Module bồi dưỡng thường xuyên Trung học Cơ sở - Module THCS 18: Phương pháp dạy học tích cực - Trần Đình Châu

Nội dung text: Module bồi dưỡng thường xuyên Trung học Cơ sở - Module THCS 18: Phương pháp dạy học tích cực - Trần Đình Châu

1. TRẦN ĐÌNH CHÂU – ĐẶNG THỊ THU THUỶ PHAN THỊ LUYẾN MODULE THcs 18 PH−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 57
2. A. GIỚI THIỆU TỔNG QUAN S phát trin kinh t — xã hi trong bi cnh toàn cu hoá t ra nhng yêu cu mi i vi ngi lao ng, do ó cng t ra nhng yêu cu mi cho s nghip giáo dc th h tr và ào to ngun nhân lc. Giáo dc cn ào to i ng nhân lc có kh nng áp ng c nhng òi hi mi ca xã hi và th trng lao ng, c bit là nng lc hành ng, tính nng ng, sáng to, tính t lc và trách nhim cng nh nng lc cng tác làm vic, nng lc gii quyt các vn phc hp. i mi PPDH là mt trong nhng nhim v quan trng ca i mi giáo dc, ã c nêu và thc hin ít nht là trong vài chc nm nay mi trng ph thông trên c nc. V nguyên tc, có th xem vic i mi PPDH ã c bt u thc hin t sau i hi ln th VI ca ng Cng sn Vit Nam. Tuy nhiên, i mi PPDH thc s tr thành mt hot ng rng khp trong toàn ngành t sau vic ban hành Ngh quyt 4 ca Ban Chp hành Trung ng ng cng sn khoá VII vi yêu cu “tip tc i mi mc tiêu, ni dung, chng trình, phng pháp giáo dc ”. Ngh quyt v giáo dc và khoa hc công ngh ca Hi ngh ln th hai Ban chp hành Trung ng ng khoá VIII tip tc nhn mnh và c th hoá hn yêu cu i mi PPDH. T ó n nay, phng pháp giáo dc, PPDH luôn luôn c cp khi ánh giá giáo dc trong các vn kin ca ng và Nhà nc. Trong thi gian qua, mc du ã có nhng n lc i mi PPDH áng ghi nhn trong toàn ngành, trc ht là giáo dc ph thông nhng Báo cáo Chính tr ca Ban Chp hành Trung ng ng Cng sn Vit Nam ln th XI vn tip tc nhn nh: “ chng trình, ni dung, phng pháp dy và hc lc hu, i mi chm ”. Ngh quyt i hi ng ln này t ra yêu cu i mi cn bn và toàn din nn giáo dc nc nhà, mt nhim v ht sc ln lao cho toàn ngành Giáo dc nc ta, trong ó có vic tip tc y mnh i mi PPDH. nh hng quan trng trong i mi PPDH là phát huy tính tích cc, t lc và sáng to, phát trin nng lc hành ng, nng lc cng tác làm vic ca ngi hc. ó cng là nhng xu hng quc t trong ci cách PPDH nhà trng ph thông. 58 | MODULE THCS 18
3. thc hin có hiu qu vic i mi PPDH trng ph thông vic ào to và bi dng i ng GV có nng lc dy hc theo nhng quan im i mi PPDH có vai trò then cht. T nhiu nm nay, B Giáo dc và ào to ã chú ý vic bi dng GV v i mi PPDH và ã có nhiu tài liu v ch này c xut bn. Module này trình bày mt s c s thc tin và lí lun chung, cng nh mt s quan im, phng pháp và k thut dy hc tích cc có th áp dng trong vic i mi PPDH, nhm giúp GV có cái nhìn tng quan v i mi PPDH, trên c s ó có th tìm c nhng ý tng, gi ý vn dng vào các môn hc c th. Module không có tham vng trình bày toàn din v ch này, mà ch tp trung vào mt s vn la chn. Trong mi vn ch trình bày nhng ni dung c bn, làm c s cho vic vn dng cng nh cho vic tìm hiu, tho lun tip theo. B. MỤC TIÊU Sau khi hc xong module này, hc viên cn: — Tóm tt c nh hng i mi PPDH. — Lit kê các c trng ca PPDH tích cc. — Nêu c mt s PPDH tích cc. — Tóm tt c bn cht, quy trình, u, nhc im ca mi PPDH c gii thiu trong module này. — Vn dng c các PPDH tích cc vào chuyên môn ca mình mt cách linh hot, sáng to I TNG S DNG GV, cán b ch o chuyên môn, cán b qun lí cp THCS. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 59
