieåm khaùc nhau veà Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät. Khi ñeà caäp ñeán vaán ñeà naøy, Leânin ñaõ chæ ra raèng: “Nhaø nöôùc trôû thaønh troïng taâm cuûa moïi vaán ñeà chính trò vaø moïi tranh luaän chính trò”. Trong lòch söû ñaõ xuaát hieän nhieàu quan ñieåm khaùc nhau veà Nhaø nöôùc vaø nguoàc goác Nhaø nöôùc, vì ñaây laø vaán ñeà coù lieân quan ñeán baûn chaát Nhaø nöôùc, ñeán nhöõng quy luaät vaän ñoäng, thay ñoåi, phaùt trieån cuûa Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät. Töø thôøi trung coå ñaõ coù nhieàu nhaø tö töôûng ñöa ra nhöõng lyù giaûi khaùc nhau veà nguoàc goác Nhaø nöôùc. Cho ñeán nay vaán ñeà naøy vaãn laø moät chuû ñeà noåi baät trong caùc cuoäc ñaáu tranh tö töôûng treân theá giôùi. Maëc duø coù nhieàu quan ñieåm, quan nieäm, hoïc thuyeát veà vaán ñeà naøy nhöng chung quy laïi thì chuùng ñöôïc chia thaønh hai loaïi quan ñieåm: Hoïc thuyeát phi Maùc-xít veà nguoàc goác Nhaø nöôùc vaø hoïc thuyeát Maùc-Leânin veà nguoàn goác Nhaø nöôùc. 1. Nhöõng quan ñieåm phi Maùc-xít veà nguoàc goác Nhaø nöôùc 1.1. Nhöõng nhaø tö töôûng theo thuyeát thaàn hoïc: cho raèng moïi söï vaät, hieän töôïng treân theá giôùi ñeàu do thöôïng ñeá taïo ra vaø saép xeáp theo moät traät töï nhaát ñònh, vì vaäy Nhaø nöôùc cuõng do thöôïng ñeá taïo ra nhaèm baûo veä traät töï chung trong xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Do ñoù, Nhaø nöôùc laø hieän tröôïng sieâu nhieân, vónh cöûu, baát bieán. ÔÛ chaâu AÂu, quan ñieåm naøy ñöôïc heä thoáng thaønh moät luaän thuyeát vaø ñaõ phaân hoùa thaønh nhieàu phaùi nhö: - Phaùi giaùo quyeàn cho raèng thöôïng ñeá saùng taïo ra nhaân loaïi roài trao quyeàn thoáng trò nhaân loaïi cho giaùo hoäi, nhöng Giaùo hoaøng chæ naém giöõ quyeàn thoáng trò veà maët tinh thaàn, coøn quyeàn thoáng trò veà maët theå xaùc thì trao cho vua, do tinh thaàn vaãn chi phoái veà maët theå xaùc, cho neân Giaùo hoäi chi phoái nhaø vua. - Phaùi daân quyeàn cho raèng Thöôïng ñeá saùng taïo ra nhaân loaïi roài trao quyeàn löïc cho nhaân daân, nhaân daân uyû thaùc quyeàn löïc cuûa mình cho nhaø vua, vì theá nhaø vua phaûi cai trò moät caùch coâng minh, neáu khoâng thì nhaân daân seõ vuøng daäy phaûn khaùng laïi nhaø vua. - Phaùi quaân chuû thì cho raèng thöôïng ñeá trao quyeàn thoáng trò cho nhaø vua cho neân nhaân daân phaûi tuyeät ñoái phuïc tuøng nhaø vua, vì vaäy nhaø vua coù quyeàn löïc raát lôùn (vua ñöôïc coi nhö con trôøi, yù vua laø yù trôøi). 1.2. Nhöõng nhaø tö töôûng theo thuyeát gia tröôûng laïi chöùng minh raèng Nhaø nöôùc laø keát quaû töø söï phaùt trieån cuûa gia ñình, coi ñoù laø hình thöùc phaùt trieån töï nhieân cuûa cuoäc soáng, gia toäc ñöôïc môû roäng daàn ra thaønh Nhaø nöôùc. Do ñoù, caùch thöùc toå chöùc vaø thöïc hieän quyeàn löïc Nhaø nöôùc cuõng gioáng nhö ôû gia ñình, nghóa laø trong gia ñình thì gia 2
tröôûng (quyeàn cuûa con trai tröôûng) coù quyeàn chi phoái toái cao ñoái vôùi gia toäc. Töø moät gia toäc phaùt trieån thaønh nhieàu gia toäc goïi laø hoï toäc, trong hoï toäc coù tröôûng hoï. Nhieàu gia toäc hôïp laïi thaønh thò toäc, nhieàu thò toäc keát hôïp laïi thaønh chuûng toäc. Nhieàu chuûng toäc keát hôïp laïi thaønh quoác gia. Khi ñoù quyeàn löïc gia tröôûng phaùt trieån thaønh quyeàn löïc Nhaø nöôùc. 1.3. Caùc nhaø tö töôûng theo thuyeát kheá öôùc cho raèng Nhaø nöôùc ra ñôøi töø moät kheá öôùc (hôïp ñoàng). Kheá öôùc naøy ñöôïc kyù keát giöõa caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi ñeå toå chöùc ra Nhaø nöôùc nhaèm baûo veä lôïi ích cho caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi. Khi naøo Nhaø nöôùc khoâng thöïc hieän ñöôïc vai troø cuûa mình, khoâng baûo veä ñöôïc caùc quyeàn lôïi cho nhaân daân hoaëc Nhaø nöôùc söû duïng quyeàn löïc khoâng coâng minh thì nhaân daân coù quyeàn laät ñoå Nhaø nöôùc ñeå thay theá baèng moät Nhaø nöôùc khaùc. Maëc duø thuyeát naøy chöa ñöa ra cô sôû khoa hoïc giaûi thích veà nguoàn goác Nhaø nöôùc nhöng noù cuõng coù yù nghóa taïo tieàn ñeà cho cuoäc caùch maïng tö saûn sau naøy laät ñoå aùch thoáng trò cuûa giai caáp phong kieán vaø laäp neân Nhaø nöôùc tö saûn. 1.4. Caùc nhaø tö töôûng theo thuyeát baïo löïc thì cho raèng Nhaø nöôùc laø keát quaû cuûa vieäc söû duïng baïo löïc cuûa thò toäc naøy vôùi thò toäc khaùc trong quaù trình xaûy ra chieán tranh giöõa caùc thò toäc. Keát quaû laø thò toäc giaønh chieán thaéng ñaõ nghó ra moät heä thoáng cô quan ñaëc bieät goïi laø Nhaø nöôùc. Ngoaøi ra coøn coù moät soá quan ñieåm khaùc nöõa veà nguoàn goác Nhaø nöôùc. Nhìn chung caùc quan ñieåm neâu treân chöa ñöa ra cô sôû khoa hoïc ñeå giaûi thích ñuùng ñaén veà nguoàn goác Nhaø nöôùc, cho neân caùc quan ñieåm naøy ñeàu khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà veà baûn chaát Nhaø nöôùc. 2. Quan ñieåm của chủ nghĩa Maùc-Leânin veà nguoàc goác Nhaø nöôùc Döïa treân söï nghieân cöùu vaø phaân tích veà toaøn boä lòch söû hieän thöïc veà söï xuaát hieän, toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, chuû nghóa Maùc-Leânin ñaõ ñöa ra cô sôû lyù luaän khoa hoïc döïa treân quan ñieåm cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng ñeå giaûi thích veà nguoàn goác Nhaø nöôùc nhö sau: 2.1. Xaõ hoäi nguyeân thuûy vaø toå chöùc Thò toäc, Boä laïc. Xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñaõ töøng coù thôøi kyø khoâng coù Nhaø nöôùc, ñoù laø thôøi kyø coäng saûn nguyeân thuyû. ÔÛ thôøi kyø naøy, cuoäc soáng cuûa con ngöôøi coøn hoang daõ, haàu nhö phaûi phuï thuoäc vaøo thieân nhieân, con ngöôøi truù nguï trong hang ñaù, haùi löôïm traùi caây, saên baét thuù röøng laøm thöùc aên ñeå duy trì cuoäc soáng, vì theá moïi ngöôøi phaûi keát hôïp laïi vôùi nhau thaønh baày ñaøn, cuøng chung soáng, toàn taïi, töø ñoù taïo thaønh caùc thò toäc. Nhö vaäy, Thò toäc laø nhöõng taäp ñoaøn ngöôøi coù cuøng quan heä huyeát thoáng, gaén boù maät thieát vôùi nhau. Hoï coù theå di chuyeån ñeán nhöõng nôi coù ñieàu kieän sinh soáng thuaän lôïi. Thò toäc ñöôïc coi laø ñôn vò kinh teá ñaàu tieân cuûa xaõ hoäi coäng saûn nguyeân thuyû. Hoï laøm chung, aên chung. Coâng cuï lao ñoäng chæ laø nhöõng vaät duïng raát thoâ sô, ñôn giaûn nhö hoøn ñaù, caây lao, caùi baãy cho neân naêng suaát lao ñoäng thaáp, coù khi khoâng ñuû ñaùp öùng nhu caàu, vì theá trong xaõ hoäi khoâng coù saûn phaåm dö thöøa. 3
Trong thò toäc cuõng ñaõ coù söï phaân coâng lao ñoäng nhöng ñaây laø söï phaân coâng lao ñoäng moät caùch töï nhieân vaø ñôn giaûn, moïi ngöôøi laøm vieäc tuyø theo söùc khoûe, tuoåi taùc, giôùi tính. Ñaøn oâng khoeû maïnh thì saên baét thuù röøng, phuï nöõ kheùo tay thì haùi löôïm hoa quaû Neàn kinh teá ôû thôøi kyø naøy goïi laø neàn kinh teá töï nhieân vì chöa coù söï phaân coâng lao ñoäng ñi vaøo chuyeân moân hoaù nhö sau naøy. Trong Thò toäc ñaõ hình thaønh Hoäi ñoàng thò toäc. Hoäi ñoàng thò toäc laø cô quan cao nhaát cuûa Thò toäc, coù quyeàn quyeát ñònh veà nhöõng vaán ñeà quan troïng cuûa thò toäc nhö: nghi leã toân giaùo, giaûi quyeát nhöõng tranh chaáp noäi boä, tieán haønh chieán tranh, di dôøi nôi cö truù Hoäi ñoàng thò toäc baàu ra moät ngöôøi laø thuû lónh (coøn goïi laø Toäc tröôûng, hay Tuø tröôûng ). Thuû lónh thöôøng laø ngöôøi nhieàu tuoåi, coù nhieàu kinh nghieäm vaø baûn lónh, coù uy tín neân ñöôïc moïi ngöôøi tín nhieäm maø baàu ra. Sau naøy do söï thay ñoåi cuûa thieân nhieân, moät soá Thò toäc hôïp laïi thaønh Baøo toäc, nhieàu Baøo toäc hôïp laïi thaønh Boä laïc nhaèm toå chöùc cuoäc soáng vaø coù ñuû söùc maïnh choáng choïi laïi vôùi thieân tai, thuù döõ Trong xaõ hoäi ñaõ hình thaønh nhöõng quy taéc xöû söï chung ñoù laø taäp quaùn, phong tuïc, ñaïo ñöùc, caùc tín ñieàu toân giaùo Vieäc tuaân theo nhöõng quy taéc xöû söï naøy laø hoaøn toaøn do yù thöùc töï giaùc vaø trôû thaønh thoùi quen, neáp soáng cuûa caùc thaønh vieân trong xaõ hoäi, nhöng neáu ai vi phaïm cuõng coù theå bò ñöa ra hoäi ñoàng thò toäc xöû phaït. 2.2. Söï phaân hoaù giai caáp trong xaõ hoäi vaø Nhaø nöôùc xuaát hieän Trong quaù trình sinh soáng, lao ñoäng, saûn xuaát, con ngöôøi ngaøy caøng phaùt trieån veà moïi maët theå löïc, trí löïc vaø nhaän thöùc. Do ngaøy caøng coù nhieàu kinh nghieäm, hieåu bieát vaø naém baét ñöôïc quy luaät khaùch quan veà töï nhieân vaø xaõ hoäi, ngaøy caøng bieát saùng taïo, cheá taïo coâng cuï lao ñoäng saûn xuaát ñeå taêng naêng suaát lao ñoäng, töø ñoù ñaõ laøm cho xaõ hoäi bieán ñoåi khoâng ngöøng. Maùc vaø AÊng-ghen khi nghieân cöùu veà quaù trình toàn taïi, phaùt trieån, thay ñoåi cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, ñaõ khaùi quaùt söï thay ñoåi ñoù qua 3 laàn phaân coâng lao ñoäng nhö sau: - Laàn phaân coâng lao ñoäng thöù nhaát: Ngaønh chaên nuoâi ra ñôøi taïo thaønh moät ngaønh chính trong xaõ hoäi. Do con ngöôøi ngaøy caøng bieát caûi tieán coâng cuï lao ñoäng ñeå phuïc vuï cho vieäc saên baét thuù röøng, troàng troït ñeå ñaûm baûo duy trì cuoäc soáng. Naêng suaát lao ñoäng ngaøy caøng taêng leân, trong xaõ hoäi ñaõ baét ñaàu coù saûn phaåm dö thöøa, thuù vaät baét ñöôïc nhieàu, chöa duøng heát ngay neân ñöôïc con ngöôøi nuoâi döôõng, thuaàn chuûng, daàn daàn phaùt trieån thaønh ngaønh ngheà chaên nuoâi vaø coù nhöõng ngöôøi chuyeân laøm ngheà chaên nuoâi. Nhö vaäy ngheà chaên nuoâi ñaõ ra ñôøi, trôû thaønh moät ngaønh kinh teá ñoäc laäp, taùch ra khoûi ngaønh troàng troït. Ñaây laø ñieåm moác quan troïng ñaùnh daáu veà söï phaân coâng lao ñoäng laàn thöù nhaát trong xaõ hoäi. Laàn phaân coâng lao ñoäng naøy ñaõ laøm cho xaõ hoäi coù nhöõng bieán ñoåi saâu saéc. Maàm moáng cuûa söï tö höõu ñaõ xuaát hieän, xaõ hoäi baét ñaàu phaân chia thaønh ngöôøi giaøu, ngöôøi ngheøo. - Laàn phaân coâng lao ñoäng thöù hai: Ngaønh tieåu thuû coâng nghieäp ra ñôøi. 4
Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa ngaønh chaên nuoâi thì ngaønh troàng troït cuõng phaùt trieån maïnh, taïo ra naêng suaát lao ñoäng ngaøy caøng cao, caøng laøm cho söï tö höõu coù ñieàu kieän phaùt trieån. Töø söï tö höõu naøy ñaõ laøm cho cheá ñoä hoân nhaân thay ñoåi, chuyeån töø cheá ñoä quaàn hoân sang cheá ñoä gia ñình moät vôï, moät choàng. Sau naøy moãi gia ñình ñaõ trôû thaønh moät ñôn vò kinh teá nhoû cuûa xaõ hoäi. Ñaëc bieät töø khi con ngöôøi tìm ra kim loaïi ñaõ bieát cheá taïo ra nhöõng coâng cuï lao ñoäng laøm cho naêng suaát lao ñoäng cao hôn. Cuõng chính töø ñoù coù moät soá ngöôøi chuyeân laøm ngheà cheá taïo kim loaïi, ñoàng thôøi ngheà deät, ngheà laøm ñoà goám cuõng ra ñôøi vaø phaùt trieån. Nhö vaäy, moät ngaønh ngheà môùi tieáp theo laø ngaønh ngheà tieåu thuû coâng nghieäp ra ñôøi, taùch khoûi ngaønh noâng nghieäp. Laàn phaân coâng lao ñoäng thöù hai naøy ñaõ ñaåy nhanh quaù trình phaân hoaù giai caáp trong xaõ hoäi, laøm cho söï phaân bieät giöõa ngöôøi giaøu ngöôøi ngheøo, giöõa chuû noâ vaø noâ leä ngaøy caøng saâu saéc, maâu thuaãn giai caáp ngaøy caøng taêng. - Laàn phaân coâng lao ñoäng thöù ba: Ngaønh thöông nghieäp ra ñôøi. Qua hai laàn phaân coâng lao ñoäng neâu treân ñaõ laøm cho nhöõng hoaït ñoäng lao ñoäng saûn xuaát trong xaõ hoäi coù söï chuyeân moân hoaù, taùch thaønh nhöõng ngaønh saûn xuaát rieâng. Töø ñoù laøm xuaát hieän nhu caàu trao ñoåi haøng hoaù trong xaõ hoäi. Töø nhu caàu naøy ñaõ laøm xuaát hieän moät ngaønh ngheà môùi trong xaõ hoäi, ñoù laø ngheà thöông nghieäp. Ñaây laø laàn phaân coâng lao ñoäng thöù ba trong lòch söû xaõ hoäi. Laàn phaân coâng lao ñoäng naøy giöõ moät vai troø raát quan troïng vì chính noù ñaõ laøm xuaát hieän moät boä phaän ngöôøi tuy khoâng tröïc tieáp tham gia vaøo hoaït ñoäng lao ñoäng saûn xuaát nhöng hoï laïi coù theå ñieàu chænh hoaït ñoäng lao ñoäng saûn xuaát trong xaõ hoäi vaø coù theå baét nhöõng ngöôøi saûn xuaát phaûi phuï thuoäc vaøo hoï. Thoâng qua vieäc trao ñoåi haøng hoaù, hoï coøn coù ñieàu kieän boùc loät ngöôøi lao ñoäng saûn xuaát, cho neân boä phaän ngöôøi naøy trôû neân giaøu coù nhanh choùng. Söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa ngaønh thöông nghieäp ñaõ laøm xuaát hieän ñoàng tieàn laø vaät trung gian ñeå trao ñoåi haøng hoaù. Laàn phaân coâng lao ñoäng thöù ba naøy ñaõ laøm cho nhöõng maâu thuaãn saün coù trong xaõ hoäi caøng theâm saâu saéc. Söï tích tuï vaø taäp trung cuûa caûi vaøo trong tay moät soá ít ngöôøi giaøu dieãn ra nhanh choùng, ñoàng thôøi thuùc ñaåy söï baàn cuøng hoùa cuûa quaàn chuùng lao ñoäng, caøng laøm taêng nhanh soá ñoâng daân ngheøo, soá noâ leä cuõng taêng leân cuøng vôùi söï boùc loät ngaøy caøng naëng neà cuûa giai caáp chuû noâ, töø ñoù ñaõ laøm buøng noå cuoäc ñaáu tranh giöõa caùc giai caáp ñoái laäp nhau trong xaõ hoäi. Tröôùc nhöõng bieán coá cuûa xaõ hoäi thì toå chöùc thò toäc, boä laïc ñaõ trôû neân baát löïc, khoâng theå phuø hôïp ñöôïc nöõa. Xaõ hoäi ñoøi hoûi phaûi coù moät toå chöùc môùi coù ñuû khaû naêng ñieàu hoøa ñöôïc nhöõng maâu thuaãn trong xaõ hoäi. Tröôùc nguy cô caùc giai caáp coù theå tieâu dieät laãn nhau nhö vaäy thì nhöõng ngöôøi giaøu ñang naém kinh teá trong xaõ hoäi ñaõ laäp ra moät toå chöùc nhaèm laøm dòu ñi nhöõng maâu thuaãn trong xaõ hoäi ñeå duy trì ñöôïc quyeàn lôïi, ñòa vò cuûa mình khoâng bò giai caáp kia tieâu dieät. Toå chöùc ñoù chính laø Nhaø nöôùc. Ngoaøi nhöõng nguyeân nhaân noùi treân thì ôû phöông Ñoâng, söï ra ñôøi cuûa moät soá Nhaø nöôùc coøn do nhöõng nguyeân nhaân nhö: 5
