Bài giảng môn Tâm lí học đại cương

Nội dung text: Bài giảng môn Tâm lí học đại cương

1. Ch ươ ng m t TÂM LÝ H C LÀ M T KHOA H C I. KHÁI QUÁT CHUNG V HI N T ƯNG TÂM LÝ NG ƯI 1. Tâm lý là gì? Trong cu c s ng h ng ngày, ng ưi ta th ưng s d ng t tâm lý đ nĩi v nhu c u, nguy n v ng, là s đốn ý c a ng ưi này v i ng ưi khác hay cách c ư x c a ng ưi nào đĩ. ðơi khi, ng ưi ta cịn dùng t “Tâm lý” nh ư là kh n ăng chinh ph c đi t ưng. ðĩ là cách hi u “tâm lý” c p đ nh n th c thơng th ưng. Th c t , tâm lý khơng đơ n gi n nh ư v y, mà tâm lý là hi n t ưng tinh th n đc bi t khác h n v i các hi n t ưng khác trong th gi i. Tâm lý c a con ng ưi r t đa d ng, phong phú nh ưng c ũng r t ph c t p bí n và tr u t ưng. Nĩ r t g n g ũi và g n li n v i đi s ng ho t đng c a con ng ưi, m i hành vi ho t đng c a con ng ưi đu ch a đng nh ng bi u hi n tâm lý. Theo cách hi u này thì tâm lý con ng ưi là nh n th c, trí tu , xúc c m tình c m, ý chí, xu h ưng, tính cách, n ăng l c T t c nh ng hi n t ưng đĩ t o thành các l ĩnh v c tâm lý c ơ b n c a con ng ưi. Trong l ch s xa x ưa c a nhân lo i, thu t ng tâm lý b t ngu n t ti ng Latinh Psychologie - khoa h c v tâm h n. Nĩ đưc b t ngu n t hai t ghép “Psyche” là linh h n, tinh th n và “logos” là h c thuy t, khoa h c. Trong t đin ti ng Vi t (1988) đnh ngh ĩa m t cách t ng quát: tâm lý là ý ngh ĩ, tình c m t o thành đi s ng n i tâm, th gi i bên trong ca con ng ưi. V y tâm lý là gì? Tâm lý là t t c các hi n t ưng tinh th n x y ra trong đu ĩc con ng ưi, nĩ g n li n và điu hành m i hành vi, ho t đng c a con ng ưi. 2. Vài nét l ch s v s hình thành và phát tri n c a tâm lý h c * Vào th k V (TCN) nh ng nhà t ư t ưng tri t h c c đi đã g i tâm lý là tâm h n. Trong các di ch c a ng ưi nguyên thu đã cho ta th y nh ng ch ng c ch ng t cĩ quan ni m c a “h n” và “phách” sau cái ch t v th xác. ðây là nh ng ý tưng ti n khoa h c v tâm lý. * Xơcrat (469 - 399 TCN) nhà tri t h c Hy L p c đi đã tuyên b câu châm ngơn ni ti ng: “Hãy t bi t mình” cĩ ngh ĩa là: Con ng ưi cĩ th và c n ph i t hi u bi t mình, t nh n th c, t ý th c v cái ta ðây là m t đnh h ưng cĩ giá tr r t l n cho TLH. * ðêmơcrit (460 - 370 TCN) - ði di n ch ngh ĩa duy v t th i c đi. Các nhà duy vt th i c đi xem tâm h n ch là m t d ng v t th , nên h đi tìm c ơ s ban đu c a tâm hn trong: l a, n ưc, khí, nguyên t H cho r ng tâm h n do nguyên t c u t o thành, trong đĩ nguyên t l a là nhân lõi t o nên tâm lý. * Platơng (428-348 TCN) ði di n ch ngh ĩa duy tâm cho r ng: Tâm h n là cái cĩ tr ưc, th c t i là cái cĩ sau. Tâm h n do th ưng đ sinh ra, tâm h n t n t i ph thu c vào th ưng đ ch khơng ph thu c vào con ng ưi và th gi i xung quanh. * Arixtơt (384 - 322 TCN) là h c trị c a Platơng, nh ưng ơng đã phê phán quan đim duy tâm ph n khoa h c c a Platơng. Arixtơt là tác gi c a cu n “Bàn v tâm h n”. ðây là tác ph m l n đu tiên bàn v tâm h n m t cách khoa h c và cĩ h th ng. Trong cu n “Bàn v tâm h n”, ơng đã đư a ra lu n đim h t s c ti n b so v i th i b y gi là s t n t i m i quan h gi a tâm h n và cái ngồi tâm h n, gi a tâm h n v i c ơ th và c ũng th y đưc s khác bi t gi a tâm h n và c ơ th . * Th k XVII: R. ðêcac (1596-1650) đã đư a ra phát ki n “ph n x ” và ơng đã l y ph n x đ gi i thích hi n t ưng tâm lý (ơng m i ch gi i thích hi n t ưng vơ th c). R. ðêcac l i là ng ưi đi di n cho phái nh nguyên lu n: cho r ng vt ch t và tâm h n là hai th c th song song t n t i. Ơng coi con ng ưi ph n x nh ư m t cái máy, cịn b n th tinh th n, tâm lý c a con ng ưi thì khơng th bi t đưc. 1
2. * Th k XVIII: L n đu tiên tên g i “Tâm lý h c” đã ra đi trong cu n “Tâm lý hc kinh nghi m” và cu n “Tâm lý h c lý trí ” c a Vơn Ph ơ nhà tri t h c ðc. * Th k XIX : Vào nh ng n ăm cu i c a th k XIX tâm lý h c tr thành m t khoa hc đc l p. N ăm 1879 V.Vunt ơ (1832 - 1920) nhà tâm lý h c ng ưi ðc đã sáng l p ra phịng thí nghi m tâm lý hc đu tiên trên th gi i t i thành ph Laixich ( ðc). M t n ăm sau chuy n thành vi n Tâm lý h c. Tuy V.Vunt ơ đã cĩ cơng đĩng gĩp l n vào vi c đư a tâm lý h c tr thành m t ngành khoa h c đc l p, nh ưng ơng v n ch nghiên c u tâm lý, ý th c bng ph ươ ng pháp n i quan, t quan sát * Trong 10 n ăm đu th k XX xu t hi n 3 tr ưng phái TLH khách quan. + Tâm lý h c hành vi ca J.Watson (1878 - 1958) nhà TLH ng ưi M . Tâm lý h c hành vi khơng mơ t hay gi i thích các tr ng thái c a ý th c, b qua các mi quan h b n ch t c a con ng ưi trong xã h i l ch s nh t đnh. M c đích chính là nghiên c u hành vi c a con ng ưi. H cho r ng: Hành vi là t ng các c đng b ngồi đưc ny sinh c ơ th nh m đáp l i m t kích thích nào đĩ. Tồn b hành vi, ph n ng c a con ng ưi và con v t đưc ph n ánh b ng cơng th c: S - R (Stimulant - Réaction) h cĩ kích thích thì cĩ ph n ng, kích thích nào thì ph n ng đĩ, ph n ng c a con ng ưi ph thu c tr c ti p vào nh ng kích thích bên ngồi mà khơng thơng qua th gi i n i tâm. Do đĩ, ch cn nghiên c u tính ch t c a kích thích ta s d đốn đưc tâm lý con ng ưi. Sai l m c a TLH Hành vi là đng nh t tâm lý c a con ng ưi v i tâm lý c a con v t. ðng nh t hành vi, ph n ng v i n i dung tâm lý bên trong, ph nh n tính tích c c c a ch th và ph nh n b n ch t xã h i l ch s c a tâm lý ng ưi. + Tâm lý h c c u trúc (tâm lý h c Gestalt.) do ba nhà tâm lý h c ng ưi ðc là Vecthaim ơ, Cơl ơ, Cơpca sáng l p nên. Gestalt: Là hình nh tâm lý cĩ c u trúc hồn ch nh, tr n v n khơng th chia c t. TLH C u trúc chuyên nghiên c u nhi u v các qui lu t v tính n đnh, tính tr n v n ca tri giác và s “b ng hi u” trong t ư duy. Trên c ơ s th c nghi m các nhà TLH c u trúc đã kh ng đnh: Các qui lu t c a tri giác, c a t ư duy và tâm lý c a con ng ưi là do c u trúc ti n đnh trong não qui đnh, mà ít chú ý đn kinh nghi m xã h i l ch s c a con ng ưi. đây, h ch th y đưc c u trúc c a v t th qui đnh c u trúc tâm lý mà b qua vai trị c a kinh nghi m s ng c a cá nhân. + Tâm lý h c phân tâm: Do bác s ĩ tâm th n ng ưi Do thái tên là S.Ph ơ r t(1859 - 1939) sáng l p. Ơng khai thác tâm t ư sâu kín, quá kh c a ng ưi b nh trong gi c ng . TLH Phân tâm đã l y hi n t ưng tâm lý này đ gi i thích hi n t ưng tâm lý khác. Phân tâm h c cho r ng: Y u t tâm lý sâu xa nh t làm đng l c cho c th gi i tinh th n c a con ng ưi là cái vơ th c. Do v y, TLH ph i đi sâu nghiên c u cái vơ th c trong m i con ng ưi. Vơ th c là s ph n ánh nh ng điu th m kín trong tâm lý con ng ưi, t nh ng nhu c u khơng đưc tho mãn b i s ng ăn c m c a gia đình, c a xã h i đn nh ng mong ưc, thèm mu n d c vng Phân tâm h c là đ cao b n n ăng vơ th c trong đĩ b n n ăng tình d c là c i ngu n c a tồn b th gi i tinh th n t n i tâm đn hành vi bên ngồi, th m chí c các sáng t o ngh thut. Ph nh n vai trị c a ý th c và b n ch t xã h i l ch s c a tâm lý ng ưi, đng nh t tâm lý con ng ưi v i tâm lý con v t. Thuy t này là c ơ s ban đu c a ch ngh ĩa hi n sinh th hi n quan đim sinh v t hĩa tâm lý con ng ưi. Theo Phân tâm h c thì c u trúc c a nhân cách g m ba h th ng:Cái y (cái vơ th c) tp h p t t c nh ng b n n ăng nh ư: tình d c xâm kích, đĩi khát Cái y chính là đng l c thúc đy m i ho t đng c a con ng ưi, nĩ ho t đng theo nguyên t c địi h i và tho mãn. Cái siêu tơi (Superego) bao g m các chu n m c xã h i, nĩ ho t đng theo nguyên t c ki m duy t và chèn ép các b n n ăng c a con ng ưi. Cái tơi (Ego) chính là ph n ý th c c a cá nhân đưc ki m sốt, nĩ ho t đng theo nguyên t c hi n th c, cĩ ch c n ăng điu hịa gi a cái y và cái Siêu tơi. M i quan h gi a ba h th ng trong c u trúc nhân cách là m i quan 2
3. h ràng bu c nh ưng luơn mâu thu n và xung đt l n nhau cho nên trong con ng ưi sinh ra các ho t đng tâm lý ph c t p. C ba tr ưng phái trên mu n gi i thích các hi n t ưng tâm lý mt cách khách quan, nh ưng đu b qua các m i quan h b n ch t c a con ng ưi, ph nh n tích c c c a ch th , sinh v t hố tâm lý con ng ưi. Vì th c ba tr ưng phái đu đi vào ch b t c. * Trong th k XX Tâm lý h c Mac xit ra đi do m t s nhà TLH Xơ vi t nh ư Vưgotsky(1896-1934); Leonchep (1903-1979); Rubinstein (1889-1960) sáng l p nên. Ch khi ch ngh ĩa Mác ra đi thì nh ng b t c kh ng ho ng trong TLH m i đưc gi i quy t, chúng ta m i cĩ m t n n tâm lý h c th c s khoa h c và khách quan. TLH mac xit ly tri t h c Mac xit làm c ơ s ph ươ ng pháp lu n và đã kh ng đnh: Tâm lý là s ph n ánh ca hi n th c khách quan vào não thơng qua ch th . Tâm lý ng ưi mang tính ch th và mang b n ch t xã h i l ch s . 3. ði t ưng và nhi m v c a tâm lý h c 3.1. ði tưng TLH nghiên c u b n ch t c a các hi n t ưng tâm lý, các qui lu t ny sinh hình thành và phát tri n tâm lý. Nghiên c u c ơ ch sinh lý c a các hi n t ưng tâm lý. Hay nĩi cách khác TLH nghiên c u s hình thành, v n hành và phát tri n c a các hi n tưng tâm lý. 3.2. Nhi m v TLH cĩ nhi m v v ch ra nh ng y u t khách quan và ch quan nào nh h ưng t i s hình thành các hi n t ưng tâm lý. V ch ra c ơ s sinh lý c a hi n t ưng tâm lý. Mơ t đ nh n di n các hi n t ưng tâm lý khác nhau. ðng th i ch ra m i quan h tác đng qua l i gi a các hi n t ưng tâm lý trong đi s ng con ng ưi. ð th c hi n nhi m v nĩi trên, tâm lý hc ph i liên k t ph i h p ch t ch v i nhi u khoa h c khác. 4. ðc đim chung c a hi n t ưng tâm lý ng ưi 4.1 .Các hi n t ưng tâm lý quan h v i nhau r t ch t ch . Hi n t ưng này chi ph i hi n t ưng kia, hi n t ưng này t o ra hi n t ưng kia. 4.2 .Các hi n t ưng tâm lý r t đa d ng, phong phú, ph c t p bí n và tr u t ưng. Tâm lý là “th gi i bên trong” c a con ng ưi. Nĩ r t g n g ũi, quen thu c nh ưng c ũng vơ cùng h p d n, k ỳ di u, ph c t p th m chí k ỳ l , bí n Nĩ k ỳ l , bí n đn m c cĩ th i k ỳ ng ưi ta cho r ng hi n t ưng tâm lý là hi n t ưng “th n linh” ta khơng th hi u và gi i thích đưc. Nh ưng ngày nay v i s ti n b c a khoa h c k thu t và s đĩng gĩp c a nhi u nhà tư t ưng nh ng hi u bi t v tâm lý ngày càng đưc b sung, các bí n v l ĩnh v c tinh th n ca con ng ưi ngày càng đưc đư a d n ra ánh sáng. Ch ng h n: các nhà khoa h c đã gi i thích nh ng hi n t ưng th n giao cách c m, bí n c a gi c m ơ tiên tri, kh n ăng th u th 4.3 .Tâm lý là hi n t ưng tinh th n, nĩ t n t i trong đu ĩc c a ta nên ta khơng th nghiên c u nĩ m t cách tr c ti p nh ư các hi n t ưng v t ch t đưc, mà ta ch cĩ th nghiên cu nĩ m t cách gián ti p thơng qua nh ng bi u hi n bên ngồi (hành vi, c ch , điu b , nét m t, ngơn ng ) 4.4 . Tâm lý là m t hi n t ưng r t quen thu c, g n g ũi g n bĩ v i con ng ưi. Con ng ưi trong tr ng thái th c t nh b t c th i đim nào đu di n ra hi n t ưng tâm lý này hay hi n t ưng tâm lý khác nh ư: nhìn, nghe, suy ngh ĩ, nh l i, t ưng t ưng Trong khi con ng ưi ng c ũng cĩ th di n ra các hi n t ưng tâm lý nh ư: m ơ ng , m ng du, thơi miên 4.5 .Các hi n t ưng tâm lý cĩ s c m nh vơ cùng to l n trong đi s ng con ng ưi. Nĩ cĩ th làm t ăng hay gi m s c m nh v t ch t và s c m nh tinh th n. Nĩ cĩ th giúp con ng ưi làm đưc nh ng điu phi th ưng k ỳ di u, nh ưng c ũng cĩ th làm cho con ng ưi đang bình th ưng kh e m nh tr nên y u đui, b c nh ưc. Y u t tâm lý bao gi c ũng cĩ tác đng hai m t (v a tích c c, v a tiêu c c), nên ta c ũng c n l ưu ý khi s d ng nh ng tác đng tâm lý trong các l ĩnh v c khác nhau c a đi s ng. 3