4. C. NỘI DUNG Nội dung 1 TÌM HIỂU VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC VÀ CÁC ĐẶC TRƯNG CỦA PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC NHIỆM VỤ Bn hãy c và nghiên cu nhng thông tin c bn phân tích, làm rõ: 1. Phng pháp dy hc tích cc là gì? Bn cht ca phng pháp dy hc tích cc nh th nào? 2. Nhng c trng c bn ca phng pháp dy hc tích cc. THÔNG TIN CƠ BẢN 1. Phương pháp dạy học tích cực nh hng i mi phng pháp dy và hc ã c xác nh trong Ngh quyt Trung ng 4 khoá VII (1/1993), Ngh quyt Trung ng 2 khoá VIII (12/1996), c th ch hoá trong Lut Giáo dc (02/12/1998), c c th hoá trong các ch th ca B Giáo dc và ào to, c bit là Ch th s 15 (4/1999). iu 28.2 ca Lut Giáo dc (14/6/2005) ã ghi: “Phng pháp giáo dc ph thông phi phát huy tính tích cc, t giác, ch ng, sáng to ca HS; phù hp vi c im ca tng lp hc, môn hc; bi dng phng pháp t hc, rèn luyn k nng vn dng kin thc vào thc tin; tác ng n tình cm, em li nim vui, hng thú hc tp cho HS”. PPDH tích cc là mt thut ng rút gn, c dùng ch nhng phng pháp giáo dc, dy hc theo hng phát huy tính tích cc, ch ng, sáng to ca ngi hc. “Tích cc” trong PPDH tích cc c dùng vi ngha là hot ng, ch ng, trái ngha vi không hot ng, th ng ch không dùng theo ngha trái vi tiêu cc. PPDH tích cc hng ti vic tích cc hoá hot ng nhn thc ca ngi hc, ngha là tp trung vào phát huy tính tích cc ca ngi hc 60 | MODULE THCS 18
5. không phi tp trung vào phát huy tính tích cc ca ngi dy; tuy nhiên, dy hc theo phng pháp tích cc thì GV phi n lc nhiu so vi dy hc th ng. 2. Đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực a. Dy hc thông qua t chc các hot ng hc tp ca HS Trong PPDH tích cc, ngi hc — i tng ca hot ng “dy”, ng thi là ch th ca hot ng “hc” — c cun hút vào các hot ng hc tp do GV t chc và ch o, thông qua ó t lc khám phá nhng iu mình cha rõ ch không phi th ng tip thu nhng tri thc ã c GV sp t. c t vào nhng tình hung ca i sng thc t, ngi hc trc tip quan sát, tho lun, làm thí nghim, gii quyt vn t ra theo cách suy ngh ca mình, t ó nm c kin thc k nng mi, va nm c phng pháp “làm ra” kin thc, k nng ó, không rp theo nhng khuôn mu sn có, c bc l và phát huy tim nng sáng to. Dy theo cách này, GV không ch gin n truyn t tri thc mà còn hng dn hành ng. Chng trình dy hc phi giúp cho tng HS bit hành ng và tích cc tham gia các chng trình hành ng ca cng ng. b. Dy hc chú trng rèn luyn phng pháp t hc Phng pháp tích cc xem vic rèn luyn phng pháp hc tp cho HS không ch là mt bin pháp nâng cao hiu qu dy hc mà còn là mt mc tiêu dy hc. Trong xã hi hin i ang bin i nhanh — vi s bùng n thông tin, khoa hc, k thut, công ngh phát trin nh v bão — thì không