Do ñòa hình, khí haäu khoâng thuaän lôïi neân con ngöôøi phaûi hôïp söùc laïi ñaøo keânh, laøm thuyû lôïi ñeå phaùt trieån saûn xuaát, ñaép ñeâ choáng baõo luït hoaëc do phaûi cuøng nhau choáng giaëc ngoaïi xaâm do ñoù, caàn phaûi coù ngöôøi ñöùng ra toå chöùc, chæ huy coâng vieäc. Toå chöùc ñoù phaùt trieån daàn thaønh Nhaø nöôùc. Töø vieäc nghieân cöùu veà nguoàn goác cuûa Nhaø nöôùc, chuùng ta thaáy Nhaø nöôùc laø moät hieän töôïng xaõ hoäi mang tính lòch söû, noù chæ ra ñôøi vaø toàn taïi khi trong xaõ hoäi coù nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, ñoù laø xaõ hoäi coù söï xuaát hieän giai caáp vaø ñaáu tranh giai caáp. Khi naøo trong xaõ hoäi khoâng coøn nhöõng ñieàu kieän cho söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa Nhaø nöôùc thì khi ñoù Nhaø nöôùc seõ khoâng coøn nöõa. Khi ñoù chuùng ta noùi raèng Nhaø nöôùc ñaõ tieâu vong. II. KHAÙI NIEÄM, BAÛN CHAÁT NHAØ NÖÔÙC 1. Baûn chaát Nhaø nöôùc Baûn chaát Nhaø nöôùc laø vaán ñeà quan troïng cuûa caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi, chuû nghóa Maùc-Leânin cho raèng ñaây laø vaán ñeà maáu choát, laø vaán ñeà cô baûn cuûa moïi thôøi ñaïi. Coù nhieàu quan ñieåm ñöa ra nhöõng lyù luaän khaùc nhau ñeå giaûi thích veà baûn chaát Nhaø nöôùc, nhöng chæ coù hoïc thuyeát Maùc-Leânin veà vaán ñeà Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät môùi ñöa ra cô sôû khoa hoïc ñeå giaûi thích ñuùng ñaén veà baûn chaát Nhaø nöôùc noùi chung vaø Nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa noùi rieâng. Baûn chaát cuûa Nhaø nöôùc ñöôïc theå hieän ôû hai maët: baûn chaát giai caáp vaø baûn chaát xaõ hoäi. 1.1. Baûn chaát giai caáp cuûa Nhaø nöôùc (tính giai caáp) Töø nguoàn goác cuûa Nhaø nöôùc chuùng ta thaáy, Nhaø nöôùc chæ xuaát hieän vaø toàn taïi trong xaõ hoäi coù giai caáp, do ñoù Nhaø nöôùc vöøa laø saûn phaåm, vöøa laø bieåu hieän cuûa xaõ hoäi coù giai caáp. Vì vaäy Nhaø nöôùc luoân mang baûn chaát giai caáp saâu saéc, tính giai caáp laø maët cô baûn theå hieän baûn chaát Nhaø nöôùc. Leânin ñaõ vieát: “Nhaø nöôùc laø saûn phaåm vaø bieåu hieän cuûa nhöõng maâu thuaãn giai caáp khoâng theå ñieàu hoøa ñöôïc”. Baûn chaát naøy ñöôïc theå hieän: Nhaø nöôùc laø moät boä maùy cöôõng cheá ñaëc bieät naèm trong tay giai caáp caàm quyeàn, laø giai caáp ñaõ toå chöùc ra vaø söû duïng boä maùy Nhaø nöôùc ñoù ñeå naém quyeàn thoáng trò xaõ hoäi, baûo veä ñòa vò, quyeàn lôïi cuûa giai caáp mình. Nhaø nöôùc laø coâng cuï saéc beùn nhaát ñeå giai caáp thoáng trò söû duïng noù duy trì söï thoáng trò cuûa giai caáp mình ñoái vôùi toaøn xaõ hoäi. Baûn chaát giai caáp cuûa Nhaø nöôùc theå hieän raát roõ trong ñònh nghóa cuûa Leânin veà Nhaø nöôùc: “Nhaø nöôùc laø moät boä maùy duøng ñeå duy trì söï thoáng trò cuûa giai caáp naøy ñoái vôùi giai caáp khaùc”. Trong xaõ hoäi coù giai caáp, söï thoáng trò cuûa giai caáp naøy ñoái vôùi giai caáp khaùc theå hieän ôû ba loaïi quyeàn löïc: quyeàn löïc chính trò, quyeàn löïc kinh teá vaø quyeàn löïc tö töôûng. Trong ñoù quyeàn löïc kinh teá giöõ vai troø quyeát ñònh, laø cô sôû ñeå baûo ñaûm cho söï thoáng trò giai caáp. Nhöng baûn thaân quyeàn löïc kinh teá khoâng theå duy trì ñöôïc caùc quan heä boùc loät, vì vaäy caàn phaûi coù moät boä maùy Nhaø nöôùc ñeå cuûng coá quyeàn löïc cuûa giai caáp thoáng trò veà maët kinh teá nhaèm ñaøn aùp söï phaûn khaùng cuûa giai caáp bò boùc loät. Nhôø coù Nhaø nöôùc neân giai caáp thoáng trò thoaït ñaàu chæ giöõ quyeàn thoáng trò veà maët kinh teá, nhöng sau ñoù ñaõ trôû thaønh giai caáp thoáng trò caû veà maët chính trò vaø tö töôûng. 6
Töø ñònh nghóa veà Nhaø nöôùc cuûa Leânin, chuùng ta thaáy, neáu trong xaõ hoäi coù giai caáp ñoái khaùng thì Nhaø nöôùc luoân theå hieän theo ñuùng nghóa cuûa noù: laø boä maùy traán aùp ñaëc bieät cuûa giai caáp naøy (giai caáp thoáng trò) ñoái vôùi giai caáp khaùc (giai caáp bò thoáng trò). Neáu trong moät xaõ hoäi coù giai caáp nhöng caùc giai caáp naøy khoâng maâu thuaãn ñoái khaùng thì khi ñoù Nhaø nöôùc khoâng coøn theå hieän theo ñuùng nguyeân nghóa cuûa noù nöõa, vì Nhaø nöôùc naøy khoâng phaûi chæ nhaèm vaøo muïc ñích duy trì söï thoáng trò giai caáp, maø noù coøn laø coâng cuï cuûa ñaïi ña soá nhaân daân lao ñoäng söû duïng ñeå toå chöùc quaûn lyù moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi, nhaèm thuùc ñaåy söï phaùt trieån vaø tieán boä cuûa toaøn xaõ hoäi. Nhö nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa vôùi baûn chaát laø chuyeân chính voâ saûn, noù khoâng coøn laø nhaø nöôùc theo ñuùng nghóa nöõa maø chæ laø “moät nöûa Nhaø nöôùc”. Muoán hieåu ñöôïc baûn chaát giai caáp cuûa Nhaø nöôùc, chuùng ta caàn xem xeùt quyeàn löïc Nhaø nöôùc ñoù thuoäc veà giai caáp naøo, Nhaø nöôùc ñoù vì lôïi ích giai caáp naøo trong xaõ hoäi, giai caáp naøy chieám thieåu soá hay ña soá trong xaõ hoäi. Tính giai caáp laø maët cô baûn theå hieän baûn chaát Nhaø nöôùc, nhöng ñoàng thôøi Nhaø nöôùc coøn theå hieän baûn chaát xaõ hoäi. 1.2. Baûn chaát xaõ hoäi cuûa Nhaø nöôùc (tính xaõ hoäi) Thöïc tieãn lòch söû ñaõ chöùng minh raèng, Nhaø nöôùc seõ khoâng theå toàn taïi neáu noù chæ phuïc vuï lôïi ích cho giai caáp thoáng trò maø khoâng tính ñeán lôïi ích cuûa caùc giai caáp, taàng lôùp khaùc trong xaõ hoäi. Baát kyø nhaø nöôùc naøo cuõng ñeàu phaûi baûo ñaûm traät töï an toaøn xaõ hoäi, nhaø nöôùc naøo cuõng ñeàu phaûi giaûi quyeát nhöõng coâng vieäc chung cuûa xaõ hoäi nhö: xaây döïng nhöõng coâng trình phuùc lôïi, tröôøng hoïc, beänh vieän, ñöôøng saù, ñaép ñeâ, ñaøo keânh laøm thuyû lôïi, choáng dòch beänh, choáng oâ nhieãm moâi tröôøng Veà maët naøy, nhaø nöôùc ñaõ theå hieän tính xaõ hoäi cuûa noù. Treân thöïc teá, tuyø theo moãi nhaø nöôùc maø baûn chaát xaõ hoäi cuûa nhaø nöôùc ñöôïc theå hieän ôû möùc ñoä khaùc nhau. Nhaø nöôùc caøng daân chuû thì baûn chaát xaõ hoäi caøng theå hieän roõ neùt. 2. Khaùi nieäm Nhaø nöôùc Töø vieäc nghieân cöùu veà nguoàc goác, baûn chaát cuûa nhaø nöôùc cho chuùng ta thaáy tính giai caáp laø maët cô baûn theå hieän baûn chaát cuûa nhaø nöôùc. Tuy nhieân, beân caïnh ñoù, nhaø nöôùc coøn theå hieän tính xaõ hoäi. Duø trong xaõ hoäi naøo, nhaø nöôùc cuõng moät maët baûo veä lôïi ích cuûa giai caáp thoáng trò (giai caáp caàm quyeàn), nhöng maët khaùc nhaø nöôùc cuõng phaûi chuù yù ñeán lôïi ích chung cuûa toaøn xaõ hoäi. Töø nhöõng vaán ñeà treân, chuùng ta ñi ñeán ñònh nghóa nhaø nöôùc: Nhaø nöôùc laø moät boä maùy quyeàn löïc ñaëc bieät do giai caáp thoáng trò laäp ra nhaèm baûo veä lôïi ích cuûa giai caáp thoáng trò xaõ hoäi vaø thöïc hieän chöùc naêng quaûn lyù moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi theo yù chí cuûa giai caáp thoáng trò xaõ hoäi. III. THUOÄC TÍNH CUÛA NHAØ NÖÔÙC Thuoäc tính cuûa nhaø nöôùc hay coøn goïi laø daáu hieäu ñaëc tröng cô baûn cuûa nhaø nöôùc. Trong xaõ hoäi coù raát nhieàu toå chöùc khaùc nhau, nhöng trong ñoù nhaø nöôùc laø moät toå chöùc ñaëc bieät cuûa quyeàn löïc chính trò, giöõ vai troø laøm trung taâm vì noù taùc ñoäng maïnh meõ tôùi söï phaùt trieån cuûa toaøn xaõ hoäi. Ngöôïc lai, xaõ hoäi cuõng laø cô sôû toàn taïi, 7
phaùt trieån cuûa nhaø nöôùc. So vôùi caùc toå chöùc khaùc thì nhaø nöôùc coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng neân nhaø nöôùc coù theå taùc ñoäng maïnh meõ, toaøn dieän ñeán moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi vaø chi phoái ñeán caùc toå chöùc khaùc trong xaõ hoäi. Nhöõng thuoäc tính cô baûn cuûa nhaø nöôùc theå hieän: 1. Nhaø nöôùc thieát laäp quyeàn löïc coâng Nhaø nöôùc thieát laäp moät quyeàn löïc coâng coäng ñaëc bieät, quyeàn löïc naøy khoâng coøn hoøa nhaäp vôùi daân cö nöõa, ñeå thöïc hieän quyeàn löïc naøy, nhaø nöôùc coù moät lôùp ngöôøi chuyeân laøm nhieäm vuï quaûn lyù. Lôùp ngöôøi naøy ñöôïc toå chöùc thaønh caùc cô quan nhaø nöôùc, cuøng vôùi quaân ñoäi, caûnh saùt, nhaø tuø nhaèm baûo ñaûm cho yù chí giai caáp thoáng trò trôû thaønh yù chí thoáng trò toaøn xaõ hoäi (coøn goïi laø yù chí nhaø nöôùc). 2. Nhaø nöôùc phaân chia daân cö thaønh caùc ñôn vò haønh chính, laõnh thoå Nhaø nöôùc coù laõnh thoå vaø thöïc hieän vieäc phaân chia daân cö thaønh caùc ñôn vò haønh chính laõnh thoå, töø ñoù hình thaønh caùc cô quan nhaø nöôùc töø trung öông ñeán ñòa phöông. Vieäc phaân chia naøy laø ñeå nhaø nöôùc thöïc hieän söï quaûn lyù ñoái vôùi xaõ hoäi, ñoàng thôøi thieát laäp moái quan heä giöõa nhaø nöôùc vôùi coâng daân. 3. Nhaø nöôùc coù chuû quyeàn quoác gia Chuû quyeàn quoác gia laø thuoäc tính gaén lieàn vôùi nhaø nöôùc vaø mang tính chính trò, phaùp lyù. Chuû quyeàn quoác gia ñöôïc theå hieän ôû quyeàn ñoäc laäp, töï quyeát cuûa nhaø nöôùc trong caùc vaán ñeà ñoái noäi, ñoái ngoaïi cuûa nhaø nöôùc maø khoâng heà bò chi phoái bôûi yeáu toá naøo ôû beân ngoaøi. Moïi quoác gia duø lôùn hay nhoû, khi ñaõ coù chuû quyeàn quoác gia thì ñeàu ñoäc laäp, bình ñaúng vôùi nhau vaø khoâng theå bò chia caét. 4. Nhaø nöôùc ban haønh phaùp luaät Trong xaõ hoäi coù giai caáp, chæ coù nhaø nöôùc môùi coù quyeàn ban haønh phaùp luaät. Phaùp luaät ñöôïc coi laø coâng cuï höõu hieäu nhaát ñeå nhaø nöôùc toå chöùc vaø thöïc hieän quyeàn löïc cuûa mình. Taát caû caùc quy ñònh cuûa nhaø nöôùc ñeàu phaûi ñöôïc theå hieän trong nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät vaø ñöôïc baûo ñaûm thöïc hieän baèng nhieàu bieän phaùp, trong ñoù coù bieän phaùp cöôõng cheá nhaø nöôùc. 5. Nhaø nöôùc thu thueá vaø phaùt haønh tieàn Nhaø nöôùc coù quyeàn quy ñònh caùc loaïi thueá vaø thu thueá döôùi nhöõng hình thöùc nhaát ñònh nhaèm coù nguoàn taøi chính ñeå nuoâi döôõng lôùp ngöôøi laøm vieäc trong boä maùy nhaø nöôùc vaø ñeå chi phí cho nhöõng coâng vieäc chung cuûa xaõ hoäi. Trong quoác gia, Nhaø nöôùc laø toå chöùc duy nhaát coù quyeàn phaùt haønh tieàn. IV. CHÖÙC NAÊNG CUÛA NHAØ NÖÔÙC 1. Khaùi nieäm Chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc laø nhöõng maët hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa nhaø nöôùc nhaèm thöïc hieän nhöõng nhieäm vuï ñaët ra cuûa nhaø nöôùc. Chöùc naêng nhaø nöôùc theå hieän vai troø vaø baûn chaát cuûa nhaø nöôùc. 8
Chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc ñöôïc xaùc ñònh döïa treân baûn chaát cuûa nhaø nöôùc ñoù, do cô sôû kinh teá vaø cô caáu giai caáp cuûa xaõ hoäi quyeát ñònh. Chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc cuõng coù söï thay ñoåi tuyø thuoäc vaøo baûn chaát vaø nhöõng nhieäm vuï ñaët ra trong töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. 2. Phaân loaïi chöùc naêng Thoâng thöôøng chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc bao goàm hai loaïi sau: 2.1. Chöùc naêng ñoái noäi Chöùc naêng ñoái noäi laø nhöõng maët hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa nhaø nöôùc, dieãn ra trong phaïm vi noäi boä ñaát nöôùc nhö: toå chöùc quaûn lyù neàn kinh teá vaø caùc maët vaên hoaù, xaõ hoäi, giaùo duïc; giöõ vöõng an ninh chính trò, traät töï an toaøn xaõ hoäi; baûo veä nhöõng quyeàn vaø lôïi ích hôïp phaùp cuûa coâng daân; traán aùp nhöõng phaàn töû choáng ñoái chính quyeàn, ñi ngöôïc laïi lôïi ích chung cuûa xaõ hoäi Chöùc naêng naøy coøn goïi laø chöùc naêng quaûn lí moïi maêt ñôøi soáng xaõ hoäi. 2.2. Chöùc naêng ñoái ngoaïi Chöùc naêng ñoái ngoaïi laø nhöõng maët hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa nhaø nöôùc dieãn ra trong moái quan heä vôùi caùc quoác gia khaùc, caùc daân toäc khaùc nhö: thieát laäp moái quan heä bang giao vôùi caùc quoác gia khaùc; gia nhaäp vaøo caùc toå chöùc quoác teá vaø khu vöïc; phoøng thuû ñaát nöôùc, choáng giaëc ngoaïi xaâm Giöõa chöùc naêng ñoái noäi vaø chöùc naêng ñoái ngoaïi coù moái quan heä maät thieát vôùi nhau. Trong ñoù chöùc naêng ñoái noäi giöõ vai troø quan troïng, laøm cô sôû cho vieäc thöïc hieän chöùc naêng ñoái ngoaïi. Ngöôïc laïi, chöùc naêng ñoái ngoaïi cuõng coù taùc ñoäng maïnh meõ ñeán vieäc thöïc hieän chöùc naêng ñoái noäi. 3. Hình thöùc thöïc hieän chöùc naêng Ñeå thöïc hieän ñöôïc chöùc naêng, Nhaø nöôùc thöôøng söû duïng nhieàu hình thöùc vaø phöông phaùp khaùc nhau, trong ñoù coù ba hình thöùc cô baûn laø: xaây döïng phaùp luaät, toå chöùc thöïc hieän phaùp luaät vaø baûo veä phaùp luaät. Töông öùng vôùi ba hình thöùc ñoù thì coù ba loaïi cô quan: cô quan laäp phaùp, cô quan haønh phaùp vaø cô quan tö phaùp. 4. Phöông phaùp thöïc hieän chöùc naêng Tuyø thuoäc vaøo tình hình cuï theå cuûa moãi nhaø nöôùc, maø caùc phöông phaùp ñeå thöïc hieän chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc cuõng raát ña daïng. Nhöng nhìn chung caùc nhaø nöôùc thöôøng söû duïng hai phöông phaùp chuû yeáu laø phöông phaùp thuyeát phuïc vaø phöông phaùp cöôõng cheá. Tuyø thuoäc vaøo baûn chaát cuûa nhaø nöôùc maø söû duïng phöông phaùp naøo laøm phöông phaùp cô baûn. Nhaø nöôùc XHCN chuû yeáu laø giaùo duïc, thuyeát phuïc, ñoäng vieân, khuyeán khích moïi ngöôøi tham gia vaøo quaûn lyù xaõ hoäi, quaûn lyù nhaø nöôùc. Bieän phaùp cöôõng cheá chæ aùp duïng khi caàn thieát vaø cuõng laø döïa treân cô sôû thuyeát phuïc. 9
