Tập bài giảng Kinh tế môi trường

47 trang ngocly 1060

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Tập bài giảng Kinh tế môi trường", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

tap_bai_giang_kinh_te_moi_truong.pdf

Nội dung text: Tập bài giảng Kinh tế môi trường

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP.HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC BAÙCH KHOA KHOA MOÂI TRÖÔØNG TAÄP BAØI GIAÛNG KINH TEÁ MOÂI TRÖÔØNG ThS. VUÕ THÒ HOÀNG THUÛY CBGD K.Moâi Tröôøng- ÑH Baùch Khoa TPHCM Tp.Hoà Chí Minh, thaùng 02/2002
Chöông 1 TOÅNG QUAN VEÀ KINH TEÁ & MOÂI TRÖÔØNG 1.1 Khaùi nieäm Kinh teá Moâi tröôøng Kinh teá moâi tröôøng laø söï vaän duïng nhöõng nguyeân taéc kinh teá ñeå nghieân cöùu söï phaùt trieån vaø quaûn lyù caùc taøi nguyeân moâi tröôøng. Kinh teá moâi tröôøng laø moät khoa hoïc kinh teá, öùng duïng caùc lyù thuyeát vaø nhöõng kyõ thuaät phaân tích kinh teá ñeå lyù giaûi vaø giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà moâi tröôøng theo chieàu höôùng ñaûm baûo hieäu quaû kinh teá xaõ hoäi cao nhaát trong ñieàu kieän raøng buoäc cuûa moâi tröôøng hoaëc trong khaû naêng cuûa caùc heä sinh thaùi. Kinh teá hoïc ñöôïc chia laøm 2 tröôøng phaùi: kinh teá vi moâ, chuyeân nghieân cöùu veà nhöõng haønh vi cuûa con ngöôøi vaø caùc nhoùm nhoû daân cö trong coäng ñoàng vaø kinh teá vó moâ, nghieân cöùu nhöõng hoaït ñoäng kinh teá trong moät neàn kinh teá bao quaùt (moät quoác gia, theá giôùi). Treân cô sôû ñoù, kinh teá hoïc moâi tröôøng (thöôøng goïi laø kinh teá moâi tröôøng) cuõng chia laøm hai höôùng: vi moâ vaø vó moâ nhöng haàu nhö kinh teá vi moâ coù öu theá hôn . Kinh teá moâi tröôøng chuû yeáu laø quan taâm ñeán vieäc taïi sao quyeát ñònh cuûa con ngöôøi gaây aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng vaø noäi dung nhöõng quyeát ñònh ñoù nhö theá naøo ? Kinh teá moâi tröôøng cuõng quan taâm ñeán nhöõng theå cheá vaø caùc chính saùch kinh teá coù theå thay ñoåi nhö theá naøo ñeå taïo ñöôïc caân baèng giöõa nhöõng taùc ñoäng moâi tröôøng vôùi mong muoán cuûa con ngöôøi vaø nhöõng ñoøi hoûi cuûa heä sinh thaùi. 1.2 Moái lieân quan giöõa Kinh teá vaø Moâi tröôøng Kinh teá laø moät taäp hôïp nhöõng saép xeáp xaõ hoäi, luaät phaùp vaø kyõ thuaät coâng ngheä maø qua ñoù, töøng caù nhaân tìm caùch ñeå caûi thieän ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa chính hoï. Hai haøm soá kinh teá cô baûn laø saûn xuaát vaø tieâu thuï. Haøm saûn xuaát xem xeùt taát caû nhöõng hoaït ñoäng maø coù lieân quan ñeán soá löôïng haøng hoaù vaø dòch vuï ñöôïc taïo ra bôûi caùc coâng cuï kyõ thuaät vaø quaûn lyù. Haøm tieâu thuï quan taâm ñeán caùch phaân phoái haøng hoaù dòch vuï giöõa caùc thaønh vieân vaø caùc nhoùm coäng ñoàng trong xaõ hoäi. Nhöng baát cöù moät neànkinh teá naøo cuõng toàn taïi giöõa moät theá giôùi töï nhieân. Nhöõng quaù trình vaø caùc bieán ñoåi cuûa neàn kinh teá phaûi phuïc tuøng caùc quy luaät cuûa töï nhieân. Hôn theá, kinh teá söû duïng tröïc tieáp caùc taøi nguyeân cuûa töï nhieân. Theá giôùi töï nhieân cung caáp nguoàn nguyeân lieäu thoâ vaø naêng löôïng maø neáu khoâng coù chuùng thì khoâng theå thöïc hieän quaù trình saûn xuaát. Nhö vaäy, hoaït ñoäng kinh teá laøm cho moâi tröôøng coù moät chöùc naêng heä thoáng laø cung caáp taøi nguyeân töï nhieân. Ngöôïc laïi, saûn xuaát vaø tieâu duøng seõ taïo ra chaát thaûi, vaø sôùm hay muoän thì löôïng chaát thaûi naøy cuõng quay trôû laïi vôùi moâi tröôøng töï nhieân. Tuøy thuoäc vaøo caùch thöùc quaûn lyù, chaát thaûi seõ gaây oâ nhieãm vaø laøm moâi tröôøng xuoáng caáp. Moái quan heä cô baûn naøy giöõa kinh teá vaø moâi tröôøng coù theå ñöôïc minh hoaï nhö sau (xem hình 1.1) 2 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Moâi tröôøng ñaát, nöôùc & khoâng khí (1) Chaát thaûi sinh hoaït Xöû lyù (2) XAÕ HOÄI Saûn phaåm Sinh hoaït & saûn xuaát (2) Chaát thaûi saûn xuaát Taùi cheá H.1.1 – MOÁI QUAN HEÄ CÔ BAÛN GIÖÕA KINH TEÁ & MOÂI TRÖÔØNG ÔÛ ñaây, moái lieân heä (1) theå hieän nguoàn nguyeân vaät lieäu ñi töø töï nhieân vaøo hoaït ñoäng kinh teá saûn xuaát vaø tieâu duøng. Khoa hoïc nghieân cöùu baûn chaát cuûa töï nhieân khi noù ñoùng vai troø cung caáp nguyeân lieäu thoâ laø kinh teá hoïc taøi nguyeân (chöông 2). Moái lieân heä (2) cho thaáy taùc ñoäng cuûa caùc hoaït ñoäng kinh teá leân chaát löôïng cuûa moâi tröôøng töï nhieân. Khoa hoïc nghieân cöùu doøng chaát thaûi vaø nhöõng taùc ñoäng heä quaû cuûa noù ñoái vôùi theá giôùi töï nhieân laø kinh teá hoïc moâi tröôøng . Ñoái vôùi moân hoïc naøy, chuùng ta xem xeùt ñeán nhöõng taùc ñoäng leân chaát löôïng moâi tröôøng töø hoaït ñoäng soáng cuûa con ngöôøi, trong ñoù muïc tieâu chính laø kieåm soaùt oâ nhieãm. Taùc ñoäng töø caùc hoaït ñoäng kinh teá leân moâi tröôøng töï nhieân ñöôïc tính toaùn döïa treân moâ hình caân baèng vaät chaát. Tuy nhieân, coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau veà caân baèng vaät chaát tuøy thuoäc vaøo moâ hìønh kinh teá xaõ hoäi löïa choïn. Vôùi quan ñieåm caân baèng vaät chaát, löôïng chaát thaûi phaùt sinh vaø khaû naêng taùi sinh, taùi söû duïng chuùng ñöôïc ñaùnh giaù khaùc nhau. Do ñoù, taùc ñoäng leân moâi tröôøng töø hoaït ñoäng kinh teá xaõ hoäi cuõng ñöôïc nhaän thöùc ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. Theo quan nieäm coå ñieån : neàn kinh teá cuûa moät quoác gia ñöôïc xem laø kheùp kín, khoâng coù chính quyeàn, taát caû thu nhaäp ñeàu ñöôïc chi tieâu chöù khoâng ñeå daønh, khoâng coù maäu dòch quoác teá. Theo quan ñieåm naøy, neàn kinh teá sau khi hoaït ñoäng khoâng heà saûn sinh chaát thaûi hoaëc chaát thaûi laø khaùi nieäm khoâng ñöôïc quan taâm. Moái töông taùc qua laïi giöõa kinh teá vaø moâi tröôøng theo moâ hình caân baèng vaät chaát ñöôïc bieåu dieãn döôùi ñaây: 3 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Cung caáp caùc yeáu toá cho saûn xuaát HOÄ GIA ÑÌNH Tieâu thuï haøng hoaù & dòch vu (caàu) Chuû sôû höõu taøi nguyeân Tieâu thuï haøng Tieàn höôûng lôïi töø caùc yeáu hoaù vaø dòc h vuï toá saûn xuaát : Tieàn löông THÒ TRÖÔØNG Tieàn thueâ muôùn Nôi coù töông taùc cung – caàu CAÙC XÍ NGHIEÄP Chi phí tieâu thuï Sxuaát haøng hoaù vaø dòch vuï (cung) Nôi söû duïng taøi nguy eân Saûn xuaát haøng hoùa & dòch vuï Quan nieäm neàn kinh teá môû :: Neàn kinh teá ñöôïc xem nhö moät heä thoáng môû thu huùt vaät chaát vaø naêng löôïng töø moâi tröôøng, vaø cuoái cuøng ñöa trôû laïi moät löôïng chaát thaûi töông ñöông vaøo moâi tröôøng. Nhöng, ñeán moät luùc naøo ñoù, löôïng chaát thaûi trôû neân quaù taûi vaø phaùt taùn böøa baõi neân taïo ra oâ nhieãm, chi phí ñeå xöû lyù oâ nhieãm naøy goïi laø chi phí ngoaïi öùng. Vôùi : I : nguyeân lieäu thoâ vaø naêng löôïng WP : phaàn chaát thaûi ñöôïc vöùt boû IS : nguyeân lieäu ñaõ qua xöû lyù WPR : phaàn chaát thaûi sau xöû lyù hay taùi sinh IR/T : nglieäu cho quaù trình taùi sinh Q : saûn löôïng cuoái cuøng Moâ hình theå hieän caân baèng vatä chaát theo quan ñieåm neàn kinh teá môû ñöôïc bieåu dieãn döôùi ñaây: I Q Khai Thaùc Sô Cheá Cheá bieán Saûn Phaåm IR/T I Thöù phaåm – Pheá phaåm s Saûn phaåm trung gian I S Caûi Tieán Coâng Ngheä IR/T Taùi Sinh WPR WP MOÂI TRÖÔØNG Toån Thaát Moâi Tröôøng Nô i Tieáp Nhaän Chaát Thaûi (Ngoaïi öùng) 4 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Theo sô ñoà treân, khoâng coù moät loaïi nguyeân lieäu naøo ñöa vaøo saûn xuaát coù theå ñaït hieäu suaát söû duïng 100%. Phaàn khoâng söû duïng ñöôïc seõ ñöôïc thaûi ra ngoaøi töï nhieân hay ñi vaøo moät quy trình saûn xuaát khaùc tuøy theo töøng tröôøng hôïp cuï theå. Ngay caû ôû quaù trình taùi sinh, hieäu suaát söû duïng nguyeân lieäu cuõng khoâng ñaït ñeán möùc 100%. Theo quan ñieåm caân baèng vaät chaát, chuùng ta deã daøng nhaän thaáy raèng phöông thöùc quaûn lyù kinh teá seõ taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng chung quanh, vaø ngöôïc laïi tính chaát cuûa moâi tröôøng cuõng coù aûnh höôûng ñeán hieäu quaû cuûa hoaït ñoäng kinh teá. 1.3 Taêng tröôûng kinh teá & phaùt trieån beàn vöõng 1.3.1 Khaùi nieäm Beân caïnh taêng tröôûng kinh teá, phaùt trieån beàn vöõng laø caùch phaùt trieån hôïp lyù nhaát ñoái vôùi taát caû moïi quoác gia, moïi daân toäc , bôûi vì : phaùt trieån beàn vöõng laø phaùt trieån ñeå thoaû maõn nhöõng nhu caàu hieän taïi maø khoâng laøm toån haïi ñeán khaû naêng ñaùp öùng nhöõng nhu caàu cuûa theá heä mai sau (theo WCED: UÛy Ban Theá giôùi veà Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån). Noùi moät caùch khaùc, phaùt trieån kinh teá ñeå caûi thieän chaát löôïng cuoäc soáng cuûa con ngöôøi phaûi ñaûm baûo söï hoaø hôïp vaø khoâng laøm aûnh höôûng ñeán theá giôùi töï nhieân. 1.3.2 Phaân loaïi Söï khaùc bieät veà quan ñieåm chuyeån giao vaø thay theá giöõa caùc loaïi tö baûn (tö baûn töï nhieân vaø tö baûn nhaân tao) daãn ñeán söï phaân bieät phaùt trieån beàn vöõng thaønh 2 möùc : Phaùt trieån beàn vöõng thaáp Treân quan ñieåm laø caùc daïng tö baûn coù theå thay theá hoaøn toaøn cho nhau, khoâng caàn ñoái xöû ñaëc bieät vôùi tö baûn töï nhieân nhö laø nhöõng taøi nguyeân khoâng coù khaû naêng taùi taïo, phaùt trieån beàn vöõng thaáp ñoøi hoûi caàn phaûi duy trì toång löôïng voán khoâng ñoåi. Phaùt trieån beàn vöõng cao Giaû ñònh raèng khoâng phaûi taát caû caùc loaïi tö baûn töï nhieân ñeàu coù theå ñöôïc thay theá bôûi tö baûn nhaân taïo, phaùt trieån beàn vöõng cao ñoøi hoûi phaûi luoân luoân duy trì moät löôïng tö baûn töï nhieân trong toång löôïng tö baûn cuûa moät neân kinh teá. 1.3.3 Ñaùnh giaù möùc ñoä beàn vöõng cuûa neàn kinh teá Ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä phaùt trieån beàn vöõng cuûa moät neàn kinh teá, ngöôøi ta döïa treân 3 khaùi nieäm veà beàn vöõng thuoäc 3 tröôøng phaùi khaùc nhau: theo lyù thuyeát cuûa Hartwick-Solow, theo kinh teá hoïc sinh thaùi, vaø tieâu chuaån an toaøn toái thieåu (SMS). Trong caùc tröôøng phaùi treân, phoå bieán nhaát laø lyù thuyeát Hartwick-Solow. Lyù thuyeát Hartwick-Solow: thuoäc tröôøng phaùi kinh teá hoïc taân coå ñieån (neo-classical economics): Möùc ñoä tieát kieäm cuûa moät neàn kinh teá ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh raèng quoác gia ñoù coù phaùt trieån thaät söï beàn vöõng hay khoâng. ÔÛ ñaây, moät giaû ñònh ñöôïc aùp duïng laø khaû naêng thay theá giöõa tö baûn töï nhieân vaø tö baûn nhaân taïo. Vaø neàn kinh teá ñöôïc xem laø phaùt trieån beàn vöõng khi ø tieát kieäm ñöôïc nhieàu hôn toång khaáu hao tö baûn töï nhieân vaø nhaân taïo (Z ≥ 0). Chæ tieâu naøy ñöôïc theå hieän nhö sau: 5 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Z 1 = S/Y - (d M/Y + d N/Y) Trong ñoù: Y : giaù trò toång saûn phaåm quoác gia (GNP) hay quoác noäi (GDP) S : toång tieát kieäm quoác gia dM: khaáu hao tö baûn nhaân taïo dN: khaáu hao taøi nguyeân töï nhieân Z1: chæ tieâu theå hieän möùc ñoä beàn vöõng cuûa neàn kinh teá Baèng vieäc söû duïng tyû leä tieát kieäm treân 01 ñoàng GNP (GDP), caùch tính toaùn naøy ñaõ taïo neân moät sai leäch so vôùi möùc phaùt trieån beàn vöõng bieân. Khi giaù trò Z 1 < 0, nghóa laø neàn kinh teá phaùt trieån khoâng beàn vöõng, söï noå löïc caàn thieát ñeå quay trôû laïi möùc beàn vöõng coù lieân quan ñeán thu nhaäp quoác daân. Do vaäy, moät chæ tieâu thöù hai ñöôïc duøng ñeå xem xeùt möùc ñoä phaùt trieån beàn vöõng nhö sau: Z2 = S - d M - d N ÔÛ ñaây, Z 2 ñöôïc ño löôøng baèng giaù trò tuyeät ñoái. Chæ tieâu naøy thöôøng ñöôïc duøng ñeå xem xeùt raéng caàn phaûi coù nguoàn vieän trôï laø bao nhieâu thì môùi ñuû ñaûm baûo phaùt trieån beàn vöõng. Chæ tieâu naøy hieän nay ñöôïc xem laø toát hôn caû maëc duø trong quaù trình tính toaùn, chuùng ta ñaõ boû qua nhieàu yeáu toá bieán ñoäng khaùc. Tuy nhieân , vieäc ño löôøng vaø tính toaùn dN (giaù trò khaáu hao tö baûn töï nhieân) laø phöùc taïp. Lyù thuyeát kinh teá hoïc sinh thaùi: möùc ñoä beàn vöõng cuûa moät quoác gia khoâng chæ phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá taøi chính. Tröôøng phaùi naøy coi troïng vieäc ñaùnh giaù caùc yeáu toá moâi tröôøng nhö ña daïng sinh hoïc, xem xeùt ñeán caû nhöõng aûnh höôûng töø choïn loïc töï nhieân laøm bieán ñoåi heä sinh thaùi vaø moâi tröôøng, Tieâu chuaån an toaøn toái thieåu (Safety Minimum Standard): neàn kinh teá phaùt trieån ñöôïc xem laø beàn vöõng neáu ñaûm baûo caùc thoâng soá an toaøn toái thieåu, ví duï saûn löôïng nguoàn löïc döï tröõ , möùc phaùt thaûi oâ nhieãm 1.3.4 Caùc nguyeân taéc phaùt trieån beàn vöõng • Nguyeân taéc 1: Ñieàu chænh nhöõng thaát baïi do thò tröôøng vaø do söï can thieäp cuûa nhaø nöôùc coù lieân quan ñeán giaù caû taøi nguyeân vaø quyeàn sôû höõu • Nguyeân taéc 2: Duy trì naêng löïc taùi sinh cuûa taøi nguyeân coù theå taùi taïo (keå caû khaû naêng haáp thuï chaát thaûi) • Nguyeân taéc 3: Phaûi taïo ra nhöõng ñoäng löïc khuyeán khích caûi tieán coâng ngheä nhaèm chuyeån töø vieäc söû duïng taøi nguyeân khoâng theå taùi taïo sang taøi nguyeân coù theå taùi taïo. • Nguyeân taéc 4: Quy moâ kinh teá cuûa moät quoác gia phaûi naèm trong khaû naêng cung öùng taøi nguyeân töï nhieân saün coù. Neáu khaû naêng naøy laø khoâng oån ñònh, vieäc söû duïn taøi nguyeân vaø phaùt trieån kinh teá, phaûi ñaûm baûo tieâu chuaån an toaøn toái thieåu. 6 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