th nhi nhét vào u óc HS khi lng kin thc ngày càng nhiu. Phi quan tâm dy cho HS phng pháp hc ngay t bc Tiu hc và càng lên bc hc cao hn càng phi c chú trng. Trong các phng pháp hc thì ct lõi là phng pháp t hc. Nu rèn luyn cho ngi hc có c phng pháp, k nng, thói quen, ý chí t hc thì s to cho h lòng ham hc, khi dy ni lc vn có trong mi con ngi, kt qu hc tp s c nhân lên gp bi. Vì vy, ngày nay PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 61
6. ngi ta nhn mnh mt hot ng hc trong quá trình dy hc, n lc to ra s chuyn bin t hc tp th ng sang t hc ch ng, t vn phát trin t hc ngay trong trng ph thông, không ch t hc nhà sau bài lên lp mà t hc c trong tit hc có s hng dn ca GV. c. Tng cng hc tp cá th, phi hp vi hc tp hp tác Trong mt lp hc, trình kin thc, t duy ca HS không th ng u tuyt i nên khi áp dng phng pháp tích cc buc GV và HS phi chp nhn s phân hoá v cng , tin hoàn thành nhim v hc tp, nht là khi bài hc c thit k thành mt chui công tác c lp. Áp dng phng pháp tích cc trình càng cao thì s phân hoá này càng ln. Vic s dng các phng tin CNTT trong nhà trng s áp ng yêu cu cá th hoá hot ng hc tp theo nhu cu và kh nng ca mi HS. Tuy nhiên, trong hc tp, không phi mi tri thc, k nng, thái u c hình thành bng nhng hot ng c lp cá nhân. Lp hc là môi trng giao tip thy — trò, trò — trò, to nên mi quan h hp tác gia các cá nhân trên con ng chim lnh ni dung hc tp. Thông qua tho lun, tranh lun trong tp th, ý kin mi cá nhân c bc l, khng nh hay bác b, qua ó ngi hc nâng mình lên mt trình mi. Bài hc vn dng c vn hiu bit và kinh nghim sng ca ngi thy giáo. Trong nhà trng, phng pháp hc tp hp tác c t chc cp nhóm, t, lp hoc trng. c s dng ph bin trong dy hc là hot ng hp tác trong nhóm nh 4 n 6 ngi. Hc tp hp tác làm tng hiu qu hc tp, nht là lúc phi gii quyt nhng vn gay cn, lúc xut hin thc s nhu cu phi hp gia các cá nhân hoàn thành nhim v chung. Trong hot ng theo nhóm nh s không th có hin tng li; tính cách, nng lc ca mi thành viên c bc l, un nn, phát trin tình bn, ý thc t chc, tinh thn tng tr. Mô hình hp tác trong xã hi a vào i sng hc ng s làm cho các thành viên quen dn vi s phân công hp tác trong lao ng xã hi. 62 | MODULE THCS 18
7. Trong nn kinh t th trng ã xut hin nhu cu hp tác xuyên quc gia, liên quc gia; nng lc hp tác phi tr thành mt mc tiêu giáo dc mà nhà trng phi chun b cho HS. d. Kt hp ánh giá ca thy vi t ánh giá ca trò Trong dy hc, vic ánh giá HS không ch nhm mc ích nhn nh thc trng và iu chnh hot ng hc ca trò mà còn ng thi to iu kin nhn nh thc trng và iu chnh hot ng dy ca thy. Trc ây GV gi c quyn ánh giá HS. Trong phng pháp tích cc, GV phi hng dn HS phát trin k nng t ánh giá t iu chnh cách hc. Liên quan vi iu này, GV cn to iu kin thun li HS c tham gia ánh giá ln nhau. T ánh giá úng và iu chnh hot ng kp thi là nng lc rt cn cho s thành t trong cuc sng mà nhà trng phi trang b cho HS. Theo hng phát trin các phng pháp tích cc ào to nhng con ngi nng ng, sm thích nghi vi i sng xã hi thì vic kim tra, ánh giá