4. Tĩm l i: Các hi n t ưng tâm lý con ng ưi r t đa d ng, phong phú, luơn g n g ũi g n bĩ v i con ng ưi. Nĩ v a c th , v a tr u t ưng đan xen hịa quy n v i nhau, khĩ cĩ th tách b ch m t cách r ch rịi. Nh ng hi n t ưng tâm lý cĩ vai trị và ý ngh ĩa to l n đi v i đi s ng c a con ng ưi. Vì v y, khi đánh giá s c m nh c a m t ng ưi, ta khơng ch chú ý đn th l c c a ng ưi đĩ, mà c n xem xét ng ưi đĩ cĩ kh n ăng n đnh tâm lý hay khơng? Bi vì, chính kh n ăng n đnh tâm lý giúp con ng ưi t ăng thêm s c m nh đ cĩ th gi i quy t nh ng tình hu ng ph c t p khác nhau. Ng ưc l i kh n ăng n đnh tâm lý kém thì khi gp nhng tình hu ng ph c t p s làm cho con ng ưi tr nên y u đui 5. Ch c n ăng c a tâm lý 5.1.Ch c n ăng đnh h ưng ho t đng: ðây là ch c n ăng chung c a tâm lý, nĩ cĩ th quy t đnh ph n l n s thành b i trong cơng vi c. Nĩ s t o nên đng l c thúc đy hot đng, giúp con ng ưi kh c ph c khĩ kh ăn đ đt đưc m c đích đã đ ra. 5.2.Ch c n ăng điu khi n ho t đng : Ch c n ăng này cĩ nhi m v t ch c, ki m tra đơn đc hành đng theo m c đích đã đnh, làm cho ho t đng c a con ng ưi tr nên cĩ ý th c và đem l i hi u qu nh t đnh. 5.3.Ch c n ăng điu ch nh ho t đng: cĩ nhi m v u n n n các hành đng cho phù hp v i k ho ch, v i điu ki n hồn c nh th c t nh m đt k t qu cao. Nh các ch c n ăng c a hi n t ưng tâm lí giúp con ng ưi cĩ kh n ăng thích ng v i s thay đi c a mơi tr ưng và điu khi n, điu ch nh hành vi c a con ng ưi nh m đt k t qu cao trong ho t đng. 6. Phân lo i các hi n t ưng tâm lý - C ăn c vào di n bi n và th i gian t n t i c a các hi n t ưng tâm lý ng ưi ta th ưng chia các hi n t ưng tâm lý thành ba lo i chính: Các quá trình tâm lý; Các tr ng thái tâm lý; Các thu c tính tâm lý. * Quá trình tâm lý: Là nh ng hi n t ưng tâm lý cĩ kh i đu, di n bi n và k t thúc tươ ng đi rõ ràng. Quá trình tâm lý th ưng di n ra trong th i gian ng n. + Quá trình nh n th c: g m cĩ c m giác, tri giác, trí nh , t ư duy, t ưng t ưng. + Quá trình xúc c m - tình c m bi u th s vui m ng hay t c gi n + Quá trình ý chí - hành đng - ý chí. * Tr ng thái tâm lý: Là nh ng hi n t ưng tâm lý di n ra trong th i gian tươ ng đi dài, vi c m đu và k t thúc khơng rõ ràng, nĩ luơn g n li n v i quá trình tâm lý và nh hưng t i các quá trình tâm lý. Tr ng thái tâm lý g m cĩ: chú ý và do d . * Thu c tính tâm lý: Là nh ng hi n t ưng tâm lý đã tr thành b n v ng, n đnh con ng ưi, t o nh ng nét đc tr ưng, nét riêng c a nhân cách. Thu c tính tâm lý g m cĩ: Xu h ưng; n ăng l c; tính cách; khí ch t. Các hi n t ưng tâm lý trên cĩ m i quan h m t thi t g n bĩ v i nhau , chúng chi ph i b sung h tr cho nhau. Hi n t ưng này t o ra hi n t ưng kia. Ngồi ba hi n t ưng tâm lý nĩi trên cịn m t hi n t ưng tâm lý cao c p đc bi t cĩ nh h ưng nhi u đn các hi n t ưng tâm lý khác đĩ là ý th c. II. B N CH T HI N T ƯNG TÂM LÝ NG ƯI 1. Tâm lý ng ưi là ch c n ăng c a não Ch ngh ĩa DVBC cho rng: v t ch t cĩ tr ưc, tinh th n cĩ sau, v t ch t sinh ra tinh th n, sinh ra tâm lý, nh ưng khơng ph i b t c v t ch t nào c ũng cĩ tâm lý, mà ch v t ch t cĩ t ch c cao nh t đĩ là não b . Do v y, s phát tri n tâm lý, ý th c g n li n v i s n y sinh và hình thành c a h th n kinh. Lúc đu ch là nh ng t bào th n kinh đơ n gi n d n d n h th n kinh phát tri n thành m t t ch c ngày càng cao cu i cùng thành não và v não. Mm m ng tâm lý b t đu xu t hi n lo i đng v t cĩ h th n kinh m u (h ch). B i vì, nh ng đng v t cĩ h th n kinh hình h ch đã cĩ kh n ăng ti p nh n kích thích, phân tích các kích thích tác đng vào c ơ th và truy n đt m nh l nh t o ra các ph n ng đáp l i mt cách thích h p các kích thích. Các cơng trình nghiên c u đã cho ta th y m i quan h 4
5. tươ ng ng gi a s ti n hố c a h th n kinh và kh n ăng tâm lý trong s ti n hĩa c a gi ng lồi. Tâm lý là ch c n ăng c a não. Khơng cĩ não (hay não ng ưi khơng bình th ưng) thì khơng cĩ tâm lý. Nh ưng não khơng ph i là tâm lý, mà não ch là c ơ s vt ch t, là điu ki n cn thi t đ cho s xu t hi n các hi n t ưng tâm lý và tâm lý là ch c n ăng c a não, là thu c tính đc bi t c a b não ng ưi ho t đng bình th ưng bi u hi n n ăng l c ph n ánh th gi i bên ngồi. H th n kinh ho t đng theo nh ng qui lu t nh t đnh và nh ng qui lu t đĩ là c ơ s hình thành nh ng qui lu t c a ho t đng tâm lý. Nh ưng ho t đng c a não b ch qui đnh hình th c di n bi n tâm lý (v c ưng đ, t c đ ), cịn n i dung tâm lý là do kinh nghi m xã h i l ch s c a m i ng ưi ti p thu đưc trong cu c s ng qui đnh. Th c t cho th y, cĩ nhi u ng ưi cĩ b não và n ăng l c làm vi c nh ư nhau nh ưng n i dung tâm lý c a h khơng gi ng nhau, th m chí cịn đi l p nhau. 2. Tâm lý là s ph n ánh HTKQ vào não thơng qua ch th 2.1.Tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não ng ưi b ng chính ho t đng c a ch th . Tâm lý ng ưi khơng ph i t nhiên mà cĩ, c ũng khơng ph i do th ưng đ, do tr i sinh ra, c ũng khơng ph i là do não ti t ra gi ng nh ư gan ti t ra m t. Mà tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não ng ưi thơng qua “l ăng kính ch quan” c a cá nhân. V.I.Lênin đã nĩi: “Tâm lý là hình nh ch quan c a th gi i khách quan”. - Hi n th c khách quan: Là t t c các s v t, hi n t ưng t n t i ngồi ý th c c a con ng ưi v i nh ng thu c tính khơng gian, th i gian và luơn v n đng. Cĩ nh ng cái ta cĩ th c m nh n đưc b ng m t th ưng, cĩ nh ng cái thì khơng th c m nh n đưc b ng m t th ưng nh ư sĩng siêu âm, tia t ngo i - Ph n ánh là thu c tính chung c a t t c các s v t hi n t ưng đang v n đng. Ph n ánh di n ra t đơ n gi n đn ph c t p và cĩ s chuy n hố l n nhau. Ph n ánh là quá trình tác đng qua l i gi a h th ng v t ch t này lên h th ng v t ch t khác, k t qu là đ l i d u vt tác đng c h th ng v t ch t tác đng và h th ng v t ch t ch u s tác đng. Ví d : Khi dùng viên ph n vi t lên b ng 2.2. Ph n ánh tâm lý là m t ph n ánh đc bi t - Ph n ánh tâm lý là s tác đng c a hi n th c khách quan vào não ng ưi (là t ch c cao nh t c a v t ch t). Ch cĩ h th n kinh và b não ng ưi m i cĩ kh n ăng nh n tác đng ca hi n th c khách quan t o ra trên não hi n t ưng tâm lý v i t ư cách nh ư là hi n t ưng tinh th n. C.Mác nĩi: Tinh th n, t ư t ưng, tâm lý ch ng qua là v t ch t đưc chuy n vào trong đu ĩc, trong đĩ bi n đi mà thành. - Ph n ánh tâm lý t o ra “hình nh tâm lý” v th gi i, nh ưng hình nh tâm lý khơng ph i là s ph n chi u th đng c a chi c g ươ ng ph ng mà nĩ mang tính sinh đng, sáng t o hơn so v i hình nh c a các ph n ánh v t lý, sinh v t - Hình nh tâm lý mang tính ch th . B i vì, trong quá trình t o ra hình nh tâm lý mi cá nhân ph i đư a vào đĩ v n s ng, v n kinh nghi m c a mình vào trong hình nh tâm lý đĩ làm cho nĩ mang đm màu s c ch quan. Tính ch th trong ph n ánh tâm lý đưc th hin: + Cùng nh n s tác đng c a hi n th c khách quan nh ưng m i ch th khác nhau s cho ta nh ng hình nh tâm lý v i nh ng m c đ, s c thái khác nhau.Vì v y, ta th y tâm lý c a ng ưi này khác v i tâm lý c a ng ưi kia. + Cùng s tác đng c a hi n th c khách quan đn m t ch th nh ưng vào th i gian đa đim, điu ki n hồn c nh, tr ng thái c ơ th , tr ng thái tâm lý khác nhau c ũng cĩ th cho ta th y m c đ bi u hi n và các s c thái tâm lý khác nhau chính ch th đĩ. - Chính ch th mang hình nh tâm lý là ng ưi c m nh n m t cách rõ ràng, đy đ và th hi n rõ nh t và thơng qua đĩ mà m i ch th t thái đ, hành vi khác nhau đi v i hi n th c. 5
6. Tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não ng ưi thơng qua ho t đng ca ch th . Khơng cĩ ho t đng c a ch th thì khơng cĩ hình nh tâm lý và khơng th hình thành tâm lý ng ưi. 3. Tâm lý ng ưi mang b n ch t xã h i l ch s S xu t hi n lồi ng ưi là k t qu c a m t quá trình phát tri n ti n hĩa lâu dài c a gi i đng v t, tâm lý con ng ưi đưc n y sinh và phát tri n trong quá trình ho t đng th c ti n c a h . ðiu này nĩi lên tâm lý ng ưi khác v ch t so v i tâm lý c a con v t, b i vì, tâm lý ng ưi mang b n ch t xã h i l ch s . Bn ch t xã h i - l ch s c a tâm lý ng ưi th hi n: + Tâm lý ng ưi cĩ ngu n g c t hi n th c khách quan (th gi i t nhiên và xã h i). Trong đĩ, ngu n g c xã h i là cái quy t đnh b n ch t tâm lý ng ưi th hi n thơng qua các mi quan h xã h i (quan h kinh t , đo đc, pháp quy n, giáo d c ). N u con ng ưi thốt li kh i các m i quan h ng ưi - ng ưi, thì tâm lý c a con ng ưi m t b n tính ng ưi cĩ ngh ĩa là khơng khác gì tâm lý lồi v t. + Tâm lý ng ưi là s n ph m c a ho t đng và giao ti p. Lồi ng ưi cĩ lao đng và sng thành xã h i. Nh cĩ lao đng mà con ng ưi cĩ th chuy n các hi n t ưng tâm lý s ng đng c a cá nhân vào nh ng s n ph m v t ch t và tinh th n. Nh cĩ s giao ti p gi a ng ưi vi ng ưi mà m i hi n t ưng tâm lý n y sinh trong đu m i cá nhân s nh h ưng t i ng ưi khác và đưc chuy n thành hi n t ưng tâm lý chung c a xã h i, nĩ đưc truy n t đi này qua đi khác. + S phát tri n tâm lý con ng ưi là quá trình l ĩnh h i n n v ăn hĩa xã h i thơng qua các d ng ho t đng khác nhau. Chính ho t đng và các m i quan h c a con ng ưi trong xã hi cĩ tính quy t đnh s phát tri n tâm lý ng ưi. + Tâm lý ng ưi đưc hình thành, phát tri n và bi n đi cùng v i s phát tri n c a lch s xã h i. Nĩ ch u s ch ưc c a các điu ki n xã h i l ch s . Tĩm l i: Tâm lý ng ưi v ho t đng mà nĩi thì là ho t đng c a não, là ph n x cĩ điu ki n; v m t n i dung là s ph n ánh c a hi n th c khác quan vào não con ng ưi, nên tâm lý ng ưi mang s c thái riêng c a cá nhân, c a dân t c, giai c p Tâm lý ng ưi là s n ph m c a ho t đng và giao ti p. III. CÁC NGUYÊN T C VÀ PH ƯƠ NG PHÁP NGHIÊN C U TÂM LÝ NG ƯI 1. Các nguyên t c nghiên c u tâm lý 1.1 . Nguyên t c quy t đnh lu n duy v t bi n ch ng TLH duy v t bi n ch ng đã kh ng đnh: tâm lý cĩ ngu n g c là th gi i khách quan tác đng vào b não con ng ưi, thơng qua “l ăng kính ch quan” c a con ng ưi. 1.2. Khi nghiên c u các hi n t ưng tâm lý ta ph i đi sâu vào b n ch t bên trong ch khơng ch d ng l i hi n t ưng bên ngồi, đ đm b o tính chính xác, khách quan tuy t đi, tránh nh ng k t lu n ch quan v i vàng. 1.3. Ph i nghiên c u tâm lý trong s v n đng và phát tri n c a chúng. Hay nĩi cách khác là ph i th ng nh t tâm lý, ý th c, nhân cách v i ho t đng 1.4. Ph i nghiên c u các hi n t ưng tâm lý trong m i liên h gi a chúng v i nhau và gi a chúng v i các hi n t ưng khác. 1.5. Ph i nghiên c u tâm lý c a m t con ng ưi c th , c a m t nhĩm ng ưi c th , ch khơng nghiên c u tâm lý m t cách chung chung. 2. Các ph ươ ng pháp nghiên c u tâm lý 1. Ph ươ ng pháp quan sát Quan sát là lo i tri giác cĩ ch đnh, nh m xác đnh đc đim c a đi t ưng qua nh ng bi u hi n bên ngồi nh ư: hành đng, cách nĩi n ăng Ph ươ ng pháp quan sát đưc dùng r t nhi u trong nghiên c u tâm lý h c, nĩ cĩ th dùng m t cách đc l p hay dùng h tr v i các ph ươ ng pháp khác. 6
