Nghệ thuật diễn xuất sân khấu

Nội dung text: Nghệ thuật diễn xuất sân khấu

1. Ngh ệ thu ật di ễn xu ất sân kh ấu Khái ni m Ngh thu t di n xu t, hay ngh thu t trình di n, ngh thu t bi u di n c dùng ch m t ngh thu t v n t n t i b ng ph ơ ng th c "di n" trên sàn di n b i con ng i (performance). Trong nghiên c u v n hóa ngh thu t, cách ti p c n performance ngh a là nghiên c u m t hành ng, m t s ki n, m t th lo i hay hình th c t m i góc th y i t ng th c thi ra sao, b ng cách th c nào, trong b i c nh nào, ai là ng i th c hi n, ai là ng i tham gia. Ngh thu t di n xu t sân kh u v i ngh a h p ch ngh thu t di n c a ng i di n viên trên sân kh u nh m kh c h a nhân v t c a m t v k ch b ng hành ng sân kh u, hàm ch a trong nó không ch hành ng th hi n nhân v t trong v di n, mà c kh n ng, cách th c, s ph n ng thông qua hành ng sân kh u. Sân kh u là ngh thu t mang tính t ng h p cao. Trong m t tác ph m sân kh u h i t giá tr v n h c, di n xu t, h i h a, âm nh c, múa Nói m t cách hình tng, thì sân kh u nh m t cái lò luy n nên h p kim, t nh ng nguyên li u khác nhau song liên k t v i nhau b i m t s thu c tính c n. Thu c tính sân kh u là m t t tr ng m nh chi ph i, hút nh ng thành t ngh thu t c n t o nên ngôn ng sân kh u. V o trong m t tác ph m sân kh u là v o sân kh u; h i h a, ki n trúc trên sân kh u tr thành ngh thu t c a không gian sân kh u - không ph i không gian thu n túy; ngh thu t bi u di n không còn mang ngh a chung c a s trình di n, bi u di n, mà s ph i là ngh thu t di n xu t sân kh u c a di n viên trong s th hi n nhân v t; k ch b n v n h c ph i tr thành k ch b n sân kh u. T t c các thành t ngh thu t tham gia, t o nên ngh thu t sân kh u, ã c mang m t màu s c khác - không còn là nguyên nó khi t n ti c l p, mà ch u s chi ph i c a m t dòng l c - thu c tính sân kh u.
2. Dù k ch nói ph ơ ng Tây hay k ch hát truy n th ng Vi t Nam, nh ng thành t c ơ b n u tiên c a sân kh u là k ch b n (tích), di n xu t (trò) và công chúng. Trong hành trình phát tri n, ngh thu t sân kh u b sung cho mình nh ng thành t mi: k x o in nh, âm thanh, ánh sáng hi n i, s t o d ng m t “sân kh u hình nh” có kh n ng di n t m t cách n t ng nh ng thay i, nh ng bi u hi n c a xúc c m nhân v t trên sân kh u.v.v Dù có s gia nh p c a nh ng y u t ngh thu t hi n i nào ch ng n a, song nói t i sân kh u, ng i ta nh n m nh ngh thu t di n xu t c a di n viên. Sân kh u k ch nói ph ơ ng Tây, v i nh ng th ng tr m trên hai m ơ i th k , dù b chi ph i b i bi t bao quan ni m, tr ng phái, dù ngôn ng k ch c a d ng hóa, thì ngôn ng - ng i din viên v n luôn v trí trung tâm và không gì thay th c. Th k XX, trong xu th sân kh u không mu n là "cái bóng" c a v n h c, khi ngh thu t o di n “lên ngôi”, thì ngh thu t di n xu t càng kh ng nh v trí “ông hoàng, bà chúa” c a nó. Heghen cho r ng “di n xu t là hòn á th vàng th c s”(1). Ngh thu t di n xu t bao gi c ng là linh h n, là trung tâm, là thành t chính y u nh t t o nên sân kh u. Thi u k ch b n chi ti t, ng i di n có th di n cơ ng. Thi u trang trí, ng i di n viên k ch hát truy n th ng ph ơ ng ông có th to ra trang trí, t o nên không gian, th i gian b ng chính ng tác, di n xu t c a mình. Thi u ngh thu t di n viên -bt thành sân kh u. Stanixlawxki g i di n viên là “ông hoàng, bà chúa” c a sân kh u. Ngh thu t di n xu t óng vai trò quy t nh, vai trò “h t nhân” liên k t, t p h p các thành t ngh thu t khác xoay quanh nó, ph tr cho nó. M thu t, h i h a, ca, múa, nh c, v n h c , t t c các lo i hình ngh thu t, u l y hi n th c cu c s ng làm i t ng ph n ánh. Ph n ánh hi n th c nh th nào, b ng cách nào do ph ơ ng ti n ngh thu t và th m m t ng lo i hình qui nh. Mi ngh thu t u có ph ơ ng ti n ngôn ng bi u t riêng c a mình. Ph ơ ng ti n ngh thu t lo i hình luôn là im t a ng i ti p nh n, hay nghiên c u ngh