V. KIEÅU VAØ HÌNH THÖÙC NHAØ NÖÔÙC 1. Kieåu nhaø nöôùc Kieåu nhaø nöôùc laø toång theå caùc daáu hieäu cô baûn ñaëc thuø cuûa nhaø nöôùc, theå hieän baûn chaát giai caáp vaø nhöõng ñieàu kieän toàn taïi phaùt trieån cuûa nhaø nöôùc trong moät hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi nhaát ñònh. Trong lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñaõ traûi qua vaø bieát ñeán nhöõng kieåu Nhaø nöôùc khaùc nhau, ñoù laø : - Kieåu nhaø nöôùc chuû noâ - Kieåu nhaø nöôùc phong kieán - Kieåu nhaø nöôùc tö saûn - Kieåu nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Cô sôû ñeå xaùc ñònh kieåu nhaø nöôùc laø caùc yeáu toá kinh teá - xaõ hoäi toàn taïi trong moät giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. Caùc nhaø kinh ñieån chuû nghóa Maùc-Leânin khi nghieân cöùu veà lòch söû phaùt trieån cuûa nhaân loaïi ñaõ chia quaù trình aáy thaønh naêm hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi, trong ñoù hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi coäng saûn nguyeân thuûy chöa coù nhaø nöôùc. Coøn laïi thì cöù töông öùng vôùi moãi hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø moät kieåu nhaø nöôùc. 1.1. Kieåu nhaø nöôùc chuû noâ Laø kieåu nhaø nöôùc ñaàu tieân trong lòch söû. Nhaø nöôùc chuû noâ hình thaønh döïa treân phöông thöùc saûn xuaát chieám höõu noâ leä. Nhaø nöôùc chuû noâ laø coâng cuï cuûa giai caáp chuû noâ duøng ñeå aùp böùc boùc loät nhöõng ngöôøi noâ leä.Trong nhaø nöôùc chuû noâ, ngöôøi noâ leä bò coi nhö moät thöù taøi saûn, moät coâng cuï lao ñoäng bieát noùi. Vieäc chuû noâ sôû höõu nhieàu hay ít noâ leä laø tieâu chuaån ñaùnh giaù söï giaøu coù cuûa chuû noâ. Trong nhaø nöôùc chuû noâ, do quyeàn löïc cuûa giai caáp chuû noâ quaù maïnh neân söï ñaáu tranh cuûa nhöõng ngöôøi noâ leä chæ nhaèm muïc ñích thoaùt khoûi söï aùp böùc caù nhaân chöù chöa haún laø cuoäc ñaáu tranh giai caáp. 1.2. Kieåu nhaø nöôùc phong kieán Nhaø nöôùc phong kieán laø coâng cuï baûo veä nhöõng ñaëc quyeàn, ñaëc lôïi cuûa giai caáp ñòa chuû, phong kieán vaø ñeå ñaøn aùp laïi giai caáp noâng daân. Cô sôû kinh teá cuûa nhaø nöôùc phong kieán laø cheá ñoä sôû höõu cuûa giai caáp ñòa chuû, phong kieán ñoái vôùi tö lieäu saûn xuaát maø chuû yeáu laø sôû höõu veà ruoäng ñaát. Ngöôøi noâng daân khoâng coù hoaëc coù raát ít ruoäng ñaát neân phaûi phuï thuoäc vaøo ñòa chuû, phong kieán. Ngöôøi noâng daân bò boùc loät baèng hình thöùc noäp toâ thueá. Tuy nhieân möùc ñoä phuï thuoäc cuûa ngöôøi noâng daân vaøo ñòa chuû khoâng nhö ngöôøi noâ leä phuï thuoäc vaøo chuû noâ. Ñòa vò ngöôøi noâng daân trong xaõ hoäi phong kieán coù nhöõng öu theá hôn so vôùi ñòa vò ngöôøi noâ leä, hoï cuõng ñöôïc sôû höõu veà nhaø cöûa, coâng cuï lao ñoäng, söùc keùo (maëc duø chæ vôùi soá löôïng ít). Ñieàu naøy theå hieän nhaø nöôùc phong kieán ñaõ coù nhöõng tieán boä hôn nhaø nöôùc chuû noâ. 1.3. Kieåu nhaø nöôùc tö saûn 10
Giai caáp tö saûn laø giai caáp ñaõ hình thaønh trong loøng xaõ hoäi phong kieán, hoï cuøng lieân keát vôùi noâng daân noåi daäy tieán haønh cuoäc caùch maïng tö saûn giaønh thaéng lôïi vaø laäp ra nhaø nöôùc tö saûn. Trong giai ñoaïn ñaàu, nhaø nöôùc tö saûn coù vai troø tích cöïc trong vieäc giaûi phoùng xaõ hoäi khoûi traät töï ñoäc taøi, chuyeân cheá cuûa nhaø nöôùc phong kieán ñöa ñeán böôùc phaùt trieån nhaûy voït cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Giai caáp voâ saûn thoaït ñaàu ñöôïc giaûi phoùng nhöng do khoâng coù tö lieäu saûn xuaát neân phaûi laøm thueâ cho giai caáp tö saûn vaø laïi bò boùc loät. Nhaø nöôùc tö saûn ñaõ theå hieän nhieàu tieán boä nhö: chuû tröông xaây döïng theå cheá daân chuû tö saûn, con ngöôøi ñöôïc höôûng caùc quyeàn cô baûn maø nhaø nöôùc phong kieán khoâng coù. Nhöng xuaát phaùt töø cheá ñoä tö höõu veà tö lieäu saûn xuaát neân nhaø nöôùc tö saûn cuõng laø coâng cuï cuûa giai caáp thoáng trò ñoái vôùi caùc giai caáp vaø taàng lôùp khaùc. Hieän nay nhaø nöôùc tö saûn cuõng coù nhöõng thích nghi nhaát ñònh nhö: coù söï quan taâm nhieàu ñeán chính saùch xaõ hoäi, phuùc lôïi xaõ hoäi. Caùc phöông thöùc quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc tö saûn cuõng coù nhieàu thay ñoåi, hình thöùc boùc loät ngaøy caøng tinh vi hôn vì vaäy baûn chaát nhaø nöôùc tö saûn cuõng khoù nhaän dieän hôn. 1.4. Kieåu nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ra ñôøi sau khi dieãn ra cuoäc caùch maïng voâ saûn hoaëc cuoäc caùch maïng daân toäc, daân chuû do Ñaûng coäng saûn laõnh ñaïo. Nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa toàn taïi, phaùt trieån qua nhieàu giai ñoaïn vôùi chöùc naêng, nhieäm vuï khaùc nhau. Nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa luoân laø coâng cuï baûo veä lôïi ích cuûa giai caáp coâng nhaân cuøng toaøn theå nhaân daân lao ñoäng nhaèm muïc ñích chuû yeáu laø caûi taïo xaõ hoäi cuõ, xaây döïng xaõ hoäi môùi döïa treân cheá ñoä coâng höõu veà tö lieäu saûn xuaát, xoaù boû aùp böùc, boùc loät, xoaù boû giai caáp, thöïc hieän söï coâng baèng xaõ hoäi. Kieåu nhaø nöôùc XHCN coù baûn chaát khaùc haún vôùi caùc kieåu nhaø nöôùc boùc loät tröôùc ñoù. Qua vieäc tìm hieåu veà caùc kieåu nhaø nöôùc trong lòch söû, chuùng ta nhaän thaáy kieåu nhaø nöôùc sau bao giôø cuõng tieán boä hôn kieåu nhaø nöôùc tröôùc. Caùc kieåu nhaø nöôùc tuy coù nhöõng ñaëc ñieåm khaùc nhau, nhöng trong ñoù ba kieåu nhaø nöôùc ñaàu coù neùt chung nhaát: ñeàu laø nhaø nöôùc boùc loät, baûo veä duy trì cheá ñoä tö höõu, vì vaäy ñeàu laø nhaø nöôùc theo ñuùng nghóa cuûa noù. Kieåu nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa laø kieåu nhaø nöôùc tieán boä vaø laø kieåu nhaø nöôùc cuoái cuøng trong lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Söï thay theá kieåu nhaø nöôùc naøy baèng kieåu nhaø nöôùc khaùc tieán boä hôn laø quy luaät taát yeáu döïa treân söï vaän ñoäng, phaùt trieån, thay theá caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi maø nhaân toá laøm neân söï thay theá ñoù chính laø caùc cuoäc caùch maïng. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc chöùng minh qua caùc cuoäc caùch maïng dieãn ra trong thöïc tieãn lòch söû. 2. Hình thöùc nhaø nöôùc (coøn goïi laø moâ hình nhaø nöôùc) Hình thöùc nhaø nöôùc laø vaán ñeà coù yù nghóa lyù luaän vaø thöïc tieãn raát quan troïng. Keát quaû cuûa vieäc tieán haønh söï thoáng trò veà chính trò cuûa nhaø nöôùc phuï thuoäc phaàn lôùn vaøo vieäc giai caáp thoáng trò toå chöùc, thöïc hieän quyeàn löïc nhaø nöôùc theo hình thöùc naøo. 2.1. Khaùi nieäm hình thöùc nhaø nöôùc 11
Hình thöùc nhaø nöôùc laø caùch toå chöùc quyeàn löïc nhaø nöôùc cuøng vôùi caùc phöông phaùp thöïc hieän quyeàn löïc ñoù. Hình thöïc nhaø nöôùc ñöôïc hình thaønh töø ba yeáu toá: hình thöùc chính theå, hình thöùc caáu truùc laõnh thoå vaø cheá ñoä chính trò. 2.2. Caùc yeáu toá taïo thaønh hình thöùc nhaø nöôùc Yeáu toá 1: Hình thöùc chính theå Laø caùch thöùc toå chöùc vaø trình töï thaønh laäp caùc cô quan toái cao cuûa nhaø nöôùc cuøng vôùi moái quan heä giöõa caùc cô quan aáy. Trong lòch söû xaõ hoäi ñaõ coù hai daïng chính theå cô baûn laø: chính theå quaân chuû vaø chính theå coäng hoøa. Daïng thöù nhaát: Chính theå quaân chuû Laø hình thöùc trong ñoù quyeàn löïc nhaø nöôùc taäp trung toaøn boä hay moät phaàn trong tay ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chæ ñöôïc chuyeån giao theo nguyeân taéc thöøa keá. Hình thöùc chính theå quaân chuû laïi coù nhöõng bieán daïng neân thöôøng ñöôïc chia thaønh hai loaïi: chính theå quaân chuû tuyeät ñoái vaø chính theå quaân chuû haïn cheá. - Chính theå quaân chuû tuyeät ñoái: quyeàn löïc nhaø nöôùc taäp trung toaøn boä trong tay ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc. Hình thöùc chính theå naøy thöôøng toàn taïi ôû caùc nhaø nöôùc phong kieán tröôùc ñaây. Trong nhaø nöôùc naøy khoâng coù Hieán phaùp, ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc nhö Vua, Hoaøng ñeá, Ñeá cheá coù quyeàn löïc voâ haïn. - Chính theå quaân chuû haïn cheá: (coøn goïi laø quaân chuû ñaïi nghò hay quaân chuû laäp hieán). ÔÛ Nhaø nöôùc naøy ñaõ coù Hieán phaùp. Chính Hieán phaùp ñaõ laøm haïn cheá quyeàn löïc toái cao cuûa ngöôøi ñöùng ñaàu Nhaø nöôùc, vì theá ngöôøi ñöùng ñaàu Nhaø nöôùc chæ naém moät phaàn quyeàn löïc toái cao cuûa Nhaø nöôùc, phaàn coøn laïi seõ thuoäc veà moät cô quan quyeàn löïc Nhaø nöôùc cao nhaát do nhaân daân baàu ra. Daïng thöù hai: Chính theå coäng hoøa Laø hình thöùc trong ñoù quyeàn löïc toái cao cuûa nhaø nöôùc thuoäc veà moät cô quan caáp cao cuûa nhaø nöôùc do nhaân daân baàu ra theo nhieäm kyø. Hình thöùc chính theå coäng hoøa cuõng coù hai daïng chính laø: coäng hoøa quyù toäc vaø coäng hoøa daân chuû. - Coäng hoøa quyù toäc: Trong caùc nöôùc coäng hoøa quyù toäc chæ nhöõng ngöôøi thuoäc taàng lôùp quyù toäc môùi coù quyeàn tham gia baàu cöû ñeå thaønh laäp ra cô quan ñaïi dieän cuûa nhaø nöôùc. - Coäng hoøa daân chuû: laø nhaø nöôùc trong ñoù luaät phaùp quy ñònh cho nhaân daân coù quyeàn tham gia baàu cöû ñeå laäp ra cô quan ñaïi dieän cuûa mình\. Hình thöùc coäng hoøa daân chuû laïi coù nhieàu loaïi nhö: + Coäng hoøa toång thoáng: ÔÛ nhaø nöôùc naøy, Toång thoáng do nhaân daân tröïc tieáp baàu ra neân coù thöïc quyeàn raát lôùn. Toång thoáng vöøa laø nguyeân thuû quoác gia vöøa ñöùng ñaàu chính phuû (khoâng coù Thuû töôùng). Chính phuû chæ laø cô quan tö vaán cho Toång thoáng. + Coäng hoøa ñaïi nghò: ÔÛ hình thöùc chính theå naøy, cöû tri baàu ra nghò vieän, nghò vieän baàu ra Toång thoáng vì vaäy vai troø Toång thoáng khoâng lôùn baèng ôû nhaø nöôùc coù hình thöùc chính theå coäng hoaø toång thoáng. Chính phuû do Toång thoáng laäp ra nhöng phaûi treân cô sôû ñaûng phaùi naøo chieám ña soá gheá trong nghò vieän. 12
Ngoaøi ra coøn coù chính theå coäng hoøa löôõng tính: laø coù söï pha troän giöõa Coäng hoøa toång thoáng vaø Coäng hoøa ñaïi nghò (nhö nhaø nöôùc Phaùp). ÔÛ nhaø nöôùc naøy, Toång thoáng do nhaân daân baàu ra. Chính phuû coù Thuû töôùng vaø do Toång thoáng laäp ra nhöng phaûi chòu traùch nhieäm tröôùc nghò vieän. Toång thoáng vöøa laø nguyeân thuû quoác gia vöøa taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán boä maùy haønh phaùp. Nhìn chung ôû nhaø nöôùc naøy coù xu höôùng taêng quyeàn cho Toång thoáng (so vôùi Coäng hoøa ñaïi nghò) vaø giaûm quyeàn cuûa Quoác hoäi. Yeáu toá 2: Hình thöùc caáu truùc laõnh thoå Laø söï caáu taïo cuûa nhaø nöôùc thaønh caùc ñôn vò haønh chính laõnh thoå vaø xaùc laäp moái quan heä giöõa caùc cô quan nhaø nöôùc ôû trung öông vôùi cô quan nhaø nöôùc ôû ñòa phöông. Coù hai daïng caáu truùc laõnh thoå cô baûn laø: nhaø nöôùc ñôn nhaát vaø nhaø nöôùc lieân bang. - Hình thöùc caáu truùc nhaø nöôùc ñôn nhaát laø nhaø nöôùc trong ñoù coù chuû quyeàn quoác gia chung vaø coù moät heä thoáng cô quan thoáng nhaát töø trung öông ñeán ñòa phöông. - Hình thöùc caáu truùc lieân bang: laø nhaø nöôùc coù töø hai hay nhieàu nöôùc thaønh vieân hôïp laïi. Trong nhaø nöôùc coù hai heä thoáng cô quan, moät heä thoáng cô quan cho toaøn lieân bang vaø moãi nöôùc thaønh vieân laïi coù moät heä thoáng cô quan rieâng. Trong nhaø nöôùc lieân bang coù chuû quyeàn quoác gia chung cho toaøn lieân bang, ñoàng thôøi laïi coù chuû quyeàn rieâng cho moãi nöôùc thaønh vieân. Veà heä thoáng phaùp luaät thì coù heä thoáng phaùp luaät chung cho toaøn lieân bang vaø moãi nöôùc thaønh vieân laïi coù heä thoáng phaùp luaät rieâng. Ngoaøi ra coøn coù hình thöùc caáu truùc nhaø nöôùc lieân minh vaø hình thöùc caáu truùc nhaø nöôùc töï trò. Yeáu toá 3: Cheá ñoä chính trò Cheá ñoä chính trò laø toång theå caùc phöông phaùp, thuû ñoaïn maø nhaø nöôùc söû duïng ñeå thöïc hieän quyeàn löïc nhaø nöôùc. Khi nghieân cöùu veà hình thöùc nhaø nöôùc, phaûi xem xeùt ñeán cheá ñoä chính trò cuûa nhaø nöôùc ñoù vì noù coù quan heä vôùi baûn chaát nhaø nöôùc, ñeán ñôøi soáng chính trò - xaõ hoäi noùi chung. Cheá ñoä chính trò laø hieän töôïng deã bieán ñoäng, vì neáu hình thöùc chính theå hoaëc caáu truùc laõnh thoå coù thay ñoåi thì cheá ñoä chính trò cuõng thay ñoåi theo. Coù hai daïng cheá ñoä chính trò cô baûn laø cheá ñoä daân chuû vaø cheá ñoä phaûn daân chuû. - Cheá ñoä daân chuû goàm caùc loaïi: daân chuû quyù toäc, daân chuû chuû noâ, daân chuû tö saûn vaø daân chuû xaõ hoäi chuû nghóa . Trong ñoù, daân chuû xaõ hoäi chuû nghóa laø nhaø nöôùc theå hieän söï toaøn quyeàn cuûa nhaân daân, nhaân daân ñöôïc höôûng caùc quyeàn töï do daân chuû maø phaùp luaät ñaõ quy ñònh. Quyeàn löïc nhaø nöôùc ñöôïc thöïc hieän bôûi moät cô quan nhaø nöôùc do nhaân daân baàu ra. Cô quan nhaø nöôùc phaûi chòu söï giaùm saùt cuûa nhaân daân, baùo caùo coâng taùc tröôùc nhaân daân. - Cheá ñoä phaûn daân chuû: laø nhaø nöôùc ñoäc taøi vi phaïm ñeán caùc quyeàn töï do, daân chuû cuûa nhaân daân. Khi cheá ñoä phaûn daân chuû phaùt trieån tôùi möùc cöïc ñoan thì trôû thaønh cheá ñoä ñoäc taøi, phaùt xít. 13