7. 2. Ph ươ ng pháp th c nghi m Th c nghi m là quá trình tác đng vào đi t ưng m t cách ch đng trong nh ng điu ki n đã đưc kh ng ch đ tìm hi u di n bi n tâm lý c a đi t ưng. ðây là ph ươ ng pháp cĩ nhi u hi u qu trong nghiên c u tâm lý. Cĩ 2 lo i th c nghi m : Th c nghi m t nhiên và th c nghi m trong phịng thí nghi m 3. Tr c nghi m (Test) Tr c nghi m là m t phép th đ đo l ưng tâm lý đã đưc tiêu chu n hĩa trên m t s lưng ng ưi tiêu bi u trong m t th i đim nh t đnh. Trong tâm lý h c cĩ: Test v nh n th c (trí tu ) c a Binê-Ximon, Oatsl ơ, Rav ơn và Test v nhân cách c a Ayzen, Rosat, Murây. 4. Ph ươ ng pháp đàm tho i: là cách đt ra các câu h i cho đi t ưng và d a vào tr li c a h đ trao đi, thu th p thơng tin v v n đ c n nghiên c u. 5. Ph ươ ng pháp phân tích s n ph m c a ho t đng: Là ph ươ ng pháp d a vào k t qu s n ph m c a đi t ưng đ nghiên c u các ch c n ăng, di n bi n tâm lý c a ng ưi đĩ trong quá trình t o ra s n ph m. 6. Ph ươ ng pháp điu tra: Là ph ươ ng pháp dùng m t lo t câu h i nh m th ăm dị, thu th p ý ki n c a đi t ưng nghiên c u v m t v n đ nào đĩ. Trong phi u điu tra th ưng cĩ nh ng câu h i ti p xúc làm quen, cĩ câu h i đĩng và câu h i m . 7. Ph ươ ng pháp nghiên c u ti u s cá nhân. Là ph ươ ng pháp cĩ th nh n ra các đc đim tâm lý cá nhân thơng qua vi c phân tích ti u s cuc s ng c a cá nhân đĩ, gĩp ph n cung c p m t s tài li u cho vi c ch n đốn tâm lý c a đi t ưng. Các ph ươ ng pháp nghiên c u tâm lý con ng ưi khá phong phú. M i ph ươ ng pháp đu cĩ nh ng ưu đim và h n ch nh t đnh. Mu n nghiên c u các ch c n ăng tâm lý mt cách khoa h c, khách quan, chính xác, c n ph i s d ng các ph ươ ng pháp nghiên c u phù hp v i v n đ nghiên c u và cĩ s ph i h p đng b các ph ươ ng pháp nghiên c u v i nhau đ đem l i k t qu khách quan, tồn di n. IV.C Ơ S SINH LÝ TH N KINH C A TÂM LÍ 1. Não và tâm lý 1.1. S ơ l ưc v c u t o c a h th n kinh trung ươ ng Tồn b ho t đng c a c ơ th con ng ưi đưc ti n hành d ưi s điu khi n c a h th n kinh (g m h th n kinh trung ươ ng và ph n ngo i biên). H th n kinh trung ươ ng g m nhi u b ph n khác nhau, nĩ đưc c u t o b i nhi u t bào th n kinh. T bào th n kinh g m cĩ thân bào (trong thân bào cĩ nhân t bào) và các nhánh (g m nhánh ng n và nhánh dài). Cĩ nhi m v d n truy n các xung đng th n kinh t t bào th n kinh này đn t bào th n kinh khác hay đn các c ơ, tuy n ho c c ơ quan khác. H th n kinh trung ươ ng g m não b (n m trong h p s ) và t y s ng (n m trong xươ ng s ng). Não b g m v não và ph n d ưi v . V não là b ph n cao nh t c a não, ra đi mu n nh t trong l ch s phát tri n v t ch t, nĩ là t ch c ph c t p nh t và cĩ ch c n ăng quan tr ng nh t. Ph n d ưi v g m cĩ các trung khu th n kinh c a các ph n x khơng điu ki n, điu khi n v n đng, th ăng b ng, các tuy n n i ti t. V não k t h p v i các h ch d ưi v t o thành bán c u đi não ph i và bán c u đi não trái, chúng cĩ ch c n ăng ho t đng b t chéo nhau. Cĩ ngh ĩa là bán c u đi não bên ph i s điu khi n n a bên trái c ơ th . V não và các b ph n d ưi v là c ơ s v t ch t c a ho t đng tâm lý. 1.2. V n đ đnh khu ch c n ăng tâm lý trong não * Th k V(TCN) các nhà khoa h c đã cho r ng: Lý trí n m trong đu. Tình c m nm ng c. Lịng đam mê n m b ng * Cu i th k XIX đu th k XX, m t s nhà th n kinh h c cho r ng: m i ch c năng tâm lý cĩ m t vùng c đnh trong não điu khi n nh ư vùng t ưng t ưng, t ư duy, trí 7
8. nh Nhà não t ưng h c ng ưi ðc tên là Ph.Gall cho r ng: tâm lý g n ch t v i m t khu nh t đnh trên não t o nên các vùng “t nh ”, “hung h ăng”, “t ái” * Các nhà sinh lý h c và tâm lý h c hi n đi cho r ng: trên v não cĩ các vùng, mi n. Mi vùng này là c ơ s v t ch t c a các hi n t ưng tâm lý t ươ ng ng và chúng đưc t p h p li thành m t h th ng đnh khu ch c n ăng, nĩ ho t đng r t c ơ đng linh ho t tùy theo yêu cu c a ch th . M i vùng cĩ th tham gia vào nhi u hin t ưng tâm lý. Trong não cĩ s phân cơng r t ch t ch gi a các vùng trên v não (thùy trán, đnh, ch m, thái d ươ ng). Riêng não ng ưi cĩ ba vùng th c hi n ch c n ăng ngơn ng đĩ là: Vùng Brơca (vùng nĩi); vùng Vécnicke (vùng nghe hi u); vùng ðêgiêrin (vùng nhìn hi u). Mt s vùng ch c n ăng c a v não 1.Vùng th giác 6.Vùng vi t ngơn ng 2.vùng thính giác 7.Vùng nĩi ngơn ng 3.Vùng v giác. 8.Vùng nghe hi u ti ng nĩi 4.Vùng c m giác c ơ th (da, c ơ, kh p) 9.Vùng nhìn hi u ch vi t 5.Vùng v n đng 2. Ph n x cĩ điu ki n và tâm lý - Vào th k XVII R. ðecac là ng ưi đu tiên đư a ra khái ni m “ph n x ” và dùng ph n x đ gi i thích ho t đng tâm lý, nh ưng ơng m i ch nĩi đn ho t đng vơ th c g n vi ph n x . - I.M.Xêtrênơp đã m r ng nguyên t c ph n x đn tồn b ho t đng c a não. N ăm 1863 ơng vi t: “T t c các hi n t ưng tâm lý k c cĩ ý th c l n vơ th c, v ngu n g c đu là ph n x ” - I.P.Páplop đã sáng l p ra h c thuy t ph n x cĩ điu ki n và kh ng đnh: ph n x cĩ điu ki n - C ơ s sinh lý c a hi n t ưng tâm lý. ðc đim c a ph n x cĩ điu ki n: 8
9. + Ph n x cĩ điu ki n là ph n x t t o trong đi s ng cá th đ thích nghi v i s thay đi c a mơi tr ưng. + C ơ s gi i ph u sinh lý c a ph n x cĩ điu ki n là ho t đng c a v não. + Quá trình hình thành ph n x cĩ điu ki n là s thành l p đưng liên h th n kinh tm th i gi a các trung khu th n kinh trên v não. + Ph n x cĩ điu ki n đưc thành l p v i kích thích b t k ỳ. + Ph n x cĩ điu ki n báo hi u gián ti p kích thích khơng điu ki n s tác đng vào cơ th . 3. Quy lu t ho t đng th n kinh c p cao và tâm lý Ho t đng th n kinh c p cao ch y u là ho t đng ph n x cĩ điu ki n. Nĩ đưc th c hi n b i hai quá trình th n kinh c ơ b n là: H ưng ph n và c ch . H ưng ph n giúp h th n kinh th c hi n ho c t ăng đ m nh c a m t ph n x ho c nhi u ph n x . c ch giúp h th n kinh kìm hãm ho c làm m t đi m t ph n x ho c nhi u ph n x . H ưng ph n và c ch là hai m t th ng nh t c a ho t đng th n kinh, chúng phi h p và h tr v i nhau r t ch t ch . S hình thành và th hi n tâm lý cịn ch u s chi ph i ch t ch c a các qui lu t ho t đng th n kinh c p cao. 3.1. Quy lu t ho t đng theo h th ng Trong điu ki n t nhiên c a đi s ng, các kích thích khơng tác đng m t cách riêng l, chúng t o thành m t t h p kích thích đng th i ho c n i ti p tác đng đn c ơ th . M t khác, c ơ th c ũng khơng ph n ng m t cách riêng l mà ph n ng m t cách t h p v i các kích thích đĩ. Các ho t đng ph n x cĩ điu ki n k ti p nhau theo m t th t nh t đnh t o nên m t h th ng đnh hình đng l c c a v não, làm cho trong não xu t hi n m t ph n x nào đĩ thì kéo theo các ph n x khác c ũng x y ra. ðĩ chính là c ơ s sinh lý th n kinh c a xúc c m, tình c m và thĩi quen 3.2. Quy lut lan t a và t p trung Khi trên v não cĩ m t đim (vùng) h ưng ph n hay c ch nào đĩ thì h ưng ph n hay c ch khơng d ng l i đim y, mà nĩ s lan to sang các vùng lân c n. Sau đĩ trong nh ng điu ki n bình th ưng chúng l i t p trung vào m t n ơi nh t đnh. Hai quá trình lan to và t p trung x y ra k ti p nhau trong m t trung khu th n kinh và luơn đan chéo nhau. Nh đĩ mà hình thành m t h th ng các ch c n ăng ph n x là c ơ s sinh lý c a các hi n tưng tâm lý. 3.3. Quy lu t c m ng qua l i Khi hai quá trình th n kinh c ơ b n cĩ nh h ưng qua l i v i nhau t o nên qui lu t cm ng qua l i. Cĩ b n qui lu t c m ng qua l i sau: 3.3.1.C m ng qua l i đng th i: Hưng ph n n y sinh m t đim trong bán c u đi não s t o ra c ch m t đim lân c n và ng ưc l i. C m ng qua l i đng th i hay cm ng qua l i gi a nhi u trung khu th n kinh. 3.3.2.C m ng qua l i ti p di n: Khi trên v não cĩ m t đim v a cĩ h ưng ph n sau đĩ l i cĩ th chuy n sang c ch chính đim đĩ và ng ưc l i. Nĩ ch x y ra m t trung khu th n kinh. 3.3.3.C m ng d ươ ng tính: h ưng ph n làm c ch sâu h ơn và ng ưc l i c ch làm hưng ph n m nh h ơn. 3.3.4.C m ng âm tính : hưng ph n gây c ch và c ch làm gi m h ưng ph n. 3.4. Quy lu t ph thu c c ưng đ kích thích Trong tr ng thái bình th ưng, t nh táo kho m nh c a v não thì đ l n c a ph n ng t l thu n v i c ưng đ c a kích thích. con ng ưi s ph thu c này mang tính t ươ ng đi, vì ph n ng c a con ng ưi khơng ch ph thu c vào kích thích mà cịn ph thu c vào ch th m i ng ưi và ch u nh h ưng c a ngơn ng . 9
10. 4. Hai h th ng tín hi u và tâm lý. Hc thuy t v hai h th ng tín hi u là m t b ph n r t quan tr ng trong h c thuy t v ho t đng th n kinh c p cao. * H th ng tín hi u th nh t: Bao g m nh ng tín hi u và các thu c tính c a các s vt hi n t ưng, k c các hình nh do các tín hi u tác đng vào não gây ra. H th ng tín hi u I cĩ c con ng ưi và con v t. Nĩ là c ơ s sinh lý c a ho t đng nh n th c c m tính, t ư duy tr c quan, c th và các xúc c m c a c ơ th . * H th ng tín hi u th hai: Ch cĩ ng ưi, đĩ là ngơn ng (nĩi và vi t). H th ng tín hi u hai là tín hi u c a tín hi u. Nĩ là c ơ s sinh lý c a t ư duy tr u t ưng, t ư duy ngơn ng , ý th c, tình c m và các ch c n ăng tâm lý cao c p c a con ng ưi. V. C Ơ S XÃ H I C A TÂM LÝ NG ƯI 1. Ho t đng và tâm lý 1.1. Khái ni m chung v ho t đng - Theo ngh ĩa thơng th ưng: ho t đng là s tiêu hao n ăng l ưng th n kinh và c ơ b p ca con ng ưi tác đng vào hi n th c khách quan nh m th a mãn nh ng nhu c u. - V ph ươ ng di n TLH: Ho t đng là quá trình xác l p m i quan h tác đng qua l i gi a con ng ưi v i th gi i đ t o ra s n ph m v c hai phía (con ng ưi và th gi i). Hot đng là ph ươ ng th c t n t i c a con ng ưi trong th gi i. Trong m i quan h gi a con ng ưi và th gi i cĩ hai quá trình di n ra đng th i, th ng nh t và b sung cho nhau. ðĩ là quá trình đi t ưng hĩa và quá trình ch th hĩa. Nh ư v y, trong ho t đng con ng ưi v a t o ra s n ph m v phía th gi i, v a t o ra tâm lý c a chính mình, hay nĩi cách khác tâm lý, ý th c, nhân cách đưc hình thành và đưc th hi n trong ho t đng. Thơng qua ho t đng mà n ăng l c, tính cách, đo đc c a cá nhân đưc hình thành và phát tri n. 1.2. Các đc đim c a ho t đng - Ho t đng bao gi c ũng là “ho t đng cĩ đi t ưng”: đi t ưng c a ho t đng là cái con ng ưi c n làm ra, c n chi m l ĩnh. -Ho t đng do ch th th c hi n, ch th ho t đng cĩ th là m t hay nhi u ng ưi. - Ho t đng bao gi c ũng cĩ m c đích. M c đích c a ho t đng là làm bi n đi th gi i (khách th ) và bi n đi b n thân ch th ho t đng. Hay nĩi cách khác, m c đích c a ho t đng là t o ra s n ph m cĩ giá tr v t ch t hay tinh th n liên quan đn s tho mãn nhu cu c a con ng ưi và xã h i. - Ho t đng ti n hành theo nguyên t c gián ti p. Cĩ ngh ĩa là trong hot đng, con ng ưi gián ti p tác đng đn khách th qua hình nh tâm lý trong đu, qua vi c s d ng cơng c lao đng và các ph ươ ng ti n ngơn ng . 1.3. C u trúc c a ho t đng * Tâm lý h c hành vi cho r ng: ho t đng c a con ng ưi cĩ c u trúc chung là kích thích - ph n ng (S - R) * A.N.Leonchep đã nêu c u trúc v ĩ mơ c a ho t đng bao g m 6 thành t . Trong đĩ cĩ 3 thành t thu c v ch th là: ho t đng - hành đng - thao tác. Ba thành t thu c v khách th đĩ là: đng c ơ - m c đích - ph ươ ng ti n. Các thành t luơn cĩ m i quan h tác đng qua l i ch t ch v i nhau trong s tác đng qua l i gi a ch th và khách th . ðiu đĩ đưc bi u hi n c th nh ư sau: M i ho t đng đưc h p thành b i nhi u hành đng và mi hành đng đưc th c hi n b ng nhi u thao tác khác nhau. Ho t đng nào c ũng đưc thúc đy b i m t đng c ơ nh t đnh là m c đích chung c a ho t đng. ð đt đưc m c đích con ng ưi ph i s d ng các ph ươ ng ti n, tùy theo điu ki n ph ươ ng ti n mà con ng ưi th c hi n các thao tác đ đt đưc m c đích. Chính s tác đng qua l i gi a ch th và khách th , gi a thao tác và n i dung đi t ưng c a ho t đng t o ra s n ph m c a ho t đng. 10
11. Cu trúc c a ho t đng đưc khái quát theo s ơ đ sau Ch th Khách th ↓↓↓ ↓↓↓ Ho t đng ðng c ơ ↓↓↓ ↓↓↓ Hành đng Mc đích ↓↓↓ ↓↓↓ Thao tác Ph ươ ng ti n S n ph m 1.4. Các lo i ho t đng Cĩ nhi u cách phân lo i ho t đng * Xét v ph ươ ng di n cá th cĩ 4 lo i ho t đng: Vui ch ơi - H c t p - Lao đng - Ho t đng xã h i. * Xét v ph ươ ng di n s n ph m cĩ 2 lo i ho t đng: + Ho t đng th c ti n (cịn g i là ho t đng bên ngồi): là ho t đng tác đng vào s v t, bi n đi s v t đ t o ra s n ph m v t ch t. + H at đng lý lu n (ho t đng bên trong, hot đng tâm lý): di n ra v i hình nh bi u t ưng, khái ni m t o ra s n ph m tinh th n. * Cĩ cách phân lo i khác ta cĩ 4 lo i : + Ho t đng bi n đi + Ho t đng nh n th c + Ho t đng đnh h ưng giá tr + Ho t đng giao l ưu. Tĩm l i: Tâm lý, ý thc đưc hình thành, phát tri n và th hi n trong ho t đng. Nh cĩ ho t đng mà con ng ưi m i l ĩnh h i đưc nh ng kinh nghi m xã h i, n n v ăn hố xã hi đ bi n thành cái riêng c a b n thân đ phát tri n nhân cách. 2. Giao ti p và tâm lý 2.1. Giao ti p là gì? Giao ti p là s ti p xúc tâm lý gi a ng ưi v i ng ưi thơng qua đĩ con ng ưi trao đi vi nhau v thơng tin, v c m xúc, đưc tri giác l n nhau và nh h ưng tác đng qua l i v i nhau. Hay nĩi cách khác: giao ti p là xác l p và v n hành các quan h ng ưi - ng ưi, đ th c hi n các quan h xã h i gi a ch th này v i ch th khác. 2.2. Các lo i giao ti p * Theo ph ươ ng ti n giao ti p ta cĩ: + Giao ti p v t ch t: giao ti p thơng qua hành đng v i v t th . + Giao ti p phi ngơn ng : giao ti p b ng c ch , điu b , nét m t + Giao ti p b ng ngơn ng : giao ti p b ng ti ng nĩi, ch vi t. ðây là hình th c giao ti p đc tr ưng c a con ng ưi. Giao ti p b ng ngơn ng ph thu c vào nh ng y u t sau : - Trình đ s d ng ngơn ng c a ng ưi nĩi - ðc đim điu b khi nĩi - Cá tính c a ng ưi nĩi - V trí, vai trị c a ng ưi nĩi và ng ưi nghe. 11