3. thu t nh n th c c b n ch t v n ang ti p c n. Ph ơ ng ti n ngh thu t quy t nh c tính lo i hình ngh thu t. Vi sân kh u, hành ng là ph ơ ng ti n ngh thu t. Hành ng là ph ơ ng ti n ngh thu t c a sân kh u nói chung. Ngh thu t sân kh u t n t i d i hai d ng: k ch b n v n h c và v di n trên sân kh u. Theo Aristote thì hành ng k ch là i t ng (n i dung) b t ch c c a k ch v i ngh a là m t h th ng vi c làm nh m thay i m t tình hu ng này sang m t tình hu ng khác, còn hành ng sân kh u là ph ơ ng th c b t ch c th hi n n i dung c a hành ng. Kch b n bao hàm m t hành ng k ch; di n viên th hi n nhân v t là nh thông qua hành ng sân kh u; o di n ch o di n viên th c hi n hành ng cho chính xác và hi u qu . Xét v m t n i dung: k ch là ngh thu t hành ng. Xét v m t bi u hi n thì di n xu t là ngh thu t c a hành ng sân kh u. Hành ng v a là i t ng mô t, v a là ph ơ ng ti n miêu t . Hành ng toàn v di n c hình thành t hàng lo t hành ng nh . Là ngôn ng ngh thu t c a sân kh u, hành ng sân kh u c chuy n t i b ng h th ng ng tác di n xu t c a ng i di n viên nh m t h th ng tín hi u trong m t không gian - th i gian sân kh u. Vì v y, ngh thu t di n xu t là thành ph n trung tâm s bi u t c a sân kh u. Mt k ch b n tr nên s ng ng, c kh c h a vào không gian - th i gian bng i s ng tâm h n, b ng trái tim nóng v i nh p p i s ng t ơ i m i c a nh ng con ng i ch có th d a vào ngh thu t di n xu t c a di n viên trên sân kh u. M t ý t ng, m t hình t ng ngh thu t trong c u t c a tác gi và o di n cng ch có th c th hi n và bi u t b ng ngh thu t di n xu t c a ng i di n viên.
4. Ngh thu t di n xu t c a ng i di n viên sân kh u c bi u t b ng hành ng sân kh u trong m t không gian - th i gian sân kh u. "Ngh thu t bi u di n là ngh thu t c a hành ng. Hành ng sân kh u chính là c ơ s sáng t o, là ph ơ ng ti n ngh thu t c a ng i di n viên"(2). Cu c s ng sân kh u là quá trình hành ng c a các nhân v t, t s kh i u cho n k t thúc. Sân kh u ph n ánh hi n th c cu c s ng thông qua hành ng, b ng di n xu t c a ng i di n viên. Trên sân kh u, ng i di n viên ch có th th hi n c nhân v t c a mình thông qua hành ng sân kh u. Di n viên tr ng phái Bi u hi n ã t ng ch chú tr ng di n xu t ngo i hình nhân v t, khi h c m th y n i tâm nhân v t ã tìm c v b ngoài chân xác bi u hi n. Di n viên tr ng phái Th nghi m thu n túy l i ch coi tr ng "hành ng n i tâm", coi nh hình th . Th c ch t, hành ng v i t cách là ph ơ ng ti n ph i là "hành ng h u c ơ" (Stanixlawski), là s k t h p gi a ni tâm và hình th - m t s bi u t c h n và xác. Hành ng và ng tác có m i quan h ch t ch v i nhau: hành ng chi ph i, iu hành ng tác, ng tác bi u hin hành ng. Sân kh u là ngh thu t miêu t hành ng c a con ng i b ng ng tác. H th ng hành ng sân kh u c coi là h th ng ngôn ng ngh thu t di n xu t, bi u hi n ng ngh a c a sân kh u. H th ng hành ng bao g m hành ng hình th , hành ng ngôn ng và hành ng tâm lý v.v. c a ng i di n viên sân kh u. Hành ng hình th g m nh ng ng tác t o nên t hình th ng i di n viên. Hành ng ngôn ng là i tho i, c th ai, l i nói riêng. Hành ng tâm lý ch nh ng tr ng thái có th ng ng l ng v ngôn t c a di n viên, song c ng là lúc di n viên hoàn toàn dùng hành ng bi u t th hi n tr ng thái sóng gió trong n i tâm nhân v t. Nu sân kh u là s ph n ánh i s ng b ng hành ng sân kh u qua ngôn ng - ng i di n viên, thì ngh thu t di n xu t c a di n viên chính là s khám phá,