1.4 Nguyeân nhaân gaây ra suy thoaùi moâi tröôøng 1.4.1 Kinh teá thò tröôøng vaø muïc ñích toái ña hoaù lôïi nhuaän Vai troø vaø heä quaû cuûa neàn kinh teá thò tröôøng Neàn kinh teá cuûa moät quoác gia coù theå thuoäc moät trong hai traïng thaùi: kinh teá thò tröôøng hoaëc kinh teá taäp trung. Vôùi kinh teá thò tröôøng, nhaø saûn xuaát quyeát ñònh khoái löôïng vaø chuûng loaïi haøng hoaù saûn xuaát ra. Ngöôïc laïi, ôû neàn kinh teá taäp trung, nhaø nöôùc trung öông laø ngöôøi quyeát ñònh saûn xuaát ra caùi gì, khoái löôïng bao nhieâu trong töøng khoaûng thôøi gian nhaát ñònh. Treân theá giôùi cuõng toàn taïi moät neàn kinh teá daïng hoãn hôïp, laø söï pha troän giöõa hai loaïi hình kinh teá noùi treân. Hieän nay, kinh teá thò tröôøng laø loaïi hình phoå bieán hôn caû. Vì vaäy, khi phaân tích taùc ñoäng cuûa thò tröôøng leân vieäc söû duïng taïi nguyeân hoaëc gaây ra oâ nhieãm moâi tröôøng, chuùng ta ñeàu döïa treân giaû ñònh laø neàn kinh teá cuûa quoác gia ñoù phaùt trieån theo xu höôùng kinh teá thò tröôøng. Noùi moät caùch khaùc, neàn kinh teá thò tröôøng ñaõ gaây ra haàu heát nhöõng maát maùt thieät haïi cho moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi. Muïc ñích cuûa nhaø saûn xuaát: toái ña hoaù toång lôïi nhuaän Lôùi nhuaän laø thu nhaäp cuûa nhaø saûn xuaát. Vì theá, muoán taêng thu nhaäp thì muïc tieâu cuoái cuøng cuûa nhaø saûn xuaát laø toái ña hoaù lôïi nhuaän. Lôïi nhuaän laø cheânh leäch döông giöõa doanh thu vaø chi phí. Giaù baùn haøng hoaù ñöôïc quyeát ñònh bôùi thò tröôøng vaø haàu nhö laø baèng nhau giöõa caùc loaïi haøng hoaù cuøng chuûng loaïi vaø chaát löôïng maø khoâng phaân bieät nhaø saûn xuaát. Nhö vaäy, muoán thu ñöôïc nhieàu lôïi nhuaän, nhaø saûn xuaát phaûi tìm caùch giaûm chi phí ñeán möùc thaáp nhaát coù theå ñeå ñaït ñöôïc lôïi nhuaän toái ña, trong ñoù bao goàm caû vieäc töø choái traùch nhieäm chi traû chi phí ngoaïi taùc (external cost) hoaëc chi phí moâi tröôøng. Doanh thu vaø chi phí Muoán xaùc ñònh doanh soá baùn ra cuûa moät ñôn vò, chuû yeáu vaãn döïa treân hai thoâng soá: giaù baùn saûn phaåm haøng hoaù vaø saûn löôïng baùn ra. Trong thò tröôøng töï do caïnh tranh, caû hai yeáu toá naøy ñöôïc xaùc ñònh tuøy thuoäc vaøo quan heä cung caàu. Ñôn giaù (ñ) S D Pe Saûn löôïng Qe H.1.2 –QUAN HEÄ CUNG CAÀU & GIAÙ CAÛ HAØNG HOAÙ 7 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Khi giaù haøng hoaù giaûm, saûn löôïng tieâu thuï taêng nhöng saûn löôïng saûn xuaát seõ giaûm. Ngöôïa laïi, khi giaù haøng hoaù taêng, saûn löôïng tieâu thuï seõ giaûm nhöng saûn löôïng saûn xuaát taêng. Nhö vaäy, giöõa giaù haøng hoaù vaø nhu caàu saûn löôïng tieâu thuï laø quan heä nghòch vaø ngöôc laïi, quan heä vôùi saûn löôïng saûn xuaát laø thuaän. Do ñoù ñöôøng caàu D doác xuoáng vaø ñöôøng cung S höôùng leân (hình 1.2) Doanh thu bieân teá (Marginal Revenue) : laø soá tieàn maø nhaø saûn xuaát nhaän ñöôïc töø vieäc baùn moät ñôn vò saûn phaåm. Vôùi ñònh nghóa naøy, MR giöõa taát caû caùc ñôn vò saûn phaåm cuøng chuûng loaïi vaø chaát löôïng laø nhö nhau, baèng giaù caû caân baèng Pe (xaùc ñònh theo quan heä cung caàu thò tröôøng nhö ñaõ neâu treân). Ñôn giaù (ñ) MR Pe MR cuûa MR cuûa sphaåm A sphaåm B Saûn löôïng A B H.1.3 – DOANH THU BIEÂN TEÁ Chi phí bieân teá (Marginal Cost) : khoâng gioáng nhö MR, MC khoâng ñoàng nhaát giöõa caùc saûn phaåm saûn xuaát ra töø cuøng moät ñôn vò. Ñoù laø do chi phí / ñôn vò saûn phaåm giaûm khi saûn löôïng taêng trong giôùi haïn cho pheùp (neáu quy moâ saûn xuaát khoâng thay ñoåi) vaø ngöôïc laïi. Chi phí bieân teá cuõng ñöôïc taùch ra thaønh 2 thaønh phaàn : bieán phí vaø ñònh phí. Ñònh phí bao goàm nhöõng khoaûn muïc phaûi traû tröôùc khi saûn xuaát saûn phaåm vaø khoâng thay ñoåi trong khi saûn xuaát saûn phaåm (ví duï chi phí ñaát ñai, xaây döïng nhaø xöôûng ). Ngöôïc laïi, Bieán phí bao goàm nhöõng khoaûn muïc chi traû ngay trong khi quaù trình saûn xuaát dieãn ra (nhö chi phí NVL, nhaân coâng ) seõ thay ñoåi trong tröôøng hôïp naêng suaát lao ñoäng thay ñoåi. Ñôn giaù (ñ) MVC Pe Saûn löôïng MVC giaûm khi MVC taêng khi taêng naêng suaát giaûm naêng suaát H.1.4 – BIEÁN PHÍ BIEÂN TEÁ Vì vaäy, vaán ñeà maø nhaø saûn xuaát quan taâm haøng ñaàu – lôïi nhuaän – phuï thuoäc chuû yeáu vaøo 8 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
bieán phí. Neáu tính treân töøng ñôn vò saûn phaåm, lôïi nhuaän moãi saûn phaåm coù saép xeáp theo thöù töï seõ khaùc nhau do bieán phí bieân teá khaùc nhau (MVC) Saûn löôïng thò tröôøng toái öu Lôïi nhuaän laø khoaûn cheânh leäch giöõa giaù baùn vaø chi phí saûn xuaát. Xeùt ôû goùc ñoä ñôn giaûn, khoaûn lôïi nhuaän naøy hoaøn toaøn thuoäc veà nhaø saûn xuaát, do ñoù coøn goïi laø lôïi nhuaän roøng cuûa tö nhaân Neáu tính treân töøng ñôn vò saûn phaåm ta coù Lôïi nhuaän bieân teá roøng cuûa tö nhaân (Marginal Net Private Benefit - MNPB ) hay coøn goïi laø lôïi nhuaän bieân teá. Goïi : Qa laø möùc saûn löôïng maø taïi ñoù MVC min, nghóa laø MNPB max Qo laø saûn löôïng caân baèng, ñaït ñöôïc khi doanh thu bieân MR = chi phí bieân MC. Theo H.1.5, khi saûn löôïng saûn xuaát : Q ≤ Qa: MNPB taêng, do ñoù nhaø saûn xuaát tieáp tuïc taêng saûn löôïng Qa Qo : MC > MR => MNPB < 0: nhaø saûn xuaát seõ khoâng tieáp tuïc taêng quy moâ saûn xuaát nöõa vaøø coá gaéùng duy trì möùc saûn xuaát taïi Qo. Nhö vaäy, Qo laø möùc saûn xuaát toái öu maø nhaø saûn xuaát mong muoán ñaït ñeán (hay saûn löôïng thò tröôøng toái öu ) vì toång lôïi nhuaän laø lôùn nhaát. MR,MVC Lôïi nhuaän bieân teá MC Thieät haïi bieân teá Pe MR Saûn löôïng Qa Qo Saûn löôïng toái öu H.1.5 – SAÛN LÖÔÏNG THÒ TRÖÔØNG TOÁI ÖU Ñeå khaûo saùt Qo deã daøng hôn, ta xeùt moâ hænh chæ quan taâm ñeán 2 yeáu toá : saûn löôïng saûn xuaát Q vaø lôïi nhuaän bieân teá MNPB. Quaù trình saûn xuaát ñöôïc duy trì cho ñeán khi saûn löôïng ñaït möùc toái öu thò tröôøng Qo, luùc ñoù toång lôïi nhuaän laø cöïc ñaïi vaø MNPB = 0. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän nhö sau: 9 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
MNPB MNPB Saûn löôïng Qo H.1.6 –LÔÏI NHUAÄN BIEÂN TEÁ & SAÛN LÖÔÏNG THÒ TRÖÔØNG TOÁI ÖU Caùch söû duïng taøi nguyeân vaø chi phí ngoaïi taùc bieân teá (MEC) Ñeå giaûm chi phí saûn xuaát, haàu nhö nhaø saûn xuaát chæ quan taâm ñeán vieäc haïn cheá nöùc söû duïng caùc loaïi taøi nguyeân phaûi traû tieàn (ví duï nhö mua NVL, nöôùc, ). Töø ñoù, chuùng ta ruùt ra moät keát luaän quan troïng laø nhaø saûn xuaát khoâng tìm caùch laïm duïng taøi nguyeân khi saûn löôïng ñaõ ñaït ñeán möùc toái öu thò tröôøng. Nhö vaäy, cuõng coù nghóa laø trong neàn kinh teá thò tröôøng, caùc nguoàn taøi nguyeân ñöôïc söû duïng moät caùch coù hieäu quaû, khoâng laõng phí. Tuy nhieân, keát luaän ñoù chæ ñuùng ñoái vôùi nhöõng loaïi taøi nguyeân phaûi traû tieàn, chính xaùc hôn laø caùc loaïi taøi nguyeân phaûi traû ñuùng vôùi giaù trò hoaëc caùc chi phí coù lieân quan ñeán vieäc söû duïng chuùng. Ñoái vôùi nhöõng loaïi taøi nguyeân khoâng phaûi traû tieàn hoaëc caùc loaïi nguyeân lieäu ñaàu vaøo maø giaù caû khoâng phaûn aùnh heát chi phí phaùt sinh töø quaù trình söû duïng chuùng (nhö khoâng khí, khaû naêng hoaù giaûi cuûa moâi tröôøng, nöôùc, ñieän ), hoaëc phaûi traû moät khoaûn tieàn coá ñònh cho nhöõng caùch söû duïng khaùc nhau (ñaát ñai, ), nhaø saûn xuaát seõ khoâng quan taâm ñeán ñieàu gì seõ xaûy ra sau khi söû duïng chuùng, hoaëc chi phí phaùt sinh nhö theá naøo. Neáu saûn löôïng chöa ñaït möùc toái öu thò tröôøng, ñoái vôùi nhaø saûn xuaát thì vieäc gia taêng söû duïng taøi nguyeân laø caøn thieát. Ñieàu naøy seõ mang laïi lôïi nhuaän cho nhaø saûn xuaát, nhöng seõ laøm phaùt sinh nhöõng khoaûn chi phí maø xaõ hoäi phaûi chòu ñeå baûo veä vaø caûi thieän moâi tröôøng (ví duï chi p hí xöû lyù nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm, ). Caùc khoaûn chi phí nhu theá, sinh ra do hoaït ñoäng saûn xuaát nhöng laïi khoâng ñöôïc tính vaøo chi phí saûn xuaát cuûa doanh nghieäp maø do toaøn xaõ hoäi chi traû, ñöôïc goïi laø chi phí ngoaïi taùc (external costs). Chi phí ngoaïi taùc tính treân töøng ñôn vò saûn phaåm ñöôïc goïi laø chi phí ngoaïi taùc bieân teá (Marginal External Cost – MEC). MEC MEC QA Saûn löôïng Moâi tröôøng coøn coù H.1.7 - CHI PHÍ NGOAÏI TAÙC khaû naêng hoaù giaûi 10 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
MEC ñoái vôùi moãi saûn phaåm coù saép xeáp theo thöù töï laø khaùc nhau, tuøy thuoäc vaøo khaû naêng tieáp nhaän, hoaù giaûi hoaëc cung öùng cuûa moâi tröôøng. MEC = 0 khi vieäc söû duïng taøi nguyeân chöa gaâuy ra haäu quaû moâi tröôøng caàn khaéc phuïc. Ñeán khaû naêng giôùi haïn nhaát ñònh cuûa moâi tröôøng, MEC baét ñaàu taêng, möùc ñoä taêng nhö theá naøo tuøy thuoäc vaøo töøng tröôøng hôïp cuï theå. Saûn löôïng toái öu xaõ hoäi Neáu chæ xem xeùt yeáu toá moâi tröôøng maø khoâng quan taâm ñeán nhaø saûn xuaát, saûn löôïng toái öu maø xaõ hoäi coù theå chaáp nhaän ñöôïc khi naøo moâi tröôøng coøn coù khaû naêng phuïc hoài caùc toån thaát do saûn xuaát gaây ra. Khi quy moâ saûn xuaát taêng, löôïng chaát oâ nhieãm phaùt thaûi hoaëc möùc ñoä huûy hoaïi moâi tröôøng cuõng gia taêng nhöng khaû naêng hoaù giaûi cuûa moâi tröôøng trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh laø khoâng ñoåi. Vì vaäy, taïi vò trí caân baèng hai yeáu toá naøy, möùc saûn löôïng töông öùng Q A coù theå ñöôïc coäng ñoàng chaáp nhaän. Löôïng chaát oâ nhieãm Toång löôïng oââ nhieãm phaùt sinh Pe Khaû naêng hoaù giaûi cuûa moâi tröôøng Saûn löôïng saûn phaåm QA H 1.8. – MOÂI TRÖÔØNG & SAÛN LÖÔÏNG TOÁI ÖU XAÕ HO ÄI Theo treân, hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng coù taùc duïng ñieàu chænh vieäc söû duïng caùc loaïi taøi nguyeân phaûi traû tieàn nhöng haàu nhö thaát baïi tröôùc söï laïm duïng caùc loaïi taøi nguyeân khoâng phaûi traû tieàn. Ñeå taïo söï hôïp lyù cho xaõ hoäi, caùc chi phí ngoaïi taùc phaùt sinh trong quaù trình söû duïng taøi nguyeân caàn phaûi ñöôïc nhaø saûn xuaát quan taâm ñeán hoaëc ñöa vaøo chi phí saûn xuaát cuûa doanh nghieäp. MNPB MEC MEC MNPB Saûn löôïng Q Q s o H 1.9. – MNPB, MEC & SAÛN LÖÔÏNG XAÕ HOÄI TOÁI ÖU 11 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Nhö vaäy coù nghóa laø nhaø saûn xuaát phaûi traû moät khoaûn chi phí ñuû ñeå buø ñaép cho nhöõng toån thaát veà moâi tröôøng sinh ra trong quaù trình saûn xuaát (MEC). Luùc ñoù, hoï nhaát ñònh phaûi xaùc ñònh laïi xem möùc saûn löôïng bao nhieâu laø phuø hôïp ñeå khoâng phaûi chòu loã. Giaû söû nhaø saûn xuaát söû duïng MNPB ñeå thanh toaùn chi phí moâi tröôøng. Khi aáy, saûn xuaát chæ ñöôïc duy trì neáu nhaø saûn xuaát coøn coù laõi, nghóa laø MNPB>MEC, vaø hoï seõ quyeát ñònh ngöng saûn xuaát neáu nhö möùc chi phí ngoaïi taùc phaûi thanh toaùn baèng vôùi lôïi nhuaän kieám ñöôïc treân moät ñôn vò saûn phaåm (MNPB = MEC). Taïi vò trí caân baèng môùi naøy (Qs) laø möùc saûn löôïng maø nhaø saûn xuaát coù theå chaáp nhaän ñöôïc (do khoâng bò loã) vaø xaõ hoäi cuõng chaáp nhaän ñöôïc (do ñuû chi phí buø ñaép cho toån thaát moâi tröôøng). Toùm laïi, vieäc ñöa chi phí ngoaïi taùc vaøo chi phí saûn xuaát, hoaëc tính phí cho ngöôøi gaây oâ nhieãm, ñaõ laøm cho saûn löôïng giaûm töø Qo xuoáng Qs, haïn cheá toån thaát moâi tröôøng. Haøng hoaù coâng Nhieàu loaïi taõi nguyeân moâi tröôøng ñöôïc söû duïng nhö nhöõng loaïi haøng hoaù coâng coäng, ví duï caûnh quan moâi tröôøng, nguoàn nöôùc ngaàm, nöôùc maët, caùc nguoàn lôïi thuûy saûn Trong tröôøng hôïp naøy, giaù caû khoâng can thieäp ñöôïc vaøo möùc ñoä söû duïng taøi nguyeân. Do vaäy, neáu nhö ngöôøi söû duïng phaûi traû tieàn thì cuõng khoâng theo ñuùng quy luaät cung – caàu treân thò tröôøng. Vaø caùc quy luaät cuûa thò tröôøng khi aùp duïng cho caùc loaïi haøng hoaù moâi tröôøng naøy haàu nhö khoâng phuø hôïp. Toùm laïi, trong neàn kinh teá thò tröôøng, giaù caû taøi nguyeân seõ ñöôïc tính vaøo chi phí saûn xuaát neáu nhö nhaø saûn xuaát phaûi traû tieàn cho vieäc söû duïng taøi nguyeân ñoù. Trong tröôøng hôïp naøy, nhaø saûn xuaát seõ tìm caùch tieát kieäm söû duïng taøi nguyeân nhaèm haï giaù thaønh saûn phaåm hoaëc giaûm chi phí saûn xuaát. Nhöng, thoâng thöôøng giaù caû khoâng phaûn aùnh ñuùng giaù trò thöïc cuûa taøi nguyeân hoaëc caùc chi phí coù lieân quan ñeán taøi nguyeân, thaäm chí nhaø saûn xuaát khoâng phaûi traû tieàn cho vieäc söû duïng taøi nguyeân ñoù (khoâng khí, khaû naêng haáp thu vaø hoaù giaûi cuûa moâi tröôøng, ). Vì vaäy, vieäc nhaø saûn xuaát chæ traû moät khoaûn chi phí raát thaáp cho vieäc söû duïng taøi nguyeân khoâng ñuû buø ñaép cho vieäc duy trì vaø phuïc hoài hieän traïng moâi tröôøng, maët khaùc ñaõ khoâng kích thích nhaø saûn xuaát tieát kieäm taøi nguyeân töï nhhieân, laõng phí . Phaàn thieáu huït chi phí naøy seõ do xaõ hoäi gaùnh chòu. Nhö vaäy, neàn kinh teá thò tröôøng vôùi muïc ñích toái ña hoaù lôïi nhuaän ñaõ tröïc tieáp gaây ra suy thoaùi moâi tröôøng vaø taïo neân chi phí ngoaïi taùc raát lôùn cho xaõ hoäi khi maø saûn phaåm ñöôïc saûn xuaát ra mang laïi lôïi nhuaän caù nhaân cao. Chæ khi naøo nhaø saûn xuaát phaûi chi traû chi phí ngoaïi taùc thì toån thaát moâi tröôøng môùi ñöôïc haïn cheá. Luùc ñoù, quy moâ saûn xuaát seõ chuyeån töø möùc toái öu thò tröôøng sang toái öu xaõ hoäi. Vôùi nhöõng tính chaát rieâng cuûa moät loaïi haøng hoaù ñaëc thuø, haøng hoaù moâi tröôøng khoâng bò chi phoái bôûi caùc quy luaät cuûa thò tröôøng ñaõ phaàn naøo daãn ñeán söï thaát baïi khi söû duïng thò tröôøng ñeå quaûn lyù moâi tröôøng. 1.4.2 Nhöõng baát caäp trong phaùt trieån kinh teá vaø baûo veä moâi tröôøng Vai troø cuûa chính quyeàn Chuùng ta ñaõ phaân tích trong phaàn 1.4.1 raèng thò tröôøng ñaõ thaát baïi trong vieäc quaûn lyù moâi tröôøng 12 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