12. * Theo kho ng cách khi giao ti p + Giao ti p tr c ti p: m t đi m t, ch th tr c ti p phát và nh n tín hi u v i nhau. + Giao ti p gián ti p: qua th ư t , cĩ khi qua thn giao cách c m * Theo quy cách giao ti p + Giao ti p chính th c: nh m th c hi n nhi m v chung theo ch c trách, quy đnh. + Giao ti p khơng chính th c: là giao ti p gi a nh ng ng ưi hi u bi t rõ v nhau, theo ki u thân tình. Các lo i giao ti p trên luơn tác đng qua l i, b sung cho nhau, làm cho m i quan h giao ti p c a con ng ưi vơ cùng đa d ng và phong phú. 2.3. Quan h giao ti p và ho t đng Ho t đng ph n ánh các m i quan h gi a ch th - khách th . Giao ti p ph n ánh m i quan h gi a con ngưi và con ng ưi (ch th - ch th ). - Nhi u nhà tâm lý h c cho r ng: giao ti p nh ư m t d ng đc bi t c a ho t đng. - M t s nhà tâm lý h c khác cho r ng: giao ti p và ho t đng là hai ph m trù đng đng, cĩ quan h qua l i v i nhau trong cu c s ng c a con ng ưi. Cĩ tr ưng h p giao ti p là điu ki n c a m t ho t đng khác. Cĩ tr ưng h p ho t đng là điu ki n đ th c hi n m i quan h giao ti p gi a con ng ưi v i con ng ưi. Ho t đ ng và giao ti p đ u là hai m t khơng th thi u đưc c a l i s ng, c a ho t đ ng cùng nhau gi a con ng ưi v i con ng ưi trong th c ti n. Tâm lý là s n ph m c a ho t đ ng và giao ti p. Tĩm l i: TLH duy v t bi n ch ng đã kh ng đnh: Tâm lý con ng ưi cĩ ngu n g c t bên ngồi, t th gi i khách quan chuy n vào trong não c a m i ngưi. Trong đĩ quan h xã hi, n n v ăn hĩa xã h i là cái quy t đnh b n ch t tâm lý ng ưi. Tâm lý ng ưi là kinh nghi m xã h i l ch s chuy n thành kinh nghi m c a b n thân thơng qua ho t đng và giao ti p. Ho t đng và giao ti p là n ơi n y sinh ra tâm lý, đng th i c ũng là n ơi tâm lý v n hành, th c hi n vai trị c a mình đi v i cu c s ng. Vì v y, tâm lý là s n ph m c a ho t đng và giao ti p. Câu h i ơn t p 1.Tâm lý là gì? Hãy phân tích nh ng đc đim c a hi n t ưng tâm lý ng ưi. Qua đĩ anh/ch cn l ưu ý nh ng gì liên quan đn ho t đng c a mình? 2. Trình bày s phân lo i các hi n t ưng tâm lý ng ưi. Cho ví d minh ho . 3. Khi nĩi v b n ch t hi n t ưng tâm lý ng ưi V.I.Lênin đã kh ng đnh: “Các đi t ưng, s vt, v t th t n t i ngồi chúng ta và khơng ph thu c vào ta; các c m giác c a chúng ta đu là hình nh c a th gi i bên ngồi”. Kh ng đnh trên c a Lênin đã nĩi lên lu n đim nào trong tâm lý h c duy v t bi n ch ng. Phân tích n i dung, ý ngh ĩa c a lu n đim đĩ. 4. Con kh do đưc hu n luy n ho c do bt ch ưc cĩ th bi t c m ch i quét nhà, c m búa đp v g ch, c m kính đeo lên m t Nh ng hành đng đĩ c a con kh v b n ch t cĩ khác gì v i nh ng vi c làm t ươ ng t c a con ng ưi hay khơng? T i sao? 5. Trình bày s ơ l ưc các ph ươ ng pháp tìm hi u tâm lý con ng ưi. 6.C ơ s t nhiên c a tâm lý ng ưi là gì? Phân tích t ng y u t trong c ơ s đĩ. 7. Trình bày c u trúc c a ho t đng? Phân tích vai trị ho t đng đi v i s hình thành tâm lý - ý th c ? 8. Giao ti p là gì? Giao ti p và ho t đng cĩ m i quan h v i nhau nh ư th nào ? 12
13. Ch ươ ng hai S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N CA TÂM LÝ - Ý TH C I. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÝ 1. Tiêu chu n xác đnh s n y sinh tâm lý Tâm lý h c Macxit nghiên c u s phát tri n các hình th c ph n ánh tâm lý t đơ n gi n đn ph c t p và đã kh ng đnh: Tâm lý, ý th c là k t qu c a s phát tri n lâu dài c a vt ch t, nĩ tr i qua ba giai đon. * T v t ch t ch ưa cĩ s s ng (vơ sinh) đn vt ch t cĩ s s ng (h u sinh) Giai đon này k t thúc b ng s xu t hi n s s ng trên trái đt v i hình thái đu tiên là gi t cơaxecva (gi t protit). Nĩ đưc xu t hi n cách đây kho ng 2500 tri u n ăm tr ưc đây. Hình th c ph n ánh giai đon này là ph n ánh sinh v t(tính ch u kích thích), xu t hi n nh ng sinh v t d ưi m c cơn trùng. * T sinh v t ch ưa cĩ c m giác đn sinh v t cĩ c m giác Trên c ơ s tính ch u kích thích, lồi cơn trùng b t đu xu t hi n h th n kinh hình mu (h ch), giúp c ơ th cĩ kh n ăng đáp l i nh ng kích thích cĩ nh h ưng tr c ti p l n kích thích gián ti p đi v i s t n t i c a c ơ th . Trong giai đon này tính c m ng (nh y cm) xu t hi n. Tính c m ng đưc coi là m m m ng đu tiên c a ph n ánh tâm lý, nĩ xu t hi n cách đây 600 tri u n ăm tr ưc đây. Lúc đu ch là nh ng hi n t ưng tâm lý đơ n gi n (c m giác) d n d n phát tri n lên thành các hi n t ưng tâm lý khác ph c t p h ơn. * T sinh v t cĩ c m giác nh ưng ch ưa cĩ ý th c đn ch th cĩ ý th c Lồi ng ưi xu t hi n, con ng ưi cĩ b não phát tri n m nh, cùng v i lao đng và ngơn ng thì ý th c xu t hi n. ðĩ là hình thc ph n ánh tâm lý cao nh t và c ũng chính là du hi u đ phân bi t tâm lý c a con ng ưi khác v i tâm lý c a con v t. Tiêu chu n xác đnh s n y sinh tâm lý đĩ chính là tính nh y c m (tính c m ng). 2. Các th i k ỳ phát tri n tâm lý Xét theo m c đ ph n ánh thì tâm lý lồi ng ưi tr i qua ba th i k ỳ sau: * Th i k ỳ c m giác: Là th i k ỳ đu tiên trong ph n ánh tâm lý cĩ đng v t khơng xươ ng s ng. th i k ỳ này, con v t m i ch cĩ kh n ăng tr l i t ng kích thích riêng l . * Th i k ỳ tri giác: B t đu xu t hi n t lồi cá cĩ h th n kinh hình ng v i tu sng và v não, giúp đng v t cĩ kh n ăng đáp l i m t t h p các kích thích ngo i gi i, ch khơng ch đáp l i t ng kích thích riêng l . ðĩ là kh n ăng tri giác. * Th i k ỳ t ư duy: - T ư duy b ng tay (t ư duy c th ): dùng 2 bàn tay đ s mĩ, l p ráp đ gi i quy t các tình hu ng c th tr ưc m t ( lồi ng ưi v ưn Oxtralopitec, cách đây kho ng 10 tri u năm). - T ư duy b ng ngơn ng : đây là lo i t ư duy cĩ m t ch t l ưng hồn tồn m i, n y sinh khi lồi ng ưi xu t hi n, giúp con ng ưi nh n th c đưc b n ch t, quy lu t c a th gi i. Nh cĩ t ư duy b ng ngơn ng mà ho t đng c a con ng ưi cĩ tính m c đích, tính k ho ch cao, giúp con ng ưi khơng ch c i t o th gi i mà cịn c i t o chính b n thân mình. Xét theo ngu n g c n y sinh c a hành vi thì tâm lý tr i qua ba th i k ỳ sau: * Th i k ỳ hành vi b n n ăng: Bn n ăng là hành vi b m sinh mang tính di truy n cĩ c ơ s là nh ng ph n x khơng điu ki n. B n n ăng nh m tho mãn các nhu c u cĩ tính thu n tuý c ơ th . B n n ăng cĩ c con ng ưi và con v t, nh ưng b n n ăng c a con ng ưi khác v ch t so v i b n n ăng c a con vt. C.Mac nĩi: “B n n ăng c a con ng ưi là b n n ăng cĩ ý th c.” * Th i k ỳ hành vi k x o: 13
14. Xu t hi n sau b n n ăng, trên c ơ s luy n t p. K x o là hành vi m i do cá nhân t to. So v i b n n ăng thì hành vi k x o cĩ tính m m d o và kh n ăng bi n đi l n. * Th i k ỳ hành vi trí tu : Hành vi trí tu là k t qu c a luy n t p, do cá th t t o trong đi s ng c a nĩ. Hành vi trí tu con v t ch y u nh m gi i quy t các tình hu ng c th cĩ liên quan đn vi c tho mãn các nhu c u sinh v t c a c ơ th . Hành vi trí tu c a con ng ưi sinh ra trong ho t đng nh m nh n th c b n ch t các m i quan h cĩ tính quy lu t, nh m thích ng và c i t o th gi i khách quan. Hành vi trí tu c a con ng ưi g n li n v i ngơn ng , là hành vi cĩ ý th c. 3. Các giai đon phát tri n tâm lý theo l a tu i S phát tri n tâm lý c a con ng ưi b t đu t khi sinh ra đn khi con ng ưi ch t đi nĩ tr i qua nhi u giai đon v i s chuy n bi n liên t c t c p đ này sang c p đ khác. m i la tu i s phát tri n tâm lý đt t i m t ch t l ưng m i, đưc di n ra theo các qui lu t đc thù. S phát tri n tâm lý c a con ng ưi luơn g n li n v i ho t đng ch đo. 3.1. Giai đon tu i s ơ sinh và hài nhi - T 0 đn 2 tháng (s ơ sinh) - T 2 tháng đn 12 tháng (hài nhi) Ho t đng ch đo giai đon này là ho t đng giao ti p c m xúc tr c ti p v i ng ưi l n, tr ưc h t v i cha m . 3.2. Giai đon tr ưc tu i h c - T 1 đn 3 tu i (v ưn tr ) - T 3 tu i đn 6 tu i (m u giáo) Ho t đng vui ch ơi là ho t đng ch đo l a tu i này. 3.3. Giai đon tu i đi h c - T 6 tu i đn 11 tu i ( nhi đng) - T 11 tu i đn 15 tu i ( thi u niên) - T 15 tu i đn 18 tu i ( đu thanh niên) - T 18 tu i đn 25 tu i ( thanh niên) Ho t đng h c t p là ho t đng ch đo l a tu i h c sinh. 3.4. Giai đon tu i tr ưng thành T 25 tu i đn 60 tu i. Ho t đng lao đng và ho t đng xã h i là ho t đng ch đo l a tu i thanh niên và ng ưi tr ưng thành. 3.5. Giai đon già: T 60 tu i tr v sau. Giai đon này ch y u là ngh ng ơi. II. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N Ý TH C 1. Khái ni m chung v ý th c 1.1.ðnh ngh ĩa *Ý th c là hình th c ph n ánh tâm lý cao nh t ch cĩ con ng ưi. Là kh n ăng con ng ưi hi u đưc các tri th c mà con ng ưi đã ti p thu đưc, nĩ ph n ánh b ng ngơn ng . Ý th c là hình th c ph n ánh tâm lý b c cao đc tr ưng c a con ng ưi, là tri th c c a tri th c, ph n ánh c a ph n ánh. con ng ưi nh cĩ ngơn ng đã bi n hình nh tâm lý v a mi ph n ánh đưc thành đi t ưng khách quan đ ti p t c ph n ánh v nĩ. Cĩ th ví ý th c nh ư c p m t th 2 soi vào k t qu (hình nh tâm lý) do c p m t th nh t (c m giác, tri giác ) mang l i. V i ý ngh ĩa đĩ, ta cĩ th nĩi: ý th c là t n t i đưc nh n th c. 1.2. Các thu c tính c ơ b n c a ý th c * Ý th c th hi n n ăng l c nh n th c cao nh t c a con ng ưi v th gi i. * Ý th c th hi n thái đ c a con ng ưi v i th gi i. * Ý th c th hi n n ăng l c điu khi n, điu ch nh hành vi c a con ng ưi. * Kh n ăng t ý th c. 2.S hình thành và phát tri n ý th c 2.1 S hình thành ý th c c a con ng ưi 14