VI. BOÄ MAÙY NHAØ NÖÔÙC 1. Khaùi nieäm Boä maùy nhaø nöôùc laø heä thoáng caùc cô quan töø trung öông ñeán ñòa phöông, ñöôïc toå chöùc vaø hoaït ñoäng theo nhöõng nguyeân taéc chung, thoáng nhaát nhaèm thöïc hieän nhöõng chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc. Boä maùy nhaø nöôùc laø moät thieát cheá phöùc taïp, goàm nhieàu cô quan, moãi cô quan coù chöùc naêng, nhieäm vuï rieâng, nhöng vieäc thöïc hieän nhöõng chöùc naêng nhieäm vuï naøy ñeàu nhaèm ñeán vieäc thöïc hieän chöùc naêng, nhieäm vuï chung cuûa nhaø nöôùc. 2. Caùc loaïi cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc Nhìn chung, boä maøy nhaø nöôùc thöôøng goàm coù ba loaïi cô quan: cô quan laäp phaùp, cô quan haønh phaùp vaø cô quan tö phaùp. Thöïc teá ñaõ chöùng minh raèng, cuøng vôùi quy luaät veà söï thay theá cuûa caùc kieåu nhaø nöôùc thì boä maùy nhaø nöôùc cuõng coù söï thay ñoåi theo höôùng ngaøy caøng hoaøn thieän hôn nhö: - Boä maùy nhaø nöôùc chuû noâ: chöa coù söï phaân bieät thaønh heä thoáng caùc cô quan. Baûn thaân nhöõng ngöôøi chuû noâ naém quyeàn löïc nhaø nöôùc vöøa laø nhaø laõnh ñaïo löïc löôïng quaân ñoäi, caûnh saùt vöøa laø ngöôøi tröïc tieáp quaûn lyù haønh chính, ñoàng thôøi laïi vöøa laø quan toøa. - Boä maùy nhaø nöôùc phong kieán: ñaõ ñöôïc toå chöùc thaønh caùc cô quan töông ñoái hoaøn chænh töø trung öông ñeán ñòa phöông. ÔÛ trung öông coù Vua vaø caùc quan trong trieàu ñình giuùp vieäc cho Vua. ÔÛ ñòa phöông coù ñoäi nguõ quan laïi do Vua boå nhieäm. Ñaõ coù quaân ñoäi, caûnh saùt, nhaø tuø, toaø aùn vaø caùc cô quan khaùc. Nhìn chung, boä maùy nhaø nöôùc phong kieán laø moät boä maùy quan laïi khoång loà töø trung öông ñeán ñòa phöông mang naëng tính chaát quan lieâu, ñoäc taøi chuyeân cheá, ñöôïc phaân haøng theo cheá ñoä ñaúng caáp, ñaëc quyeàn, ñaëc lôïi. - Boä maùy nhaø nöôùc tö saûn: ñaõ ñaït tôùi möùc hoaøn thieän khaù cao, caùc cô quan ñaõ ñöôïc phaân ñònh roõ raøng thaønh ba loaïi: cô quan laäp phaùp, cô quan haønh phaùp vaø cô quan tö phaùp. Ba loaïi cô quan naøy ñöôïc caáu taïo döïa treân nguyeân taéc tam quyeàn phaân laäp, cho neân coù söï ñoäc laäp vaø cheá öôùc laãn nhau. Phaùp luaät ñaõ quy ñònh veà chöùc naêng, nhieäm vuï cuûa moãi cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc. - Boä maùy nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa: nhìn chung boä maùy nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa coù ñaëc ñieåm laø toå chöùc theo nguyeân taéc taäp quyeàn XHCN. Quyeàn löïc nhaø nöôùc ñeàu taäp trung thoáng nhaát vaøo nhaân daân, thuoäc veà nhaân daân. Nhaân daân söû duïng quyeàn löïc cuûa mình thoâng qua caùc cô quan ñaïi dieän do mình baàu ra. Tuy toå chöùc theo nguyeân taéc taäp quyeàn, nhöng coù söï phaân coâng, phaân nhieäm roõ raøng nhaèm thöïc hieän toát ba quyeàn laäp phaùp, haønh phaùp vaø tö phaùp. Boä maùy nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ngaøy caøng ñöôïc hoaøn thieän ñeå ñaùp öùng vôùi nhu caàu thöïc tieãn trong töøng giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. 14
3. Ñaëc ñieåm chung cuûa caùc cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc. Caùc cô quan nhaø nöôùc laø boä phaän hôïp thaønh boä maùy nhaø nöôùc, do ñoù so vôùi caùc toå chöùc trong xaõ hoäi, khoâng phaûi laø nhaø nöôùc, thì cô quan nhaø nöôùc coù ñaëc ñieåm rieâng laø: Vieäc thaønh laäp, hoaït ñoäng hay giaûi theå cuûa caùc cô quan nhaø nöôùc ñeàu phaûi tuaân theo quy ñònh cuûa phaùp luaät. Caùc cô quan nhaø nöôùc thöïc hieän hoaït ñoäng cuûa mình döïa treân cô sôû quy ñònh cuûa phaùp luaät veà chöùc naêng, nhieäm vuï, thaåm quyeàn. Hoaït ñoäng cuûa cô quan nhaø nöôùc mang tính quyeàn löïc vì cô quan nhaø nöôùc ñöôïc giao quyeàn nhaân danh nhaø nöôùc ñeå thöïc hieän quyeàn löïc nhaø nöôùc, cho neân trong phaïm vi chöùc naêng, nhieäm vuï, thaåm quyeàn cuûa mình, cô quan nhaø nöôùc ñöôïc pheùp ban haønh nhöõng vaên baûn phaùp luaät coù tính baét buoäc thi haønh ñoái vôùi nhöõng toå chöùc, ñôn vò, caù nhaân coù lieân quan vaø coù quyeàn kieåm tra, giaùm saùt vieäc thöïc hieän nhöõng vaên baûn do mình ban haønh. Neáu toå chöùc, ñôn vò, caù nhaân naøo khoâng thöïc hieän hoaëc thöïc hieän sai ñeàu phaûi chòu traùch nhieäm. 15
Chöông II NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN VEÀ PHAÙP LUAÄT I. NGUOÀN GOÁC, KHAÙI NIEÄM PHAÙP LUAÄT 1. Nguoàn goác phaùp luaät Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät laø hai hieän töôïng xaõ hoäi luoân gaén lieàn vôùi nhau, do ñoù nguyeân nhaân veà söï ra ñôøi cuûa Nhaø nöôùc cuõng laø nguyeân nhaân laøm xuaát hieän phaùp luaät. Theo quan ñieåm cuûa hoïc thuyeát Maùc-Leânin veà vaán ñeà Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät thì xaõ hoäi loaøi ngöôøi ôû thôøi kyø ñaàu tieân laø coäng saûn nguyeân thuûy chöa coù Nhaø nöôùc, neân cuõng chöa coù phaùp luaät. ÔÛ thôøi kyø ñoù, nhöõng coäng ñoàng ngöôøi nhö thò toäc, boä laïc toå chöùc, duy trì cuoäc soáng cuûa mình döïa treân caùc quy phaïm xaõ hoäi nhö: phong tuïc, taäp quaùn, ñaïo ñöùc, caùc tín ñieàu toân giaùo Nhöõng quy taéc xaõ hoäi naøy xuaát hieän töø nhu caàu khaùch quan cuûa xaõ hoäi, ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän vaø löu truyeàn qua caùc theá heä. Cuoäc soáng cuûa con ngöôøi khi ñoù chæ caàn ñeán nhöõng quy taéc naøy laø ñuû vì cô sôû kinh teá cuûa xaõ hoäi luùc baáy giôø laø neàn kinh teá töï nhieân, chöa coù söï phaân coâng lao ñoäng chuyeân moân hoùa. Hoaït ñoäng lao ñoäng saûn xuaát chæ laø thu nhaän nhöõng saûn phaåm coù saün töø thieân nhieân qua hoaït ñoäng saên baét, haùi, löôïm Xaõ hoäi toå chöùc ñôn giaûn neân chöa caàn ñeán nhöõng quy taéc phöùc taïp ñeå ñieàu chænh ñeán haønh vi xöû söï cuûa con ngöôøi. Sau naøy, töø söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, söï caûi taïo coâng cuï lao ñoäng cuûa con ngöôøi ñaõ laøm cho naêng suaát lao ñoäng taêng leân, xuaát hieän söï tö höõu vaø phaân hoùa giai caáp trong xaõ hoäi. Neàn kinh teá töï nhieân ñöôïc thay theá daàn baèng neàn kinh teá saûn xuaát, söï thay theá naøy theå hieän qua ba laàn phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi, caùc ngaønh ngheà chuyeân moân hoùa ñaõ hình thaønh. Khi ñoù trong xaõ hoäi ñoøi hoûi phaûi coù söï toå chöùc ôû trình ñoä cao hôn, caàn phaûi coù söï chæ huy, ñieàu haønh ñeå saép xeáp con ngöôøi vaøo nhöõng vò trí nhaát ñònh trong quaù trình saûn xuaát. Maët khaùc, khi trong xaõ hoäi ñaõ hình thaønh giai caáp ñoái khaùng thì caùc quy taéc xaõ hoäi khoâng coøn phuø hôïp vôùi yù chí chung cuûa moïi ngöôøi trong xaõ hoäi nöõa. giai caáp coù cuûa cuõng muoán coù nhöõng quy taéc môùi, coù söùc maïnh hôn haún so vôùi nhöõng quy taéc xaõ hoäi cuõ ñeå baûo veä lôïi ích cho giai caáp mình, neân ñaõ tìm caùch giöõ laïi nhöõng taäp quaùn coù lôïi, vaän duïng vaø bieán ñoåi caùc taäp quaùn ñoù sao cho coù lôïi cho giai caáp mình. Khi nhaø nöôùc ra ñôøi, giai caáp thoáng trò ñaõ choïn loïc nhöõng phong tuïc, taäp quaùn, tín ñieàu toân giaùo naøo coù lôïi cho vieäc duy trì, baûo veä lôïi ích giai caáp mình, coù taùc duïng trong vieäc duy trì traät töï chung cuûa xaõ hoäi thì quy ñònh chuùng thaønh quy taéc xöû söï chung trong xaõ hoäi, baét buoäc moïi thaønh vieân trong xaõ hoäi phaûi tuaân theo. Ñoàng thôøi giai caáp thoáng trò coøn ñeà ra nhöõng quy ñònh môùi ñeå ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi. Töø ñoù phaùp luaät ñaõ xuaát hieän. 16
Nhö vaäy, nhaø nöôùc vaø phaùp luaät laø nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi mang tính lòch söû, ñeàu laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi coù giai caáp vaø ñaáu tranh giai caáp. Chuùng chæ ra ñôøi vaø toàn taïi khi trong xaõ hoäi coù nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, ñieàu kieän ñoù laø coù söï tö höõu, xaõ hoäi phaân chia thaønh giai caáp vaø ñaáu tranh giai caáp. 2. Khaùi nieäm phaùp luaät. Töø vieäc nghieân cöùu veà nguoàc goác cuûa phaùp luaät, chuùng ta ñi ñeán khaùi nieäm veà phaùp luaät nhö sau: Phaùp luaät laø heä thoáng caùc quy taéc xöû söï mang tính baét buoäc chung, do Nhaø nöôùc ñaët ra hoaëc thöøa nhaän, theå hieän yù chí Nhaø nöôùc, ñöôïc Nhaø nöôùc baûo ñaûm thöïc hieän nhaèm ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi. Töø khaùi nieäm treân, chuùng ta thaáy phaùp luaät laø quy taéc xöû söï mang tính baét buoäc chung cho moïi cô quan, toå chöùc, caù nhaân trong xaõ hoäi. Phaùp luaät ñöôïc nhaø nöôùc baûo ñaûm thöïc hieän baèng nhöõng bieän phaùp toå chöùc, giaùo duïc, thuyeát phuïc, cöôõng cheá. Phaùp luaät phaûn aùnh yù chí, noäi dung kinh teá cuûa giai caáp thoáng trò, laø yeáu toá ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi vaø laø cô sôû phaùp lyù cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. II. BAÛN CHAÁT PHAÙP LUAÄT Cuõng gioáng nhö nhaø nöôùc, baûn chaát cuûa phaùp luaät ñöôïc theå hieän ôû hai maët: baûn chaát veà maët giai caáp vaø baûn chaát veà maët xaõ hoäi. 1. Baûn chaát giai caáp cuûa phaùp luaät Theo quan ñieåm cuûa hoïc thuyeát Maùc-Leânin, phaùp luaät chæ ra ñôøi toàn taïi vaø phaùt trieån trong xaõ hoäi coù giai caáp. Baûn chaát phaùp luaät theå hieän ôû tính giai caáp cuûa noù, khoâng coù “phaùp luaät töï nhieân hay phaùp luaät khoâng mang tính giai caáp”. Maùc ñaõ vieát veà baûn chaát giai caáp cuûa phaùp luaät: phaùp luaät laø yù chí cuûa giai caáp thoáng trò ñöôïc ñeà leân thaønh luaät, maø noäi dung cuûa noù ñöôïc quy ñònh bôûi caùc ñieàu kieän vaät chaát xaõ hoäi. Qua ñoù chuùng ta thaáy baûn chaát giai caáp cuûa phaùp luaät ñöôïc theå hieän tröôùc heát ôû choã: phaùp luaät phaûn aùnh yù chí cuûa giai caáp thoáng trò. Do naém trong tay boä maùy nhaø nöôùc, giai caáp thoáng trò ñaõ söû duïng boä maùy ñoù ñeå theå hieän yù chí cuûa giai caáp mình moät caùch taäp trung, thoáng nhaát vaø trôû thaønh yù chí nhaø nöôùc, yù chí ñoù ñöôïc theå cheá hoùa thaønh caùc vaên baûn phaùp luaät do cô quan nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn ban haønh. Baát cöù giai caáp naøo, sau khi ñaõ giaønh ñöôïc chính quyeàn, ñaõ chieám ñoaït ñöôïc quyeàn löïc, ñeàu phaûi nhanh choùng theå cheá hoùa yù chí cuûa giai caáp mình thaønh phaùp luaät vaø duøng phaùp luaät laøm hình thöùc ñeå khaúng ñònh vai troø thoáng trò cuûa giai caáp mình ñoái vôùi toaøn xaõ hoäi. Nhö vaäy, yù chí cuûa giai caáp thoáng trò nhö theá naøo thì ñöôïc theå hieän trong nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät nhö theá aáy. Chaúng haïn: phaùp luaät cuûa nhaø nöôùc chuû noâ ñaõ quy ñònh veà quyeàn löïc voâ haïn cuûa chuû noâ vaø tình traïng voâ quyeàn cuûa nhöõng ngöôøi noâ leä. Phaùp luaät cuûa nhaø nöôùc phong kieán ñaõ coù nhöõng quy ñònh raát haø khaéc ñeå baûo veä ñaëc 17
quyeàn, ñaëc lôïi cho giai caáp ñòa chuû phong kieán vaø ñeå ñaøn aùp nhaân daân lao ñoäng. Phaùp luaät nhaø nöôùc tö saûn coù nhöõng quy ñònh raát chaët cheõ ñeå thöøa nhaän vaø baûo veä quyeàn tö höõu veà tö lieäu saûn xuaát trong xaõ hoäi. Phaùp luaät cuûa nhaø nöôùc XHCN theå hieän yù chí cuûa giai caáp coâng nhaân vaø nhaân daân lao ñoäng, laø coâng cuï ñeå quaûn lyù, xaây döïng xaõ hoäi môùi, baûo ñaûm quyeàn töï do bình ñaúng cho moïi ngöôøi. 2. Baûn chaát xaõ hoäi cuûa phaùp luaät. Töø khi xuaát hieän, phaùp luaät bao giôø cuõng laø coâng cuï höõu hieäu ñeå baûo veä lôïi ích cho giai caáp thoáng trò. Nhöng maët khaùc, phaùp luaät coøn laø coâng cuï, phöông tieän ñeå toå chöùc ñôøi soáng xaõ hoäi. ÔÛ nhöõng möùc ñoä khaùc nhau thì phaùp luaät coøn theå hieän yù chí vaø lôïi ích cuûa caùc giai caáp, taàng lôùp khaùc trong xaõ hoäi. Veà maët naøy, phaùp luaät ñaõ theå hieän baûn chaát xaõ hoäi. Baûn chaát xaõ hoäi cuûa phaùp luaät ñöôïc theå hieän roõ neùt hay khoâng laø tuyø thuoäc vaøo baûn chaát nhaø nöôùc ñoù. Nhö vaäy, phaùp luaät laø moät hieän töôïng vöøa mang tính giai caáp, vöøa theå hieän tính xaõ hoäi. Hai maët naøy coù moái quan heä maät thieát vôùi nhau. Tuy nhieân, möùc ñoä “ñaäm, nhaït” cuûa hai maët ñoù thöôøng thay ñoåi tuyø thuoäc vaøo moãi nhaø nöôùc trong töøng giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. Khi nghieân cöùu veà baûn chaát cuûa phaùp luaät, chuùng ta caàn nhaän thöùc raèng, phaùp luaät tuy laø yù chí cuûa giai caáp thoáng trò nhöng khoâng phaûi do giai caáp thoáng trò töï nghó ra maø phaùp luaät phaùt sinh töø thöïc tieãn ñôøi soáng xaõ hoäi, cho neân phaùp luaät chính laø söï phaûn chieáu thöïc teá khaùch quan, nhöng söï phaûn chieáu naøy laïi thoâng qua yù chí chuû quan cuûa nhaø laøm luaät, do ñoù nhaø laøm luaät thöôøng löïa choïn goùc ñoä phaûn aùnh sao cho coù lôïi nhaát cho giai caáp mình, do ñoù phaùp luaät vöøa mang tính chuû quan laïi vöøa mang tính khaùch quan. III. THUOÄC TÍNH PHAÙP LUAÄT Thuoäc tính cuûa phaùp luaät hay coøn goïi laø ñaëc ñieåm ñaëc tröng cuûa phaùp luaät. Trong xaõ hoäi coù raát nhieàu loaïi quy phaïm, nhöng chæ coù quy phaïm phaùp luaät môùi coù ñaëc ñieåm rieâng cuûa noù. Nhôø coù nhöõng ñaëc ñieåm naøy maø phaùp luaät coù nhöõng öu theá vöôït troäi hôn haún so vôùi nhöõng quy phaïm xaõ hoäi khaùc. Nhöõng ñaëc ñieåm ñoù theå hieän nhö sau: 1. Tính quy phaïm vaø phoå bieán Phaùp luaät laø heä thoáng caùc quy taéc xöû söï, do ñoù nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät laø khuoân maãu, moâ hình, laø thöôùc ño cho haønh vi xöû söï cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi. Nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät ñaõ xaùc ñònh veà giôùi haïn caàn thieát maø nhaø nöôùc quy ñònh ñeå moïi chuû theå coù theå xöû söï moät caùch töï do trong giôùi haïn phaùp luaät ñaõ cho pheùp. Vöôït quaù giôùi haïn ñoù laø traùi luaät. Giôùi haïn ñoù ñöôïc xaùc ñònh ôû nhieàu khía caïnh khaùc nhau nhö: cho pheùp, caám ñoaùn, baét buoäc. Neáu khoâng coù nhöõng khuoân maãu, giôùi haïn nhö phaùp luaät ñaõ quy ñònh thì cuõng khoâng theå coù cô sôû ñeå quy keát moät haønh vi naøo laø traùi hay khoâng traùi vôùi nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät. 18