do khoâng ñaùnh giaù ñuùng giaù trò cuûa caùc loaïi haøng hoaù vaø dòch vuï moâi tröôøng. Do ñoù, ñeå baûo veä moâi tröôøng tröôùc nhöõng toån thaát nghieâm troïng do hoaït ñoäng soáng cuûa con ngöôøi gaây ra, caàn coù söï can thieäp cuûa chính quyeàn. Maët khaùc, do taøi nguyeân moâi tröôøng khoâng coù ngöôøi chuû sôû höõu cuï theå nhö caùc loaïi taøi saûn khaùc, cho neân khoâng coù ñoäng löïc naøo laøm giaûm nhöõng toån thaát moâi tröôøng. Cho ñeán khi toån thaát moâi tröôøng xaûy ra, cuõng khoâng ai tröïc tieáp ñoøi hoûi quyeàn lôïi ñeå nhöõng toån thaát ñoù phaûi ñöôïc buø ñaép ñaày ñuû. Trong tình theá naøy, chính quyeàn caàn phaûi can thieäp vaø quaûn lyù nguoàn taøi nguyeân ñoù baèng caùch ñöa ra caùc quy ñònh, luaät leä nghieâm caám nhöõng haønh ñoäng phaù hoaïi hoaëc laøm toån thaát moâi tröôøng. Söï thaát baïi cuûa chính quyeàn trong coâng taùc quaûn lyù moâi tröôøng Treân thöïc teá, naêng löïc quaûn lyù moâi tröôøng cuûa chính quyeàn khoâng nhaát ñònh laø hoaøn haûo, xuaát phaùt töø moät soá nguyeân nhaân sau: Ñaàu tieân, do tính giai caáp toàn taïi trong boä maùy chính quyeàn ôû haàu heát caùc quoác gia treân theá giôùi. Do vaäy, hoaït ñoäng cuûa chính quyeàn trong coâng taùc baûo veä moâi tröôøng ñaàu tieân laø phaûi thoaû maõn lôïi ích giai caáp. Ñieàu naøy phaàn naøo seõ laøm maát ñi vai troø cuûa chính quyeàn. Hôn theá, caùc chính saùch phaùt trieån kinh teá coù theå aûnh höôûng ñeán vieäc caûi thieän vaø baûo veä moâi tröôøng. Maëc duø coù nhaän thöùc ñöôïc caùi giaù phaûi traû cho caùc chöông trình phaùt trieån kinh teá hay khoâng thì chính quyeàn cuõng phaûi thöïc thi moät soá caùc döï aùn caàn thieát ñeå giöõ möùc taêng tröôûng cuûa moät neàn kinh teá. Caùc thoâng tin veà dieãn bieán moâi tröôøng thöôøng phong phuù vaø phöùc taïp ñeán möùc maø ñoâi khi chính quyeàn khoâng ñuû naêng löïc ñeå naém baét hay quaûn lyù toaøn boä. Nhö theá, cho duø chính quyeàn ñaõ ñeà ra ñöôïc nhöõng chính saùch, theå cheá raát toát cho coâng taùc baûo veä moâi tröôøng thì vieäc vaän duïng vaøo thöïc tieãn cuõng khoâng hoaøn toaøn hieäu quaû. Ñaëc bieät laø taïi nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån, thöôøng hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa thò tröôøng khoâng ñaûm baûo quy luaät töï do caïnh tranh. Phaàn lôùn giaù caû taïi nhöõng nöôùc naøy ñöôïc quyeát ñònh bôûi chính phuû, nhaèm taïo ñieàu kieän cho kinh teá tieáp tuïc phaùt trieån hoaëc ñaûm baûo möùc soáng toái thieåu cho nhaân daân. Tuy nhieân, söï can thieäp cuûa chính phuû laøm leäch ñi hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng töï do ñaõ ñöa ñeán moät soá taùc ñoäng tieâu cöïc leân moâi tröôøng nhö sau: Phaàn lôùn nguoàn thu cuûa chính phuû ñöôïc söû duïng vaøo caùc khoaûn chi trôï caáp oån ñònh giaù maø khoâng duøng ñuùng vaøo muïc ñích phaùt trieån kinh teá hoaëc caûi thieän moâi tröôøng. Trôï giaù caùc maët haøng coù lieân quan ñeán moâi tröôøng seõ khuyeán khích söï laïm duïng taøi nguyeân hoaëc huûy hoaïi moâi tröôøng (ví duï, trôï giaù cho phaân boùn ) Thu huùt vieäc söû duïng taøi nguyeân vaøo nhöõng ngaønh ñöôïc trôï giaù do nhaø saûn xuaát coù theå tìm thaáy lôïi nhuaän trong caùc lónh vöïc naøy, khieán cho muïc ñích söû duïng taøi nguyeân vaøo nhöõng hoaït ñoäng quan troïng, caàn thieát hôn khoâng ñaït ñöôïc. Toùm laïi, söï thaát baïi cuûa caû thò tröôøng laãn chính quyeàn trong vieäc quaûn lyù vaø baûo veä moâi tröôønglaø moät thöïc tieãn ñaùng quan taâm. Ñeå ñaûm baûo söï haøi hoaø giöõa phaùt trieån kinh teá maø khoâng laøm toån haïi ñeán moâi tröôøng, caàn phaûi coù söï thoáng nhaát trong caùc chính saùch quaûn lyù cuûa chính quyeàn, söï keát hôïp haøi hoaø giöõa vai troø cuûa nhaø nöôùc vaø taùc ñoäng cuûa thò tröôøng nhaèm tìm ra moät giaûi phaùp hôïp lyù cho muïc tieâu baûo veä moâi tröôøng, tieán tôùi phaùt trieån beàn vöõng. 13 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
2 KINH TEÁ TAØI NGUYEÂN TÖÏ NHIEÂN Trong giai ñoaïn maø xaõ hoäi ñang treân ñaø phaùt trieån vaø tieán haønh coâng nghieäp hoaù, chuùng ta deã daøng boû qua moät thöïc teá laø phaàn lôùn caùc hoaït ñoäng ñeàu döïa treân vieäc söû duïng taøi nguyeân töï nhieân. Kinh teá hoïc hoïc veà taøi nguyeân töï nhieân hay kinh teá taøi nguyeân laø moân hoïc öùng duïng caùc nguyeân taéc kinh teá ñeå nghieân cöùu nhöõng hoaït ñoäng naøy. Moät caùch chi tieát hôn, kinh teá taøi nguyeân nghieân cöùu treân nhöõng phaân ngaønh heïp nhö: khoaùng saûn, laâm nghieäp, haûi döông, ñieàn ñòa, naêng löôïng, thuûy lôïi, noâng nghieäp, 2.1 Khaùi nieäm vaø phaân loaïi taøi nguyeân töï nhieân 2.1.1 Khaùi nieäm vaø tính chaát Toång quaùt, taøi nguyeân laø baát cöù caùi gì coù theå tröïc tieáp hay giaùn tieáp laøm thoûa maõn nhu caàu thieát yeáu cuûa con ngöôøi. Cho ñeán nay, caùc nhaø kinh teá phaân chia taøi nguyeân thaønh 3 loaïi chính: lao ñoäng, tö baûn (voán) hay taøi nguyeân töï nhieân. Trong khuoân khoå cuûa chöông trình kinh teá moâi tröôøng, yeáu toá quan troïng caàn xem xeùt laø taøi nguyeân töï nhieân. Taøi nguyeân töï nhieân laø nguoàn cung caáp caùc loaïi nguyeân lieäu, bao goàm caû sinh vaät hay vaät lieäu, coù theå tìm thaáy trong moâi tröôøng vaät chaát xung quanh vaø coù coâng duïng xaùc ñònh ñoái vôùi cuoäc soáng cuûa con ngöôøi (Randall, 1987). Taát caû caùc loaïi nguoàn löïc saûn xuaát, töø ñaát noâng nghieäp, caùc quaëng moû, nöôùc, ñoäng thöïc vaät, thaäm chí caùc khu röøng hoang daõ vaø nhöõng saûn phaån ña daïng, hoãn taïp cuûa noù cuõng ñöôïc xem laø caùc loaïi taøi nguyeân töï nhieân. Caùc ñaëc tính cuûa taøi nguyeân töï nhieân : Laø nguoàn löïc quyù giaù coù theå tieâu duøng tröïc tieáp khoâng caàn phaûi thoâng qua quaù trình chuyeån ñoåi. Do vaäy, taøi nguyeân töï nhieân thöôøng ñöôïc xem laø nhaân toá saûn xuaát hay laø nhöõng phöông tieän ñeå saûn xuaát ra saûn phaåm haøng hoaù vaø dòch vuï cuoái cuøng coù khaû naêng laøm thoaû maõn nhu caàu cuûa con ngöôøi moät caùch tröïc tieáp Giaù trò kinh teá cuûa taøi nguyeân töï nhieân ñöôïc xaùc ñònh theo nhu caàu cuûa con ngöôøi, coù nghóa laø baûn thaân noù khoâng coù giaù trò thöïc beân trong (intrinsic value). Chaát löôïng vaø soá löôïng moät loaïi taøi nguyeân töï nhieân cuï theå laø höõu haïn. Coù theå söû duïng thay theá giöõa caùc loaïi taøi nguyeân töï nhieân hoaëc öùng duïng kyõ thuaät ñeå laøm cho chuùng coù khaû naêng thay theá taøi nguyeân khaùc trong quaù trình saûn xuaát vaø tieâu duøng (ví duï: thay than ñaù baèng daàu moû hoaëc khí ñoát). Tính coù theå thay theá naøy laøm cho moät loaïi taøi nguyeân töï nhieân khoâng phaûi laø nguoàn löïc duy nhaát coù theå cung öùng cho yeâu caàu saûn xuaát haøng hoaù vaø dòch vuï. Tuy nhieân, ñieàu naøy khoâng phuû nhaän ñöôïc quy luaät khan hieám / caïn kieät taøi nguyeân (resource scarcity) ngay caû khi chuùng coù theå thay theá cho nhau. 2.1.2 Phaân loaïi taøi nguyeân Theo tính chaát cuûa töøng loaïi taøi nguyeân, kinh teá taøi nguyeân phaân chia taøi nguyeân töï nhieân thaønh 2 loaïi chính: taøi nguyeân coù theå taùi sinh (renewable resources) vaø taøi nguyeân khoâng taùi sinh hoaëc taøi nguyeân coù khaû naêng bò caïn kieät (non-renewable resources). 14 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Taøi nguyeân coù theå taùi sinh bao goàm caùc taøi nguyeân coù theå töï sinh soâi phaùt trieån sau moät thôøi gian nhaát ñònh. Ña soá taøi nguyeân taùi sinh laø sinh vaät soáng nhö caây coû, chim muoâng, caù, , chuùng seõ töï taêng saûn löôïng ñaøn baèng caùc quaù trình sinh hoïc. Vieäc söû duïng caùc loaïi taøi nguyeân naøy, do ñoù, chæ caàn quan taâm ñeán caùch quaûn lyù vaø söû duïng nhö theá naøo cho hôïp lyù, ñaûm baûo söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa chuùng. Taøi nguyeân khoâng taùi sinh bao goàm nhöõng loaïi taøi nguyeân khoâng coù khaû naêng töï gia taêng soá löôïng baát cöù luùc naøo. Toång tröõ löôïng trong töï nhieân cuûa taøi nguyeân khoâng taùi sinh laø coá ñònh. Do ñoù, vieäc söû duïng caùc loaïi taøi nguyeân naøy neáu caøng nhieàu trong hieän taïi thì seõ ít ñi trong töông lai. Vì vaäy, caàn phaûi quan taâm ñeán toác ñoä caïn kieät daàn vaø töø ñoù xaùc ñònh saûn löôïng neân khai thaùc cuûa töøng loaïi taøi nguyeân. 2.2 Tieâu chuaån phaân boá taøi nguyeân Khi caàn phaûi löïa choïn moät trong caùc vaán ñeà coù lieân quan ñeán xöû lyù moâi tröôøng vaø phuïc hoài taøi nguyeân, tieâu chuaån ñaùnh giaù söï mong muoán ñoái vôùi moät löïa choïn naøo ñoù laø quan troïng. Tröôùc heát, chuùng ta phaûi xem xeùt moät tieâu chuaån ñieån hình thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù söï phaân boå taøi nguyeân vaøo moät thôøi ñieåm nhaát ñònh naøo ñoù, tieâu chuaån maø khi aùp duïng laø coù hieäu quaû khi caùc löïa choïn laø ñoäc laäp ôû nhöõng khoaûng thôøi gian khaùc nhau. Sau ñoù, môû roäng ñònh höôùng suy nghó vaø xem xeùt caùc tieâu chuaån löïa choïn naøo maø hieäu quaû taùc ñoäng cuûa noù khoâng chæ leân theá heä cuûa chuùng ta maø coøn löu truyeàn ñeán mai sau. 2.2.1 Hieäu quaû tónh Hieäu quaû tónh (static efficiency ) hay hieäu quaû ñôn thuaàn (merely efficiency) laø tieâu chuaån kinh teá ñaàu tieân trong vieäc löïa choïn caùc kieåu phaân boá taøi nguyeân cuøngmoät thôøi ñieåm. Caùch phaân boá taøi nguyeân ñöôïc goïi laø ñaûm baûo hieäu quaû tónh khi lôïi nhuaän roøng ñaït möùc toái ña baèng vieäc söû duïng taøi nguyeân naøy theo caùch saép xeáp ñoù. ÔÛ ñaây, lôïi nhuaän roøng (NB) ñöôïc hieåu ñôn giaûn laø toång thu nhaäp (TB) sau khi ñaõ khaáu tröø toaøn boä chi phí (TC), keå caû chi phí do döï phaân boá ñoù. Vôùi moãi caùch phaân boá taøi nguyeân, saûn löôïng saûn xuaát seõ bieán ñoäng töông öùng. Goïi Q laø saûn löôïng ñang saûn xuaát cuûa moät loaïi haøng hoaù dòch vuï naøo ñoù. Theo lyù thuyeát ñöôøng caàu ngöôøi tieâu duøng, khaû naêng saün loøng chi traû (WTP) cho moät saûn phaåm coù thay ñoåi giöõa caùc saûn phaåm ñöôïc xeáp thöù töï. Vì thu nhaäp cuûa cuûa nhaø saûn xuaát phuï thuoäc vaøo WTP cuûa ngöôøi tieâu duøng, do ñoù TB theå hieän laø phaàn dieän tích naèm döôùi ñöôøng caàu OKMQ. Töông töï, phaàn chi phí saûn xuaát ñöôïc theå hieän laø phaàn dieän tích naèm döôùi ñöôøng cung. Giaû söû möùc saûn löôïng khaûo saùt vaãn töông öùng laø Q, toång chi phí TC seõ laø OLNQ. Lôïi nhuaän roøng NB ôû möùc saûn löôïng Q theo caùch phaân boá taøi nguyeân giaû ñònh nhö treân seõ laø phaàn dieän tích LKMN = OKMQ - OLNQ Theo tieâu chuaån phaân boá nguoàn löïc ñeå ñaït hieäu quaû tónh, lôïi nhuaän roøng hoaëc phaàn dieän tích LKMN naøy phaûi ñaït möùc toái ña. Cho saûn löôïng dòch chuyeån töø Q Qe, luùc ñoù NB thay ñoåi töø LKMN LKE. Neáu dòch chuyeån Q > Qe, lôïi nhuaän roøng seõ bò giaûm ñi do chi phí saûn xuaát bieân teá cao hôn thu nhaäp bieân teá. Toùm laïi, khi thu nhaäp bieân teá caân baèng vôùi chi phí bieân teá (MB = MC), taïi ñoù xaùc dònh möùc saûn löôïng caân baèng thò tröôøng Qe laø möùc phaân boå taøi nguyeân maø lôïi nhuaän coù theå ñaït ñöôïc toái ña 15 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