15. Các tác gi kinh đin c a ch ngh ĩa Mác đã ch rõ: tr ưc h t là lao đng, sau lao đng và đng th i v i lao đng là ngơn ng . ðây là hai đng l c ch y u đ bi n b não con v ưn thành b não con ng ưi, đây c ũng chính là 2 y u t t o nên s hình thành ý th c ca con ng ưi. * Vai trị c a lao đng đi v i s hình thành ý th c Ta cĩ th nĩi: ý th c đưc hình thành và bi u hi n su t quá trình lao đng c a con ng ưi, nĩ th ng nh t v i quá trình lao đng và s n ph m lao đng do con ng ưi làm ra. + Tr ưc khi lao đng: đ làm ra m t s n ph m nào đĩ, con ng ưi ph i hình dung ra tr ưc mơ hình c a cái c n làm và cách làm ra cái đĩ trong đu. Cĩ ngh ĩa là con ng ưi ý th c đưc v cái mà mình s làm ra. T đĩ con ng ưi s huy đng tồn b v n hi u bi t, năng l c trí tu c a mình vào đĩ đ đt đưc m c đích. ðĩ là điu khác bi t gi a con ng ưi vi con v t (ng ưi ki n trúc s ư v i con ong ). + Trong lao đng: con ng ưi ph i bi t ch t o và s d ng các cơng c lao đng, ti n hành các thao tác và hành đng lao đng đ tác đng vào đi t ưng đ t o ra s n ph m. Trong quá trình lao đng đĩ ý th c đưc hình thành và đưc th hi n . + K t thúc quá trình lao đng con ng ưi bi t đi chi u s n ph m làm ra v i mơ hình tâm lý c a s n ph m mà mình đã hình dung ra tr ưc, đ đánh giá, hồn thi n s n ph m đĩ. * Vai trị c a ngơn ng và giao ti p đi v i s hình thành ý th c - Ho t đng ngơn ng giúp con ng ưi cĩ ý th c v vi c s d ng cơng c lao đng, ti n hành h th ng các thao tác hành đng lao đng đ làm ra s n ph m. - Nh ngơn ng và giao ti p mà con ng ưi thơng báo, trao đi thơng tin v i nhau, ph i h p đng tác v i nhau đ cùng t o ra s n ph m chung. - Nh ngơn ng và giao ti p mà con ng ưi cĩ ý th c v b n thân mình, ý th c v ng ưi khác trong ho t đng lao đng chung. Ngơn ng c ũng giúp con ng ưi phân tích, đánh giá s n ph m mà mình làm ra. 2.2. S hình thành ý th c và t ý th c c a cá nhân * Ý th c c a cá nhân đưc hình thành trong ho t đng và th hi n trong s n ph m ho t đng c a cá nhân. * Ý th c c a cá nhân đưc hình thành trong m i quan h giao ti p c a cá nhân v i ng ưi khác, v i xã h i. * Ý th c cá nhân đưc hình thành b ng con đưng ti p thu n n v ăn hĩa xã h i, ý th c xã h i. * Ý th c cá nhân đưc hình thành b ng con đưng t nh n th c, t đánh giá, t phân tích hành vi c a mình. 3. Các c p đ ý th c 3.1. C p đ ch ưa ý th c (vơ th c) * Nh ng hi n t ưng tâm lí khơng cĩ ý th c (vơ th c) Trong cu c s ng bên c nh các hi n t ưng tâm lý cĩ ý th c, chúng ta cịn g p nh ng hi n t ưng tâm lý ch ưa cĩ ý th c di n ra, nĩ chi ph i ho t đng c a con ng ưi. Vơ th c là hình th c ph n ánh hi n th c khác quan khơng đt đn c p đ ý th c. Trong tr ng thái vơ th c con ng ưi khơng nh n th c đưc hành đng c a mình, con ng ưi mt kh n ăng đnh h ưng hồn tồn v khơng gian, th i gian và khơng cĩ kh n ăng điu ch nh hành vi b ng ngơn ng (vì nĩ b r i lo n). Vơ th c bao g m nhi u hi n t ưng tâm lý khác nhau c a t ng ch ưa cĩ ý th c nh ư nh ng hi n t ưng sau: + Nh ng hi n t ưng cĩ tính ch t b nh lý nh ư hoang t ưng, o giác + Hi n t ưng x y ra trong tr ng thái c ch c a h th n kinh nh ư m ơ ng + Nh ng hi n t ưng xu t phát t b n n ăng nh ư ch p m t, ng g t, ngáp + Hi n t ưng ti m th c nh ư thĩi quen, k x o + Hin t ưng v t sáng. 3.2. C p đ ý th c, t ý th c 15
16. * Nh ng hi n t ưng tâm lí cĩ ý th c: là nh ng hi n t ưng tâm lí cĩ s tham gia, điu ch nh c a ý th c. ðĩ là nh ng hi n t ưng tâm lí đưc nh n th c, cĩ ch đnh, cĩ d tính tr ưc. ng ưi tr ưng thành và ng ưi bình th ưng, h u h t các hi n t ưng tâm lí, các hành vi, c ch , l i ăn ti ng nĩi c a h đu cĩ s tham gia c a ý th c. Vì th mà ho t đng c a con ng ưi khác v ch t so v i lồi v t. Quá trình con ng ưi nh n th c, t thái đ cĩ ch tâm và d ki n tr ưc đưc hành vi ca mình, làm cho hành vi tr nên cĩ ý th c. * T ý th c là m c đ phát tri n cao c a ý th c th hi n: s t nh n th c v b n thân, t nh n xét, t đánh giá, t điu ch nh, điu khi n hành vi theo m c đích t giác, cĩ kh năng t giáo d c, t hồn thi n mình. Nĩ b t đu hình thành t tu i lên ba. 3.3. C p đ ý th c nhĩm và ý th c t p th Trong m i quan h giao ti p và ho t đng thì ý th c c a cá nhân s phát tri n d n đn c p đ ý th c xã h i, ý th c nhĩm, ý th c t p th . (VD: ý th c gia đình, dịng h , dân tc, ngh nghi p ) Tĩm l i: Các c p đ khác nhau c a ý th c luơn tác đng l n nhau, chuy n hĩa và b sung cho nhau làm t ăng tính đa d ng và s c m nh c a ý th c. III. CHÚ Ý - ðIU KI N C A HO T ðNG CĨ Ý TH C 1. Chú ý là gì? Chú ý là s t p trung c a ý th c vào m t hay m t nhĩm s v t hi n t ưng, đ đnh hưng ho t đng, đm b o điu ki n c n thi t cho ho t đng ti n hành cĩ hi u qu . Chú ý là m t tr ng thái tâm lý luơn đi kèm v i các quá trình tâm lý khác, giúp cho các quá trình tâm lý đĩ ph n ánh đi t ưng m t cách t t nh t. Nh ng hi n t ưng ch ăm chú nhìn, l ng tai nghe, t p trung suy ngh ĩ đu là bi u hi n c a chú ý. Chú ý th ưng bi u hi n ra bên ngồi nh ư nét m t, đng tác Cĩ lúc chú ý h ưng vào đi t ưng bên ngồi, nh ưng cĩ lúc chú ý l i h ưng vào n i tâm bên trong c a con ng ưi. Vì v y, khi đánh s chú ý c a con ng ưi, ta khơng ch c ăn c vào nh ng bi u hi n bên ngồi mà ta ph i c ăn c vào ch t l ưng c a s chú ý và k t qu c a s ph n ánh. B i vì, con ng ưi cĩ hi n t ưng “v chú ý". C ơ s sinh lý c a chú ý là hình thành ph n x đnh hưng cĩ l a ch n (cịn g i là ph n x cái gì th ) 2. Các lo i chú ý 2.1. Chú ý khơng ch đnh: Là lo i chú ý khơng cĩ m c đích t giác, khơng c n s n l c c a b n thân. Chú ý khơng ch đnh ch y u do tác đng bên ngồi gây ra, nĩ ph thu c vào đc đim c a v t kích thích. Lo i chú ý này th ưng nh nhàng, ít gây c ăng th ng, nh ưng kém bn v ng khĩ duy trì lâu dài. 2.2. Chú ý cĩ ch đnh : Là lo i chú ý cĩ m c đích đnh tr ưc và ph i cĩ s n l c ca b n thân. Chú ý cĩ ch đnh cĩ liên quan ch t ch v i ho t đng c a h th ng tín hi u th hai, vi ý chí, tình c m, xu h ưng c a cá nhân. Lo i chú ý này r t b n v ng, nh ưng n u kéo dài s gây c ăng th ng m t m i. Hai lo i chú ý trên cĩ quan h ch t ch v i nhau, b sung chuy n hĩa cho nhau. Cĩ tr ưng h p lúc đu là chú ý khơng ch đnh nh ưng k t thúc l i là chú ý cĩ ch đnh và ng ưc l i. 2.3. Chú ý sau khi cĩ ch đnh Lo i này v n là chú ý cĩ ch đnh, nh ưng khơng địi h i s c ăng th ng c a ý chí, nĩ lơi cu n con ng ưi vào n i dung và ph ươ ng th c ho t đng t i m c khối c m, đem l i hi u qu cao c a chú ý. Ví d nh ư khi ta đc sách m t cách say s ưa. Mi lo i chú ý đu cĩ vai trị nh t đnh trong đi s ng ho t đng c a con ng ưi. ð ho t đng cĩ hi u qu chúng ta c n luy n t p s chú ý cĩ ch đnh. 3. Các thu c tính c ơ b n c a chú ý 16
17. 3.1. S c t p trung c a chú ý Là kh n ăng ch chú ý đn m t ph m vi đi t ưng t ươ ng đi h p c n thi t cho ho t đng lúc đĩ, nh m ph n ánh đi t ưng m t cách t t nh t. 3.2. S b n v ng c a chú ý Là kh n ăng duy trì chú ý trong th i gian lâu dài vào m t hay m t s đi t ưng nh t đnh c a ho t đng mà khơng chuy n sang đi t ưng khác. Ng ưc v i đ b n v ng là s phân tán chú ý. S phân tán chú ý di n ra theo chu k ỳ nh t đnh g i là s dao đng c a chú ý. Mu n duy trì tính b n v ng c a chú ý thì c n đn tính tích c c c a con ng ưi, c ũng nh ư nhi m v m i m do cu c s ng đ ra. 3.3. S phân ph i chú ý: Là kh n ăng cùng m t lúc chú ý đy đ nhi u đi t ưng hay nhi u ho t đng khác nhau m t cách cĩ ch đnh. S phân ph i chú ý khơng mâu thu n v i s t p trung chú ý. S phân ph i chú ý cịn là n ăng l c trí tu khơng th thi u đưc. 3.4. Kh i l ưng chú ý Là s l ưng đi t ưng mà chú ý h ưng t i. Kh i l ưng c a chú ý cịn ph thu c vào đc đim c a đi t ưng, c ũng nh ư nhi m v và đc đim c a ho t đng. 3.5. S di chuy n chú ý Là kh n ăng di chuy n chú ý t đi t ưng này sang đi t ưng khác m t cách linh ho t theo yêu c u c a ho t đng. S di chuy n chú ý cĩ th di n ra m t cách cĩ ch đnh ho c khơng ch đnh. Nĩ ph thu c vào m i quan h gi a ho t đng tr ưc và ho t đng sau đĩ, nĩ cịn ph thu c vào thái đ c a cá nhân đi v i ho t đng mình đang ti n hành. S di chuy n chú ý nĩi lên tính m m d o linh ho t c a chú ý, nĩ khơng mâu thu n vi tính b n v ng c a s chú ý, nh ưng c ũng khơng ph i là s phân tán chú ý. Mà s di chuy n chú ý là s c chú ý đưc thay th m t cách cĩ ý th c. Trên đây là các thu c tính c ơ b n c a chú ý, chúng cĩ quan h b sung cho nhau. Mi thu c tính c a chú ý gi vai trị nh t đnh đi v i ho t đng, nh ưng cái đĩ cịn tu ỳ thu c vào ch chúng ta bi t s d ng ph i h p các thu c tính đĩ nh ư th nào theo yêu c u ca ho t đng. Chú ý khơng ph i t nhiên mà cĩ, mà chúng đưc hình thành nh luy n t p trong hot đng th c ti n. CÂU H I ƠN T P Ch ươ ng ba HO T ðNG NH N TH C Nh n th c là m t trong ba m t c ơ b n c a đi s ng tâm lý con ng ưi (nh n th c, tình cm, hành đng) nĩ quan h ch t ch v i các m t kia, nh ưng khơng ngang b ng v nguyên tc. Nĩ cĩ quan h m t thi t v i các hi n t ưng tâm lý khác c a con ng ưi. Nh n th c là mt quá trình, con ng ưi quá trình này th ưng g n v i m c đích nh t đnh nên nh n th c ca con ng ưi là m t ho t đng. ðc tr ưng n i b t nh t c a ho t đng nh n th c là ph n ánh hi n th c khách quan. Ho t đng này bao g m nhi u quá trình khác nhau, th hi n nh ng m c đ ph n ánh hi n th c khác nhau (C m giác, tri giác, t ư duy, t ưng t ưng) và mang l i nh ng s n ph m khác nhau v hi n th c khách quan (hình t ưng, bi u t ưng, khái ni m). C ăn c vào tính ch t ph n ánh cĩ th chia tồn b ho t đng nh n th c thành hai giai 17
18. đon l n: Nh n th c c m tính (c m giác và tri giác). Nh n th c lý tính (t ư duy và t ưng tưng). Hai giai đon nh n th c nêu trên cĩ m i quan h ch t ch v i nhau và tác đng l n nhau. V.I.Lênin đã t ng k t m i quan h này thành qui lu t c a ho t đng nh n th c nĩi chung nh ư sau: “T tr c quan sinh đng đn t ư duy tr u t ưng và t t ư duy tr u t ưng đn th c ti n đĩ là con đưng bi n ch ng c a s nh n th c chân lý, c a s nh n th c hi n th c khách quan.” I. NH N TH C C M TÍNH 1. C M GIÁC 1.1. ðnh ngh ĩa Mi s v t, hi n t ưng xung quanh ta đu b c l hàng lo t nh ng thu c tính b ngồi nh ư: hình d ng, kích th ưc, màu s c, tr ng l ưng, tính ch t nh ng thu c tính đĩ đưc liên h v i b não c a con ng ưi nh c m giác. V y c m giác là gì? C m giác là m t quá trình tâm lý ph n ánh t ng thu c tính riêng l , b ngồi ca s v t và hi n t ưng khi chúng đang tr c ti p tác đng vào giác quan c a ta. - C m giác là quá trình tâm lý đơ n gi n nh t, ngh ĩa là cĩ m đu, di n bi n và k t thúc m t cách rõ ràng. Nh ưng nĩ cĩ vai trị r t quan tr ng đi v i ho t đng nh n th c c a con ng ưi. Kích thích gây ra c m giác chính là các s v t, hi n t ưng trong hi n th c khách quan và các tr ng thái sinh lý c a b n thân ta. - C m giác m i ch ph n ánh t ng thu c tính riêng l , b ngồi c a s v t, hi n t ưng (nh ư màu s c, hình d ng, mùi v , âm thanh ) thơng qua ho t đng c a t ng giác quan riêng l ch ch ưa ph n ánh đưc tr n v n các thu c tính c a s v t, hi n t ưng. Nên c m giác mi ch ph n ánh đi t ưng m t cách m ơ h , khơng chính xác. - C m giác ph n ánh hi n th c khách quan m t cách tr c ti p. Hay nĩi cách khác cm giác ch x y ra khi s v t hi n t ưng đang tr c ti p tác đng vào các giác quan c a chúng ta. N u s v t hi n t ưng m t đi thì k t thúc quá trình c m giác. Ví d : khi âm thanh tác đng vào thính giác ta cĩ c m giác nghe. - C m giác cĩ c con ng ưi và con v t, nh ưng c m giác ng ưi khác v ch t so vi c m giác c a đng v t. C m giác c a con ng ưi mang b n ch t xã h i l ch s và là s n ph m c a xã h i l ch s . C m giác c a con ng ưi cĩ s tham gia c a t ư duy và ý th c nên ch t l ưng ph n ánh c a nĩ h ơn h n con v t. Cm giác c a con ng ưi cịn ph thu c vào tr ng thái s c kh e, tâm tr ng, kinh nghi m s ng, ngơn ng , tâm th , tri th c ngh nghi p và các quá trình tâm lí khác 1.2. Vai trị c a c m giác - C m giác giúp con ng ưi đnh h ưng hành vi, ho t đng trong cu c s ng và cĩ th thích ng v i s thay đi c a mơi trưng. - C m giác là điu ki n quan tr ng đ đm b o tr ng thái ho t đng c a v não giúp cho con ng ưi cĩ cu c s ng tinh th n bình th ưng. Các trình nghiên c u cho th y nh ng ng ưi “ đĩi c m giác” thì các ch c n ăng tâm lý và sinh lý s b r i lo n. - C m giác là m t trong nh ng con đưng đ nh n th c hi n th c khách quan. ðc bi t quan tr ng đi v i nh ng ng ưi b khuy t t t. - C m giác là ngu n cung c p nguyên v t li u cho các quá trình tâm lý cao h ơn. Lê nin: “C m giác là viên g ch đu tiên đ xây d ng nên tịa lâu đài nh n th c”. 1.3. Phân lo i c m giác 1.3.1. C m giác bên ngồi * C m giác nhìn (th giác) cho ta bi t nh ng thu c tính v màu s c, hình d ng, kích th ưc c a đi t ưng. * C m giác ng i (kh u giác) cho ta bi t thu c tính mùi c a đi t ưng. * C m giác nghe (thính giác) cho ta bi t thu c tính âm thanh, ngơn ng 18