Phaùp luaät thöôøng ñieàu chænh nhöõng moái quan heä mang tính chaát phoå bieán, ñieån hình vaø oån ñònh. Vì vaäy, phaùp luaät coù phaïm vi taùc ñoäng roäng lôùn caû veà khoâng gian vaø thôøi gian, cho neân so vôùi caùc quy phaïm xaõ hoäi khaùc thì phaùp luaät mang tính phoå bieán hôn. 2. Tính cöôõng cheá Khi phaùp luaät ñöôïc ban haønh, moïi cô quan, ñôn vò, toå chöùc, caù nhaân trong xaõ hoäi ñeàu phaûi tuaân theo. Vieäc tuaân theo naøy khoâng phuï thuoäc vaøo yù muoán chuû quan cuûa con ngöôøi, khoâng phuï thuoäc vaøo ngheà nghieäp, ñòa vò, giôùi tính, tuoåi taùc, toân giaùo cuûa moïi ngöôøi. Vì vaäy, phaùp luaät mang tính cöôõng cheá. Sôû dó phaùp luaät coù tính cöôõng cheá laø vì phaùp luaät do nhaø nöôùc ban haønh vaø baûo ñaûm thöïc hieän, nhaø nöôùc laïi coù nhöõng bieän phaùp nhö: bieän phaùp veà maët kinh teá, bieän phaùp veà maët tö töôûng, bieän phaùp veà maët toå chöùc, ñaëc bieät laø bieän phaùp cöôõng cheá nhaø nöôùc nhaèm baûo ñaûm cho phaùp luaät ñöôïc toân troïng vaø thöïc hieän. Maëc duø phaùp luaät coù tính cöôõng cheá nhöng tính cöôõng cheá cuûa phaùp luaät theå hieän nhieàu hay ít laø tuyø thuoäc vaøo moãi nhaø nöôùc. Veà vaán ñeà naøy, Maùc ñaõ vieát: “Khoâng phaûi con ngöôøi sinh ra cho phaùp luaät, maø phaùp luaät sinh ra vì con ngöôøi”. 3. Tính xaùc ñònh chaët cheõ veà maët hình thöùc Veà hình thöùc beân ngoaøi, phaùp luaät ñöôïc toàn taïi chuû yeáu laø ôû daïng vaên baûn. Caùc vaên baûn naøy ñöôïc ban haønh theo trình töï, thuû tuïc nhaát ñònh, coù teân goïi theo quy ñònh. Veà noäi dung beân trong, caùc vaên baûn phaùp luaät thöôøng ñöôïc chia thaønh caùc muïc, chöông, ñieàu vaø ñöôïc saép xeáp theo moät traät töï nhaát ñònh. Ngoân ngöõ, trong nhöõng vaên baûn phaùp luaät ñöôïc theå hieän chính xaùc, ngaén goïn, deã hieåu, moät nghóa vaø ñuùng ngöõ phaùp ñeå moïi ngöôøi ñeàu hieåu ñuùng vaø tuaân theo. IV. CHÖÙC NAÊNG, VAI TROØ CUÛA PHAÙP LUAÄT 1. Chöùc naêng cuûa phaùp luaät Phaùp luaät coù ba chöùc naêng: chöùc naêng ñieàu chænh, chöùc naêng baûo veä vaø chöùc naêng giaùo duïc. 1.1. Chöùc naêng ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi Chöùc naêng naøy cuûa phaùp luaät laø söï taùc ñoäng tröïc tieáp cuûa phaùp luaät tôùi caùc quan heä xaõ hoäi baèng caùch ghi nhaän caùc quan heä chuû yeáu trong xaõ hoäi, ñoàng thôøi xaùc ñònh nhöõng quyeàn vaø nghóa vuï phaùp lyù cuûa caùc chuû theå khi tham gia vaøo caùc quan heä xaõ hoäi aáy. Söï ñieàu chænh naøy nhaèm taïo laäp haønh lang phaùp lyù, ñònh höôùng cho caùc quan heä xaõ hoäi ñoù toàn taïi, phaùt trieån theo quy luaät khaùch quan vaø phuø hôïp vôùi yù chí giai caáp thoáng trò xaõ hoäi. 1.2. Chöùc naêng baûo veä caùc quan heä xaõ hoäi 19
Chöùc naêng naøy theå hieän phaùp luaät baûo veä chính nhöõng quan heä xaõ hoäi maø noù ñieàu chænh, ngaên caám moïi haønh vi xaâm haïi tôùi caùc quan heä xaõ hoäi ñoù baèng caùch quy ñònh caùc cheá taøi ñeå xöû lyù nhöõng haønh vi ñaõ vi phaïm phaùp luaät. Ñoàng thôøi phaùp luaät coøn loaïi tröø nhöõng quan heä xaõ hoäi laïc haäu, khoâng phuø hôïp vôùi baûn chaát cuûa cheá ñoä. Chöùc naêng baûo veä cuûa phaùp luaät coøn theå hieän phaùp luaät luoân taïo ra vaø baûo ñaûm cho traät töï xaõ hoäi luoân ñöôïc oån ñònh vaø beàn vöõng. 1.3. Chöùc naêng giaùo duïc Do phaùp luaät coù tính cöôõng cheá, ñoàng thôøi khi nhaø nöôùc ban haønh phaùp luaät, nhaø nöôùc laïi coù nhöõng bieän phaùp nhaèm tuyeân truyeàn, phoå bieán phaùp luaät, giaùo duïc yù thöùc phaùp luaät cho moïi ngöôøi. Qua ñoù ñaõ taùc ñoäng ñeán nhaän thöùc cuûa con ngöôøi, höôùng con ngöôøi tôùi caùch xöû söï hôïp lyù, theå hieän söï toân troïng phaùp luaät, coù yù thöùc soáng vaø laøm vieäc theo phaùp luaät. 2. Vai troø cuûa phaùp luaät Töø nhöõng thuoäc tính cuûa mình, phaùp luaät coù raát nhieàu vai troø trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Trong ñoù coù nhöõng vai troø cô baûn laø: 2.1. Phaùp luaät laø phöông tieän chuû yeáu ñeå nhaø nöôùc quaûn lyù moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi Nhaø nöôùc laø ñaïi dieän chính thöùc cuûa toaøn theå xaõ hoäi, vì vaäy nhaø nöôùc coù chöùc naêng quaûn lyù caùc maët kinh teá, vaên hoùa, giaùo duïc Ñeå thöïc hieän ñöôïc chöùc naêng naøy, nhaø nöôùc thöôøng söû duïng nhieàu phöông tieän vaø bieän phaùp khaùc nhau. Trong nhöõng bieän phaùp ñoù thì vieäc duøng phaùp luaät ñeå quaûn lyù moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi laø quan troïng nhaát. Bôûi vì xuaát phaùt töø nhöõng thuoäc tính cô baûn cuûa phaùp luaät, cho neân phaùp luaät ñaõ theå hieän nhöõng öu theá vöôït troäi hôn haún so vôùi nhöõng quy phaïm khaùc trong xaõ hoäi. Töø öu theá ñoù, phaùp luaät coù khaû naêng trieån khai nhöõng chuû tröông chính saùch cuûa Nhaø nöôùc moät caùch nhanh nhaát, ñoàng boä nhaát, hieäu quaû nhaát, treân quy moâ roäng lôùn nhaát. Khi noùi ñeán vai troø naøy cuûa phaùp luaät, taïi Ñieàu 12 cuûa Hieán phaùp naêm 1992 nöôùc ta ñaõ khaúng ñònh: “Nhaø nöôùc quaûn lyù xaõ hoäi baèng phaùp luaät, khoâng ngöøng taêng cöôøng phaùp cheá XHCN”. 2.2. Phaùp luaät laø phöông tieän baûo veä caùc quyeàn, lôïi ích hôïp phaùp cuûa coâng daân Nhìn chung, phaùp luaät cuûa caùc nhaø nöôùc ñeàu quy ñònh veà caùc quyeàn, nghóa vuï cô baûn cuûa coâng daân vaø baûo ñaûm cho coâng daân thöïc hieän ñöôïc caùc quyeàn vaø lôïi ích cuûa mình, tuy nhieân vieäc baûo ñaûm naøy coøn theå hieän ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau, tuøy theo moãi nhaø nöôùc. Khi coâng daân thöïc hieän caùc quyeàn vaø lôïi ích cuûa mình phaûi trong khuoân khoå quy ñònh cuûa phaùp luaät, khoâng ñöôïc laïm duïng maø gaây toån haïi ñeán lôïi ích chung cuûa xaõ hoäi, ñeán lôïi ích cuûa caùc cô quan, toå chöùc, caù nhaân khaùc. Ñeå baûo ñaûm caùc quyeàn vaø lôïi ích cuûa coâng daân, phaùp luaät coøn quy ñònh veà chöùc naêng, nhieäm vuï cuûa caùc cô quan nhaø nöôùc vaø coâng chöùc nhaø nöôùc, choáng thaùi ñoä voâ traùch nhieäm, haùch dòch, quan lieâu, cöûa quyeàn maø gaây aûnh höôûng ñeán quyeàn lôïi cuûa coâng daân. 20
2.3. Phaùp luaät laø cô sôû hoaøn thieän boä maùy nhaø nöôùc vaø taêng cöôøng quyeàn löïc nhaø nöôùc Boä maùy nhaø nöôùc laø moät thieát cheá phöùc taïp, goàm nhieàu loaïi cô quan. Ñeå boä maùy naøy hoaït ñoäng coù hieäu quaû, ñoøi hoûi phaûi xaùc ñònh ñuùng chöùc naêng, thaåm quyeàn, traùch nhieäm cuûa moãi loaïi cô quan, phaûi xaùc laäp moái quan heä ñuùng ñaén giöõa caùc cô quan aáy ñeå taïo ra moät cô cheá ñoàng boä trong quaù trình toå chöùc vaø thöïc hieän quyeàn löïc nhaø nöôùc. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc treân cô sôû quy ñònh cuûa phaùp luaät. Nhö vaäy hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc luoân phaûi döïa treân quy ñònh cuûa phaùp luaät, vì vaäy vaán ñeà hoaøn thieän boä maùy nhaø nöôùc, cuõng phaûi döïa treân quy ñònh cuûa phaùp luaät. Thöïc tieãn cho thaáy khi nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät chöa ñaày ñuû, cuï theå, ñoàng boä vaø phuø hôïp ñeå laøm cô sôû cho vieäc cuûng coá vaø hoaøn thieän boä maùy nhaø nöôùc thì deã daãn ñeán tình traïng hoaït ñoäng cuûa moät soá cô quan nhaø nöôùc seõ truøng laëp, choàng cheùo, thöïc hieän khoâng ñuùng chöùc naêng, thaåm quyeàn, töø ñoù seõ laøm cho boä maùy nhaø nöôùc sinh ra coàng keành, hoaït ñoäng keùm hieäu quaû. Khi coù vi phaïm, thöôøng raát khoù xaùc ñònh vi phaïm ñoù thuoäc traùch nhieäm cuûa cô quan, caù nhaân naøo. Nhaø nöôùc coù quyeàn löïc nhöng ñeå toå chöùc vaø thöïc hieän ñöôïc quyeàn löïc cuûa mình thì nhaø nöôùc phaûi söû duïng ñeán phaùp luaät. Do coù quy ñònh cuûa phaùp luaät maø nhaø nöôùc luoân kieåm tra, kieåm soaùt ñöôïc hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan, toå chöùc, caù nhaân, töø ñoù deã daøng phaùt hieän nhöõng haønh vi tieâu cöïc, nhöõng haønh vi vi phaïm phaùp luaät ñeå loaïi tröø. Vì vaäy quyeàn löïc nhaø nöôùc ñöôïc giöõ vöõng vaø taêng cöôøng. 2.4. Phaùp luaät goùp phaàn taïo döïng vaø laøm oån ñònh nhöõng quan heä môùi Phaùp luaät vöøa coù tính cuï theå, laïi vöøa coù tính tieân phong (hay coøn goïi laø tính tieân lieäu), ñònh höôùng cho söï phaùt trieån cuûa caùc quan heä xaõ hoäi, taïo laäp nhöõng quan heä môùi. Tính tieân lieäu, ñònh höôùng cuûa phaùp luaät theå hieän: döïa treân cô sôû nhöõng chæ soá döï baùo khoa hoïc, ngöôøi ta coù theå döï ñoaùn ñöôïc nhöõng thay ñoåi coù theå dieãn ra vôùi nhöõng tình huoáng cuï theå, ñieån hình, caàn coù söï ñieàu chænh baèng phaùp luaät. Töø ñoù phaùp luaät ñöôïc ñaët ra ñeå ñònh höôùng, xaùc laäp nhöõng quy ñònh vaø coù theå thieát keá nhöõng moâ hình toå chöùc quy ñònh chöùc naêng, nhieäm vuï vaø toå chöùc thöû nghieäm Söï keát hôïp haøi hoøa giöõa tính cuï theå vaø tính tieân phong cuûa phaùp luaät ñaõ taïo ñöôïc söï oån ñònh traät töï trong xaõ hoäi vaø ñònh höôùng cho caùc quan heä xaõ hoäi phaùt trieån. 2.5. Phaùp luaät laø cô sôû taïo laäp moái quan heä ñoái ngoaïi Khi trong moät quoác gia coù heä thoáng phaùp luaät ñaày ñuû, ñoàng boä, hoaøn thieän, taïo söï oån ñònh cho quoác gia ñoù thì seõ taïo cô sôû, taïo nieàm tin cho caùc quoác gia khaùc trong vieäc thieát laäp moái quan heä bang giao. Ñaëc bieät trong thôøi ñaïi ngaøy nay, nhieàu vaán ñeà ñaõ trôû thaønh toaøn caàu hoùa, moãi quoác gia, moãi daân toäc khoâng theå toàn taïi bieät laäp nhö tröôùc ñaây, maø vieäc thieát laäp moái quan heä song phöông, ña phöông, ña dieän vôùi caùc quoác gia khaùc laø raát quan troïng. Vaäy cô sôû ñeå xaây döïng, thieát laäp, cuûng coá caùc moái quan heä aáy chæ coù theå thöïc hieän toát döïa treân quy ñònh cuûa phaùp luaät. 21
V. MOÁI QUAN HEÄ GIÖÕA PHAÙP LUAÄT VÔÙI NHÖÕNG HIEÄN TÖÔÏNG XAÕ HOÄI KHAÙC Phaùp luaät toàn taïi trong moät toång theå moái quan heä höõu cô vôùi caùc hieän töôïng khaùc trong xaõ hoäi. Moät xaõ hoäi, moät ñaát nöôùc muoán phaùt trieån toát thì vaán ñeà quan troïng laø trong xaõ hoäi ñoù, giöõa phaùp luaät vôùi caùc hieän töôïng xaõ hoäi khaùc phaûi coù moái quan heä haøi hoøa. Khi nghieân cöùu veà moái quan heä giöõa phaùp luaät vôùi caùc hieän töôïng xaõ hoäi khaùc trong xaõ hoäi coøn giuùp chuùng ta hieåu roõ hôn veà baûn chaát, vai troø, chöùc naêng cuûa phaùp luaät 1. Moái quan heä giöõa phaùp luaät vôùi nhaø nöôùc Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät laø hai hieän thöôïng caáu taïo neân xaõ hoäi hieän ñaïi. Chuùng ñeàu laø yeáu toá thuoäc kieán truùc thöôïng taàng vaø coù moái quan heä bieän chöùng, taùc ñoäng qua laïi laãn nhau. Moái quan heä naøy ñöôïc theå hieän: - Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät tuy laø hai hieän töôïng khaùc nhau nhöng chuùng coù nhieàu neùt töông ñoàng vôùi nhau. Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät ñeàu coù chung ñieàu kieän phaùt sinh, toàn taïi, thay ñoåi cuõng nhö tieâu vong. Veà maët baûn chaát, chuùng ñeàu theå hieän baûn chaát giai caáp vaø baûn chaát xaõ hoäi. Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät ñeàu laø phöông tieän cuûa quyeàn löïc chính trò, vì nhaø nöôùc laø moät toå chöùc cuûa quyeàn löïc chính trò, coøn phaùp luaät laïi laø coâng cuï ñeå thöïc hieän quyeàn löïc aáy. Thöïc teá cho thaáy lòch söû caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa nhaø nöôùc cuõng chính laø lòch söû phaùt trieån caùc giai ñoaïn cuûa phaùp luaät. - Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät coøn theå hieän moái quan heä taùc ñoäng qua laïi vôùi nhau. Söï taùc ñoäng naøy theå hieän: Nhaø nöôùc coù chöùc naêng quaûn lyù moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi. Ñeå thöïc hieän ñöôïc chöùc naêng naøy, nhaø nöôùc phaûi söû duïng phaùp luaät laøm coâng cuï chuû yeáu nhaát. Giaû söû khoâng coù phaùp luaät thì nhaø nöôùc coi nhö khoâng coøn coâng cuï höõu hieäu ñeå quaûn lyù xaõ hoäi. Nhaø nöôùc coù quyeàn löïc nhaø nöôùc, nhöng nhaø nöôùc phaûi caàn ñeán phaùp luaät ñeå toå chöùc vaø thöïc hieän quyeàn löïc ñoù. Quyeàn löïc nhaø nöôùc chæ coù theå ñöôïc trieån khai vaø phaùt huy coù hieäu quaû treân cô sôû quy ñònh cuûa phaùp luaät. Nhaø nöôùc laø chuû theå ban phaùp luaät nhöng chính nhaø nöôùc vaø caùc cô quan nhaø nöôùc ñeàu phaûi tuaân theo phaùp luaät. Nhö vaäy, söï taùc ñoäng cuûa phaùp luaät ñeán nhaø nöôùc laø raát roõ neùt, söï taùc ñoäng naøy cuõng coù theå dieãn ra theo hai höôùng tích cöïc hoaëc tieâu cöïc. Ngöôïc laïi, Nhaø nöôùc cuõng coù söï taùc ñoäng raát maïnh meõ ñeán phaùp luaät. Chuùng ta ñaõ bieát phaùp luaät coù moät söùc maïnh cöôõng cheá neân ñaõ theå hieän vai troø raát maïnh meõ trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Sôû dó phaùp luaät coù söùc maïnh nhö vaäy laø vì nhaø nöôùc ñaõ duøng quyeàn löïc cuûa mình ñeå baûo ñaûm cho phaùp luaät ñöôïc toân troïng vaø thöïc hieän. Neáu khoâng coù nhaø nöôùc baûo ñaûm cho phaùp luaät, thì phaùp luaät cuõng chæ toàn taïi ôû daïng nhöõng caâu chöõ naèm trong nhöõng trang giaáy maø khoù coù theå ñi vaøo thöïc tieãn ñôøi soáng xaõ hoäi. 22