baèng vieäc söû duïng nguoàn löïc naøy. Phaân boå nguoàn löïc ñeå lôïi nhuaän ñaït ñöôïc toái ña döïa treân lyù thuyeát toái öu PARETO (Vilfredo Pareto). Theo quan ñieåm cuûa PARETO, söï phaân boå nguoàn löïc ñöôïc goïi laø toái öu neáu nhö nhöõng caùch phaân boå khaùc coù theå mang laïi lôïi ích cho ngöôøi naøy nhöng taát yeáu seõ laøm thieät haïi cho ít nhaát laø moät ngöôøi khaùc. Nhöõng caùch phaân boå nguoàn löïc khoâng thoaû maõn lyù thuyeát toái öu Pareto ñöôïc goïi laø toái öu thöù caáp (suboptimal). Thoâng thöôøng, phaân boå taøi nguyeân theo chuaån toái öu thöù caáp laø laøm sao cho coù moät soá nguôøi ñöôïc lôïi nhöng khoâng coù ai bò thieät haïi, hoaëc môû roäng hôn laø phaàn thu lôïi seõ nhieàu hôn phaàn bò thieät haïi tính treân toaøn xaõ hoäi. Luùc ñoù, ngöôøi thu lôïi seõ söû duïng phaàn lôïi cuûa mình ñeå san xeû cho ngöôøi thieät haïi laøm cho xaõ hoäi khoâng coù ai bò thieät haïi vì caùch phaân boå taøi nguyeân naøy so vôùi caùch phaân boå khaùc. Ñôn giaù (ñ) K S M Pe E N L D O Saûn löôïng Q Qe H.2.1. –LÔÏI NHUAÄN - CHI PHÍ & CAÂN BAÈNG PARETO 2.2.2 Hieäu quaû ñoäng Khi tìm kieám caùch phaân boå taøi nguyeân ñeå ñaït hieäu quaû tónh, chuùng ta chæ chuù yù so saùnh caùc caùch phaân boå maø khoâng quan taâm ñeán yeáu toá thôøi gian. Nhöõng quyeát ñònh nhö theá coù theå ñaït hieäu quaû trong hieän taïi nhöng ñeå laïi haäu quaû cho theá heä mai sau, ví duï nguoàn lôïi thuûy saûn coù theå bò khai thaùc quaù möùc, nhieân lieäu ñòa khai bò khai thaùc kieät, seõ ñeå laïi nhöõng thieät haïi naëng neà maø muoán khoâi phuïc laïi caàn phaûi coù ñuû thôøi gian. Töø ñoù, ñeå phaân boá taøi nguyeân ñaït hieäu quaû thöïc söï beàn vöõng maø khoâng bò aûnh höôûng bôûi yeáu toá thôøi gian, tieâu chuaån phaân boå theo hieäu quaû ñoäng döïa treân phöông phaùp laø so saùnh lôïi nhuaän roøng thu ñöôïc giöõa hai thôøi kyø khaùc nhau baèng caùch quy veà Giaù trò Hieän taïi (Present Value : PV). Nhö vaäy, tröôùc khi xaùc ñònh hieäu quaû phaân boá taøi nguyeân coù tính ñeán yeáu toá thôøi gian, caàn tính PV tröôùc. Coâng thöùc tính toaùn PV cho naêm xem xeùt thöù n laø: 16 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
n PV (Bn) = NBn / (1+r) Trong ñoù: PV : Giaù trò hieän taïi NBn : Lôïi nhuaän roøng naêm thöù n r : Laõi suaát voán vay (%/naêm) n : thôøi gian tính toaùn (naêm) Caùch phaân boå taøi nguyeân trong moät khoaûng thôøi gian n naêm xem laø ñaït hieäu quaû phaân boå ñoäng neáu nhö toång giaù trò hieän taïi cuûa lôïi nhuaän roøng theo caùch phaân boå naøy ñaït möùc toái ña trong suoát thôøi gian xem xeùt . n NB i Max [PV = i ] ∑1 i 1( + r) Tieâu chuaån hieäu quaû ñoäng trong phaân boå taøi nguyeân giaû ñònh raèng muïc ñích cuûa xaõ hoäi laø tìm caùch caân baèng söï söû duïng taøi nguyeân giöõa hai thôøi kyø (theá heä) baèng caùch toái ña hoaù giaù trò hieän taïi cuûa lôïi nhuaän roøng thu ñöôïc töø vieäc söû duïng taøi nguyeân ñoù. 2.2.3 Söï khan hieám nguoàn löïc 2.3 Taøi nguyeân taùi taïo (Renewable Resources) Khaùi nieäm : taøi nguyeân coù theå taùi taïo laø nhöõng loaïi maø trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh coù khaû naêng töï taùi taïo ñuû ñeå cung caáp cho moâi tröôøng moät löôïng taøi nguyeân môùi, haïn cheá ñöôïc vieäc gaây ra nhöõng xaùo troän khoâng caàn thieát. Thaønh phaàn: taøi nguyeân coù theå taùi taïo thöôøng coù nguoàn goác sinh vaät nhö caây coû, caù, ñoäng vaät hoang daõ, röøng, hoaëc nhöõng doøng taøi nguyeân nhö gioù, böùc xaï naêng löôïng maët trôøi, nöôùc vaø thuûy trieàu Haøm taêng tröôûng töï nhieân cuûa caùc loaïi taøi nguyeân sinh vaät (biological resources) Caùc loaïi taøi nguyeân sinh vaät laø taøi nguyeân coù theå taùi taïo vì chuùng coù theå sinh saûn, taêng tröôûng vaø cheát. Caùc quaù trình naøy maëc duø tuaân theo nhöõng quy luaät töï nhieân nhöng vaãn coù lieân quan ñeán nhöõng taùc ñoäng vaø moái töông quan phöùc taïp giöõa quaù trình soáng vaø khoâng soáng Ñeå quaûn lyù toát caùc nguoàn taøi nguyeân , keå caû taøi nguyeân sinh vaät, ñoøi hoûi vieäc khai thaùc caùc nguoàn naøy phuïc vuï cho con ngöôøi phaûi ñaûm baûo tính beàn vöõng. Goïi St : laø ñaùm ñoâng hay sinh khoái cuûa nguoàn taøi nguyeân sinh vaät ño ôû thôøi ñieåm t ∆t : khoaûng thôøi gian ngaén (tính baèng naêm hoaëc thaùng) S(t + ∆t) : laø ñaùm ñoâng hay sinh khoái ño sau thôøi ñieåm t moät khoaûng thôøi gian ∆t Ta coù moái quan heä giöõa caùc ñaïi löôïng nhö sau: S(t + ∆t) = St + g(S t , υ) ∆t Trong ñoù: 17 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
g(S t , υ): laø haøm bieãu dieãn taêng tröôûng töï nhieân cuûa sinh khoái (ñaùm ñoâng) treân moãi ñôn vò thôøi gian, phuï thuoäc vaøo sinh khoái ban ñaàu St υ: caùc bieán ñoäc laäp nhö tuoåi ñôøi sinh vaät, giôùi tính, ñaëc bieät laø töû suaát töï nhieân g(S t , υ) ∆t : toång sinh khoái gia taêng trong khoaûng thôøi gian [t , t + ∆t] Neáu xem υ laø caùc bieán ngoaïi sinh (döôùi nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng, trong daøi haïn, caùc nhaân toá naøy coù khuynh höôùng töï oån ñònh), coù theå xuaát hieän döôùi daïng caùc haèng soá, saûn löôïng bieán thieân ∆St , trong khoaûng thôøi gian [t , t + ∆t] ñöôïc tính toaùn nhö sau: S(t + ∆t) - St = g(S t) ∆t ⇒ ∆St / ∆t = g(S t) Choïn moâ hình taêng tröôûng theo haøm logistic, ñöôøng bieåu dieãn toác ñoä taêng tröôûng saûn löôïng hoaëc sinh khoái cuûa caùc loaïi taøi nguyeân sinh vaät coù daïng parabol. Ñaëc tröng cuûa söï taêng tröôûng sinh khoái laø toác ñoä taêng tröôûng > 0 cho ñeán khi ñaït ñeán giôùi haïn khaû naêng taêng tröôûng cuûa moâi tröôøng (ñieåm MSY). Sau ñoù, toác ñoä taêng tröôûng baét ñaàu giaûm cho ñeán ñieåm giôùi haïn khaû naêng thöïc hieän cuûa moâi tröôøng (ñieåm S CC ), luùc naøy toác ñoä taêng tröôûng baèng khoâng. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi tính chaát toång quaùt cuûa haøm logistic. Toác ñoä taêng sinh khoái, g(S t) gMSY g2 g1 0 S1 S2 SMSY S3 K Saûn löôïng,S t Hình 2.1 : Ñöôøng taêng tröôûng töï nhieân cuûa taøi nguyeân sinh v aät MSY: Maximum Sustainable Yield :saûn löôïng beàn vöõng toái ña SCC : möùc saûn löôïng khi sinh suaát baèng töû suaát, khoâng coù taêng tröôûng roøng gMSY : toác ñoä taêng tröôûng = 0 ôû möùc saûn löôïng beàn vöõng toái ña YÙù nghóañaây laø toång ñieåm quaùt tôùi haïncuûa, moâbaét hìnhñaàu thaylaø: trong ñoåi xumoät höôùng heä sinh taêng thaùi tröôûng töï nhieân vaø oån ñònh ( υ = constant), sinh khoái hoaëc saûn löôïng ñaøn sinh vaät daàn daàn coù xu höôùng ñaït ñeán moät möùc ñoä 18 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
xaùc ñònh cöïc ñaïi, K, maø ôû ñoù saûn löôïng sinh ra baèng maát ñi, nghóa laø khoâng coù taêng tröôûng. Ta goïi K laø saûn löôïng (hay sinh khoái) caân baèng. Haøm saûn xuaát : Moâ hình caân baèng kinh teá-sinh thaùi ôû traïng thaùi oån ñònh Moät caùch toång quaùt, coù theå öùôc ñònh raèng, vôùi moät quy moâ ñaøn saün coù, vôùi moät möùc noã löïc cao hôn, seõ ñaùnh baét ñöôïc moät saûn löông lôùn hôn. Ngöôïc laïi, cuøng vôùi moät möùc noã löïc, neáu saûn löôïng taøi nguyeân saün coù cao hôn thì saûn löôïng khai thaùc seõ cao hôn. Ñeå theå hieän moái quan heä giöõa saûn löôïng taøi nguyeân saün coù, thì saûn löôïng khai thaùc, vaø möùc noã löïc. Do vaäy, haøm saûn xuaát phaûi theå hieän ñöôïc quan heä giöõa caùc yeáu toá treân, coù daïng nhö sau: Y = f(S, E) Vôùi caùch bieãu dieãn naøy, saûn löôïng khai thaùc öùng vôùi moät thôøi ñieåm naøo ñoù phuï thuoäc vaøo möùc noã löïc khai thaùc, E, vaø quy moâ nguoàn löïc, S. Ñeå ñôn giaûn, giaû ñònh raèng vôùi möùc noã löïc cho tröôùc, saûn löôïng khai thaùc seõ tyû leä vôùi quy moâ nguoàn löïc. Khi ñoù, haøm saûn xuaát ñöôïc theå hieän nhö sau: Y = aS Saûn löôïng khai thaùc, Y H = a(S/E 2) E2 Y2 H = a(S/E 1) Y 1 E1 Y0 0 S2 S1 Quy moâ nguoàn löïc ,S t Hình 2.2 : Moái quan heä giöõa saûn löôïng khai thaùc, quy moâ nguoàn löïc vaø möùc noã löïc 19 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Saûn löôïng khai thaùc, Y E3 Y3 E4 E5 E2 Y2 Y1 E1 Y0 0 S1 S2 SMSY S3 K Quy moâ nguoàn löïc ,S t Hình 2.3 : Moâ Hình caân baèng kinh teá-sinh thaùi ôû traïng thaùi tónh ∆St / ∆t = g(S t) - H t = 0 Saûn löôïng khai thaùc, Y Y3 Y2 Y1 0 E1 E2 E3 E4 E5 Möùc noã löïc, E Quy moâ nguoàn löïc ,S t S5 S4 S3 S2 S1 Hình 2.4 : Haøm saûn xuaát - Ñöôøng saûn löôïng beàn vöõng 20 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
(Princles of env. Economics, p.347) 2.4 Taøi nguyeân khoâng taùi taïo (Non-renewable Resources) Khaùi nieäm: Taøi nguyeân khoâng theå taùi taïo laø nhöõng nguoàn taøi nguyeân maø löôïng cung caáp coù giôùi haïn, khoâng theå gia taêng theo thôøi gian ñuû ñeå cung öùng cho nhu caàu khai thaùc hoaëc söû duïng cuûa con ngöôøi. Thaønh phaàn : Thoâng thöôøng, taøi nguyeân khoâng theå taùi taïo bao goàm caùc loaïi nhieân lieäu ñòa khai, khoaùng saûn . Treân thöïc teá, vì nhaân loaïi chöa theå tính toaùn chính xaùc ñöôïc tröõ löôïng cuûa nhöõng loaïi taøi nguyeân naøy trong loøng ñaát, neân ñoâi khi ngöôøi ta cöù maëc nhieân xem nhö soá löôïng cung caáp cho xaõ hoäi laø voâ haïn. Löu yù raèng, nhöõng loaïi taøi nguyeân naøy laø khoâng theå hoaëc caàn phaûi coù moät quaõng thôøi gian raát daøi môùi coù theå taùi taïo ñöôïc. Do vaäy, trong moät khoaûng thôøi gian höõu haïn, khaû naêng taùi taïo ñoái vôùi nhöõng loaïi nguyeân lieäu ñòa khai xem nhö baèng khoâng. Caùc saûn phaåm cuûa taøi nguyeân khoâng theå taùi taïo coù 2 ñaëc tính khaùc nhau: coù theå taùi sinh- taùi cheá trôû laïi sau khi söû duïng (nhö kim loaïi, ) vaø khoâng theå taùi sinh - taùi cheá (nhö caùc loaïi nhieân lieäu, ). Töø söï khaùc bieät ñoù, moãi loaïi taøi nguyeân khoâng theå taùi taïo phaûi ñöôïc khai thaùc vaø söû duïng khaùc nhau, nhaèm ñaûm baûo hieäu quaû cao nhaát caû veà maët kinh teá laãn moâi tröôøng. Quan heä giöõa saûn löôïng khai thaùc vaø quy moâ nguoàn löïc saün coù: Goïi S0 : löôïng taøi nguyeân coá ñònh trong töï nhieân St : löôïng taøi nguyeân coù taïi thôøi ñieåm t Giaû söû khoâng coù thay ñoåi naøo trong töï nhieân laøm huûy hoaïi hoaëc trong thöïc teá khoâng coù nhu caàu khia thaùc nguoàn taøi nguyeân naøy, vì laø taøi nguyeân khoâng theå taùi taïo, saûn löôïng khoâng gia taêng theo thôøi gian, do ñoù taïi moïi thôøi ñieåm ta ñeàu coù: St = S0 ⇒ ∆St = 0. Khi bò khai thaùc, goïi R t : möùc ñoä khai thaùc taøi nguyeân taïi thôøi ñieåm t , ta coù : St = S0 - ΣRt Vì St / 0 ¿ S0 / ΣRt Nhö vaäy, trong moät chöøng möïc giôùi haïn naøo ñoù, toång saûn löôïng khai thaùc ñoái vôùi loaïi taøi nguyeân khoâng theå taùi taïo khoâng theå vöôït quy moâ nguoàn löïc coá ñònh coù saün trong töï nhieân S 0. Tuy nhieân, neáu möùc khai thaùc hoaëc nhu caàu söû duïng gia taêng ñeán moät möùc naøo ñoù sao cho S0 = ΣRt , luùc ñoù roõ raøng laø nguoàn löïc ñaõ bò caïn kieät. 21 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Trong thöïc teá, coù nhieàu loaïi vaät lieäu coù theå taùi sinh taùi cheá töø chaát thaûi sau söû duïng. Do ñoù, nhu caàu söû duïng hoaëc khai thaùc nguoàn löïc seõ ñöôïc buø ñaép moät phaàn töøhoaït ñoäng taùi sinh taùi cheá naøy. Nhöng, nguyeân vaät lieäu thu hoài sau quaù trình taùi sinh taùi cheá thì thöôøng bò hao huït trong quaù trình söû duïng tröôùc ñoù, cho neân khoâng theå buø ñaép ñuû trôû laïi cho töï nhieân trong töøng khoaûng thôøi gian xaùc ñònh. Moái quan heä naøy ñöôïc theå hieän nhö sau: Rt > g t ¿ Rt - g t > 0 Nhö vaäy, ñoái vôùi taøi nguyeân khoâng theå taùi taïo, cho duø laø coù taän thu hay khoâng thì tình traïng khan hieám nguoàn löïc vaãn phaûi xaûy ra sau moät thôøi gian khai thaùc vaø söû duïng. Phaân boá taøi nguyeân Söï khan hieám taøi nguyeân Theo Malthus (" Limits to growth", 1978), söï khan hieám vaät chaát tuyeät ñoái ñöôïc tieân ñoaùn laø haäu quaû coù theå xaûy ra trong ngaén haïn vaø trung haïn ôû töông lai. Sau ñoù, hoïc thuyeát New Malthus cuõng nhaán maïnh ñeán söï quan troïng cuûa caùc giôùi haïn moâi tröôøng ñoái vôùi caùc hoaït ñoäng khai thaùc taøi nguyeân. Theo caùc luaän ñieåm treân, neáu chuùng ta cöù tieáp tuïc khai thaùc thì taøi nguyeân seõ coù chaát löôïng ngaøy caøng thaáp (do ñaõ bò caïn kieät, haïn cheá) vaø seõ ñoøi hoûi moät möùc ñoä tieâu hao naêng löôïng, taïo neân moät möùc ñoä oâ nhieãm khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc maø coù theå laøm toån haïi ñeán moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi. Ngöôïc laïi vôùi Malthus, theo Richardo thì söï caïn kieät taiø nguyeân coù theå vaãn xaûy ra nhöng khoâng phaûi trong moät töông lai gaàn. Caùc bieåu hieän cuûa caïn kieät taøi nguyeân seõ bieåu hieän qua söï gia taêng giaù nguyeân vaät lieäu. Vôùi tình hình ñoù, caùc coâng ty khai thaùc seõ noã löïc nhieàu hôn ñeå thaêm doø vaø khaùm phaù nhöõng nguoàn taøi nguyeânmôùi hoaëc caûi tieán coâng ngheä saûn xuaát, cho pheùp söû duïng thay theá caùc loaïi nguyeân lieäu khaùc, söû duïng nguyeân vaät lieäu coù hieäu quaû hôn, taêng caùc hoaït ñoäng taän thu, taän duïng pheá lieäu. Quaù trình naøy seõ haïn cheá khaû naêng caïn kieät taøi nguyeân, ñaëc bieät laø nhöõng loaïi taøi nguyeân khoâng theå taùi taïo, keùo daøi thôøi gian söû duïng cuûa nguoàn löïc töï nhieân. Caùc khuynh höôùng phaân boå taøi nguyeân Theo quy moâ Khi moät nguoàn taøi nguyeân laø coù saêõn vaø doài daøo seõ daãn ñeán vieäc chi phí khai thaùc thaáp hôn, ñieàu kieän khai thaùc deã daøng hôn, do ñoù coù khaû naêng taïo ra lôïi nhuaän cho ngöôøi chuû sôû höõu taøi nguyeân cao hôn. Vôùi quy moâ ñuû lôùn hoaëc phaân boá roäng, taøi nguyeân ñöôïc khai thaùc khoâng chæ bôûi moät hoaëc moät soá ngöôøi maø taäp trung vaøo trong tay nhieàu ngöôøi, do ñoù taát yeáu daãn ñeán caïnh tranh laøm giaûm giaù taøi nguyeân vaø ñoàng thôøi ñaåy nhanh nguy cô taøi nguyeân bò kieät queä daàn. Thoâng thöôøng, ñoái vôùi caùc loaïi taøi nguyeân khan hieám hay quyù giaù, hoaëc loaïi coù tröõ löôïng taäp trung, thöôøng thuoäc quyeàn sôû höõu nhaø nöôùc. Theo hieäu quaû söû duïng Phaân boå toái öu taøi nguyeân khoâng taùi taïo Caùc giaû ñònh cô baûn vaø phaân tích sô boä 22 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