19. * C m giác n m (v giác) cho ta bi t thu c tính v v c a đi t ưng nh ư v : m n, ng t, chua và đng. * C m giác da (xúc giác) cho ta bi t thu c tính nhi t đ, v tr ng l ưng 1.3.2. C m giác bên trong Ph n ánh tr ng thái c a các c ơ quan n i t ng và do nh ng b máy th c m bên trong c ơ th ti p nh n kích thích. C m giác bên trong g m cĩ: * C m giác v n đng: ph n ánh nh ng bi n đi x y ra trong các c ơ quan v n đng, nĩ cho ta bi t đ co, đ c ăng, đ g p c a các b p th t, gân, dây ch ng, kh p x ươ ng c a c ơ th . C m giác v n đng k t h p v i c m giác đng ch m cho ta c m giác s mĩ. C m giác s mĩ giúp ta điu ch nh cĩ hi u qu các đng tác lao đng, nh t là nh ng đng tác địi hi tính chính xác cao. * C m giác th ăng b ng: ph n ánh v trí và s chuy n đng c a đu ta so v i ph ươ ng ca tr ng l c. C m giác này r t quan tr ng đi v i ho t đng c a con ng ưi. Khi c ơ quan này b kích thích quá m c thì s gây ra hi n t ưng chĩng m t, ĩi m a Ng ưi kém v c m giác này khơng thích h p ngh hàng khơng, hàng h i. * C m giác c ơ th : ph n ánh tình tr ng ho t đng c a các c ơ quan n i t ng. Nĩ bao gm c m giác đĩi, no, ngh t th , bu n nơn và c m giác đau các b ph n bên trong c ơ th (tim, gan, ru t ). C m giác c ơ th báo hi u tình tr ng ho t đng ho c s r i lo n c a các b ph n bên trong c ơ th . * C m giác rung: ph n ánh s rung đng c a các s v t. Nĩ do các dao đng c a khơng khí tác đng lên b m t thân th t o nên. C m giác này đc bi t phát tri n m nh nh ng ng ưi khuy t t t (nh t là ng ưi v a đic, v a câm). Các c m giác bên ngồi và các c m giác bên trong luơn tác đng qua l i và nh hưng l n nhau, t o nên s đa d ng phong phú v c m giác c a con ng ưi. 1.4. Các qui lu t cơ b n c a c m giác 1.4.1. Qui lu t ng ưng c m giác - Mu n cĩ c m giác thì ph i cĩ s kích thích vào các giác quan, nh ưng khơng ph i bt c kích thích nào tác đng vào giác quan c ũng đu gây ra c m giác. Mu n gây ra c m giác thì kích thích đĩ ph i đt t i m t gi i h n nh t đnh. Gi i h n đĩ đưc g i là ng ưng cm giác. Cĩ hai lo i ng ưng c m giác: ng ưng phía d ưi và ng ưng phía trên. + Ng ưng phía d ưi là c ưng đ t i thi u đ đ gây đưc c m giác. Kh n ăng c m nh n đưc kích thích này g i là đ nh y c m c a c m giác + Ng ưng c m giác phía trên là c ưng đ t i đa c a kích thích v n cịn gây đưc cm giác. Ví d : ng ưng phía d ưi c a c m giác nhìn cĩ b ưc sĩng là 390 milimicron và ng ưng phía trên là 780 milimicron. - Ph m vi gi a hai ng ưng c m giác cĩ nh ng vùng c m giác đưc, trong đĩ cĩ m t vùng ph n ánh t t nh t, giúp ta nh n bi t đi t ưng m t cách rõ ràng chính xác. - Ng ưng sai bi t là m c đ chênh l ch t i thi u v c ưng đ ho c tính ch t c a hai kích thích đ đ phân bi t đưc s khác bi t c a hai kích thích đĩ. Ng ưng sai bi t cĩ vai trị đc bi t quan trong trong vi c v n d ng đ thay đi giá c , mu mã và ch t l ưng s n ph m c a doanh nghi p. Ng ưng sai bi t t l ngh ch v i đ nh y c m sai bi t. Ng ưng sai bi t càng l n thì đ nh y c m c a c m giác nh và ng ưc l i ng ưng sai bi t nh thì đ nh y c m c a c m giác càng cao. Ng ưng tuy t đi và ng ưng sai bi t c a c m giác cĩ th thay đi tùy theo l a tu i, tr ng thái s c kh e, tr ng thái tâm sinh lý, tính ch t ngh nghi p và do rèn luy n c a m i ngưi . 1.4.2. Qui lu t thích ng c m giác ð đm b o cho s ph n ánh đưc t t nh t và b o v h th n kinh kh i b h y ho i, cm giác c a con ng ưi cĩ kh n ăng thích ng v i kích thích. - Tính thích ng là kh n ăng thay đi đ nh y c m c a c m giác cho phù h p vi s thay đi c a c ưng đ kích thích. Cĩ ngh ĩa là khi c ưng đ kích thích t ăng thì đ nh y c m 19
20. ca c m giác gi m, khi c ưng đ kích thích gi m thì t ăng đ nh y c m c a c m giác. Ví d: khi ta đang ch sáng (c ưng đ kích thích c a ánh sáng m nh) mà vào ch t i (c ưng đ kích thích c a ánh sáng y u) thì lúc đu khơng nhìn th y gì c , ph i sau m t th i gian ta m i dn d n th y rõ (thích ng). Trong tr ưng h p này đã x y ra hi n t ưng t ăng đ nh y c m ca c m giác. - Qui lu t thích ng cĩ t t c các lo i c m giác, nh ưng m c đ thích ng các c m giác khác nhau thì khác nhau. Cĩ nh ng lo i c m giác cĩ kh n ăng thích ng cao nh ư th giác (trong bĩng t i tuy t đi thì đ nh y c m v i ánh sáng t ăng t i g n 200.000 l n sau 40 phút), c m giác đau thì kh n ăng thích ng r t kém. Kh n ăng thích ng c a c m giác cĩ th phát tri n do ho t đng và rèn luy n (cơng nhân luy n kim, cĩ th ch u đng đưc nhi t đ cao t i 50°C - 60°C trong hàng gi đng h ) Qui lu t này th hi n rõ s thích ng ngh nghi p c a ng ưi lao đng. Nh cĩ tính thích ng mà c m giác c a con ng ưi cĩ th ph n ánh nh ng kích thích cĩ c ưng đ bi n đi trong m t ph m vi r t l n. N u đưc rèn luy n đúng đn thì tính thích ng s phát tri n rt cao và tr nên b n v ng. 1.4.3. Qui lu t tác đng qua l i gi a các c m giác - Tác đng qua l i gi a các c m giác là s thay đi tính nh y c m c a m t c m giác này d ưi nh h ưng c a m t c m giác kia. Cĩ ngh ĩa là: Khi kích thích nh vào c ơ quan phân tích này s t ăng đ nh y c m c a c ơ quan phân tích kia. Kích thích m nh vào c ơ quan phân tích này s làm gi m đ nh y c a c ơ quan phân tích kia. Ví d : trong phịng cĩ mùi th ơm d ch u s làm cho m t ta nhìn tinh h ơn. Hay khi ta nu chè mà n m lúc cịn nĩng s c m th y khơng ng t b ng lúc chè ngu i. - S tác đng qua l i gi a các c m giác cịn đưc th hi n ch là t m t c m giác này cĩ th t o ra m t c m giác khác. Ch ng h n ta l y hai thanh tre, n a c vào nhau, lúc đu ta cĩ c m giác v âm thanh nh ưng nghe m t h i thì ta c m th y gai ng ưi (c m giác c ơ th ). - S tác đng qua l i gi a các c m giác di n ra đng th i hay n i ti p trên c ơ s nh ng c m giác đng lo i hay khác lo i s t o ra s t ươ ng ph n gi a các c m giác. Hi n tưng dùng ph n tr ng vi t trên b ng đen Cm giác tuy là quá trình ph n ánh th p nh t nh ưng l i cĩ vai trị r t quan tr ng trong nh n th c và ho t đng th c ti n c a con ng ưi. Do v y mà con ng ưi c n rèn luy n cho cm giác thêm tinh, thêm thính, ph i gi gìn các c ơ quan phân tích làm c ơ s đ phát tri n tính nh y c m c a c m giác. 2. TRI GIÁC 2.1. ðnh ngh ĩa Tri giác là quá trình tâm lý ph n ánh m t cách tr n v n các thu c tính b ngồi ca s v t hi n t ưng khi chúng đang tr c ti p tác đng vào giác quan c a ta. Cùng bc thang nh n th c c m tính nên tri giác cĩ nh ng đc đim gi ng c m giác: đu là m t quá trình tâm lý, t c là cĩ n y sinh, di n bi n, k t thúc m t cách rõ ràng. ðu ph n ánh nh ng thu c tính b ngồi c a đi t ưng và ph n ánh hi n th c khách quan m t cách tr c ti p. Tuy cùng b c thang nh n th c c m tính nh ưng tri giác ph n ánh m c cao h ơn so v i cm giác. B i vì, tri giác đã ph n ánh m t cách tr n v n thu c tính c a s v t hi n t ưng mà quá trình c m giác m i ch ph n ánh t ng thu c tính riêng l c a s v t hi n t ưng. Tri giác ph n ánh s v t m t cách tr n v n là do b n thân s v t, hi n t ưng mang tính tr n vn; do s k t h p c a các c m giác thành ph n, đc bi t là vai trị c a kinh nghi m s ng và s tham gia c a ngơn ng trong quá trình tri giác đi t ưng. Tri giác đưc th c hi n trên c ơ s ph i h p c a nhi u c ơ quan phân tích. Nh đĩ mà con ng ưi cĩ th tri giác đi t ưng mt cách đy đ chính xác h ơn. 2.2. Phân lo i tri giác 20
21. Căn c vào s ph n ánh nh ng hình th c t n t i khác c a các svht ta cĩ: 2.2.1. Tri giác khơng gian: là s ph n ánh khơng gian t n t i ca các svht m t cách khách quan. Lo i tri giác này gi v trí quan tr ng trong s tác đng qua l i c a con ng ưi vi mơi tr ưng, là điu ki n c n thi t đ con ng ưi đnh h ưng trong mơi tr ưng. Ví d : Căn c vào mùi cĩ th xác đnh v trí c a c a hàng ăn. Tri giác khơng gian cho ta bi t đ l n, nh c a s v t, chi u sâu, đ xa và ph ươ ng hưng c a svht. Khi tri giác c ơ quan phân tích th giác gi vai trị đc bi t quan tr ng. Nh ưng khơng ph i bao gi ta c ũng tri giác đúng các svht, mà đơi khi ta c ũng cĩ s tri giác sai l ch, hi n t ưng đĩ g i là o giác khơng gian. 2.2.2. Tri giác th i gian: là s ph n ánh đ dài lâu, t c đ và tính k t c khách quan ca các s v t, hi n t ưng trong hi n th c. Nh ng kho ng cách th i gian đưc xác đnh b i các quá trình di n ra trong c ơ th theo nh ng nh p điu nh t đnh (nh p tim, nh p th , th c ng ) c m giác nghe và v n đng h tr cho s đánh giá các kho ng th i gian chính xác nh t. N i dung c a ho t đng, tr ng thái tâm lý và l a tu i cĩ nh h ưng l n đn vi c tri giác th i gian. Ch ng h n: khi ta ch đi nh ng s ki n t t đp đn thì ta th y th i gian dài, khi h ng thú đi v i cơng vi c thì th i gian trơi nhanh, khi cịn nh th y th i gian trơi đi quá ch m 2.2.3. Tri giác v n đng: ph n ánh nh ng bi n đi v v trí ca các s v t trong khơng gian. Lo i tri giác này ph thu c vào kho ng cách chuy n đng c a v t và s di chuy n c a ng ưi đang tri giác. Ch ng h n nh ng v t chuy n đng quá nhanh hay quá ch m ta c ũng khĩ cĩ th tri giác đưc. 2.2.4. Tri giác con ng ưi: là quá trình nh n th c l n nhau c a con ng ưi trong nh ng điu ki n giao ti p tr c ti p. ðây là lo i tri giác đc bi t vì đi t ưng là con ng ưi. Lo i tri giác này do giá tr xã h i qui đnh, nĩ cĩ ch c n ăng điu ch nh quá trình ho t đng và giao ti p c a con ng ưi, đc bi t là trong quá trình d y h c và giáo d c. Các lo i tri giác trên giúp ta ph n ánh nh ng hình th c t n t i c a s v t hi n t ưng. Nĩ khơng ph i do b m sinh mà cĩ, mà nĩ đưc hình thành trong ho t đng th c ti n c a cá nhân. 3.3. Các qui lu t c ơ b n c a tri giác. 3.3.1. Tính đi t ưng c a tri giác. Hình nh tr c quan mà tri giác đem l i bao gi c ũng thu c v m t s v t, hi n t ưng nh t đnh c a th gi i bên ngồi, đĩ chính là đi t ưng c a tri giác. Tính đi t ưng c a tri giác nĩi lên s phn ánh hi n th c khách quan chân th c c a tri giác vì nĩ hình thành do tác đng c a s v t hi n t ưng xung quanh vào giác quan c a con ng ưi trong ho t đng do nh ng nhi m v c a th c ti n. Tính đi t ưng c a tri giác là c ơ s c a s đnh h ưng cho hành vi và ho t đng c a con ng ưi. 3.3.2. Tính l a ch n c a tri giác (qui lu t hình - n n) Các s v t, hi n t ưng trong th th gi i khách quan vơ cùng đa d ng và ph c t p. Trong cùng m t lúc chúng cĩ th đng th i tác đng vào các giác quan c a ta. Trong tr ưng hp đĩ, con ng ưi khơng th ph n ánh t t c các svht đĩ đưc, mà con ng ưi ch cĩ kh năng ph n ánh m t vài đi t ưng nào đĩ trong vơ s các svht xung quanh. ðĩ là tính l a ch n c a tri giác, hay nĩi cách khác tri giác là m t quá trình ho t đng tích c c, trong đĩ con ng ưi th c hi n s l a ch n. Tính l a ch n c a tri giác th c ch t là quá trình ch th ho t đng tích c c đ tách đưc đi t ưng ra kh i b i c nh đ tri giác đi t ưng m t cách rõ ràng. S l a ch n c a tri giác khơng mang tính ch t c đnh, mà vai trị c a đi t ưng và b i c nh cĩ s giao hốn cho nhau cĩ ngh ĩa là m t v t lúc này là đi t ưng nh ưng khi khác l i là b i c nh và ng ưc li. Vì v y, nh ng thu c tính c a đi t ưng càng khác bi t v i thu c tính c a b i c nh thì ta 21