Töø moái quan heä treân, chuùng ta thaáy nhaø nöôùc vaø phaùp luaät nhö hai ngöôøi baïn ñoàng haønh, khoâng theå noùi phaùp luaät ñöùng treân nhaø nöôùc hay nhaø nöôùc ñöùng treân phaùp luaät. 2. Moái quan heä giöõa phaùp luaät vôùi chính trò Phaùp luaät laø moät trong nhöõng hình thöùc bieåu hieän cuï theå cuûa chính trò. Phaùp luaät vaø chính trò laø nhöõng hieän töôïng do cô sôû haï taàng kinh teá cuûa xaõ hoäi quy ñònh, nhö Maùc ñaõ vieát: “Treân cô sôû haï taàng laø thöôïng taàng chính trò vaø phaùp lyù”. Phaùp luaät vaø chính trò laø hai hieän töôïng khaùc nhau nhöng chuùng cuõng coù nhöõng neùt chung nhö: chuùng ñeàu phaûn aùnh lôïi ích cuûa caùc giai caáp, taàng lôùp trong xaõ hoäi, phaûn aùnh caùc moái quan heä veà kinh teá. Caû hai yeáu toá naøy ñeàu laø coâng cuï thöïc hieän vaø baûo veä quyeàn löïc nhaø nöôùc. Phaùp luaät vaø chính trò coøn theå hieän moái quan heä taùc ñoäng qua laïi vôùi nhau. Trong nhaø nöôùc coù chính theå nhaát nguyeân, thì ñaây chính laø moái quan heä giöõa phaùp luaät vôùi ñöôøng loái chính saùch cuûa Ñaûng caàm quyeàn. Trong ñoù, ñöôøng loái chính saùch cuûa Ñaûng giöõ vai troø chuû ñaïo, quyeát ñònh ñeán phöông höôùng xaây ñöïng phaùp luaät, noäi dung cuûa phaùp luaät vaø caû vieäc toå chöùc, thöïc hieän phaùp luaät. Nghóa laø ñöôøng loái chính trò laø linh hoàn cuûa phaùp luaät, vieäc xaây döïng, thöïc hieän vaø aùp duïng phaùp luaät luoân phaûi thaám nhuaàn chuû tröông, ñöôøng loái, chính saùch cuûa Ñaûng. Ngöôïc laïi, thoâng qua nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät ñöôøng loái chính trò cuûa Ñaûng ñöôïc trieån khai nhanh choùng treân quy moâ toaøn xaõ hoäi. Neáu coâng cuï phaùp luaät ñöôïc söû duïng toát thì ñöông nhieân ñöôøng loái chính trò cuûa Ñaûng seõ nhanh choùng trôû thaønh hoaït ñoäng trong thöïc tieãn ñôøi soáng cuûa moïi ngöôøi. Vieäc thöïc hieän phaùp luaät laø moät thöïc tieãn ñeå kieåm nghieäm veà tính ñuùng ñaén vaø hieäu quaû cuûa ñöôøng loái chính trò. Trong nhaø nöôùc coù chính theå ña nguyeân, caùc Ñaûng thöôøng ñaïi dieän cho nhöõng giai caáp khaùc nhau, vôùi nhöõng yù chí khaùc nhau thì phaùp luaät phaûi laø moät ñaïi löôïng chung theå hieän ñöôïc söï thoaû hieäp giöõa caùc yù chí ñoù. Phaùp luaät laø neàn taûng hoaït ñoäng chính trò cho caùc Ñaûng phaùi trong cuoäc ñaáu tranh giaønh laáy quyeàn löïc ñeå trôû thaønh Ñaûng caàm quyeàn. 3. Moái quan heä giöõa phaùp luaät vôùi kinh teá Kinh teá laø yeáu toá thuoäc cô sôû haï taàng, coøn phaùp luaät laø yeáu toá thuoäc kieán truùc thöôïng taàng. Vì vaäy, moái quan heä giöõa phaùp luaät vôùi kinh teá cuõng naèm trong moái quan heä giöõa cô sôû haï taàng vôùi kieán truùc thöôïng taàng. Trong moái quan heä naøy thì kinh teá giöõ vai troø quyeát ñònh ñeán phaùp luaät, nhöng phaùp luaät cuõng coù tính ñoäc laäp töông ñoái vaø coù söï taùc ñoäng maïnh meõ ñeán kinh teá. - Tröôùc heát, caùc quan heä kinh teá laø nguyeân nhaân tröïc tieáp daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa phaùp luaät, quyeát ñònh ñeán toaøn boä noäi dung, tính chaát vaø cô caáu cuûa phaùp luaät. Thöïc teá cho thaáy, moãi khi neàn kinh teá coù söï thay ñoåi thì cheá ñoä phaùp lyù cuõng thay ñoåi theo. Ñieàu naøy theå hieän: 23
Cô caáu kinh teá, heä thoáng kinh teá quyeát ñònh ñeán thaønh phaàn, cô caáu heä thoáng caùc ngaønh luaät. Tính chaát, noäi dung caùc quan heä kinh teá quyeát ñònh ñeán tính chaát, noäi dung caùc quan heä phaùp luaät vaø phöông phaùp ñieàu chænh cuûa phaùp luaät. Cheá ñoä kinh teá, thaønh phaàn kinh teá quyeát ñònh ñeán heä thoáng caùc cô quan phaùp luaät vaø thuû tuïc phaùp lyù töông öùng. - Ngöôïc laïi, phaùp luaät cuõng coù söï taùc ñoäng trôû laïi ñoái vôùi kinh teá raát maïnh meõ. Söï taùc ñoäng naøy coù theå dieãn ra theo hai höôùng sau: Taùc ñoäng theo höôùng tích cöïc: Neáu nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät phuø hôïp vôùi caùc quy luaät kinh teá - xaõ hoäi thì noù seõ thuùc ñaåy quaù trình phaùt trieån cuûa neàn kinh teá, laøm hoaøn thieän theâm cô cheá vaø heä thoáng kinh teá. Ñoàng thôøi neáu phaùp luaät phaùt huy toát vai troø ñònh höôùng cuûa noù thì coù theå ñoùn baét vaø ñieàu chænh nhöõng quan heä kinh teá môùi xuaát hieän trong heä thoáng kinh teá. Ñieàu naøy caøng taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho neàn kinh teá phaùt trieån. Taùc ñoäng theo höôùng tieâu cöïc: Neáu phaùp luaät laïc haäu, loãi thôùi so vôùi söï phaùt trieån thöïc tieãn cuûa neàn kinh teá thì noù seõ kìm haõm, laøm trì treä, laøm roái loaïn caùc hoaït ñoäng kinh teá, coù theå laøm cho caùc hoaït ñoäng kinh teá ñi ra ngoaøi quyõ ñaïo cuûa noù. Tuy nhieân, trong thôøi kyø cuûa söï quaù ñoä chuyeån ñoåi töø cheá ñoä kinh teá naøy sang cô cheá kinh teá khaùc thì heä thoáng phaùp luaät coù theå vöøa coù taùc ñoäng tích cöïc cho söï phaùt trieån kinh teá ôû nhöõng lónh vöïc naøy, nhöng laïi coù theå kìm haõm söï phaùt trieån kinh teá ôû nhöõng lónh vöïc khaùc. 4. Moái quan heä giöõa phaùp luaät vôùi ñaïo ñöùc Ñaïo ñöùc laø nhöõng quan nieäm cuûa con ngöôøi veà caùi toát, caùi xaáu, thieän, aùc, ñuùng, sai Ñaïo ñöùc vaø phaùp luaät ñeàu laø nhöõng quy phaïm coù taùc duïng ñieàu chænh ñeán caùc haønh vi xöû söï cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi. Ñaïo ñöùc laø quy phaïm toàn taïi khoâng thaønh vaên, khoâng mang tính quyeàn löïc, khoâng bò cöôõng cheá khi vi phaïm. Ñaïo ñöùc laø heä thoáng caùc traùch nhieäm, boån phaän döïa treân hai yeáu toá löông taâm vaø leõ coâng baèng, nhöng khoâng theå ño ñeám ñöôïc, khoâng theå xaùc ñònh roõ raøng nhö quy ñònh cuûa phaùp luaät. Moái quan heä giöõa phaùp luaät vôùi ñaïo ñöùc laø moái quan heä hoã trôï nhau, boå sung cho nhau trong quaù trình cuøng ñieàu chænh haønh vi xöû söï cuûa con ngöôøi. Thöïc teá coù nhöõng quan heä xaõ hoäi maø nhaø nöôùc khoâng theå duøng phaùp luaät ñeå ñieàu chænh hoaëc do phaùp luaät khoâng theå ñieàu chænh heát taát caû caùc quan heä xaõ hoäi vaø caùc tình huoáng ña daïng, phöùc taïp trong xaõ hoäi, thì khi ñoù ñaõ coù ñaïo ñöùc hoã trôï trong vieäc ñieàu chænh caùc tình huoáng phöùc taïp ñoù. Phaùp luaät vaø ñaïo ñöùc cuõng coù moái quan heä leä thuoäc vaøo nhau. Nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät luoân phaûi döïa treân neàn taûng cuûa ñaïo ñöùc. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän roõ trong lónh vöïc hoân nhaân vaø gia ñình. Phaùp luaät thöôøng mang tính cöùng nhaéc do phaûi quy ñònh cuï 24
theå veà ñònh löôïng, ñònh tính; thì ñaïo ñöùc seõ boå khuyeát cho söï cöùng nhaéc ñoù. Ñoàng thôøi nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät seõ laøm cô sôû cho vieäc hình thaønh nhöõng giaù trò chuaån möïc veà maët ñaïo ñöùc. Phaùp luaät vaø ñaïo ñöùc khoâng theå thay theá nhau, nhöng laïi coù theå döïa vaøo nhau trong quaù trình ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi cuøng thuoäc ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa mình, nhö caùc quan heä veà hoân nhaân - gia ñình, quan heä thöøa keá, quan heä veà daân söï VI. KIEÅU VAØ HÌNH THÖÙC PHAÙP LUAÄT 1. Kieåu phaùp luaät Kieåu phaùp luaät laø toång theå caùc daáu hieäu, ñaëc tröng cô baûn cuûa phaùp luaät, theå hieän baûn chaát giai caáp vaø nhöõng ñieàu kieän toàn taïi, phaùt trieån cuûa phaùp luaät trong moät hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi nhaát ñònh. Töông töï nhö kieåu nhaø nöôùc, vieäc phaân ñònh kieåu phaùp luaät cuõng döïa treân cô sôû hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi vaø baûn chaát cuûa nhaø nöôùc. Döïa vaøo cô sôû ñoù cho thaáy, töông öùng vôùi boán hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi coù giai caáp thì coù boán kieåu nhaø nöôùc. Ñoàng thôøi töông öùng vôùi boán kieåu nhaø nöôùc thì coù boán kieåu phaùp luaät. - Kieåu phaùp luaät chuû noâ: Ñöôïc xaây döïng treân neàn taûng chieám höõu tö nhaân cuûa giai caáp chuû noâ, vì vaäy phaùp luaät chuû noâ laø coâng cuï baûo veä cheá ñoä chieám höõu naøy. Phaùp luaät chuû noâ coù ñaëc ñieåm coâng khai quy ñònh veà cheá ñoä boùc loät vaø ñaøn aùp cuûa giai caáp chuû noâ ñoái vôùi noâ leä, noâ leä khoâng coù chuùt quyeàn haønh gì. Phaùp luaät chuû noâ theå hieän roõ söï baát bình ñaúng giöõa chuû noâ vôùi noâ leä, giöõa ñaøn oâng vôùi phuï nöõ. Phaùp luaät chuû noâ coøn quy ñònh veà quyeàn gia tröôûng trong gia ñình. Beân caïnh ñoù, phaùp luaät chuû noâ cuõng theå hieän vai troø quaûn lyù xaõ hoäi, maëc duø vai troø naøy chöa roõ neùt. - Kieåu phaùp luaät phong kieán: Theå hieän yù chí cuûa giai caáp ñòa chuû, phong kieán, baûo veä cheá ñoä tö höõu ñaëc bieät laø tö höõu veà ruoäng ñaát cuûa ñòa chuû, phong kieán. Phaùp luaät phong kieán cuõng quy ñònh veà ñaúng caáp trong xaõ hoäi, quy ñònh veà nhöõng ñaëc quyeàn, ñaëc lôïi cuûa ñòa chuû, phong kieán, quy ñònh veà nhöõng hình phaït daõ man, taøn baïo, nhuïc maï con ngöôøi. - Kieåu phaùp luaät tö saûn: Laø coâng cuï baûo veä cheá ñoä tö höõu veà tö lieäu saûn xuaát, phaùp luaät tö saûn khoâng quy ñònh coâng khai veà hình thöùc boùc loät nhö phaùp luaät chuû noâ vaø phaùp luaät phong kieán maø ñöôïc theå hieän döôùi hình thöùc tinh vi hôn. Phaùp luaät tö saûn ñaõ quy ñònh veà quyeàn töï do daân chuû cuûa coâng daân, nhöng thöïc teá vaãn coøn söï phaân bieät ñoái xöû, phaân bieät chuûng toäc, maøu da Phaùp luaät tö saûn ñaõ theå hieän tính ñaày ñuû, ñoàng boä, coù kyõ thuaät laäp phaùp cao vaø ñaõ theå hieän tính phaùp cheá. - Kieåu phaùp luaät xaõ hoäi chuû nghóa : 25
Theå hieän yù chí cuûa giai caáp coâng nhaân vaø ñoâng ñaûo nhaân daân lao ñoäng, laø löïc löôïng chieám ña soá trong xaõ hoäi. Vì vaäy phaùp luaät laø phöông tieän ñeå phaûn aùnh vaø baûo veä quyeàn lôïi cuûa nhaân daân. Nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät XHCN nhaèm haïn cheá söï boùc loät, xoùa boû cheá ñoä tö höõu veà tö lieäu saûn xuaát, xoùa boû giai caáp. Phaùp luaät ñaõ quy ñònh vaø baûo ñaûm thöïc hieän treân thöïc teá quyeàn töï do daân chuû cuûa nhaân daân cho neân phaùp luaät XHCN deã daøng ñöôïc moïi ngöôøi toân troïng vaø töï giaùc thöïc hieän. 2. Hình thöùc phaùp luaät Hình thöùc phaùp luaät laø caùch thöùc maø giai caáp thoáng trò söû duïng ñeå naâng yù chí cuûa giai caáp mình leân thaønh phaùp luaät. Trong lòch söû xaõ hoäi, töø khi coù phaùp luaät, ñaõ toàn taïi ba hình thöùc phaùp luaät. - Hình thöùc taäp quaùn phaùp Laø hình thöùc nhaø nöôùc thöøa nhaän moät soá taäp quaùn ñaõ löu truyeàn trong xaõ hoäi vaø quy ñònh thaønh caùch xöû söï chung, ñöôïc nhaø nöôùc baûo ñaûm thöïc hieän. Ñaây laø hình thöùc phaùp luaät xuaát hieän sôùm nhaát vaø ñöôïc söû duïng nhieàu trong caùc nhaø nöôùc chuû noâ, nhaø nöôùc phong kieán. Hieän nay, hình thöùc naøy vaãn ñöôïc söû duïng ôû moät soá nhaø nöôùc nhöng raát haïn cheá, vì hình thöùc phaùp luaät naøy coù nhöõng ñieåm haïn cheá nhö: do nhöõng taäp quaùn ñöôïc hình thaønh moät caùch töï phaùt neân thöôøng coù tính cuïc boä, noù coù theå phuø hôïp vôùi nôi naøy, vuøng naøy nhöng laïi khoâng phuø hôïp vôùi nôi khaùc, vuøng khaùc, töø ñoù daãn ñeán vieäc khoâng nghieâm chænh tuaân theo phaùp luaät. ÔÛ nöôùc ta, trong thôøi kyø chính quyeàn nhaø nöôùc môùi hình thaønh, heä thoáng phaùp luaät coøn thieáu, hình thöùc naøy cuõng ñöôïc söû duïng nhöng ñaõ haïn cheá daàn vaø sau naøy khoâng ñöôïc söû duïng nöõa. - Hình thöùc tieàn leä phaùp Laø hình thöùc nhaø nöôùc thöøa nhaän moät soá quyeát ñònh cuûa cô quan haønh chính vaø cô quan xeùt xöû trong khi giaûi quyeát caùc vuï vieäc xaûy ra, roài laáy ñoù laøm maãu cho caùch giaûi quyeát ñoái vôùi caùc vuï vieäc khaùc töông töï xaûy ra sau ñoù. Hình thöùc naøy coøn goïi laø aùn leä phaùp. Sôû dó coù hình thöùc phaùp luaät naøy laø do trong heä thoáng phaùp luaät cuûa nhaø nöôùc coøn thieáu quy ñònh hoaëc tuy ñaõ coù quy ñònh nhöng do bò laïc haäu, loãi thôøi, cho neân khi coù vi phaïm phaùp luaät xaûy ra thì cô quan haønh chính hoaëc cô quan toaø aùn khoâng theå caên cöù vaøo quy ñònh cuûa phaùp luaät ñeå xöû lyù vi phaïm, maø phaûi caên cöù vaøo chuû tröông cuûa Ñaûng, chính saùch cuûa nhaø nöôùc maø giaûi quyeát. Sau ñoù, quyeát ñònh xöû lyù hoaëc baûn aùn ñoái vôùi vi phaïm naøy seõ ñöôïc thöøa nhaän laøm maãu cho vieäc xöû lyù ñoái vôùi nhöõng vi phaïm töông töï xaûy ra veà sau. Hình thöùc tieàn leä phaùp cuõng coù haïn cheá, do vieäc hình thaønh hình thöùc phaùp luaät naøy khoâng phaûi töø hoaït ñoäng laäp phaùp, cho neân khi xöû lyù vi phaïm deã taïo ra söï tuyø tieän, khoâng phuø hôïp vôùi nguyeân taéc phaùp cheá. Hieän nay ôû moät soá nhaø nöôùc nhö Anh, Myõ thì hình thöùc naøy vaãn ñöôïc coi laø phoå bieán, nhöng ñoù laø aùn leä phaùp. Vieäc thöøa nhaän moät soá quyeát ñònh cuûa Toaø aùn laø aùn leä phaùp cuõng phaûi tuaân theo trình töï, thuû tuïc chaët cheõ. 26