• thôøi gian khoâng theå theå hieän treân caùc truïc ñoà thò • chuû sôû höõu nguoàn löïc laø ngöôøi chaáp nhaän giaù baùn $ $ Ñöôøng caàu hieän taïi Ñöôøng caàu töông lai MEC 0 MEC 1 R0 R1 S0 Hình 2.5: Phaân boå toái öu taøi nguyeân d oài daøo nhöng khoâng taùi taïo Ñieàu kieän phaân boå toái öu taùi nguyeân khoâng taùi taïo vaø khoâng theå taän thu Ñieàu kieän phaân boå toái öu taùi nguyeân khoâng taùi taïo nhöng coù theå taän thu Giaù caû,$ Pr1 r P 0 P0 Thôøi gian, t Hình 2.6: Dieãn bieán(theo thôøi gian) giaù caû taøi nguyeân khoâng taùi taïo 23 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Giaù caû,$ Ñöôøng giaù caû toái öu Pm P0 =P e Thôøi gian, t Hình 2.7: Ñöôøng giaù caû toái öu taøi n guyeân khoâng taùi taïo Möùc khai thaùc, R R 0 Ñöôøng khai thaùc toái öu Rm T Thôøi gian, t e Tm Hình 2.8: Ñöôøng giaù caû toái öu taøi nguyeân khoâng taùi taïo 24 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
(Princles of env. Economics, p.371) Baøi taäp Giaû söû coù moät ñaøn cöøu goàm 3.000.000 con. Tyû leä taêng tröôûng bình quaân sau 5 naêm laø 150.000 con. Tính toác ñoä taêng tröôûng haøng naêm cuûa ñaøn cöøu. 25 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
3 KIEÅM SOAÙT OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG Pollution cleanup is better than doing nothing, but pollution prevention is the best way to walk more gently on the earth. (Miller, 1993) 3.1 OÂ nhieãm moâi tröôøng vaø phaùt trieån kinh teá Ñoái vôùi neàn kinh teá ñang treân ñaø phaùt trieån, toác ñoä ñoâ thò hoaù vaø coâng nghieäp hoaù dieãn ra raát nhanh laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng. Ñieàu naøy coù nghóa laø neáu ñaåy maïnh toác ñoä phaùt trieån kinh teá maø khoâng coù bieän phaùp kieåm soaùt oâ nhieãm thích hôïp thì moâi tröôøng soáng cuûa chuùng ta thöïc söï ñang phaûi ñoái maët vôùi nhöõng nguy cô. Tuy nhieân, khi phaûi löïa choïn giöõa phaùt trieån kinh teá vaø haäu quaû veà oâ nhieãm moâi tröôøng, ña soá caùc quoác gia ñang phaùt trieån phaûi choïn con ñöôøng phaùt trieån kinh teá maø baát chaáp caùc haäu quaû veà moâi tröôøng. Nguyeân nhaân daãn ñeán nhöõng sai laàm trong daøi haïn nhö theá khoâng chæ baét nguoàn töø söï yeáu keùm trong quaûn lyù maø coøn vì nhaän thöùc chöa ñaày ñuû veà taàm quan troïng cuûa moâi tröôøng hoaëc ñaùnh giaù chöa chính xaùc aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng leân ñôøi soáng hieän taïi vaø ngay caû caùc theá heä mai sau. Phaùt trieån kinh teá keùo theo heä quaû taát yeáu laø oâ nhieãm ñaõ ñaåy nhieàu quoác gia treân theá giôùi ñang bò doàn vaøo theá buoäc phaûi ñaáu tranh choáng laïi naïn oâ nhieãm coâng nghieäp, toång löôïng oâ nhieãm phaùt thaûi ñang giaûm daàn keå caû nhöõng vuøng coù toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp cao. Moät soá caùc bieän phaùp caûi thieän moâi tröôøng, giaûm thieåu oâ nhieãm ñaõ ñöôïc aùp duïng ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån vì hoï nhaän thöùc ñöôïc raèng lôïi ích töø caùc hoaït ñoäng naøy lôùn hôn nhieàu so vôùi chi phí maø xaõ hoäi phaûi gaùnh chòu töø caùc thieät haïi do oâ nhieãm. Nhaän thöùc naøy ñaõ thuùc ñaåy caùc quoác gia xaây döïng chieán löôïc quaûn lyù vaø caûi thieän moâi tröôøng coù caû söï tham gia cuûa coäng ñoàng, ngöôøi tieâu duøng vaø caùc nhaø ñaàu tö beân caïnh caùc cô quan quaûn lyù moâi tröôøng. Trong ñieàu kieän khoa hoïc kyõ thuaät ngaøy caøng phaùt trieån, caùc nhaø saûn xuaát gaây oâ nhieãm cuõng nhaän thaáy raèng hoï coù theå giaûm oâ nhieãm moät caùch nhanh choùng nhöng vaãn ñaûm baûo saûn xuaát coù laõi neáu nhaø nöôùc coù chính saùch hoã trôï thích hôïp. Vì theá, duø oâ nhieãm vaãn coøn laø moät caùi giaù quaù ñaét maø caùc nöôùc ñang phaùt trieån phaûi gaùnh chòu nhöng noù khoâng coøn laø moät heä quaû nghieâm troïng taát yeáu cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Ñöôøng cong moâi tröôøng Kuznets Hoïc thuyeát Kuznets (Smon Kuznets, 1980s) ñaõ cho raèng söï baát bình ñaüng veà thu nhaäp thöôøng coù nguyeân nhaân töø phaùt trieån kinh teá, noù chæ giaûm ñi khi ñaõ tích luõy ñuû hoaëc vöôït quaù caùc khoaûn phaûi hoaøn laïi do taêng tröôûng kinh teá. Töông töï yù töôûng cuûa Kuznets, moät soá nhaø nghieân cöùu moâi tröôøng ñaõ xaây döïng ñöôøng cong moâi tröôøng moâ phoûng theo lyù thuyeát Kuznets, trong ñoù möùc ñoä oâ nhieãm (löôïng chaát oâ nhieãm toång coäng hay ñaëc thuø phaùt thaûi ra ngoaøi moâi tröôøng theo thôøi gian) coù quan heä vôùi phaùt trieån kinh teá (tính baèng GDP hay GNP cuûa neàn kinh teá trong thôøi gian töông öùng). Khi kinh teá phaùt trieån, oâ nhieãm cuõng taêng theo cho ñeán khi tích luõy cuûa neàn kinh teá ñuû ñeå thöïc hieän kieåm soaùt oâ nhieãm. Ñieàu naøy nguï yù raèng, caùc thaønh phoá oâ nhieãm cao ôû nhöõng nöôùc ngheøo thì khaû naêng caûi thieän moâi tröôøng laø raát khoù. Xa hôn, vieäc tính toaùn ñeå xaùc ñònh möùc tích luõy naøo hoaëc tích luõy ñeán thôøi ñieåm naøo laø ñuû ñeå trieån khai kieåm soaùt oâ nhieãm coù hieäu quaû laø raát khoù khaên, haàu nhö 26 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Möùc ñoä oâ nhieãm GNP,GDP H 3.1 –ÑÖÔØNG CONG MOÂI TRÖÔØNG KUZNETS khoâng chính xaùc vaø phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän kinh teá- xaõ hoäi ñaëc thuø cuûa moãi quoác gia. Tuy nhieân, trong thôøi gian gaàn ñaây thì vieäc vaän duïng lyù thuyeát Kuznets ñeå phaùc hoïa töông quan giöõa phaùt trieån kinh teá vaø moâi tröôøng khoâng coøn phuø hôïp trong thöïc tieãn nöõa. Moät soá caùc thaønh phoá phaùt trieån ôû moät nöôùc ngheøo nhö taïi Trung quoác, Sao Paulo, coù möùc oâ nhieãm thaáp hoaëc ñaõ ñöôïc caûi thieän keå töø naêm 1980s. Nhö vaäy, ñöôøng cong moâi tröôøng Kuznets ñaõ vaïch ra ñöôïc moái töông quan ñoäng giöõa oâ nhieãm vaø tieán trình phaùt trieån kinh teá ñeå ñaùp öùng cho nhu caàu thöïc tieãn. Tuy nhieân, ñeå xem xeùt kyõ moái töông quan naøy, caàn phaûi chuù yù nhieàu hôn ñeán caùc yeáu toá phöùc taïp quyeát ñònh söï tieán boä trong coâng taùc caûi thieän moâi tröôøng taïi quoác gia ñang xem xeùt. Xu höôùng oâ nhieãm moâi tröôøng theo thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi Theo nhieàu nghieân cöùu gaàn ñaây (Hettige, Mani vaø Wheeler, 1998), khi thu nhaäp bình quaân ñaàu Möùc ñoä oâ nhieãm PO QO Thu nhaäp b/q/ngöôøi H.3.2 - MOÁI QUAN HEÄ GIÖÕA MÖÙC OÂ NHIEÃM & THU NHAÄP B/Q ÑAÀU NGÖÔØI ngöôøi taêng thì möùc ñoä oâ nhieãm seõ giaûm. Quan heä nghòch giöõa 2 yeáu toá naøy coù theå ñöôïc giaûi thích nhö sau: Thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi taêng coù nghóa laø tích luõy xaõ hoäi ñaõ ñuû ñeå thöïc hieän kieåm soaùt 27 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
oâ nhieãm. Do ñoù, möùc oâ nhieãm seõ ñöôïc giaûm xuoáng. Khaû naêng saün loøng chi traû caùc chi phí caûi thieän moâi tröôøng töø caùc caù nhaân coù lieân quan cao hôn, tuøy thuoäc vaøo möùc ñoä thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi. Vì vaäy, tính chaát vaø muùc ño oâ nhieãm ñeàu giaûm vì ñaõ ñöôïc xöû lyù moät phaàn tröôùc khi phaùt thaûi. Vuøng cö truù oâ nhieãm Vieäc aùp duïng caùc quy ñònh chaët cheõ veà moâi tröôøng taïi caùc nöôùc phaùt trieån trong khi maø taïi haàu heát nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån thì chöa coù caùc quy cheá chính thöùc veà kieåm soaùt oâ nhieãm ñaõ taïo neân moät xu höôùng chuyeån dòch treân theá giôùi töø caùc ngaønh saûn xuaát coù möùc oâ nhieãm cao ôû nhöõng nöôùc phaùt trieån sang caùc nöôùc ñang phaùt trieån. May maén thay, söï dòch chuyeån naøy khoâng keùo daøi treân thöïc teá. Noù chæ xaûy ra phoå bieán vaøo nhöõng naêm 1970s vaø 1980s. Keå töø nhöõng naêm 1990s, caùc nöôùc ñang phaùt trieån, ñaëc bieät laø caùc nöôùc coâng nghieäp môùi (NIEs) ñaõ baét ñaàu taêng cöôøng naêng löïc quaûn lyù moâi tröôøng do nhöõng ñoøi hoûi veà chaát löôïng moâi tröôøng cuûa ngöôøi daân taïi nhöõng nöôùc naøy ngaøy caøng taêng. Nhaän thöùc ñöôïc khaû naêng lan truyeàn oâ nhieãm trong moâi tröôøng, oâ nhieãm töø quoác gia hay khu vöïc naøy coù theå gaây nhöõng taùc ñoäng coù haïi leân khu vöïc khaùc, caùc chöông trình nghò söï veà moâi tröôøng, caùc hieäp öôùc, hieäp ñònh thöông maïi quoác teá ñeàu ñöôïc kyù keát döïa treân cô sôû thoûa maõn yeâu caàu caûi thieän vaø baûo veä moâi tröôøng. Vì vaäy, moâi tröôøng taïi nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån ñang ngaøy caøng hoài phuïc daàn. Cho ñeán nay, toaøn theá giôùi ñeàu nhaém vaøo moät muïc tieâu chung laø giaûm thieåu oâ nhieãm moâi tröôøng toaøn caàu chöù khoâng phaûi laø dòch chuyeån chaát oâ nhieãm töø nôi naøy sang nôi khaùc. Do ñoù, vieäc hình thaønh caùc vuøng oâ nhieãm taäp trung ôû nhöõng khu vöïc coù thu nhaäp thaáp ñaõ khoâng xuaát hieän. 3.2 Giaûm thieåu chi phí xöû lyù chaát thaûi Chaát thaûi laø nguoàn goác gaây ra oâ nhieãm. Roõ raøng raèng oâ nhieãm laø taát yeáu trong moïi neàn saûn xuaát hoaëc hoaït ñoäng kinh teá. Treân thöïc teá, moâi tröôøng töï nhieân coù khaû naêng ñoàng hoaù moät löôïng nhoû chaát thaûi, do vaäy seõ coù moät boä phaän caùc cô sôû vaãn tieáp tuïc saûn xuaát nhöng khoâng gaây toån thaát moâi tröôøng. Phaàn coøn laïi cuûa neàn kinh teá laø nhöõng ñôn vò gaây oâ nhieãm vaø huûy hoaïi moâi tröôøng, cho duø moâi tröôøng coù khaû naêng ñoàng hoaù caùc chaát oâ nhieãm naøy nhöng ôû möùc ñoä hoaøn toaøn khoâng coù yù nghóa (ví duï: caùc chaát oâ nhieãm beàn vöõng nhö DDT, thuûy ngaân, chaát thaûi phoùng xaï, ). Roõ raøng raèng, caàn phaûi coù söï quan taâm veà maët kinh teá khi löôïng chaát thaûi (hoaëc chaát oâ nhieãm) caàn thaûi boû laïi vöôït quaù khaû naêng ñoàng hoaù cuûa moâi tröôøng. Luùc ñoù, khoâng chæ coù ngöôøi gaây oâ nhieãm phaûi traû chi phí xöû lyù oâ nhieãm maø xaõ hoäi (moâi tröôøng vaø coäng ñoàng) coøn phaûi gaùnh chòu nhöõng toån thaát do oâ nhieãm gaây ra hay chi phí do chaát löôïng moâi tröôøng giaûm suùt. Do vaäy, moät yeâu caàu hôïp lyù ñöôïc ñaët ra laø phaûi coù chính saùch quaûn lyù chaát löôïng moâi tröôøng hay kieåm soaùt oâ nhieãm coù hieäu quaû. Theo quan ñieåm thuaàn tuùy kinh teá, tính hieäu quaû cuûa coâng taùc kieåm soaùt oâ nhieãm hay quaûn lyù chaát löôïng moâi tröôøng ñöôïc ñaùnh giaù döïa treân khaû naêng giaûm thieåu chi phí xöû lyù chaát thaûi. Theo phaân tích treân, chi phí xöû lyù chaát thaûi laø toång soá cuûa 2 nguoàn chi phí rieâng bieät: Chi phí xöû lyù chaát thaûi = chi phí kieåm soaùt (giaûm thieåu) oâ nhieãm + toån thaát do oâ nhieãm gaây ra. Do ñoù, muoán giaûm thieåu chi phí xöû lyù chaát thaûi thì caàn phaûi giaûm caû chi phí giaûm thieåu oâ nhieãm 28 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
(TAC) vaø toån thaát do oâ nhieãm gaây ra (TDC). Do hai loaïi chi phí naøy coù theå chuyeån hoaù cho nhau, khi chi phí kieåm soaùt oâ nhieãm caøng cao (moâi tröôøng soáng ít bò oâ nhieãm hôn) thì chi phí phaùt sinh töø caùc toån thaát do oâ nhieãm thaáp (do möùc ñoä taùc ñoäng giaûm ). Treân thöïc teá, chuùng ta coù theå löïa choïn möùc ñoä giaûm thieåu töøng loaïi chi phí sao cho toång chi phí xöû lyù chaát thaûi laø toái thieåu. 3.3 Möùc oâ nhieãm toái öu • Chi phí giaûm thieåu oâ nhieãm (Pollution Abatement Cost): laø möùc chi phí tröïc tieáp baèng tieàn cho muïc ñích caûi thieän chaát löôïng moâi tröôøng hay kieåm soaùt oâ nhieãm. Do khaû naêng ñoàng hoaù cuûa moâi tröôøng ñoái vôùi töøng ñôn vò chaát oâ nhieãm theo thöù töï phaùt sinh laø khoâng gioáng nhau, chi phí giaûm thieåu oâ nhieãm ôû töøng möùc töông öùng cuõng khaùc nhau. Moät caùch toåûng quaùt, chi phí giaûm thieåu oâ nhieãm bieân teá (MAC) coù xu höôùng gia taêng khi caàn naâng cao chaát löôïng moâi tröôøng hoaëc hoaït ñoäng xöû lyù moâi tröôøng, maø moät trong caùc nguyeân nhaân chuû yeáu laø söï gia taêng chi phí ñaàu tö vaøo nhöõng coâng ngheä xöû lyù chaát thaûi töông öùng. • Toån thaát do oâ nhieãm (Pollution Damage Cost) : laø toång trò giaù nhöõng thieät haïi phaùt sinh töø vieäc thaûi boû chaát oâ nhieãm chöa qua xöû lyù vaøo trong moâi tröôøng. Treân thöïc teá, vieäc xaùc ñònh giaù trò caùc toån thaát naøy raát phöùc taïp vaø khoù ñaït ñöôïc keát quaû chính xaùc, ñaëc bieäät laø ñoái vôùi nhöõng chaát oâ nhieãm beàn vöõng, khoù phaân huûy trong moâi tröôøng, phaûi maát moät thôøi gian raát daøi thì chuùng môùi boäc loä caùc taùc ñoäng (ví duï: caùc kim loaïi naëng nhö chì, thuûy ngaân, nöôùc thaûi coù nhieãm chaát phoùng xaï, caùc hôïp chaát voâ cô töø thuoác baûo veä thöïc vaät, chaát thaûi hoaù daàu ). Möùc toån thaát do oâ nhieãm coù xu höôùng gia taêng khi khoái löôïng chaát oâ nhieãm phaùt thaûi vaøo trong moâi tröôøng gia taêng. Cuï theå hôn, toån thaát gaây ra do moät ñôn vò chaát oâ nhieãm (MDC) phaùt thaûi vaøo trong moâi tröôøng gia taêng khi toång soá oâ nhieãm phaùt thaûi chöa ñöôïc xöû lyù gia taêng. • Xaùc ñònh möùc oâ nhieãm toái öu: Hình veõ 3.2 theå hieän quan heä göõa möùc phaùt thaûi oâ nhieãm vaø MAC, MDC ($) MDC MAC L M S PO R N Möùc oâ nhieãm Wmin Wi WO Wj Wmax H.3.2 - MÖÙC OÂ NHIEÃM TOÁI ÖU chi phí giaûm thieåu oâ nhieãm bieân laø nghòch bieán vaø toån thaát moâi tröôøng laø ñoàng bieán. Möùc oâ nhieãm toái öu ñöôïc xaùc ñònh khi MDC = MAC (theo nguyeân taéc caân baèng giaù trò bieân) laø Wo. ÔÛ möùc oâ nhieãm naøy, chi phí kieåm soaùt/giaûm thieåu oâ nhieãm (TAC) laø W max WoS, chi 29 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