5. nghiên c u, tìm tòi và sáng t o nên nh ng hình th c hành ng, nh ng ng tác c th , t o nên h th ng ngôn ng bi u t, t o nên ng ngh a cho m t tác ph m sân kh u. Nghiên c u v n ngh thu t di n xu t c a di n viên chính là nghiên c u vùng c tính nh y c m, s ng ng và c tr ng c a sân kh u, ti n quan tr ng nh t t o nên cái c áo c a ngh thu t sân kh u. Tu ng và Chèo - hai th lo i sân kh u truy n th ng c a c ng ng dân c Vi t, ã tr thành tinh túy ngh thu t c a k ch hát Vi t Nam. Do s chi ph i c a c tr ng l ch s , xã h i, v n hóa dân t c, nên giá tr ngh thu t Tu ng, Chèo là s bi u hi n y và s ng ng c a m t "n n v n hóa không gian"(3), khác v i n n vn hóa thiên v v n b n nh ph ơ ng Tây. Ngh thu t di n xu t k ch hát Vi t Nam mang nét c tr ng chung c a ngh thu t di n xu t sân kh u và mang nét c tr ng k ch ch ng riêng c a sân kh u k ch hát truy n th ng dân t c. Ng i di n viên k ch hát c ng nh k ch nói u v a là ch th v a là ph ơ ng ti n sáng t o ngh thu t. Cùng vai trò ph ơ ng ti n bi u t, song hình th c bi u t c a ng i di n viên k ch hát truy n th ng khác hình th c bi u t ca ng i di n viên k ch nói drame ph ơ ng Tây. Hành ng là ngôn ng c a sân kh u, song Tu ng, Chèo hành ng không di n ra d i d ng th ng nh t g n v i hình thái t nhiên nh k ch nói. Hành ng sân kh u trong di n xu t k ch hát truy n th ng di n ra d i d ng: hát, nói l i, ng tác c v o hóa và múa, c ti t t u hóa. Nh th hát, múa, nói li, ng tác c v o hóa chính là s th hi n hành ng. ây, chúng không còn là nh ng ngh thu t t n t i c l p, mà n m trong s chi ph i c a hành ng. N u di n xu t sân kh u là s kh c h a hình
6. tng ngh thu t thông qua hành ng, thì hát, múa, nói l i, v o là nh ng hình th c c a hành ng, là di n xu t -li di n c a k ch hát. Hành ng sân kh u trong Tu ng, Chèo truy n th ng c th hi n d i hình th c hát, múa, nói l i, ng tác c v o hóa, song t ng v ho c t ng lp k ch c th, s m, nh t c a t ng y u t không b ng nhau. Có v , có trích on n ng v hát, có v n ng v ng tác cách iu, ho c ánh võ, múa.v.v Tuy nhiên, y u t hát th ng n i tr i. Hát trong k ch hát ch y u s d ng bài b n ông cha sáng t o và phát tri n t v n dân ca dân t c. Tính a d ng trong s c thái tình c m và hành ng òi h i s a d ng hình th c ngôn ng th hi n. V n bài b n ca hát trong k ch hát khá phong phú, áp ng òi h i ó c a k ch hát. Chèo có hát s , c m giá, bình th o, sa l ch v.v Tu ng có hát khách (khách h n, c tho i, t u mã), hát nam (nam ai, nam xuân).v.v Bên c nh bài b n, còn có các làn iu. Chèo có làn th m, s p ch t, s p ch , oán, thán, ngâm, Tu ng có b ch x ng, oán, thán, ngâm.v.v N u bài b n b qui nh ch t ch v i tính h th ng hoàn ch nh, thì làn iu l i c bi t linh ng cho di n viên "b làn, n n iu", trong s v n d ng lòng b n sáng t o bài ca m i nh m th hi n các tr ng thái hành ng. Khi ã là hình th c c a hành ng, thì hát, múa, nói l i, ng tác v o hóa, ph i ph c v cho hành ng k ch tính, dù có tr ng h p chúng c dùng x lý không gian, th i gian sân kh u, mang tính hành ng, theo qui lu t n i t i ca sân kh u. Tính sân kh u, tính hành ng là c tính c a sân kh u. V i Tu ng, Chèo c tính y nh m t qui lu t chi ph i toàn b các hình th c hát, nói l i, ng tác, múa.v.v trong di n xu t sân kh u. Là ngôn ng c a di n xu t, n u hành ng sân kh u c a k ch hát truy n th ng c th hi n d ng thái hành ng m ch t c l và cách iu, thì sân kh u k ch nói d ng thái hành ng c th hi n g n v i i s ng. N u so sánh
7. ngôn ng di n xu t k ch nói v i k ch hát truy n th ng Vi t Nam thì hình th c hành ng k ch nói g n d ng thái t nhiên, ch a t n c l , cách iu và bi u tr ng cao nh di n xu t k ch hát truy n th ng Tu ng và Chèo. ó c ng chính là nét chung và riêng c a ngôn ng ngh thu t di n xu t kch hát truy n th ng Vi t Nam và k ch nói.