- Hình thöùc vaên baûn quy phaïm phaùp luaät Laø nhöõng vaên baûn do cô quan nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn ban haønh theo trình töï, thuû tuïc nhaát ñònh. Trong ñoù quy ñònh nhöõng quy taéc xöû söï chung, ñöôïc aùp duïng nhieàu laàn trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Vaên baûn phaùp luaät laø hình thöùc phaùp luaät tieán boä nhaát. Hình thöùc phaùp luaät naøy ñöôïc theå hieän ôû nhieàu loaïi vaên baûn do cô quan nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn ban haønh. Caùc vaên baûn naøy ngaøy caøng ñöôïc ban haønh roäng raõi, ñöôïc söûa ñoåi, boå sung ñeå coù heä thoáng phaùp luaät ñaày ñuû, ñoàng boä, thoáng nhaát. Hình thöùc phaùp luaät naøy ngaøy caøng ñöôïc söû duïng roäng raõi ôû caùc nhaø nöôùc, vì noù baûo ñaûm ñöôïc nguyeân taéc phaùp cheá vaø khaéc phuïc ñöôïc nhöõng haïn cheá maø caùc hình thöùc phaùp luaät taäp quaùn phaùp vaø tieàn leä phaùp (aùn leä) coøn maéc phaûi. Hình thöùc vaên baûn quy phaïm phaùp luaät luoân coù tính roõ raøng, cuï theå, ñieàu chænh ñöôïc nhieàu quan heä xaõ hoäi treân caùc lónh vöïc khaùc nhau, thích öùng nhanh vôùi söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi, nhaát laø trong neàn kinh teá thò tröôøng thöôøng coù nhieàu bieán ñoäng nhö hieän nay. 27
Chöông III NHAØ NÖÔÙC COÄNG HOAØ XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA VIEÄT NAM 1. Khaùi quaùt veà söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa nhaø nöôùc Vieät Nam Traûi qua hôn boán nghìn naêm lòch söû, daân toäc Vieät Nam vöøa lao ñoäng caàn cuø vöøa chieán ñaáu anh duõng ñeå döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc. Quaù trình ñaáu tranh ñaõ taïo neân truyeàn thoáng kieân cöôøng, baát khuaát, nhaân aùi cuûa daân toäc ta. Tuy nhieân, do ñaát nöôùc ta coù taøi nguyeân thieân nhieân phong phuù, laïi naèm ôû vò trí ñòa - chính trò quan troïng cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông cuõng nhö cuûa khu vöïc Chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông, neân ñaõ traûi qua nhöõng cuoäc chieán tranh choáng laïi caùc cöôøng quoác huøng maïnh xaâm löôïc nhaèm giaønh laïi neàn ñoäc laäp cho ñaát nöôùc. Töø naêm 1930, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam do Chuû tòch Hoà Chí Minh saùng laäp vaø reøn luyeän, nhaân daân ta tieán haønh cuoäc ñaáu tranh laâu daøi, gian khoå thöïc hieän thaønh coâng cuoäc caùch maïng thaùng Taùm giaønh ñoäc laäp daân toäc. Ngaøy 2 thaùng 9 naêm 1945, taïi quaûng tröôøng Ba Ñình lòch söû, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñoïc tuyeân ngoân ñoäc laäp, khai sinh ra nöôùc Vieät Nam daân chuû coäng hoøa. Tieáp ñoù, suoát maáy chuïc naêm, nhaân daân ta laïi tieáp tuïc traûi qua hai cuoäc chieán tranh choáng Phaùp, choáng Myõ nhaèm giaûi phoùng vaø thoáng nhaát ñaát nöôùc. Ngaøy 2/7/ 1976, Quoác hoäi nöôùc Vieät Nam ñaõ quyeát ñònh ñoåi teân thaønh Nöôùc coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam. Traûi qua caùc thôøi kyø khaùng chieán kieán quoác, nöôùc ta ñaõ coù caùc baûn Hieán phaùp naêm 1946, 1959, 1980 vaø 1992 (söûa ñoåi, boå sung naêm 2001). Moãi Hieán phaùp, töông öùng vôùi caùch thöùc toå chöùc quyeàn löïc cuûa nhaø nöôùc trong moãi giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh nhaèm thöïc hieän caùc chöùc naêng vaø nhieäm vuï cuûa nhaø nöôùc nhöng luoân trung thaønh vôùi baûn chaát toát ñeïp - ñoù laø Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa cuûa daân, do daân vaø vì daân. 2. Baûn chaát cuûa nhaø nöôùc coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam Nhaø nöôùc Vieät Nam cuõng coù baûn chaát cuûa nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa noùi chung, theå hieän qua caùc ñaëc tröng laø: - Vöøa laø boää maùy chính trò – moät cô quan cöôõng cheá, vöøa laø moät toå chöùc quaûn lyù kinh teá - xaõ hoäi cuûa nhaân daân lao ñoäng, töùc laø noù chæ coøn laø “nöûa nhaø nöôùc”. - Tính daân chuû XHCN laø ñaëc tröng cô baûn cuûa nhaø nöôùc. - Luoân giöõ vai troø tích cöïc vaø saùng taïo, laø coâng cuï ñeå xaây döïng moät xaõ hoäi nhaân ñaïo, coâng baèng vaø bình ñaüng. Beân caïnh ñoù, vôùi ñaëc thuø cuûa mình, Nhaø nöôùc ta laø moâ hình cuûa söï tìm toøi, saùng taïo trong suoát quaù trình hình thaønh, hoaït ñoäng vaø hoaøn thieän. Nhaø nöôùc ta mang baûn chaát cuûa giai caáp coâng nhaân. Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän taïi ñieàu 2 Hieán phaùp 1992: “Nhaø nöôùc 28
coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam laø nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa cuûa daân, do daân vaø vì daân. Taát caû quyeàn löïc nhaø nöôùc thuoäc veà nhaân daân maø neàn taûng laø lieân minh giai caáp coâng nhaân vôùi giai caáp noâng daân vaø ñoäi nguõ tri thöùc”. Nhö vaäy, tính nhaân daân vaø tính quyeàn löïc nhaân nhaân laø caùi cô baûn, xuyeân suoát, theå hieän baûn chaát cuûa nhaø nöôùc ta. Baûn chaát ñoù ñöôïc theå hieän moät caùch toaøn dieän treân caùc lónh vöïc: kinh teá, chính trò, tö töôûng, vaên hoaù - xaõ hoäi, ñoái ngoaïi - Trong lónh vöïc chính trò Quyeàn baàu cöû, öùng cöû, töï do ngoân luaän, töï do baùo chí, hoäi hoïp ñöôïc thöïc hieän nghieâm tuùc theo höôùng ngaøy caøng daân chuû hoaù. Taïo ñieàu kieän cho nhaân daân tham gia thaønh laäp boä maùy Nhaø nöôùc: baàu vaø baõi mieãn ñaïi bieåu trong caùc cô quan daân cöû; tröïc tieáp tham gia quaûn lyù nhaø nöôùc, quaûn lyù xaõ hoäi: nhaân daân ñoùng goùp yù kieán trong vieäc xaây döïng Hieán phaùp, phaùp luaät, caùc chuû tröông chính saùch lôùn cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc. Kieân quyeát ngaên chaën vaø xöû lyù nghieâm nhöõng haønh vi daân chuû cöïc ñoan, laïm duïng chöùc quyeàn tham nhuõng, cöûa quyeàn, vi phaïm quyeàn daân chuû vaø töï do cuûa nhaân daân thoâng qua vieäc thöïc hieän cuoäc vaän ñoäng vaø chænh ñoán Ñaûng, xöû lyù nghieâm minh caùc vuï aùn lôùn aûnh höôûng ñeán an ninh, chính trò. Thieát laäp vaø cuûng coá khoái ñaïi ñoaøn keát daân toäc, taïo ñieàu kieän cho moãi daân toäc tham gia vaøo quaûn lyù nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi. Öu tieân ñoái vôùi caùc daân toäc thieåu soá, vuøng saâu, vuøng xa, vuøng nuùi, taïo ñieàu kieän ñeå töông trôï laãn nhau, cuøng toàn taïi hoaø bình vaø phaùt trieån vì muïc tieâu daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû, vaên minh. - Trong lónh vöïc kinh teá Phaùt trieån neàn kinh teá haøng hoaù nhieàu thaønh phaàn, ña daïng veà hình thöùc sôû höõu. Nguyeân taéc baûo ñaûm lôïi ích kinh teá cuûa ngöôøi lao ñoäng laøm ñoäng löïc vaø muïc tieâu cuûa phaùt trieån. Quyeàn töï do, töï chuû trong kinh doanh; töï do hôïp taùc - caïnh tranh vaø bình ñaúng tröôùc phaùp luaät ñöôïc baûo ñaûm. Khuyeán khích vaø hoã trôï moïi ñoái töôïng, hình thöùc ñaàu tö: trong nöôùc, Vieät kieàu ôû nöôùc ngoaøi vaø ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi. Quyeàn töï do kinh doanh ñöôïc baûo ñaûm vaø ngaøy caøng môû roäng thoâng qua vieäc ban haønh caùc ñaïo luaät môùi nhö: Boä luaät daân söï, Luaät doanh nghieäp, Luaät ñaàu tö, Luaät caïnh tranh, Luaät caùc coâng cuï chuyeån nhöôïng - Trong lónh vöïc tö töôûng vaên hoaù - xaõ hoäi Nhaø nöôùc thöïc hieän chuû tröông töï do tö töôûng vaø giaûi phoùng tinh thaàn nhaèm phaùt huy moïi khaû naêng, tieàm naêng cuûa con ngöôøi, moïi ngöôøi coù ñieàu kieän phaùt trieån toaøn dieän. Quy ñònh vaø thöïc hieän toát quyeàn töï do caù nhaân: töï do ngoân luaän, töï do tín ngöôõng, quyeàn ñöôïc lao ñoäng, hoïc haønh, nghæ ngôi; quyeàn baát khaû xaâm phaïm thaân theå Tuy nhieân, daân chuû hoaù trong lónh vöïc tö töôûng, vaên hoaù - xaõ hoäi phaûi ñaët treân cô sôû vaø trong moái quan heä maät thieát vôùi quaù trình daân chuû veà chính trò vaø kinh teá. Heä tö töôûng quaùn xuyeán trong toaøn boä quaù trình naøy laø chuû nghóa Maùc-Leânin, tö töôûng Hoà Chí Minh vaø heä quan ñieåm ñoåi môùi do Ñaûng coäng saûn Vieät Nam ñeà ra. 29
Toùm laïi, “Nhaø nöôùc baûo ñaûm vaø khoâng ngöøng phaùt huy quyeàn laøm chuû veà moïi maët cuûa nhaân daân, thöïc hieän muïc tieâu daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû, vaên minh, moïi ngöôøi coù cuoäc soáng aám no, töï do, haïnh phuùc, coù ñieàu kieän phaùt trieån toaøn dieän; nghieâm trò moïi haønh ñoäng xaâm phaïm lôïi ích cuûa Toå quoác vaø nhaân nhaân”. - Trong lónh vöïc ñoái ngoaïi Nhaø nöôùc thöïc hieän ñöôøng loái ñoái ngoaïi hoaø bình, hôïp taùc vaø höõu nghò vôùi phöông chaâm “Vieät Nam muoán laøm baïn vôùi taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi” theå hieän ñöôøng loái ngoaïi giao côûi môû cuûa nhaø nöôùc ta: “ môû roäng giao löu vaø hôïp taùc vôùi taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi, khoâng phaân bieät cheá ñoä chính trò vaø xaõ hoäi khaùc nhau, treân cô sôû toân troïng ñoäc laäp, chuû quyeàn vaø toaøn veïn laõnh thoå cuûa nhau, khoâng can thieäp vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa nhau, bình ñaúng vaø caùc beân cuøng coù lôïi, taêng cöôøng ñoaøn keát höõu nghò vaø quan heä hôïp taùc vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa vaø caùc nöôùc laùng gieàng, tích cöïc uûng hoä vaø goùp phaàn vaøo cuoäc ñaáu tranh chung cuûa nhaân daân theá giôùi vì hoaø bình, ñoäc laäp daân toäc, daân chuû vaø tieán boä xaõ hoäi”. 3. Chöùc naêng cuûa Nhaø nöôùc coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam Chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc laø nhöõng phöông dieän (maët) hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa nhaø nöôùc, theå hieän baûn chaát, yù nghóa xaõ hoäi, muïc ñích vaø nhieäm vuï nhaèm thöïc hieän söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi. 3.1 Chöùc naêng ñoái noäi - Chöùc naêng toå chöùc vaø quaûn lyù kinh teá Laø chöùc naêng cô baûn ñaëc thuø cuûa nhaø nöôùc noùi chung vaø nhaø nöôùc ta noùi rieâng. Ñaây vöøa laø chöùc naêng vöøa laø muïc ñích cuûa nhaø nöôùc trong vieäc thöïc hieän quyeàn löïc kinh teá. Vì khoâng coù nhaø nöôùc naøo laïi chæ quan taâm ñeán quyeàn löïc chính trò. Muoán thöïc hieän toát quyeàn löïc kinh teá thì phaûi toå chöùc vaø quaûn lyù kinh teá sao cho hieäu quaû nhaát. Trong giai ñoaïn hieän nay, vieäc chuyeån ñoåi töø neàn kinh teá taäp trung, bao caáp sang neàn kinh teá haøng hoaù nhieàu thaønh phaàn vaän haønh theo cô cheá thò tröôøng thì vai troø quaûn lyù vaø ñieàu tieát vó moâ cuûa nhaø nöôùc ngaøy caøng quan troïng. Chöùc naêng toå chöùc vaø quaûn lyù kinh teá cuûa Nhaø nöôùc ta trong thôøi gian qua ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïa khaû quan: GDP taêng tröôûng treân 7% trong hôn 10 naêm lieân tuïc, chöông trình “xoaù ñoùi, giaûm ngheøo” ñöôïc theá giôùi coâng nhaän laø hieäu quaû. Vieäc thu huùt nguoàn voán ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi (FDI) cuõng nhö caùc nguoàn voán khaùc nhö voán ODA, caùc quyõ ñaàu tö taøi chính moãi naêm ñeàu taêng tröôûng raát toát. Tuy nhieân, maët traùi cuûa kinh teá thò tröôøng, ñoù laø caùc hieän töôïng caïnh tranh khoâng laønh maïnh, haøng giaû, vi phaïm baûn quyeàn, ñaàu tö daøn traûi gaây laõng phí, thaát thoaùt; tình traïng bò caùc ñoái taùc nöôùc ngoaøi löøa ñaûo; caùc doøng voán ñaàu tö vaøo nöôùc ta vaãn chöa töông xöùng vôùi nhu caàu vaø tieàm naêng kinh teá cuûa ñaát nöôùc ñaõ theå hieän Nhaø nöôùc ñang coøn nhieàu yeáu keùm, chöa theo kòp 30