phí toån thaát do oâ nhieãm laø W min SWo. Do vaäy, toång chi phí xöû lyù chaát thaûi laø W min SW max . Wo laø möùc phaùt thaûi oâ nhieãm toái öu theo lyù thuyeát toái öu Pareto. Di chuyeån Wo sang W I (hoaëc W j) ñeàu laøm taêng moät khoaûn chi phí xöû lyù chaát thaûi laø vuøng dieän tích RSL (hoaëc MAN). Nhö vaäy, möùc phaùt thaûo oâ nhieãm taïi Wo laø toái öu cho toaøn xaõhoäi maø taïi ñoù, MDC = MAC vaø toång chi phí cöû lyù chaát thaûi laø toái thieåu. 3.4 Phaân tích chi phí – lôïi ích (Cost-Benefit Analysis) Phaân tích Chi phí – Lôïi ích laø moät trong caùc kyõ thuaät quyeát ñònh söï phaân boå nguoàn löïc, ñaëc bieät caùc loaïi taøi nguyeân moâi tröôøng hoaëc taøi saûn thuoäc sôû höõu coâng. Thöïc hieän phaân tích chi phí – lôïi ích trong quaù trình quyeát ñònh löïa choïn moät döï aùn moâi tröôøng caàn phaûi ñaët cô sôû treân chi phí vaø lôïi ích coâng maø treân thöïc teá, söï khaùc bieät giöõa chi phí – lôïi ích coâng vaø caù nhaân ñoâi khi laø ñaùng keå. Khoù khaên lôùn nhaát cuûa khi thöïc hieän phaân tích chi phí – lôïi ích trong moät döï aùn moâi tröôøng laø laøm theá naøo ñeå tieàn teä hoaù toaøn boä nhöõng chi phí hoaëc lôïi ích coù khaû naêng phaùt sinh, khi maø hieäu quaû töø vieäc kieåm soaùt oâ nhieãm hoaëc toån thaát moâi tröôøng do oâ nhieãm thöôøng laø khoâng cuï theå, phuï thuoäc vaøo caùch ñaùnh giaù chuû quan cuûa töøng caù nhaân hoaëc coäng ñoàng tröïc tieáp thuï höôûng hoaëc chòu aûnh höôûng cuûa oâ nhieãm. Raát nhieàu loaïi chi phí vaø lôïi ích ñöôïc ño löôøng tröïc tieáp baèng ñôn vò tieàn teä, ví duï nhö tieát kieäm chi phí taøi nguyeân , doanh thu, Nhöng cuõng coù moät soá chæ tieâu khoâng theå ño löôøng baèng tieàn ñöôïc, ví duï nhö tieát kieäm thôøi gian ñi laïi, oâ nhieãm tieáng oàn vaø caùc hình thöùc oâ nhieãm khaùc , caùc nhaân toá chính saùch vaø quaûn lyù, maø ñöôïc gaùn gheùp moät soá löôïng tieàn sao cho hôïp lyù baèng caùch baèng caùch phaân tích haønh vi vaø sôû thích cuûa caùc caù nhaân trong coäng ñoàng. Löïa choïn tieâu chí trong phaân tích chi phí- lôïi ích Hieän nay, caùc nhaø phaân tích döïng döïa vaøo 4 tieâu chí , xeáp theo thöù töï öu tieân sau ñaây: • Giaù trò roøng hieän taïi (Net Presetn Value-NPV) Muïc tieâu: toái ña hoaù giaù trò lôïi nhuaän roøng hieän taïi trong toaøn thôøi kyø hoaït ñoäng cuûa döï aùn (NPV max) NPV = B d + B e - C d - C p - C e Trong ñoù: NPV : giaù trò hieän taïi roøng Bd : lôïi ích tröïc tieáp töø döï aùn Be : lôïi ích moâi tröôøng hay lôïi ích ngoaïi vi khaùc Cd : chi phí tröïc tieáp töø döï aùn Cp : chi phí kieåm soaùt oâ nhieãm moâi tröôøng Ce : chi phí thieät haïi moâi tröôøng hay chi phí phaùt sinh khaùc 30 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Trong khi vieäc ñaàu tö phaûi thöïc hieän ngay baây giôø nhöng lôïi ích thu töø döï aùn thì thöôøng khoâng xaûy ra ngay trong naêm ñaàu tö maø chæ ñaït ñöôïc trong töông lai, thôøi ñieåm maø ñoàng tieàn coù theå bò maát giaù so vôùi hieän taïi do laïm phaùt, nguoàn thu coù theå bò hao huït moät phaàn do traû laõi ngaân haøng Do ñoù, giaù trò thöïc söï nhaän ñöôïc khoâng phaûi theå hieän treân toång soá tieàn nhaän ñöôïc maø phaûi chieát khaáu cho caùc khoaûn hao huït noùi treân. Coâng thöùc tính toaùn giaù trò roøng hieän taïi cho toaøn thôøi kyø khaáu hao döï aùn (NPV) vôùi möùc chieát khaáu r nhö sau: Goïi Bt = Bd + B e : toång lôïi ích thu töø döï aùn taïi thôøi ñieåm t Ct = Cd + C e + C P : toång chi phí söû duïng cho döï aùn taïi thôøi ñieåm t r : suaát chieát khaáu (hoaëc möùc laõi suaát tieàn vay töông öùng) T Bt − Ct NPV = [ t ] ∑t =1 1( + r) Veà maët kinh teá, quyeát ñònh ñaàu tö vaøo döï aùn khi vaø chæ khi NPV 〈0. Trong tröôøng hôïp phaûi löïa choïn giöõa nhieàu döï aùn coù NPV > 0, döï aùn naøo coù NPt thì ñöôïc choïn. • Tyû suaát sinh lôøi noäi boä (Internal Rate of Return - IRR) IRR phaûn aùnh tyû leä chieát khaáu khi toång chi phí vaø toång lôïi ích thu töø döï aùn laø töông ñöông nhau. Luùc ñoù NPV = 0, IRR = r *. Trong quaù trình löïa choïn döï aùn, öu tieân choïn döï aùn coù IRR cao hôn neáu khoâng maâu thuaån vôùi caùc tieâu chí khaùc. T Bt − Ct * NPV = [ t ] = 0 → IRR = r ∑t =1 1( + r*) • Tyû leä lôïi ích – chi phí (Benefit-Cost Ratio-BCR): laø tyû leä giöõa toång lôïi ích vaø chi phí ñaõ T Bt [ t ] ∑t =1 + r BCR = 1( ) T Ct [ t ] ∑t =1 1( + r) ñöôïc chieát khaáu hoaëc quy veà giaù trò hieän taïi Dó nhieân, thöù töï öu tieân löïa choïn vaãn laø döï aùn coù BCR cao nhaát. • Thôøi gian hoaøn voán (Pay-back Period - PBP): laø khoaûng thôøi gian caàn thieát (t * )ñe å thu hoài toaøn boä chi phí ñaàu tö tröôùc ñoù. t * ñöôïc tính töø coâng thöùc t * Bt − Ct * NPV = [ t ] = 0 → t ∑t =1 1( + r) ÔÛ ñaây, öu tieân löïa choïn döï aùn coù thôøi gian hoaøn voán ngaén nhaát. • Cuoái cuøng, neáu caùc tröôøng hôïp maø söï löïa choïn giöõa NPV, IRR, BCR vaø PBP coù maâu thuaån thì toái ña hoaù NPV laø tieâu chí öu tieân haøng ñaàu, sau ñoù ñeán IRR. Hai tieâu chí sau, BCR vaø PBP chæ laø tieâu chí kieåm tra boå sung. Moät soá löu yù khi phaân tích chi phí – lôïi ích • Maâu thuaån giöõa lôïi ích - chi phí xaõ hoäi vaø caù nhaân: Ñieàu naøy raát quan troïng khi xem xeùt caùc döï aùn moâi tröôøng, vì chi phí xaõ hoäi ñeå xöû lyù hoaëc khaéc phuïc caùc thieät haïi veà moâi tröôøng thöôøng nhieàu hôn chi phí caù nhaân. Hôn nöõa, lôïi ích thu ñöôïc töø vieäc xöû lyù vaø caûi 31 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
thieän moâi tröôøng ñoái vôùi toaøn xaõ hoäi cuõng lôùn hôn. ÔÛ ñaây, chuùng ta phaân tích döïa treân quan ñieåm cuûa nhaø nöôùc vaø chính phuû, chi phí vaø lôïi ích ñöôïc xeùt treân toaøn xaõ hoäi, hoaëc chi phí vaø lôïi ích coâng. • AÛnh höôûng cuûa chieát khaáu leân chi phí-lôïi ích: do coù chieát khaáu neân giaù trò ñoàng chi phí vaø lôïi ích, hoaëc ñoàng laõi roøng trong töông lai seõ thaáp hôn trong hieän taïi, chöa keå ñeán nhöõng bieán ñoäng coù theå xaûy ra ñoái vôùi möùc chieát khaáu, ñaëc bieät laø nhöõng quoác gia ñang phaùt trieån. • Löïa choïn giöõa caùc hình thöùc chieát khaáu trong xaõ hoäi: moät coâng ty tö nhaân ñaàu tö vaøo döï aùn thì coù theå söû duïng möùc chieát khaáu maø hoï ñang vay voán ñeå tính toaùn chi phí – lôïi ích. Ñoái vôùi caùc döï aùn moâi tröôøng thöôøng ñöôïc quaûn lyù bôûi chính phuû, söû duïng möùc chieát khaáu xaõ hoäi ñeå tính toaùn chi phí – lôïi ích. 3.5 Nguyeân taéc tính phí cho ngöôøi gaây oâ nhieãm (Polluter Pays Principle) 3.5.1 Xuaát xöù vaø baûn chaát Nguyeân taéc tính phí cho ngöôøi gaây oâ nhieãm ñaõ ñöôïc A.Pigou ñeà xuaát vaøo nhöõng naêm 1930s, nhöng cho ñeán 1970s môùi ñöôïc aùp duïng ôû nhöõng nöôùc OECD A. Nguyeân taéc naøy quy ñònh raèng ngöôøi gaây oâ nhieãm phaûi chòu traùch nhieäm veà taøi chính ñoái vôùi nhöõng thieät haïi hoaëc haäu quaû moâi tröôøng gaây ra do caùc hoaït ñoäng cuûa hoï. Soá chi traû cho moät ñôn vò oâ nhieãm ít nhaát phaûi baèng vôùi möùc toån thaát xaõ hoäi do ñôn vò oâ nhieãm ñoù gaây neân. Veà baûn chaát, nguyeân taéc naøy ñaûm baûo hieäu quaû kinh teá – xaõ hoäi toái ña cho caû ngöôøi gaây oâ nhieãm laãn ngöôiø gaùnh chòu oâ nhieãm. Vì theá, noù mang laïi moät xaõ hoäi coâng baèng hôn, ngay caû trong tröôøng hôïp ngöôøi baùn taêng giaù haøng hoaù ñeå ngöôøi tieâu duøng cuøng gaùnh chòu. Thöïc teá, duø ngöôøi tieâu duøng khoâng tröïc tieáp taïo ra oâ nhieãm do quaù trình saûn xuaát haøng hoùa, nhöng chính nhu caàu söû duïng cuûa hoï laø ñoäng löïc cho quaù trình saûn xuaát loaïi saûn phaåm gaây oâ nhieãm naøy. Do ñoù, veà nguyeân taéc thì ngöôøi tieâu duøng phaûi lieân ñôùi chòu traùch nhieäm. Khoaûn maø ngöôøi tieâu duøng phaûi traû theo nguyeân taéc PPP khoâng phaûi laø thueá moâi tröôøng, vaø nguyeân taéc PPP laø cô sôû ñeå söû duïng thueá moâi tröôøng vaø caùc coâng cuï kinh teá quaûn lyù moâi tröôøng khaùc. Noùi moät caùch khaùc, thueá moâi tröôøng chæ laø moät trong caùc coâng cuï ñeå thöïc hieän nguyeân taéc ngöôøi gaâyoâ nhieãm phaûi traû tieàn. 3.5.2 Khaû naêng vaän duïng nguyeân taéc ngöôøi gaây oâ nhieãm phaûi traû tieàn Ñoái vôùi caùc nöôùc phaùt trieån ÔÛ nhöõng nöôùc thuoäc khoái OECD, PPP ñöôïc theå cheá hoaù vaø aùp duïng ñeå taïo ñöôïc söï coâng baèng giöõa nhöõng ngaønh coâng nghieäp oâ nhieãm, ngöôøi gaây oâ nhieãm vaø phaàn coøn laïi cuûa xaõ hoäi, maø ôû ñoù haàu heát laø nhöõng ngöôøi gaùnh chòu oâ nhieãm. Tuy nhieân, möùc ñoä thöïc hieän nguyeân taéc naøy giöõa caùc quoác gia vaø caùc ngaønh coâng nghieäp laø khoâng nhö nhau. So vôùi Myõ, phí oâ nhieãm ñöôïc quy ñònh baét buoäc traû moät caùch töông xöùng taïi nhöõng nöôùc Baéc Aâu, chaúng nhöõng duøng ñeå chi A OECD - Organization for Economic Cooperation and Development – Toå chöùc phaùt trieån vaø hôïp taùc kinh teá, ñöùng ñaàu laø Myõ, Nhaät, Ñöùc, 32 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
traû cho phí xöû lyù oâ nhieãm maø coøn trôï caáp cho caùc hoaït ñoäng kieåm soaùt moâi tröôøng khaùc. Do vaäy, phuùc lôïi xaõ hoäi ôû ñoù raát cao. Ñoái vôùi nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån: Tuy nhieân, taïi nhöõng nöoùc ñang phaùt trieån, vieäc thöïc hieän PPP thöôøng gaëp raát nhieàu khoù khaên. Tröôùc heát, caùc chuû ñaàu tö cuûa nhöõng ngaønh coâng nghieäp oâ nhieãm taïi ñaây thöôøng khoâng coù nhieàu tieàn ñuû ñeå chi traû cho chi phí phaùt sinh do oâ nhieãm. Hôn theá nöõa, vieäc söû duïng caùc thieát bò cuõ kyõ, laïc haäu ñaõ laøm gia taêng möùc ñoä oâ nhieãm vaø chi phí xöû lyù oâ nhieãm so vôùi lôïi ích thu töø saûn xuaát. Ñoàng thôøi, ñoái vôùi moät quoác gia ñang phaùt trieån, vieäc tìm kieám caùc giaûi phaùp phaùt trieån kinh teá laø muïc tieâu haøng ñaàu trong thôøi kyø naøy. Do ñoù, chính phuû hoaëc caùc cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc töø nhöõng ngaønh khaùc coù theå saün saøng ñaùnh ñoåi moâi tröôøng vì nhöõng lôïi ích kinh teá tröôùc maét, trong khi quyeàn löïc cuûa Boä KHCNMT laïi khoâng maïnh baèng nhöõng Boä khaùc. Cuoái cuøng, chính phuû vaø caùc cô quan quyeàn löïc veà quaûn lyù moâi tröôøng taïi nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån thöôøng laø khoâng ñuû naêng löïc ñeå kieåm soaùt oâ nhieãm moät caùch chaët cheõ. Ngoaøi ra coøn coù moät soá haïn cheá khaùch quan khi thöïc hieän PPP taïi nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån, ñoù laø: • Coù nhöõng giaù trò moâi trngkhoâng theå xaùc ñònh ñöôïc hoaëc khoâng theå mua baùn, trao ñoåi • Caùc coâng ty lôùn coù khaû naêng traû phí seõ gaây söùc eùp caïnh tranh ñoái vôùi caùc coâng ty nhoû. • Yeâu caàu phaûi coù nguoàn thoâng tin hoã trôï chính xaùc, ñaày ñuû ñeå phaùt hieän vaø ñaùnh giaù nhöõng toån thaát do oâ nhieãm gaây ra. 3.6 Quaûn lyù oâ nhieãm baèng coâng cuï kinh teá 3.6.1 Thueá oâ nhieãm vaø phí oâ nhieãm (pollution taxes and charges) Thueá/phí oâ nhieãm toái öu Theo Pigou (Anh, 1920) nhöõng ngöôøi gaây oâ nhieãm phaûi traû moät khoaûn thueá caên cöù vaøo taùc haïi öôùc tính do vieäc phaùt thaûi oâ nhieãm cuûa hoï gaây ra, ñoù laø thueá Pigou (Pigouvian tax). Vieäc xaùc ñònh möùc thueá Pigou cho phuø hôïp vôùi töøng ngaønh, töøng ñôn vò cuï theå ñöôïc thöïc hieän döïa treân cô sôû sau ñaây: Phöông phaùp ñeå ñaït ñöôïc vieäc giaûm saûn löôïng nhaèm laøm giaûm möùc ñoä phaùt thaûi chaát oâ nhieãm cho ñeán möùc toái öu xaõ hoäi Qs laø Nhaø nöôùc phaûi thu moät khoaûn thueá vöøa baèng vôùi chi phí taùc haïi bieân teá cuûa oâ nhieãm MEC taïi Qs. Khoaûn thueá naøy ñöôïc bieåu dieãn baèng ñöôøng t*t trong hình veõ. Nhö vaäy, cöù moãi ñôn vò oâ nhieãm maø nhaø maùy saûn xuaát ra thì hoï phaûi traû moät khoaûn thueá t* cho Nhaø nöôùc. Taïi ñieåm MEC caét MNPB, saûn löôïng ñaït möùc toái öu Qs. Neáu saûn xuaát vöôït möùc Qs, soá tieàn thu ñöôïc do saûn löôïng taêng leân seõ thaáp hôn khoaûn thueá maø nhaø saûn xuaát phaûi traû cho chính caùc saûn phaåm ñoù. Vì theá, nhaø maùy baét buoäc phaûi giaûm saûn löôïng xuoáng möùc Qs, do ñoù oâ nhieãm cuõng giaûm xuoáng möùc toái öu laø Ws. 33 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Chi phí oâ nhieãm ($) MNPB MEC a t* Möùc thueá t* b c d 0 Möùc saûn xuaát Qs Qm Möùc oâ nhieãm 0 Ws Wm Caùc loaïi thueá/phí oâ nhieãm Coù ít nhaát 4 loaïi thueá hoaëc phí oâ nhieãm döïa treân khoái löôïng chaát oâ nhieãm phaùt thaûi, ngöôøi söû duïng nguoàn löïc, saûn phaåm coù ñöôïc saûn xuaát töø nhöõng loaïi nguyeân lieäu gaây oâ nhieãm, vaøphí quaûn lyù ñeå buø ñaép cho caùc khoaûn chi quaûn lyù, giaùm saùt vaø quan traéc chaát löôïng moâi tröôøng. Baát kyø hình thöùc naøo cuûa thueá / phí oâ nhieãm, döïa treân khoái löôïng chaát oâ nhieãm phaùt thaûi töø saûn xuaát neáu ñöôïc tính toaùn cuï theå cho töøng ñôn vò saûn xuaát, hoaëc döïa treân saûn phaåm neáu aùp duïng cho ngöôøi söû duïng seõ coù taùc duïng khuyeán khích caùc ñôn vò, caù nhaân giaûm thieåu löôïng chaát oâ nhieãm phaùt thaûi vaøo trong moâi tröôøng baèng caùc bieän phaùp caûi tieán coâng ngheä hay löïa choïn quy moâ saûn xuaát phuø hôïp, giaûm thieåu löôïng haøng hoaù söû duïng caàn thieát laøm haïn cheá löôïng chaát thaûi phaùt thaûi ra ngoaøi moâi tröôøng caàn xöû lyù. Tuy nhieân, neán kinh teá seõ gaëp moät soá baát lôïi khi aùp duïng thueá/phí phaùt thaûi. Tröôùc tieân, cung – caàu saûn xuaát seõ bieán ñoäng tuøy thuoäc vaøo möùc thueá hoaëc phí ñöôïc aùp duïng do chi phí maø ngöôøi tieâu duøng phaûi traû cho moät loaïi haøng hoaù gia taêng. Ñoái vôùi loaïi haøng hoaù phuø hôïp vôùi thaønh phaàn daân cö coù thu nhaäp thaáp, vieäc aùp duïng thueá hoaëc phí coù theå laøm thay ñoåi khuynh höôùng tieâu duøng vaø tìm saûn phaåm thay theá khaùc. Ñoái vôùi nhaø saûn xuaát, hoï coù theå tieát kieäm caùc khoaûn chi phí ñeå ñaàu tö vaøo giaûm thieåu oâ nhieãm khieán cho vieäc môû roäng saûn xuaát bò haïn cheá, naïn thaát nghieäp coù theå gia taêng . 