22. tri giác d dàng, đy đ h ơn. Tính l a ch n c a tri giác ph thu c vào h ng thú, tâm th , nhu c u c a b n thân ch th tri giác. Trong đĩ, ngơn ng c ũng đĩng vai trị r t quan tr ng, nĩ cĩ tác d ng đnh h ưng cho s l a ch n đi t ưng đ tri giác. Qui lu t này đưc ng dng r t nhi u trong th c ti n. 3.3.3. Tính cĩ ý ngh ĩa c a tri giác Tri giác đưc n y sinh do s tác đng tr c ti p c a các s v t vào c ơ quan c m nh n, nh ưng hình nh tri giác luơn cĩ m t ý ngh ĩa xác đnh. Khi tri giác s v t hi n t ưng m t cách cĩ ý th c thì ta cĩ th g i đưc tên s v t đĩ trong đu và cĩ th x p s v t đang tri giác vào m t nhĩm s v t hi n t ưng xác đnh, ta c ũng cĩ th khái quát nĩ trong m t t xác đnh Con ng ưi cĩ đưc kh n ăng đĩ là nh tri giác luơn g n li n v i quá trình t ư duy, v i s hi u bi t v b n ch t c a s v t. Nu ta tri giác đưc càng nhi u thu c tính, nhi u b ph n c a đi t ưng thì quá trình tri giác càng cĩ ý ngh ĩa h ơn. đây kinh nghi m s ng cĩ vai trị r t quan tr ng đi v i tính ý ngh ĩa c a tri giác, đc bi t là vai trị c a ngơn ng . Trong quá trình d y h c khi giáo viên s dng đ dùng tr c quan c n ph i chú ý đn qui lu t này giúp h c sinh tri giác m t cách đy đ, sâu s c h ơn. 3.3.4. Tính tr n v n c a tri giác Tính tr n v n c a tri giác là quá trình tri giác phn ánh t ươ ng đi đy đ các thu c tính bi u hi n ra bên ngồi c a đi t ưng m t cách tr n v n, nĩ đem l i cho ta m t hình nh hồn ch nh v s v t hi n t ưng. Nh ưng đây khơng ph i là s c ng l i c a các c m giác thành ph n, mà là s k t h p gi a các c m giác thành ph n đã đưc tr u xu t và khái quát hố t nh ng c m giác đĩ. Tính tr n v n c a tri giác cịn do tính tr n v n khách quan c a svht qui đnh. Ngồi ra, kinh nghi m s ng và ngơn ng c ũng cĩ vai trị r t quan tr ng giúp ta tri giác đi t ưng m t cách tr n v n. VD: Khi nghe m t b n nh c là ta tri giác tồn b b n nh c đĩ ch khơng ch nghe t ng n t nh c. 3.3.5. Tính t ng giác Hình nh tri giác khơng ch ph thu c vào tính ch t, đc đim c a v t kích thích, mà cịn ph thu c vào b n thân ch th tri giác. S ph thu c c a hình nh tri giác vào n i dung đi s ng tâm lý con ng ưi đưc g i là hi n t ưng t ng giác. Trong quá trình d y h c và giáo d c ta c n tính đn kinh nghi m, nh ng hi u bi t, nhu c u, h ng thú, tâm th c a h c sinh nh m nâng cao hi u qu tri giác và n ăng l c quan sát h c sinh, tránh hi n t ưng “yêu nên t t, ghét nên x u” d d n đn sai l m. M t khác, trong giao ti p hàng ngày chúng ta c n ph i gây n t ưng t t v i đi t ưng ngay trong nh ng bu i đu g p g đ duy trì m i quan h t t đp gi a hai bên. 3.3.6. Tính n đnh c a tri giác Tính n đnh c a tri giác là kh n ăng ph n ánh các s v t,hi n t ưng m t cách khơng thay đi khi điu ki n tri giác đã thay đi. Tính n đnh c a tri giác th hi n rõ trong các tr ưng h p tri giác v đ ln, hình dng, màu s c c a đi t ưng. Nĩ đưc hình thành trong ho t đng c a con ng ưi v i đ v t, nĩ khơng ph i do c ơ ch b m sinh mà do kinh nghi m s ng c a con ng ưi t o nên. Tính n đnh c a tri giác ph thu c vào kinh nghi m s ng; ph thu c vào c u trúc t ươ ng đi n đnh ca svht trong m t th i gian, th i đim nh t đnh và ph thu c vào kh n ăng t điu ch nh mi quan h ng ưc c a não. 3.3.7. Tính o giác ( o nh c a tri giác) Trong m t s tr ưng h p v i nh ng điu ki n th c t xác đnh, nh ưng tri giác cĩ th khơng cho ta hình nh đúng v s v t hi n t ưng. Hi n t ưng này g i là o giác. o giác là tri giác khơng đúng, ph n ánh sai l ch các s v t, hi n t ưng trong hi n th c khách quan. o giác là m t hi n t ưng cĩ tính qui lu t x y ra t t c m i ng ưi bình th ưng và cĩ t t c các lo i tri giác. M i lo i o giác đu cĩ nguyên nhân riêng c a nĩ. Cĩ lo i o giác do 22
23. nguyên nhân v t lý, do nguyên nhân sinh lý và nguyên nhân tâm lý. Ng ưi ta đã l i d ng hi n t ưng o giác trong m i l ĩnh v c ho t đng nh ư trong h i ho , ki n trúc, trang trí n i th t, qu ng cáo, kinh doanh, th i trang Tĩm l i: Các qui lu t c a tri giác cĩ quan h b sung cho nhau làm cho tri giác c a con ng ưi ngày thêm đa d ng phong phú và mang tính ch t ch th cao. Vì v y, khi đánh giá kh n ăng tri giác c a m i cá nhân và rèn luy n n ăng l c tri giác c a b n thân, ta c n ph i chú ý đn các qui lu t nĩi trên. 23
24. II. TRÍ NH 1. Khái ni m v trí nh Trí nh là quá trình tâm lý ph n ánh nh ng kinh nghi m đã tr i qua c a con ng ưi d ưi hình th c nh ng bi u t ưng. Trí nh là s ghi nh , gìn gi và tái hi n l i nh ng gì con ng ưi đã ti p thu đưc trong quá trình ho t đng. Nh n th c c m tính ch ph n ánh đưc s v t hi n t ưng khi chúng tr c ti p tác đng vào giác quan c a ta. Trí nh ph n ánh các svht đã tác đng vào chúng ta tr ưc đây mà khơng c n cĩ s tác đng c a b n thân chúng trong hi n t i. Hay nĩi cách khác trí nh ph n ánh nh ng kinh nghi m mà con ng ưi đã tr i qua. K t qu c a trí nh là t o ra trong đu ta nh ng bi u t ưng. Bi u t ưng là nh ng hình nh c a s v t hi n t ưng đưc n y sinh trong đu ĩc con ng ưi khi nh ng svht đĩ khơng cịn tr c ti p tác đng vào các giác quan. Ví d : khi ta đ cu n sách tr ưc m t ta thì ta cĩ hình nh cu n sách trong đu. Nh ưng ta c t cu n sách đĩ đi r i thì hình nh cu n sách v n hi n ra rõ nét trong ĩc ta. Hình nh đĩ chính là bi u tưng c a trí nh . Bi u t ưng là s n ph m c a trí nh , nĩ đưc hình thành trên c ơ s c a s tri giác. Vì vy, nĩ v a mang tính tr c quan c th , v a mang tính khái quát, nên trí nh đưc x p vào giai đon chuy n ti p trung gian gi a nh n th c c m tính và nh n th c lý tính. Trí nh khơng ch là thành ph n c a ho t đng nh n th c thu n tuý, mà nĩ cịn là thành ph n c ơ b n to nên nhân cách con ng ưi. Do đĩ, trí nh cĩ vai trị r t quan tr ng trong đi s ng ho t đng c a con ng ưi. 2. Các quá trình c ơ b n c a trí nh 2.1. Quá trình ghi nh (t o v t) Ghi nh là quá trình l ưu tr l i trong não con ng ưi nh ng hình nh c a s vt, hi n tưng trong quá trình tri giác. S ghi nh là quá trình ghi nh n thơng tin trong não con ng ưi hay cịn g i là quá trình t o v t. Là quá trình thành l p đưng liên h th n kinh t m th i v ng ch c trên v não đ sau này cĩ th khơi ph c l i đưc do tác đng c a nh ng kích thích khác nhau. Cĩ hai cách ghi nh : ghi nh khơng ch đnh và ghi nh cĩ ch đnh. - Ghi nh khơng ch đnh: là lo i ghi nh khơng đ ra m c đích t tr ưc, khơng c n dùng m t cách th c nào đ ghi nh và khơng địi h i s n l c c a ý chí. ð b n v ng c a lo i ghi nh này ph thu c vào đc đim c a đi t ưng, vào s tho mãn nhu c u c a cá nhân, vào m c đích ho t đng Ghi nh khơng ch đnh giúp ta cĩ th nh đưc m t s l n nh ng hi n t ưng trong cu c s ng, làm cho v n kinh nghi m s ng c a con ng ưi ngày càng thêm phong phú. Khi ghi nh khơng ch đnh phù h p v i m c đích ca cá nhân thì nĩ s tr thành ghi nh cĩ ch đnh. - Ghi nh cĩ ch đnh: là lo i ghi nh v i m c đích đã đưc đnh tr ưc. Trong quá trình ghi nh địi h i ph i cĩ các bi n pháp, ph ươ ng ti n và cĩ s n l c c a ý chí. Ghi nh cĩ ch đnh là hình th c ghi nh ch y u c a trí nh . K t qu c a lo i ghi nh này ph n l n ph thu c vào m c đích, đng c ơ, tâm th c a s ghi nh . Ghi nh cĩ ch đnh đưc ti n hành b ng hai cách: + Ghi nh máy mĩc: là lo i ghi nh d a vào nh ng m i liên h b ngồi c a s v t hi n t ưng mà khơng c n hi u n i dung c ũng nh ư ý ngh ĩa c a s v t hi n t ưng. Ghi nh máy mĩc là l p đi l p l i nhi u l n m t cách đơ n gi n đi t ưng c n ghi nh . Nĩ là c ơ s c a s h c thu c lịng. + Ghi nh cĩ ý ngh ĩa: là lo i ghi nh d a vào s hi u bi t n i dung, b n ch t và m i quan h lơgic cĩ tính qui lu t c a các s v t hi n t ưng. Ghi nh cĩ ý ngh ĩa g n li n v i ho t đng t ư duy giúp con ng ưi hi u đưc b n ch t và m i quan h cĩ tính qui lu t c a các s v t hi n t ưng, nĩ đưc d a trên s hi u bi t c a 24
25. con ng ưi nên nĩ r t b n v ng khĩ quên. N u cĩ l quên thì ta v n cĩ th suy lu n ra đ nh l i v n đ. 2.2. Quá trình gìn gi (c ng c v t): là quá trình c ng c v ng ch c nh ng d u v t đã đưc hình thành trên v não trong quá trình ghi nh . Quá trình gìn gi cĩ th đưc di n ra đng th i hay di n ra ngay sau quá trình ghi nh . Gìn gi th ưng di n ra theo hai cách là gìn gi tích c c và gìn gi tiêu c c. 2.3. Quá trình nh n l i: là quá trình nh đưc đi t ưng đã tri giác tr ưc đây mà hi n t i đi t ưng đĩ l i xu t hi n tr ưc m t ta m t l n n a. Nh n l i là m t quá trình đơ n gi n di n ra tr ưc quá trình nh l i, nên nĩ khơng ph i là tiêu chu n đ đánh giá trí nh c a con ng ưi. Tính chính xác c a s nh n l i ph thu c vào m c đ b n v ng c a s ghi nh , ph thu c vào s gi ng và khác nhau c a hình nh c ũ và hình nh m i. Vì th , cĩ khi ta nh n l i b sai do đi t ưng g p l i khác nhi u so v i hình nh tr ưc đây. 2.4. Quá trình nh l i: là quá trình làm xu t hi n l i trong não nh ng hình nh c a svht tr ưc đây đã đưc tri giác mà hi n t i svht đĩ khơng cịn tr ưc m t ta n a. Nh l i cĩ th di n ra m t cách khơng ch đnh ho c cĩ ch đnh. Nĩ mang tính ch th rõ nét vì nĩ ph thu c vào kinh nghi m s ng và tính ch t ho t đng. Nh l i là khâu cu i cùng c a trí nh , nĩ là tiêu chu n đ đánh giá trí nh c a con ng ưi. Các quá trình c a trí nh cĩ vai trị v trí khác nhau nh ưng chúng cĩ quan h ch t ch và th ng nh t v i nhau. Trong đĩ, quá trình ghi nh và quá trình gìn gi là ti n đ, điu ki n ca s nh n l i và nh l i. M t khác, nh n l i và nh l i s giúp con ng ưi cĩ th ghi nh và gìn gi thơng tin m t cách t t h ơn. 3. Quá trình quên * Quên là khơng th nh n l i ho c nh l i đi t ưng đã ghi nh tr ưc đây vào th i đim c n thi t. Quên là quá trình m t d n thơng tin trong trí nh . Khi ta quên thì nh ng đưng liên h th n kinh t m th i, nh ng d u v t đã đưc hình thành tr ưc đây đã b c ch và khơng th khơi ph c l i đưc trong m t th i gian lâu dài hay t m th i. * Các m c đ quên: + Quên hồn tồn: khơng th nh n l i và nh l i đưc. + Quên c c b : khơng th nh l i đưc nh ưng cĩ th nh n l i đưc. + Quên t m th i: trong m t th i gian nào đĩ ta khơng th nh l i đưc, nh ưng trong m t lúc nào đĩ đt nhiên nh l i đưc. ðĩ là hi n t ưng sc nh . * Qui lu t quên - Con ng ưi th ưng quên nh ng gì khơng phù h p v i nhu c u, h ng thú và ít liên quan đn cu c s ng. - Ta th ưng hay quên nh ng gì ít tham gia vào ho t đng, ít đưc s d ng trong vi c đt t i m c đích. - Chúng ta c ũng hay quên khi g p nh ng kích thích m i l , nh ng kích thích cĩ cưng đ m nh. - Ta th ưng hay quên nh ng y u t chi ti t nh ng y u t ph tr ưc và quên nh ng yu t chính, y u t quan tr ng sau. - S quên di n ra v i t c đ khơng đng đu nh ư: t c đ quên di n ra r t nhanh ngay sau khi v a ghi nh , nh ưng sau đĩ t c đ quên gi m d n. * Bi n pháp ch ng quên - Ph i g n tài li u c n ghi nh vào tài li u h c t p c a h c sinh, làm cho n i dung đĩ tr thành m c đích c a hành đng, hình thành nhu c u, h ng thú c a h c sinh đi v i tài li u h c t p. - Ph i t ch c ho t đng d y h c m t cách khoa h c nh ư phân b th i gian h c t p và gi i lao h p lý, khơng nên d y hai mơn cĩ n i dung t ươ ng t k ti p nhau ( đ tránh các qui lu t c ch ). 25