vôùi toác ñoä phaùt trieån vaø hoäi nhaäp kinh teá hieän nay. Ñeå thöïc hieän toát chöùc naêng toå chöùc vaø quaûn lyù kinh teá trong giai ñoaïn hieän nay – thôøi ñaïi cuûa toaøn caàu hoaù, Nhaø nöôùc caàn thöïc hieän moät caùch ñoàng boä caùc noäi dung: + Phaûi saép xeáp laïi neàn kinh teá quoác daân theo cô caáu hôïp lyù, xaây döïng keá hoaïch vó moâ phuø hôïp; giaûm thieåu tình traïng ñoäc quyeàn cuûa caùc Doanh nghieäp nhaø nöôùc, baûo ñaûm quyeàn töï do vaø töï chuû kinh doanh cuûa caùc chuû theå. + Phaùt huy maïnh meõ ñoäng löïc khoa hoïc kyõ thuaät ñeå ñaåy nhanh quaù trình phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc. + Phaûi hình thaønh moät thò tröôøng hoaøn chænh: thò tröôøng söùc lao ñoäng, thò tröôøng voán vaø tieàn teä theo quy luaät cung – caàu. + Xaây döïng, ban haønh vaø thöïc thi nghieâm chænh phaùp luaät kinh teá vöøa phuø hôïp vôùi yeâu caàu phaùt trieån kinh teá vöøa phuø hôïp vôùi caùc ñieàu öôùc quoác teá maø chuùng ta ñaõ cam keát, tham gia nhaèm chuû ñoäng hoäi nhaäp kinh teá quoác teá - Chöùc naêng giöõ vöõng an ninh chính trò, traät töï an toaøn xaõ hoäi, traán aùp söï phaûn khaùng cuûa giai caáp boùc loät ñaõ bò laät ñoå vaø aâm möu phaûn caùch maïng khaùc Ñaây laø chöùc naêng heát söùc quan troïng, nhaát laø trong luùc caùch maïng môùi thaønh coâng vaø thôøi kyø quaù ñoä hieän nay. Vì raèng, caùc löïc löôïng bò laät ñoå luoân “phaûn khaùng laïi moät caùch laâu daøi, dai daúng vaø lieàu maïng”. Theâm vaøo ñoù, caùc theá löïc thuø ñòch noùi chung luoân duøng moïi thuû ñoaïn choáng phaù theo hoïc thuyeát “dieãn bieán hoaø bình”, coát loõi laø ngaên chaën, ñaåy luøi, tieán tôùi tieâu dieät chuû nghóa xaõ hoäi. Ñoàng thôøi, thöïc hieän toát chöùc naêng naøy cuõng laø ñieàu kieän ñeå thöïc hieän toát chöùc naêng khaùc, vì coù oån ñònh chính trò, traät töï an toaøn xaõ hoäi thì môùi coù theå xaây döïng vaø phaùt trieån kinh teá vaø giaûi quyeát ñöôïc caùc vaán ñeà xaõ hoäi. Ñeå thöïc hieän toát chöùc naêng naøy, Nhaø nöôùc caàn taêng cöôøng söùc maïnh veà moïi maët, söùc maïnh cuûa caû heä thoáng chính trò vaø toaøn daân. Ñaëc bieät laø cuûng coá quoác phoøng, an ninh quoác gia, naâng cao caûnh giaùc choáng moïi aâm möu “dieãn bieán hoaø bình”. - Chöùc naêng toå chöùc vaø quaûn lyù vaên hoaù giaùo duïc, khoa hoïc vaø coâng ngheä Nhaø nöôùc thöïc hieän chöùc naêng naøy vôùi muïc tieâu: Naâng cao daân trí, ñaøo taïo nhaân löïc, boài döôõng nhaân taøi cho söï nghieäp xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc. Naâng cao ñôøi soáng vaên hoaù tinh thaàn cho nhaân daân, xaây döïng neàn vaên hoaù tieân tieán, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc. Khuyeán khích söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc, coâng ngheä, quaûn lyù vaø söû duïng coù hieäu quaû thaønh töïu khoa hoïc – kyõ thuaät phuïc vuï nhieäm vuï phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi. Thöïc hieän maïnh meõ vieäc chuyeån giao coâng ngheä, “ñi taét ñoùn ñaàu” trong moät soá lónh vöïc nhö: coâng ngheä thoâng tin, coâng ngheä sinh hoïc. Ñoàng thôøi, phaûi ñaøo taïo, boài döôõng cho caùc ngaønh khoa hoïc cô baûn; chaán höng laïi neàn giaùo duïc nöôùc nhaø ñang coù chieàu höôùng xaáu nhö beänh thaønh tích, tieâu cöïc trong thi cöû 31
- Chöùc naêng baûo veä traät töï phaùp luaät, baûo veä caùc quyeàn vaø lôïi ích cô baûn cuûa coâng daân Vì phaùp luaät cuûa Nhaø nöôùc ta theå hieän yù chí cuûa ñoâng ñaûo nhaân daân lao ñoäng neân baûo veä traät töï phaùp luaät chính laø baûo veä quyeàn vaø lôïi ích hôïp phaùp cuûa nhaân daân. Nhaø nöôùc khoâng chæ “laøm ra” phaùp luaät, maø muoán cho phaùp luaät coù hieäu löïc treân thöïc teá thì phaûi taïo nhöõng ñieàu kieän vaø caùc bieän phaùp cuï theå, thieát thöïc. Coù nhö vaäy thì quyeàn vaø lôïi ích cuûa nhaân daân môùi ñöôïc baûo veä vaø baûo ñaûm thöïc hieän. Ñeå thöïc hieän toát chöùc naêng naøy, Nhaø nöôùc caàn phaûi thöïc hieän ñoàng boä coâng taùc xaây döïng phaùp luaät, toå chöùc thöïc hieän phaùp luaät, xöû lyù nghieâm minh nhöõng haønh vi xaâm haïi ñeán traät töï phaùp luaät, quyeàn vaø lôïi ích cuûa coâng daân. Phaûi laøm sao ñeå taêng cöôøng hieäu löïc quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc vaø thöïc hieän quyeàn laøm chuû cuûa nhaân daân lao ñoäng treân thöïc teá moät caùch nhaát quaùn. 3.2 Chöùc naêng ñoái ngoaïi - Chöùc naêng baûo veä Toå quoác xaõ hoäi chuû nghóa Ñaây laø vaán ñeà coù tính quy luaät ñoái vôùi baát cöù nhaø nöôùc naøo, laïi caøng ñaëc bieät ñoái vôùi Nhaø nöôùc ta. Ñieàu ñoù xuaát phaùt töø lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa oâng cha ta. Hieän nay ñaát nöôùc ta ñang hoaø bình nhöng vaãn coøn nhieàu löïc löôïng choáng ñoái vaø muoán tieâu dieät chuû nghóa xaõ hoäi. Caùc theá löïc ñaõ bò laät ñoå vaãn coøn raát cay cuù, lieân tuïc coù nhöõng aâm möu, haønh ñoäng choáng phaù nhaèm quay laïi noâ dòch nhaân daân ta. Trong quaù trình ñaáu tranh baûo veä Toå quoác, nhaân daân ta ñaõ ñaäp tan nhieàu aâm möu quaân söï vaø chính trò cuûa boïn phaûn ñoäng caû trong vaø ngoaøi nöôùc, taïo ñieàu kieän oån ñònh cho coâng cuoäc xaây döïng vaø phaùt trieån nöôùc nhaø. Tröôùc tình hình ñoù, Ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù VIII ñaõ neâu roõ: + Keát hôïp chaët cheõ hai nhieäm vuï: xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác xaõ hoäi chuû nghóa, keát hôïp quoác phoøng vôùi an ninh kinh teá. + Phaùt huy söùc maïnh toång hôïp cuûa toaøn heä thoáng chính trò; xaây döïng vaø hieän ñaïi hoùa caùc löïc löôïng vuõ trang; xaây döïng vöõng chaéc theá traän quoác phoøng toaøn daân vôùi theá traän an ninh nhaân daân. - Chöùc naêng môû roäng quan heä vaø hôïp taùc quoác teá Trong theá giôùi ña cöïc hieän nay, ñaëc bieät laø quaù trình toaøn caàu hoaù ñang dieãn ra moät caùch maïnh meõ vaø saâu roäng, vieäc hôïp taùc quoác teá laø moät xu theá taát yeáu cuûa moïi quoác gia neáu khoâng muoán bò tuït haäu ngaøy caøng xa vôùi neàn vaên minh nhaân loaïi. Vì vaäy, nhaø nöôùc thöïc hieän chöùc naêng hôïp taùc quoác teá nhaèm taän duïng caùc nguoàn ngoaïi löïc, phaùt huy hôn nöõa söùc maïnh noäi löïc phuïc vuï cho quaù trình phaùt trieån kinh teá cuûa ñaát nöôùc, töøng böôùc naâng cao vò theá cuûa Vieät Nam treân tröôøng quoác teá. Tuy nhieân, vieäc hôïp taùc vôùi caùc nöôùc, caùc toå chöùc quoác teá phaûi treân cô sôû toân troïng ñoäc laäp, chuû quyeàn, toaøn veïn laõnh thoå, khoâng can thieäp vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa nhau, bình ñaüng vaø cuøng coù lôïi. Ñoàng thôøi, traûi qua kinh nghieäm chieán tranh cuøng vôùi truyeàn thoáng nhaân nghóa cuûa daân toäc, Nhaø nöôùc ta uûng hoä vaø goùp phaàn tích cöïc vaøo phong traøo ñaáu tranh cuûa caùc daân toäc treân theá giôùi vì hoaø bình, ñoäc laäp daân toäc, daân chuû vaø tieán boä xaõ hoäi. 32
4. Boä maùy nhaø nöôùc coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam 4.1 Boä maùy nhaø nöôùc coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam Khaùi nieäm: Boä maùy nhaø nöôùc laø heä thoáng caùc cô quan nhaø nöôùc töø trung öông xuoáng cô sôû, ñöôïc toå chöùc theo nhöõng nguyeân taéc chung thoáng nhaát, taïo thaønh moät cô cheá ñoàng boä ñeå thöïc hieän caùc chöùc naêng vaø nhieäm vuï cuûa nhaø nöôùc. Ñaëc ñieåm: Xuaát phaùt töø baûn chaát cuûa nhaø nöôùc ta, boä maùy nhaø nöôùc coù nhöõng ñaëc ñieåm sau ñaây: - Boä maùy cuûa nhaø nöôùc ta ñöôïc toå chöùc theo nguyeân taéc quyeàn löïc nhaø nöôùc laø thoáng nhaát, coù söï phaân coâng, phaân nhieäm vaø phoái hôïp giöõa caùc cô quan nhaø nöôùc. Nhaân daân söû duïng quyeàn löïc cuûa mình thoâng qua caùc cô quan ñaïi dieän tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp do mình baàu ra: Quoác hoäi vaø Hoäi ñoàng nhaân daân caùc caáp, Chính phuû vaø UBND caùc caáp. - Boä maùy nhaø nöôùc ta vöøa laø toå chöùc haønh chính coù tính cöôõng cheá: Quaân ñoäi, Coâng an, Toaø aùn, vöøa laø toå chöùc quaûn lyù kinh teá, vaên hoaù, xaõ hoäi: caùc cô quan nhö Chính phuû, caùc Boä, cô quan ngang Boä, UBND caùc caáp - Ñoäi nguõ coâng chöùc, vieân chöùc trong boä maùy nhaø nöôùc ta ñaïi dieän vaø baûo veä quyeàn vaø lôïi ích cho giai caáp coâng nhaân vaø nhaân daân lao ñoäng. Luoân heát loøng heát söùc, taän tuïy phuïc vuï nhaân daân, lieân heä chaët cheõ vôùi nhaân daân, laéng nghe yù kieán vaø chòu söï giaùm saùt cuûa nhaân daân. Moïi hoaït ñoäng cuûa coâng chöùc phaûi tuaân thuû nghieâm chænh phaùp luaät, chæ ñöôïc laøm nhöõng gì phaùp luaät cho pheùp. - Boä maùy Nhaø nöôùc ta goàm nhieàu cô quan nhaø nöôùc hôïp thaønh, coù moái lieân heä chaët cheõ vôùi nhau, toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc do phaùp luaät quy ñònh, nhaèm thöïc hieän caùc chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc. Theo Hieán phaùp 1992, boä maùy nhaø nöôùc ta goàm boán heä thoáng cô quan (cô quan Quyeàn löïc Nhaø nöôùc, cô quan quaûn lyù Nhaø nöôùc, cô quan xeùt xöû vaø cô quan kieåm saùt) vaø cheá ñònh Chuû tòch nöôùc. Boä maùy Nhaø nöôùc ta, goàm caùc loaïi cô quan sau ñaây: - Heä thoáng cô quan Quyeàn löïc Nhaø nöôùc, goàm: Quoác hoäi vaø Hoäi ñoàng nhaân daân caùc caáp. Quoác hoäi do nhaân daân tröïc tieáp baàu ra vôùi nhieäm kyø 5 naêm. Laø cô quan quyeàn löïc nhaø nöôùc cao nhaát, ñaïi dieän cho yù chí vaø nguyeän voïng cuûa nhaân daân. Quoác hoäi coù quyeàn: – Laäp hieán vaø laäp phaùp. – Thöïc hieän quyeàn giaùm saùt toái cao ñoái vôùi hoaït ñoäng cuûa toaøn boä caùc cô quan nhaø nöôùc trong vieäc tuaân theo hieán phaùp, phaùp luaät. – Quyeát ñònh caùc vaán ñeà quan troïng nhaát cuûa ñaát nöôùc: keá hoaïch phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi, chính saùch taøi chính - tieàn teä, chieán tranh vaø hoaø bình, chính saùch ñoái ngoaïi – Baàu, mieãn nhieäm, baõi nhieäm Chuû tòch nöôùc, Phoù Chuû tòch nöôùc, Chuû tòch Quoác hoäi, caùc Phoù Chuû tòch Quoác hoäi, Thuû töôùng Chính phuû, Chaùnh aùn Toaø aùn nhaân daân toái cao, Vieän tröôûng Vieän kieåm saùt nhaân daân toái cao. 33
– Quyeát ñònh thaønh laäp, baõi boû caùc Boä, cô quan ngang Boä, tænh, thaønh phoá tröïc thuoäc trung öông. – Quyeát ñònh ñaëc xaù. – Quyeát ñònh vieäc tröng caàu daân yù (tham khaûo theâm Hieán phaùp 1992). Hoäi ñoàng nhaân daân: laø cô quan quyeàn löïc nhaø nöôùc ôû ñòa phöông. Hoaït ñoäng theo quy ñònh cuûa Hieán phaùp vaø phaùp luaät ñaûm baûo söï laõnh ñaïo thoáng nhaát cuûa trung öông, ñoàng thôøi phaùt huy quyeàn chuû ñoäng, saùng taïo theo ñieàu kieän cuï theå cuûa ñòa phöông. - Heä thoáng cô quan quaûn lyù Nhaø nöôùc, goàm: Chính phuû, caùc Boä, caùc cô quan ngang Boä, caùc cô quan thuoäc Chính phuû (ôû Trung öông). UÛy ban nhaân daân caùc caáp, caùc Sôû, Phoøng, Ban thuoäc UBND (ôû ñòa phöông). Caùc cô quan naøy goïi laø cô quan quaûn lyù Nhaø nöôùc vì chöùc naêng chính laø quaûn lyù caùc maët hoaït ñoäng haøng ngaøy cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Chính phuû: laø cô quan chaáp haønh cuûa Quoác hoäi, cô quan haønh chính nhaø nöôùc cao nhaát. Ñöùng ñaàu laø Thuû töôùng Chính phuû, do Quoác hoäi baàu trong soá ñaïi bieåu quoác hoäi theo ñeà nghò cuûa Chuû tòch nöôùc. Chính phuû thoáng nhaát quaûn lyù caùc lónh vöïc chính trò, kinh teá, vaên hoaù, xaõ hoäi, quoác phoøng, an ninh vaø ñoái ngoaïi cuûa Nhaø nöôùc. Chính phuû chòu traùch nhieäm tröôùc Quoác hoäi vaø Chuû tòch nöôùc. UÛy ban nhaân daân: do Hoäi ñoàng nhaân daân cuøng caáp baàu ra, laø cô quan haønh chính nhaø nöôùc ôû ñòa phöông. Ñaây laø loaïi cô quan song truøng tröïc thuoäc - vöøa laø cô quan chaáp haønh cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân, vöøa chòu söï laõnh ñaïo cuûa cô quan haønh chính nhaø nöôùc caáp treân tröïc tieáp. - Heä thoáng cô quan xeùt xöû: bao goàm Toaø aùn nhaân daân toái cao, Toaø aùn nhaân daân caáp Tænh, caáp Huyeän vaø Toaø aùn quaân söï caùc caáp. Coù chöùc naêng: xeùt xöû caùc vuï aùn hình söï, daân söï, thöông maïi, haønh chính, lao ñoäng Caùc toøa aùn quaân söï (caáp Trung öông vaø Quaân khu) xeùt xöû caùc vuï aùn coù lieân quan ñeán quaân söï. - Heä thoáng cô quan Kieåm saùt: bao goàm Vieän kieåm saùt nhaân daân toái cao, Vieän kieåm saùt nhaân daân caáp Tænh, caáp Huyeän vaø Vieän kieåm saùt quaân söï caùc caáp. Chöùc naêng thöïc haønh quyeàn coâng toá nhaø nöôùc vaø kieåm saùt caùc hoaït ñoäng tö phaùp. - Chuû tòch nöôùc: ñöôïc baàu töø nhöõng ñaïi bieåu quoác hoäi, theo nhieäm kyø cuûa Quoác hoäi. Laø ngöôøi ñöùng ñaàu Nhaø nöôùc, thay maët Nhaø nöôùc trong caùc coâng vieäc veà ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi. Chuû tòch nöôùc coù quyeàn: coâng boá Hieán phaùp, luaät, phaùp leänh; coâng boá ñaïi xaù; quyeát ñònh ñaëc xaù; quyeát ñònh cho nhaäp, cho thoâi hoaëc töôùc quoác tòch Vieät Nam 4.2. Caùc nguyeân taéc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc Nguyeân taéc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc laø nhöõng nguyeân lyù, tö töôûng chæ ñaïo, mang tính khaùch quan vaø khoa hoïc, phuø hôïp vôùi baûn chaát cuûa nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa, taïo thaønh cô sôû cho toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan nhaø nöôùc vaø toaøn theå boä maùy nhaø nöôùc. 34