3.6.2 Trôï giaù xöû lyù oâ nhieãm (pollution subsidies) Coâng cuï naøy ñöôïc thieát laäp ôû moät soá nöôùc khoâng döïa treân nguyeân taéc ngöôøi gaây oâ nhieãm phaûi traû, maø chæ nhaèm khuyeán khích caùc hoaït ñoäng xöû lyù chaát thaûi vaø baûo veä moâi tröôøng. Khoaûn trôï giaù naøy thöôøng ñöôïc söû duïng vaøo vieäc mua saém trang thieát bò, ñaàu tö cho caùc heä thoáng xöû lyù oâ nhieãm trong gia ñoaïn ñaàu phaùt trieån coâng nghieäp. Do nhaø nöôùc phaûi toán nhöõng khoaûn chi ñaùng keå ñeå trôï giaù xöû lyù oâ nhieãm, maët khaùc seõ coù moät soá caù nhaân lôïi duïng söï öu ñaõi naøy cuûa chính phuû hoaëc truùt gaùnh naëng oâ nhieãm sang chính phuû, coâng cuï naøy vì theá maø thöôøng khoâng ñöôïc aùp 34 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
duïng rieâng leû, phaûi keát hôïp vôùi nhöõng coâng cuï khaùc nhö thueá oâ nhieãm, phí hoaëc caùc khoaûn phaït do gaây ra oâ nhieãm. 3.6.3 Giaáy pheùp oâ nhieãm vaø haïn ngaïch phaùt thaûi chaát oâ nhieãm (transferable discharge permits and quotas) Giaáy pheùp coù theå chuyeån nhöôïng (Transferable Permit) laø moät coâng cuï quaûn lyù thích hôïp ñoái vôùi nhöõng loaïi chaát thaûi gaây oâ nhieãm cho moâi tröôøng chung, nôi maø khoù coù theå quy ñònh quyeàn sôû höõu nhö bieån hoaëc khoâng khí xung quanh. Ñeå coù theå aùp duïng coâng cuï naøy, tröôùc heát chính phuû phaûi xaùc ñònh soá oâ nhieãm chaáp nhaän ñöôïc , töø ñoù phaùt haønh giaáy pheùp phaùt thaûi vaø quy ñònh giaù phaûi traû cho moãi ñôn vò oâ nhieãm phaùt thaûi, thöôøng möùc giaù naøy töông ñöông vôùi MCA trung bình cuûa toaøn xaõ hoäi. Thöïc hieän coâng cuï naøy nhaèm thuùc ñaåy caùc nhaø maùy tích cöïc giaûm thieåu oâ nhieãm neáu muoán phaùt trieån quy moâ saûn xuaát, laøm giaûm oâ nhieãm chung cho toaøn xaõ hoäi. Ñoàng thôøi, nhöõng cô sôû quaù söùc oâ nhieãm coù theå ngöøng saûn xuaát maø chæ caàn baùn giaáy pheùp cuûa hoï thì cuõng coù theå thu lôïi nhieàu hôn. Tuy nhieân, trôùc khi aùp duïng haïn ngaïch oâ nhieãm caàn phaûi thieát laäp heä thoáng giaùm saùt, quan traéc moâi tröôøng vaø cöôõng cheá thöïc hieän coù ñuû naêng löïc. Hôn nöõa, vieäc caáp giaáy pheùp oâ nhieãm coù theå gaâyhieåu laàm trong coäng ñoàng, khoù khaên cho caùc ñôn vò saûn xuaát ñang hoaït ñoäng coùhieäu quaû, 3.6.4 Heä thoáng kyù quyõ – hoaøn chi (Deposit – Refund system) Hình thöùc naøy thöôøng ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi nhöõng loaïi saûn phaåm söû duïng laâu daøi, chaát thaûi phaùt sinh coù theå taùi cheá hoaëc taùi söû duïng. Khi mua haøng, ngöôøi tieâu duøng phaûi traû moät khoaûn tieàn vöôït quaù giaù trò cuûa saûn phaåm ñeå laøm tieàn kyù quyõ. Soá tieàn naøy seõ ñöôïc traû laïi khi ngöôøi tieâu duøng traû laïi saûn phaåm heát khaû naêng söû duïng hoaëc bao bì chöùa saûn phaåm ñoù cho ngöôøi baùn. Aùp duïng heä thoáng kyù quyõ –hoaøn chi seõ thuùc ñaåy quaù trình taùi söû duïng chaát thaûi vaøo caùc muïc ñích coù lôïi khaùc, giaûm thieåu löôïng chaát thaûi phaùt taùn böøa baõi vaøo trong moâi tröôøng maø khoâng theå thu gom laïi toaøn boä. Tuy nhieân, vieäc aùp duïng coâng cuï cuõng coù moät soá thuaän lôïi vaø baát lôïi ñoái vôùi töøng tröôøng hôïp cuï theå. Taïi nhöõng nöôùc phaùt trieån, soá tieàn kyù quyõ laø khoâng ñaùng keå ñoái vôùi giaù trò saûn phaåm vaø thu nhaäp ngöôøi tieâu duøng, do ñoù vieäc kyù quyõ khoâng gaëp trôû ngaïi. Nhöng ñoái vôùi nhöõng nöoùc ñang phaùt trieån, thöïc hieän coâng cuï naøy coù theå aûnh höôûng ñeán tình hình kinh doanh, giaûm söùc mua haøng hoaù do ña soá ngöôøi daân ngheøo khoâng coù khaû naêng thöïc hieän vieäc kyù quyõ. Tuy theá, khoâng theå phuû nhaän raèng ñaây laø coâng cuï kinh teá raát coù yù nghóa trong vieäc taän duïng chaát thaûi, giaûm oâ nhieãm moâi tröoøng vaø taïo theâm coâng aên vieäc laøm cho nhöõng ngöôøi thu gom vaø taùi cheá chaát thaûi . 35 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
4 PHÖÔNG PHAÙP XAÙC ÑÒNH GIAÙ TRÒ MOÂI TRÖÔØNG Vieäc xaùc ñònh chính xaùc giaù trò caùc loaïi haøng hoaù phi thò tröôøng – haøng hoaù moâi tröôøng - coù yù nghóa quan troïng trong vieäc hoaïch ñònh chính saùch. Tröôùc ñaây, ngöôøi ta thöôøng xem nheïhoaëc ñaùnh giaù thaáp caùc loaïi haøng hoaù moâi tröôøng vì nhöõng khoù khaên trong vieäc xaùc ñònh giaù trò kinh teá cuûa chuùng. Thaát baïi trong vieäc xaùc ñònh giaù trò caùc loaïi haøng hoaù moâi tröôøng ñaõ daãn ñeán nhöõng quyeát ñònh sai laàm ñoái vôùi moâi tröôøng vaø xaõ hoäi, ñoâi khi daãn ñeán nhöõng toån thaát quan troïng ñoái vôùi ñôøi soáng coäng ñoàng. Ñeå ñöa ra ñöôïc phöông phaùp xaùc ñònh giaù trò moâi tröôøng thích hôïp, tröôùc heát chuùng ta caàn phaûi xem xeùt caùc loaïi giaù trò phi thò tröôøng cuûa nguoàn löïc moâi tröôøng. Trong phaïm vi cuûa chöông naøy, giaù trò taøi nguyeân moâi tröôøng ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû phaân tích chi phí lôïi baèng tieàn hoaëc phaân tích caùc chæ soá lôïi ích mang laïi töø vieäc söû duïng heä taøi nguyeân sinh thaùi. 4.1 Caùc loaïi giaù trò kinh teá taøi nguyeân Khi xem xeùt moät loaïi taøi nguyeân, thöôøng chuùng ta lieân töôûng ngay ñeán caùc giaù trò söû duïng (instrumental / use value) bao goàm söû duïng tröïc tieáp (direct use values) hoaëc giaùn tieáp (indirect use values) phuïc vuï cho nhu caàu cuûa coäng ñoàng trong hieän taïi hoaëc ngay taïi vò trí xuaát hieän taøi nguyeân. Tuy nhieân, moät loaïi giaù trò raát quan troïng khaùc cuûa caùc nguoàn taøi nguyeân moâi tröôøng mang laïi cho caû theá heä mai sau vaø nhöõng nôi caùch xa nguoàn taøi nguyeân ñang xem xeùt laø caùc giaù trò thuï ñoäng hay giaù trò phi söû duïng (intrinsic / passive / non-use values). Toång giaù trò kinh teá (TEV) Giaù trò söû duïng Giaù trò phi söû duïng (Use Values) (Non -use Values) Giaù trò söû duïng tröïc tieáp: Giaù trò söû duïng Giaù trò Giaù trò Giaù trò • tieâu duøng giaùn tieáp thöøa keá toàn taïi löïa choïn • thuï höôûng • Giaù trò söû duïng (instrumental / use value): theå hieän khaû naêng thoaû maõn nhu caàu hay sôû thích cuûa ngöôøi tieâu duøng ñoái vôùi loaïi haøng hoaù, dòch vuï hay taøi nguyeân moâi tröôøng ñang ñöôïc xem xeùt. • Giaù trò söû duïng tröïc tieáp (direct use values) bao goàm: ∗ Giaù trò söû duïng thoâng qua tieâu duøng (consumptive use values): nhö giaù trò khai thaùc goã, cuûi trong röøng ∗ Giaù trò thuï höôûng (non-consumptive use values): mang laïi töø caùc dòch vuï vui chôi giaûi trí nhö caém traïi, ñi boä trong röøng, thuù vui saên baét 36 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
• Giaù trò söû duïng giaùn tieáp (indirect use values): bao goàm caùc lôïi ích hoaëc dòch vuï khaùc mang laïi töø moâi tröôøng nhö duy trì möïc nöôùc cho heä thoáng thuûy lôïi, oån ñònh nhieät ñoä vaø baûo veä baàu khí quyeån, choáng xoùi moøn ñaát töø söï toàn taïi cuûa röøng. • Giaù trò phi söû duïng hay giaù trò thuï ñoäng (intrinsic / passive / non-use values) laø thuoäc tính höõu cuûa caùc loaïi taøi nguyeân moâi tröôøng. Giaù trò naøy coù ñöôïc laø do caùc loaïi taøi nguyeân moâi tröôøng coù theå laøm thoaû maõn nhu caàu cuûa con ngöôøi khoâng thoâng qua vieäc söû duïng taøi nguyeân. Töø khaùi nieäm naøy, giaù trò phi söû duïng ñöôïc chia laøm 3 loaïi chính: ∗ Giaù trò toàn taïi (existence value): mang laïi töø nhöõng lôïi ích do söï toàn taïi hay tieáp tuïc toàn taïi cuûa nguoàn taøi nguyeân maø khoâng lieân quan hoaëc khoâng caàn xem xeùt ñeán vieäc coù hay khoâng söû duïng nguoàn taøi nguyeân ñoù trong hieän taïi vaø ngay caû trong töông lai. Ví duï ñieån hình nhaát laø phong traøo phaûn ñoái vieäc saên baét caù voi treân theá giôùi. Thöïc teá, nhöõng ngöôøi tham gia vaøo phong traøo naøy ñoâi khi chöa bao giôø nhìn thaáy caù voi hoaëc khoâng coù yù ñònh seõ söû duïng caù voi vaøo baát cöù muïc ñích naøo trong töông lai. Hôn theá nöõa, hoï coøn saün loøng chi traû moät khoaûn tieàn caàn thieát ñeå baûo on vaø duy trì noøi gioáng caù voi khoûi bò saên baét ñeán möùc tuyeät chuûng. ∗ Giaù trò thöøa keá (bequest value): ñöôïc xaùc ñònh töø nhöõng lôïi ích mong muoán cuûa töøng caù nhaân do taøi nguyeân moâi tröôøng mang laïi cho con chaùu hoï ôû theá heä mai sau. ∗ Giaù trò löïa choïn (option value): coù theå xaùc ñònh töø soá tieàn maø caù nhaân saün loøng chi traû trong hieän taïi ñeå taøi nguyeân coøn toàn taïi cho vieäc söû duïng trong töông lai. Nhö vaäy, coù theå giaù trò löïa choïn laø moät daïng cuûa giaù trò söû duïng, nhöng laø giaù trò mong muoán ñöôïc söû duïng trong töông lai. ∗ Giaù trò löïa choïn giaû ñònh (quasi-option value): döïa treân tình huoáng giaû ñònh laø coù bieán coá xaûy ra hoaëc moät söï löïa choïn söû duïng naøo ñoù ñoái vôùi taøi nguyeân. Giaù trò phaùt sinh töø caùc tình huoáng ñöôïc xem xeùt ñeå quyeát ñònh vieäc söû duïng taøi nguyeân. Löu yù raèng giaù trò löïa choïn giaû ñònh naøy khoâng ñöôïc tính chung vôùi giaù trò löïa choïn vì noù tính toaùn, xaùc ñònh moät khía caïnh khaùc cuûa taøi nguyeân moâi tröôøng. Giaù trò söû duïng ñöôïc ño baèng giaù trò thiï tröôøng cuûa loaïi taøi nguyeân ñang xem xeùt hay baèng caùc phöông phaùp khaùc sao cho toát nhaát ñoái vôùi quaù trình ra quyeát ñònh. Tuy nhieân, vieäc xaùc ñònh giaù trò phi söû duïng thöôøng gaëp nhieàu raéc roái vì taøi nguyeân moâi tröôøng khoâng ñöôïc mang ra trao ñoåi, mua baùn treân thò tröôøng neân khoâng theå xaùc ñònh baèng giaù trò thò tröôøng. Duø theá, taát caû caùc nghieân cöùu ñaõ ñöôïc thöïc hieän ñeàu thoáng nhaát raèng giaù trò phi söû duïng laø thaønh phaàn raát coù yù nghóa trong toång giaù trò kinh teá cuûa taøi nguyeân. 4.2 Phöông phaùp xaùc ñònh giaù trò moâi tröôøng baèng tieàn (Dollars-based Valuation Methods) 4.2.1 Döïa treân giaù thò tröôøng (Market Pricing Approach) baèng giaù saün loøng traû thöïc thuï (Revealed WTP) Giaù trò caùc loaïi taøi nguyeân moâi tröôøng coù theå xaùc ñònh baèng giaù trò thò tröôøng neáu chuùng ñöôïc trao ñoåi , mua baùn nhö caùc loaïi haøng hoaù. Töø ñoù, chuùng ta coù theå möùc giaù trò naøy baèng caùch söû duïng thaëng dö nhaø saûn xuaát (producer surplus) vaø thaëng dö ngöôøi tieâu duøng (consumer surplus) nhö ñoái vôùi caùc loaïi haøng hoaù khaùc. Tuy nhieân, moät soá loaïi taøi nguyeân khoâng ñöôïc trao ñoåi cuï 37 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