26. - T ch c cho h c sinh tái hi n tài li u h c t p, làm bài t p ng d ng ngay sau khi hc lý thuy t tr ưng, v nhà ph i ơn l i bài ngay sau khi h c tài li u m i. Nên s d ng ph i h p các lo i ghi nh , cĩ k ho ch ơn t p th ưng xuyên cĩ khoa h c. III. NH N TH C LÝ TÍNH 1.T Ư DUY 1.1. ðnh ngh ĩa Tư duy là m t quá trình tâm lý ph n ánh nh ng thu c tính b n ch t, nh ng m i liên h , quan h cĩ tính qui lu t bên trong c a s v t, hi n t ưng trong hi n th c khách quan mà tr ưc đĩ ta ch ưa bi t. Tư duy là hình th c cao nh t c a s ph n ánh, là m c đ nh n th c m i v ch t so vi c m giác, tri giác. N u c m giác, tri giác ch ph n ánh thu c tính b ngồi, nh ng m i quan h , liên h v khơng gian và th i gian, thì t ư duy ph n ánh nh ng thu c tính b n ch t bên trong, nh ng m i liên h , quan h cĩ tính ch t qui lu t c a s v t, hi n t ưng. Ví d : ðng tr ưc m t con ng ưi, nh n th c c m tính cho ta bi t nét m t, hình dáng, c ch Cịn tư duy cho ta bi t đưc quan đim, l p tr ưng, tính cách, tài n ăng nh ng cái b n ch t bên trong c a nhân cách. Tuy r ng t ư duy ph n ánh thu c tính b n ch t bên trong c a svht nh ưng khơng ph i bao gi t ư duy c ũng đi đn cái đúng, mà t ư duy c ũng cĩ th đi đn cái sai. ðiu đĩ nh c nh con ng ưi c n ph i c n th n trong khi nhìn nh n đánh giá s vi c. C n bi t k t h p cái hi n t ưng bên ngồi v i cái b n ch t bên trong. T ư duy ph n ánh khái quát các thu c tính b n ch t c a svht đ rút ra qui lu t chung c a nh ng svht đĩ. T ư duy ph n ánh cái ch ưa bi t t c là ph n ánh cái m i, nh nĩ mà ta m i cĩ kh n ăng gi i quy t nh ng vn đ do th c ti n đ ra. T ư duy con ng ưi mang b n ch t xã h i l ch s , nĩ g n li n v i ngơn ng . T ư duy đưc hình thành và phát tri n trong quá trình lao đng và quá trình giao ti p gi a con ng ưi v i con ng ưi trong các m i quan h xã h i. Hi n nay, khoa h c k thu t phát tri n nh ưng con ng ưi v n là ch th duy nh t c a quá trình t ư duy đích th c. 1.2. ðc đim c a t ư duy 1.2.1.Tính cĩ v n đ c a t ư duy Trong th c t t ư duy ch n y sinh khi g p hồn c nh cĩ v n đ. Nh ưng khơng ph i bt c tác đng nào c a hồn c nh đu xu t hi n quá trình t ư duy. Hồn c nh cĩ v n đ là nh ng tình hu ng mà b ng v n hi u bi t c ũ, ph ươ ng pháp hành đng đã cĩ ta khơng th gi i quy t đưc nĩ. ð nh n th c và gi i quy t hồn c nh cĩ v n đ m i thì con ng ưi c n ph i cĩ nh ng tri th c và ph ươ ng th c hành đng m i nh m đt đưc m c đích m i. Hồn c nh cĩ v n đ th ưng là nh ng câu h i, bài t p hay nh ng nhi m v đưc đt ra trong ho t đng nh n th c th c ti n. Ví d : Quá trình quang h p c a cây xanh đưc di n ra nh ư th nào? Trong hồn c nh cĩ v n đ luơn cĩ s mâu thu n gi a m c đích đ ra và ph ươ ng pháp đ đt đưc m c đích đĩ. Khi hồn c nh cĩ v n đ xu t hi n s kích thích con ng ưi tư duy, nh ưng khơng ph i b t c hồn c nh cĩ v n đ nào c ũng cĩ ho t đng t ư duy (N u nĩ quá d ho c quá khĩ thì c ũng khơng cĩ t ư duy).Vì v y, t ư duy ch n y sinh trong hồn c nh cĩ v n đ mà đã đưc con ng ưi nh n th c m t cách đy đ và cĩ nhu c u chuy n thành nhi m v c a t ư duy đ gi i quy t v n đ đĩ. Khi g p hồn c nh cĩ v n đ m i thì cá nhân cn ph i xác đnh đưc cái gì đã bi t, cái gì c n tìm và m i liên h gi a cái đã bi t và cái cn tìm nh ư th nào đ cĩ nhu c u mu n bi t, mu n tìm cái m i. 1.2.2. Tính gián ti p c a t ư duy Nh n th c c m tính m i ch ph n ánh b n thân s v t m t cách tr c ti p. T ư duy cĩ kh n ăng ph n ánh svht m t cách gián ti p thơng qua các d u hi u, kinh nghi m, ngơn ng , nh ng cơng c lao đng Ví d : Nhà kh o c h c ch c n d a vào m t vài di tích hố th ch nh ưng cĩ th bi t đưc ngu n g c, th i gian t n t i và n n v ăn hố trong niên đi đĩ nh ư th nào. Nh kh n ăng ph n ánh gián ti p c a t ư duy đã giúp con ng ưi nh n th c th gi i mt cách sâu s c h ơn và m r ng kh n ăng hi u bi t c a con ng ưi đn vơ t n. Nh tính 26
27. ph n ánh gián ti p c a t ư duy đã giúp con ng ưi ph n ánh đưc cái quá kh , cái hi n t i và cái trong t ươ ng lai, ph n ánh đưc nh ng cái mà c m giác tri giác khơng th ph n ánh đưc. Da vào các qui lu t và các m i liên h gi a các hi n t ưng x y ra trong thiên nhiên mà con ng ưi cĩ th hi u bi t đưc và khám phá đưc nh ng gì x y ra trên m t tr ăng, m t tr i, sao Kim, sao H a m t cách gián ti p. 1.2.3. Tính tr u t ưng hĩa và khái quát c a t ư duy Trong m t svht bao gi c ũng cĩ nh ng thu c tính riêng đc tr ưng cho đi t ưng đĩ và cĩ nh ng thu c tính chung khái quát c a hàng lo t các đi t ưng cùng lo i. Nh n th c cm tính m i ch ph n ánh t ng thu c tính riêng l r i r c c a m t s v t c th , ch ch ưa cĩ kh n ăng khái quát hàng lo t s v t cùng lo i. T ư duy khơng ch ph n ánh svht m t cách riêng l c th , mà cĩ kh n ăng ph n ánh svht m t cách khái quát. Cĩ ngh ĩa là t ư duy cĩ kh năng tr u xu t kh i đi t ưng nh ng thu c tính khơng b n ch t mà ch gi l i nh ng d u hi u b n ch t chung nh t đc tr ưng cho nhi u svht cùng lo i. Ví d : d u hi u b n ch t c a kim lo i là cĩ tính d n nhi t và d n đin Nh t ư duy ph n ánh khái quát các svht mà ta bi t đưc qui lu t phát tri n chung c a xã h i, bi t đưc nh ng cái mà ta khơng th bi t đưc b ng nh n th c c m tính. Nh tính khái quát c a t ư duy mà ta cĩ th phân lo i đưc s v t đĩ thu c nhĩm svht nào và nĩ cĩ đc tính gì Tính khái quát khơng ch giúp ta gi i quy t nh ng nhi m v hi n t i, mà cịn cĩ th d ki n đưc nh ng cái trong t ươ ng lai. 1.2.4. T ư duy quan h ch t ch v i ngơn ng Trong nh n th c c m tính dù cĩ ngơn ng hay khơng cĩ ngơn ng tham gia thì quá trình c m giác, tri giác v n di n ra. Nh ưng n u khơng cĩ ngơn ng thì khơng cĩ b t c m t quá trình t ư duy nào, b i vì, ngơn ng là hình th c bi u đt nh ng s n ph m c a t ư duy (ý ngh ĩ, khái ni m ). Ngơn ng là m t m t khơng th tách r i c a t ư duy, khơng cĩ ngơn ng thì khơng cĩ t ư duy. Ngưc l i, n u khơng cĩ t ư duy thì ngơn ng ch là m t chu i âm thanh vơ ngh ĩa, khơng cĩ n i dung và nĩ c ũng ch ng khác gì nh ng tín hi u âm thanh c a lồi đng v t. Nh ưng t ư duy khơng ph i là ngơn ng , mà t ư duy và ngơn ng cĩ m i quan h bi n ch ng v i nhau, đĩ là m i quan h gi a n i dung và hình th c. 1.2.5. Tư duy liên h m t thi t v i nh n th c c m tính Tuy là m c đ nh n th c cao h ơn h n v ch t so v i nh n th c c m tính, nh ưng t ư duy khơng tách r i nh n th c c m tính. T ư duy dù tr u t ưng, khái quát đn m y c ũng ph i da vào các tài li u tr c quan mà c m giác và tri giác đư a l i. H ơn n a, mu n t ư duy tr ưc ht ph i tri giác đưc hồn c nh cĩ v n đ, tri giác đưc các s ki n. Nh ư v y tri giác là m t khâu, là thành ph n c a quá trình t ư duy. K t qu ca t ư duy địi h i ph i đưc ki m tra bng th c ti n thơng qua các quá trình nh n th c c m tính. M t khác, t ư duy c ũng nh hưng đn nh n th c c m tính, nh cĩ t ư duy mà ta cĩ th tri giác đi t ưng m t cách nhanh chĩng và chính xác h ơn. T ư duy nh h ưng đn tính l a ch n, tính ý ngh ĩa và tính n đnh c a tri giác. 1.3. Các giai đon c a m t quá trình t ư duy 1.3.1. Các giai đon c a m t quá trình t ư duy Tư duy là m t hành đng trí tu , là m t quá trình gi i quy t m t nhi m v nào đĩ n y sinh trong quá trình nh n th c hay trong ho t đng th c ti n. Quá trình đĩ đưc th c hi n bi các thao tác trí tu nh t đnh, nĩ đưc di n ra theo các giai đon sau: 1.3.2. Xác đnh v n đ Xu t hi n hồn c nh cĩ v n đ là m t điu ki n quan tr ng c a t ư duy. Hồn cnh cĩ vn đ ch a đng các mâu thu n khác nhau (gi a cái đã bi t và cái ch ưa bi t, gi a cái đã cĩ vi cái ch ưa cĩ) con ng ưi càng cĩ nhi u kinh nghi m trong l ĩnh v c nào đĩ càng d dàng nhìn ra và đy đ nh ng mâu thu n đĩ. Chính v n đ đưc xác đnh này quy t đnh tồn b nh ng vi c gi i quy t sau đĩ. ðây là giai đon đu tiên và quan tr ng nh t c a quá trình t ư duy. 27
28. 1.3.3. Xu t hi n các liên t ưng - huy đng các tri th c, kinh nghi m Xu t hi n trong đu nh ng tri th c, kinh nghi m, nh ng liên t ưng nh t đnh cĩ liên quan đn v n đ đã đưc xác đnh. 1.3.4. Sàng l c các liên t ưng và hình thành gi thuy t Các tri th c, kinh nghi m và liên t ưng xu t hi n đu tiên cịn mang tính ch t r ng rãi ch ưa th c sát v i nhi m v đ ra. Trên c ơ s sàng l c này s hình thành gi thuy t t c là cách gi i quy t cho phù h p v i nhi m v c a t ư duy. Chính s đa d ng c a các gi thuy t cho phép xem xét cùng m t s v t hi n t ưng t nhi u h ưng khác nhau đ tìm ra cách gi i quy t đúng đn nh t. 1.3.5. Ki m tra gi thuy t + N u gi thuy t đúng thì kh ng đnh gi thuy t và đi đn gi i quy t v n đ. + N u gi thuy t sai thì bác b , xây d ng gi thuy t m i, r i ki m tra l i. 1.3.6. Gi i quy t v n đ Khi gi thuy t đã đưc ki m tra và kh ng đnh thì nĩ s đưc th c hi n, t c đi đn câu tr l i cho v n đ đưc đt ra. Sơ đ các giai đon c a quá trình t ư duy Nh n th c v n đ Xu t hi n các liên t ưng Sàng l c liên t ng và hình thành gi thuy t ư Ki m tra gi thuy t Chính xác hĩa Kh ng đ nh Ph đ nh Gi i quy t v n đ Hð t ư duy mi 1.4. Các thao tác c a quá trình t ư duy 1.4.1. Phân tích-Tng h p - Phân tích: Là ho t đng trí tu phân chia đi t ưng thành nh ng b ph n, nh ng thu c tính, các quan h khác nhau theo m t h ưng nh t đnh. - T ng h p: Là quá trình k t h p nh ng thu c tính, quan h mà ta đã tách ra do quá trình phân tích thành m t ch nh th th ng nh t. Phân tích và t ng h p cĩ m i quan h m t thi t vi nhau, phân tích đưc ti n hành trên c ơ s t ng h p và t ng h p đưc th c hi n trên k t qu c a phân tích. 1.4.2. So sánh: là s xác đnh s gi ng nhau hay khác nhau, s b ng nhau hay khơng bng nhau gi a các s v t hi n t ưng. Thao tác này c ũng cĩ quan h ch t ch v i phân tích và t ng h p. So sánh là c ơ s c a m i s hi u bi t và t ư duy. Nh cĩ s so sánh các s v t 28
29. hi n t ưng v i nhau mà ta cĩ th l ĩnh h i các tài li u h c t p v i t t c tính đa d ng đc đáo và ph c t p c a chúng. 1.4.3. Tr u t ưng hĩa và khái quát hĩa Tr u t ưng hĩa: Là quá trình g t b kh i đi t ưng nh ng b ph n, thu c tính, quan h khơng c n thi t ch gi l i nh ng y u t c n thi t đ t ư duy. Khái quát hĩa: Là quá trình dùng trí ĩc đ h p nh t nhi u đi t ưng khác nhau trên cơ s cĩ m t s thu c tính gi ng nhau nào đĩ. Nh ưng ta c ũng c n phân bi t nh ng thu c tính chung g m cĩ hai lo i: nh ng thu c tính chung gi ng nhau và nh ng thu c tính chung là nh ng thu c tính b n ch t. Vì v y, n u khái quát hĩa ch d a trên nh ng d u hi u chung gi ng nhau thì d d n đn sai l m. Ví d : Mt s h c sinh đã sai l m khi x p cá voi vào lồi cá Tr u t ưng hĩa và khái quát hĩa cĩ quan h qua l i v i nhau. Mu n khái quát hĩa đi t ưng thì ta ph i tr u t ưng hĩa nh ng d u hi u khơng b n ch t. Khái quát hĩa chính là s t ng h p m c đ cao. 1.4.4. C th hĩa: là s v n d ng nh ng khái ni m, đnh lu t, quy t c đã đưc khái quát hĩa vào ho t đng th c ti n nh m gi i quy t nh ng nhi m v c th . Tĩm l i: Trong quá trình t ư duy các thao tác t ư duy cĩ quan h m t thi t v i nhau, chúng th ng nh t v i nhau theo m t h ưng nh t đnh đ gi i quy t các nhi m v c a t ư duy. Vi c th c hi n các thao tác t ư duy cĩ th khơng tuân theo m t th t nh t đnh và c ũng khơng nh t thi t ph i s d ng t t c các thao tác trong m t quá trình t ư duy. 1.5. Các s n ph m c a t ư duy 1.5.1. Khái ni m: Là nh ng tri th c đã đưc khái quát hĩa m t lo t các s v t cùng cĩ chung nh ng d u hi u b n ch t nh t đnh. Khái ni m bao gi c ũng đưc bi u hi n b ng t g i là t khái ni m. M t khái ni m bao gi c ũng bao hàm m t n i dung nh t đnh g i là n i dung khái ni m. Quá trình t ư duy trình đ nào đĩ s giúp con ng ưi nh n th c đưc m t s l ưng khái ni m m t m c đ nh t đnh. Nên cùng m t khái ni m nh ưng cĩ ng ưi hi u r ng cĩ ngưi hi u h p. 1.5.2. Phán đốn: Là m t s kh ng đnh hay ph đnh v các s v t, hi n t ưng ho c nh ng m i quan h nào đĩ gi a các s v t, hi n t ưng trong hi n th c. Ví d : T t c kim lo i đu d n đin ho c m khơng tan trong n ưc Phán đốn cĩ th là m t nh n đnh đơ n gi n hay ph c t p, nh ưng nĩ c ũng cĩ th đúng c ũng cĩ th sai. Kinh nghi m càng đa d ng phong phú và tồn di n thì vi c th c hi n các thao tác t ư duy càng h p lý thì phán đốn càng đúng đn. 1.5.3. Suy lý: Là m t phán đốn đưc rút ra t m t phán đốn khác. Suy lý cĩ hai lo i: + Di n d ch: T phán đốn chung đn phán đốn riêng (khái quát - c th ) Ví d : Kim lo i d n đin, đng là kim lo i thì đng c ũng d n đin. + Quy n p: T phán đốn riêng đn phán đốn chung. Quy n p và di n dch là hai hình th c suy lý g n bĩ ch t ch v i nhau và cĩ vai trị quan tr ng trong vi c l ĩnh h i tri th c. 1.6.Các lo i t ư duy * Xét theo m c đ phát tri n c a t ư duy ta cĩ: - T ư duy tr c quan hành đng: Lo i t ư duy này n y sinh r t s m tr d ưi 3 tu i. ð nh n bi t đi t ưng thì con ng ưi ph i gi i quy t b ng nh ng hành đng c th . - T ư duy tr c quan hình nh: Lo i t ư duy này ch y u d a vào nh ng hình nh tr c quan c a đi t ưng đang tri giác. Lo i t ư duy này đưc phát tri n tr 4 tu i. - T ư duy tr u t ưng: Cĩ hai lo i + T ư duy hình t ưng: K t qu c a quá trình t ư duy này cho ta m t hình t ưng ch khơng ph i là m t khái ni m. Lo i t ư duy này phát tri n m nh nh ng ng ưi ngh s ĩ. 29