theå treân thò tröôøng nhöng cuõng coù moät giaù trò nhaát ñònh, caàn thieát cho saûn xuaát hay ñôøi soáng (ví duï nhö nöôùc saïch,khoâng khí saïch), giaù trò cuûa chuùng coù theå ñöôïc öôùc tính töø moät phaàn lôïi nhuaän mang laïi töø vieäc mua baùn trao ñoåi caùc saûn phaåm cuoái cuøng cuûa quaù trình saûn xuaát ñaõ neâu. Moät soá loaïi taøi nguyeân chæ coù giaù trò vui chôi giaûi trí, phuïc vuï cho caùc nhu caàu veà tinh thaàn cho neân khoâng theå mua baùn tröïc tieáp treân thò tröôøng. Tuy vaäy, giaù cuûa chuùng cuõng coù theå xaùc ñònh ñöôïc baèng caùch ño löôøng möùc saün loøng traû cuûa ngöôøi tieâu duøng cho caùc saûn phaåm hoaëc dòch vuï coù lieân quan. Ví duï, ngöôøi ta saün loøng traû tieàân cao hôn ñeå mua moät caên nhaø coù höôùng nhìn ra bieån, cheânh leäch giaù trò caùc caên nhaø ôû hai khu vöïc khaùc nhau laø giaù trò moâi tröôøng taïi vò trí ñang xeùt. • Phöông phaùp söû duïng giaù thò tröôøng (Market Price Method) Phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng ñeå öôùc löôïng giaù trò caùc loaïi dòch vuï vaø taøi nguyeân moâi tröôøng coù theå mua baùn treân thò tröôøng, xaùc ñònh söï thay ñoåi chaát löôïng hay soá löôïng nhöõng loaïi taøi nguyeân ñoù. Baèng caùc kyõ thuaät kinh teá thuaàn tuùy, vieäc xaùc ñònh lôïi ích kinh teá töø nhöõng loaïi haøng hoaù coù theå trao ñoåi thoâng qua thò tröôøng naøy döïa treân soá löôïng tieâu thuï vaø cung caáp ôû töøng möùc giaù khaùc nhau. Phöông phaùp chuaån thöôøng söû duïng ôû ñaây laø ño löôøng CS vaø PS baèng caùch söû duïng döõ lieäu veà soá löôïng cung caáp/ tieâu thuï vaø giaù treân thò tröôøng. Toång lôïi ích kinh teá roøng (net economic benefits) laø toång CS vaø PS. Moät soá öu nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp söû duïng giaù thò tröôøng : - giaù thò tröôøng phaûn aûnh mong muoán chi traû cuûa töøng caù nhaân ñoái vôùi lôïi ích hoaëc chi phí cuûa saûn phaåm taøi nguyeân moâi tröôøng coù theå trao ñoåi mua baùn ñöôïc. Giaù trò ñöôïc xaùc ñònh, vì theá, coù theå tin caäy ñöôïc. - caùc thoâng tin, döõ lieäu veà giaù caû, soá löôïng tieâu thuï – cung caáp vaø chi phí ñoái vôùi thò tröôøng ñaõ hình thaønh coù theå xaùc ñònh deã daøng. - Coù theå söû duïng caùc loaïi soá lieäu quan saùt veà sôû thích thöïc söï cuûa ngöôøi tieâu duøng, tieâu chuaån phuø hôïp vôùi caùc kyõ thuaät öôùc löôïng baèng chi phí – lôïi ích kinh teá. - Tuy nhieân, nhöõng döõ lieäu coù saün thöôøng chæ bao goàm moät soá loaïi haøng hoaù vaø dòch vuï nhaát ñònh maø khoâng phaûn aûnh ñöôïc toaøn boä giaù trò taïo thaønh töø vieäc söû duïng taøi nguyeân ñoù. - Thò tröôøng khoâng hoaøn toaøn tuyeät ñoái laø caïnh tranh hoaøn toaøn, vì vaäy giaù trò kinh teá thöïc söï cuûa moät soá loaïi haøng hoaù dòch vuï coù nguoàn goác moâi tröôøng khoângñöôïc phaûn aùnh ñaày ñuû trong giaù cuûa noù. - Phaûi xem xeùt caû tính thôøi vuï vaø nhöõng nhaân toá aûnh höôûng leân giaù caû khaùc. - Thöôøng thì phöông phaùp naøy khoâng theå bao quaùt heát söï giaûm suùt hoaëc gia taêng giaù thò tröôøng cuûa nhöõng loaïi haøng hoaù khaùc, do ñoù lôïi ích thu töø vieäc söû duïng taøi nguyeân ñöôïc xaùc ñònh cao hôn thöïc teá. • Phöông phaùp söû duïng naêng suaát (Productivity Method) Phöông phaùp naøy duøng ñeå öôùc löôïng giaù trò kinh teá cuûa caùc loaïi taøi nguyeân moâi tröôøng coù tham gia vaøo quaù trình saûn xuaát saûn phaåm haøng hoaù treân thò tröôøng, thöôøng ñöôïc aùp duïng khi taøi nguyeân moâi tröôøng laø moät trong caùc loaïi nguyeân vaät lieäu cuûa quaù trình saûn xuaát. 38 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
Döõ lieäu caàn thu thaäp cho phöông phaùp naøy coù lieân quan ñeán nhöõng taùc ñoäng maø thò tröôøng phaûi chòu neáu coù thay ñoåi veà chaát löôïng hoaëc soá löôïng taøi nguyeân cung öùng: - chi phí saûn xuaát ra saûn phaåm cuoái cuøng - soá löôïng cung öùng vaø tieâu thuï saûn phaåm cuoái cuøng - soá löôïng cung öùng vaø tieâu thuï nhöõng loaïi nguyeân lieäu khaùc Nhöõng thoâng tin söû duïng coù theå lieân quan ñeán taùc ñoäng do thay ñoåi chaát löôïng moâi tröôøng hay soá löôïng nguoàn löïc laøm thay ñoåi thaëng dö nhaø saûn xuaát hay thaëng dö ngöôøi tieâu duøng, vaø töø ñoù öôùc löôïng toång lôïi ích kinh teá nhö laø giaù trò cuûa loaïi taøi nguyeân ñoù. ∗ Moät soá öu nhöôïïc ñieåm - Nhìn chung, phöông phaùp naøy söû duïng nhöõng caùch tính toaùn tröïctieáp, döõ lieäu caàn thieát coù giôùi haïn vaø thöôøng laø coù saün , do ñoù chi phí thöôøng thaáp hôn caùc phöông phaùp khaùc. - Tuy nhieân, noù chæ giôùi haïn trong vieäc xaùc ñònh giaù trò caùc nguoàn löïc coù theå söû duïng nhö laø nguyeân lieäu ñaàu vaøo trong quaù trình saûn xuaát. - Khi xaùc ñònh giaù trò heä sinh thaùi, khoâng phaûi taát caû caùc yeáu toá ñeàu lieân quan ñeán saûn xuaát vaø thò tröôøng thì keát quaû öôùng löôïng coù thaáp hôn giaù trò thöïc cuûa noù. - Ñoøi hoûi thoâng tin kyõ thuaät coù lieân quan ñeán caùc hoaït ñoäng caûi thieän nguoàn löïc vaø keát quaû thöïc teá töø nhöõng hoaït ñoäng ñoù maø trong moät soá tröôøng hôïp, nhöõng thoâng tin nhö theá laø khoâng coù saün hoaëc khoâng ñöôïc cung caáp. - Khi giaù taøi nguyeân taùc ñoäng leân giaù caû thò tröôøng cuûa haøng hoaù hoaëc caùc nguyeân lieäu saûn xuaát khaùc, phöông phaùp naøy trôû neân phöùc taïp vaø khoù aùp duïng. • Phöông phaùp giaù trò thuï höôûng (Hedonic Price Method) Phöông phaùp ñaùnh giaù thuï höôûng ño löôøng giaùn tieáp mong muoán chi traû cho söï thay ñoåi chaát löôïng moâi tröôøng. Neáu nhö moâi tröôøng ñöôïc caûi thieän, mong muoán chi traû chi phí cuûa coäng ñoàng Giaù trò taøi saûn($) P1 P2 Chaát löôïng moâi tröôøng E2 E1 H.4.1 –MOÁI TÖÔNG QUAN GIÖÕA GIAÙ TRÒ TAØI SAÛN & CHAÁT LÖÔÏNG MOÂI TRÖÔØNG seõ taêng töông öùng. Neáu nhö moâi tröôøng ngaøy caøng xuoáng caáp, coäng ñoàng seõ phaûi chaáp nhaän 39 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
moät söï phieàn phöùc nhaát ñònh. Moät soá nhöõng nghieân cöùu roäng hôn cho thaáy moái töông quan giöõa chaát löôïng moâi tröôøng vaø giaù trò taøi saûn. Khi chaát löôïng moâi tröôøng cao, giaù trò taøi saûn cuõng ñöôïc naâng leân. Giaù trò moâi tröôøng (lôïi ích hoaëc chi phí) ñöôïc öôùc löôïng baèng phöông phaùp chi phí thuï höôûng coù lieân quan ñeán chaât löôïng moâi tröôøng (caùc daïng oâ nhieãm) vaø caùc tieän ích moâi tröôøng (caûnh quan, giaù trò giaûi trí). ∗ Moät soá öu nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp ñaùnh giaù thuï höôûng - Coù theå duøng ñeå öôùc löôïng nhöõng giaù trò döïa treân löïa choïn thöïc teá. - Thò tröôøng baát ñoäng saûn khaù linh ñoäng vaø saün thoâng tin, do ñoù keát quaû öôùc löôïng coù theå toát. - Hoà sô löu tröõ veà baát ñoäng saûn deã tìm, döõ lieäu coù lieân quan ñeán vieäc mua baùn baát ñoäng saûn thöôøng ñöôïc thoáng keâ saün, coù lieân quan ñeán caùc nguoàn soá lieäu thöù caáp khaùc, taïo nguoàn thoâng tin boå sung cho vieäc phaân tích caùc yeáu toá taùc ñoäng thöïc hieän deã daøng hôn. - Phöông phaùp naøy raát linh hoaït, coù theå aùp duïng ñeå xaùc ñònh nhöõng töông taùc giöõa giaù caû thò tröôøng vaø chaát löôïng moâi tröôøng. - Tuy nhieân, phaïm vi caùc lôïi ích moâi tröôøng coù teå öôùc löôïng thöôøng chæ giôùi haïn trong nhöõng yeáu toá coù lieân quan ñeán giaù nhaø. - Phöông phaùp naøy xem xeùt söï cheânh leäch giaù saün loøng traû cuûa ngöôøi tieâu duøng cho caùc lôïi ích moâi tröôøng vaø caùc heä quaû tröïc tieáp cuûa noù. Do ñoù, neáu ngöôøi tieâu duøng khoâng nhaän thöùc ñöôïc moái quan heä giöõa ñaëc tính moâi tröôøng vaø lôïi ích mang laïi töø caùc ñaëc tröng ñoù thì giaù trò moâi tröôøng khoâng ñöôïc phaûn aùnh ñaày ñuû trong giaù baát ñoäng saûn. - Giaù trò baát ñoäng saûn coù theå chòu taùc ñoäng töø nhieàu yeáu toá kinh teá – xaõ hoäi khaùc (nhö thueá, laõi suaát, ), ngoaøi söï thay ñoåi chaát löôïng moâi tröôøng. Khoù khaên naøy coù theå daãn ñeán keát quaû öôùc löôïng khoâng chính xaùc. - Phöông phaùp naøy töông ñoái phöùc taïp khi thöïc hieän vaø dieãn ñaït, ñoøi hoûi trình ñoä xöû lyù soá lieäu thoáng keâ cao. - Keát quaû phuï thuoäc ñaùng keå vaøo vieäc xaùc ñònh moâ hình töông quan giöõa caùc yeáu toá. - Thôøi gian vaø chi phí thöïc hieän phuï thuoäc vaøo nguoàn soá lieäu thöù caáp saün coù. • Phöông phaùp chi phí löõ haønh (Travel Cost Method- TCM) TCM ñöôïc söû duïng ñeå ñeå öôùc löôïng giaù trò kinh teá (lôïi ích hay chi phí)cuûa heä sinh thaùi hay caùc khu vui chôi giaûi trí, khu du lòch töø vieäc : - Thay ñoåi phí vaøo coång - Caùc maët haïn cheá cuûa khu vöïc ñang khaûo saùt - Xaây döïng theâm khu du lòch khaùc - Thay ñoåi chaát löôïng moâi tröôøng ñoái vôùi khu vöïc hieän höõu ∗ Kyõ thuaät aùp duïng TCM Caùc yeáu toá chính ñöôïc khaûo saùt trong TCM laø soá laàn du lòch vaø chi phí phaûi traû cuûa töøng du khaùch ñeå thöïc hieän chuyeán du lòch ñeán vò trí khaûo saùt. ÖÙng vôùi moãi möùc chi phí (bao goàm caû chi 40 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
phí cô hoäi cho chuyeán ñi) khaùc nhau, du khaùch seõ löïa choïn soá laàn du lòch trong naêm (hoaëc trong moät khoaûng thôøi gian höõu haïn ) khaùc nhau. Ñaây laø cô sôû ñeå öôùc löôïng möùc saün loøng chi traû (WTP) cuûa du khaùch ñoái vôùi moät loaïi haøng hoaù treân thò tröôøng döïa treân löôïng caàu ôû moãi möùc giaù khaùc nhau. Bình quaân nhöõng ngöôøi soáng caøng xa khu vöïc khaûo saùt caøng ít ñeán khu du lòch naøy bôûi vì chi phí thöïc teá cho chuyeán ñi cao hôn. Soá laàn du lòch bình quaân tính cho töøng khu vöïc xuaát phaùt coù khoaûng caùch ñeán vò trí du lòch laø khaùc nhau vaø möùc chi phí töông öùng vôùi moãi khu vöïc ñöôïc duøng ñeå xaây döïng ñöôøng caàu toång quaùt cho soá laàn ñeán du lòch vaø cho caùc dòch vuï phuïc vuï taïi choã. Döïa treân ñöôøng caàu toång quaùt naøy, öôùc löôïng möùc saün loøng chi traû cuûa du khaùch, keå caû tröôøng hôïp hoï coù traû phí vaøo coång hay khoâng. Giaù trò moâi tröôøng sinh thaùi cuûa khu du lòch laø phaàn giaù trò thaëng dö cuûa du khaùch (CS) ñang tham quan taïi ñoù. TC($) D CS Giaù veù vaøo coång P* Soá laàn du lòch (N) 0 N* H.4.2 – XAÙC ÑÒNH GIAÙ TRÒ SINH THAÙI BAÈNG TCM Coù nhieàu caùch tieáp caän vaán ñeà khi aùp duïng TCM ñeå öôùc löôïng giaù trò taøi nguyeân sinh thaùi baèng caùch söû duïng caùc möùc phí du lòch khaùc nhau: - Phöông phaùp chi phí löõ haønh tính theo töøng khu vöïc, laø phöông phaùp ñôn giaûn nhaát, söû duïng chuû yeáu laø soá lieäu thoáng keâ hoaëc moät soá ít soá lieäu ñieàu tra töøng caù nhaân du khaùch. - Phöông phaùp chi phí löõ haønh tính cho moãi caù nhaân, soá lieäu thu thaäp chi tieát töø nhöõng cuoäc phoûng vaán caù nhaân du khaùch. - Phöông phaùp hieäu duïng ngaãu nhieân (Random Utility Approach), vôùi kyõ thuaät xöû lyù soá lieäu phöùc taïp nhaát, söû duïng soá lieäu ñieàu tra thöïc ñòa vaø caùc nguoàn soá lieäu khaùc. ∗ Moät soá öu nhöôïc ñieåm cuûa TCM - TCM laø phöông phaùp xaùc ñònh giaù trò taøi nguyeân sinh thaùi coù ñoä tin caäy cao vì moâ hình khaûo saùt ñöôïc xaây döïng treân cô sôû caùc kyõ thuaät kinh teá tieâu chuaån khi ño löôøng giaù trò caùc yeáu toá lieân quan. - Söû duïng thoâng tin töø hieän traïng thöïc teá chöù khoâng phaûi töø caùc boái caûnh giaû ñònh. 41 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy
- Ñaët cô sôû treân nhöõng giaû thieát ñôn giaûn nhöng vöõng chaéc laø giaù trò du lòch phaûn aùnh giaù trò giaûi trí cuûa khu vöïc khaûo saùt. - TCM ñöôïc öùng duïng roäng raõi vì noù khoâng ñoøi hoûi quaù nhieàu chi phí thöïc hieän. - Coù theå tieán haønh khaûo saùt thöïc ñòa vôùi quy moâ lôùn khi du khaùch quan taâm ñeán vaán ñeà nghieân cöùu. - Keát quaû deã dieãn ñaït vaø giaûi thích. Tuy nhieân, TCM cuõng coù moät soá caùc nhöôïc ñieåm nhö sau: - Khi xaây döïng moâ hình ñöôøng caàu, giaû ñònh raèng du khaùch chæ ñeán moät muïc tieâu duy nhaát hoaëc chi phí cho chuyeán ñi chæ nhaèm moät muïc ñích laø ñeán tham quan khu vöïc ñang ñöôïc khaûo saùt. Treân thöïc teá, du khaùch thöôøng ít ñeán moät nôi naøo chæ vì moät muïc ñích duy nhaát, do ñoù giaù trò cuûa khu du lòch ñang khaûo saùt coù theå ñöôïc öôùc löôïng lôùn hôn giaù trò thöïc teá cuûa noù. - Vieäc xaùc ñònh vaø öôùc löôïng chi phí cô hoäi cho chuyeán ñi laø raát phöùc taïp, thöôøng döïa vaøo chi phí thieät haïi töø thu nhaäp do thôøi gian daønh cho chuyeán ñi, vì khoaûng thôøi gian naøy coù theå ñöôïc söû duïng vaøo moät soá muïc ñích khaùc cuõng coù chi phí cô hoäi (thaêm vieáng thaân nhaân, baïn beø trong khu vöïc du lòch, keát hôïp coâng taùc ), hoaëc chi phí cô hoäi trong moät soá tröôøng hôïp khoâng theå xaùc ñònh chính xaùc (coù theå öôùc löôïng thaáp hôn hay cao hôn giaù trò thöïc). Neáu khoâng ñöôïc phaân boå hôïp lyù, chaéc chaén sai leäch naøy seõ daãn ñeán vieäc laøm giaûm (hoaâc taêng) giaù trò khu du lòch. - Xu höôùng thích ñi du lòch gaàn nhaø cuûa du khaùch ñaõ laøm chi phí cho chuyeán ñi giaûm xuoáng, keùo theo giaù trò sinh thaùi moâi tröôøng khu du lòch cuõng bò giaûm ñi so vôùi giaù trò thöïc cuûa noù. - Vieäc phoûng vaán laáy yù kieán du khaùch coù theå daãn ñeán söï boû soùt nhöõng giaù trò sinh thaùi moâi tröôøng khoâng söû duïng cuûa khu du lòch, vì du khaùch thöôøng chæ caûm nhaän vaø taäp trung vaøo nhöõng giaù trò söû duïng, ñoù laø muïc ñích cuûa chuyeán ñi. - Nhöõng sai soùt khaùc veà maët thoáng keâ coù theå coù khi xöû lyù döõ lieäu. • Phöông phaùp chuyeån dòch lôïi ích (Benefit Transfer Method-BTM) BTM ñöôïc söû duïng ñeå xaùc ñònh giaù trò moâi tröôøng sinh thaùi baèng caùch chuyeån nhöõng thoâng tin saün veà giaù trò moâi tröôøng coù töø nhöõng nghieân cöùu ñaõ ñöôïc thöïc hieän sang khu vöïc ñang khaûo saùt. Do vaäy, phöông phaùp naøy thöôøng ñöôïc söû duïng khi moät vò trí caàn khaûo saùt ñoøi hoûi chi phí quaù lôùn ñeå thöïc hieän nghieân cöùu vaø ñaùnhgiaù giaù trò taøi nguyeân moâi tröôøng, hoaëc nhoùm nghieân cöùu coù quaù ít thôøi gian ñeå thöïc hieän nhöõngnghieânc öùu cô baûn. Ñieáu ñaùng löu yù laø ñoä chính xaùc trong nhöõng öôùc löôïng naøy tuøy thuoäc vaøo ñoä chính xaùc cuûa nhöõng nghieân cöùu ban ñaàu. ∗ Moät soá öu nhöôïc ñieåm cuûa B TM - Chi phí nghieân cöuù thaáp hôn vaø thôøi gian thöïc hieän nhanh hôn caùc phöông phaùp phaûi ñieàu tra khaûo saùt taïi hieän tröôøng. - Coù theå söû duïng phöông phaùp naøy nhö moät coâng cuï kyõ thuaät ñeå saøng loïc, löïa choïn khi coù nhieàu nghieân cuùu ñònh giaù caên baûn ñöôïc thöïc hieän. - Coù theå öùng duïng nhanh choùng vaø roäng raõi ñeå xaùc ñònh toång giaù trò cuûa khu vöïc khaûo saùt. Caøng coù nhieàu khu vöïc töông ñöông, sai leäch trong khi öôùc löôïng caøng giaûm ñi. 42 Taäp baøi giaûng Kinh teá moâi tröôøng ThS.Vuõ thò Hoàng Thuûy