không th dng li yêu cu tái hin các kin thc, lp li các k nng ã hc mà phi khuyn khích trí thông minh, óc sáng to trong vic gii quyt nhng tình hung thc t. Vi s tr giúp ca các thit b k thut, kim tra, ánh giá s không còn là mt công vic nng nhc i vi GV, mà li cho nhiu thông tin kp thi hn linh hot iu chnh hot ng dy, ch o hot ng hc. T dy và hc th ng sang dy và hc tích cc, GV không còn óng vai trò n thun là ngi truyn t kin thc, mà tr thành ngi thit k, t chc, hng dn các hot ng c lp hoc theo nhóm nh HS t lc chim lnh ni dung hc tp, ch ng t các mc tiêu kin thc, k nng, thái theo yêu cu ca chng trình. Trên lp, HS hot ng là chính, GV có v nhàn nhã hn. Nhng khi son giáo án, GV phi u t công sc, thi gian rt nhiu so vi kiu dy và hc th ng mi có th thc hin bài lên lp vi vai trò là ngi gi m, xúc tác, ng viên, c vn, trng tài trong các hot ng tìm tòi hào hng, tranh lun sôi ni ca HS. GV phi có trình chuyên môn sâu rng, có trình s phm lành ngh mi có th t chc, hng dn các hot ng ca HS mà nhiu khi din bin ngoài tm d kin ca GV. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 63
8. Nội dung 2 TÌM HIỂU VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC GỢI MỞ – VẤN ĐÁP Hoạt động 1. Tìm hiểu về phương pháp dạy học gợi mở – vấn đáp NHIỆM VỤ Bn hãy c và nghiên cu nhng thông tin c bn ca hot ng 1 làm rõ: 1. Bn cht ca PPDH gi m — vn áp và quy trình thc hin nó. 2. Ch ra nhng u im, nhng hn ch và nhng im cn lu ý v phng pháp dy hc này. 3. Ly ví d minh ho. THÔNG TIN CƠ BẢN Phng pháp này khi thu t cách dy hc ca Xôcrat. ây là mt PPDH thng xuyên c vn dng trong dy hc các môn hc trng THCS. 1. Bản chất của PPDH gợi mở, vấn đáp Phng pháp vn áp là quá trình tng tác gia GV và HS, c thc hin thông qua h thng câu hi và câu tr li tng ng v mt ch nht nh c GV t ra. Qua vic tr li h thng câu hi dn dt ca GV, HS th hin c suy ngh, ý tng ca mình, t ó khám phá và lnh hi c i tng hc tp. ây là PPDH mà GV không trc tip a ra nhng kin thc hoàn chnh mà hng dn HS t duy tng bc các em t tìm ra kin thc mi phi hc. Cn c vào tính cht hot ng nhn thc ca HS, ngi ta phân bit các loi: vn áp tái hin, vn áp gii thích minh ho và vn áp tìm tòi. — Vn áp tái hin: c thc hin khi nhng câu hi do GV t ra ch yêu cu HS nhc li kin thc ã bit và tr li da vào trí nh, không cn suy lun. Vn áp tái hin có ngun gc t kiu dy hc giáo iu. Lí lun dy hc hin i không xem vn áp tái hin là mt phng pháp có 64 | MODULE THCS 18
9. giá tr s phm. Loi vn áp này ch nên s dng hn ch khi cn t mi liên h gia kin thc ã hc vi kin thc sp hc hoc khi cng c kin thc va mi hc. — Vn áp gii thích minh ho c thc hin khi nhng câu hi ca GV a ra có kèm theo các ví d minh ho (bng li hoc bng hình nh trc quan) nhm giúp HS d hiu, d ghi nh. Vic áp dng phng pháp này có giá tr s phm cao hn nhng khó hn và òi hi nhiu công sc ca GV hn khi chun b h thng các câu hi thích hp. Phng pháp này c áp dng có hiu qu trong mt s trng hp, nh khi GV biu din phng tin trc quan. — Vn áp tìm tòi (hay vn áp phát hin): là loi vn áp mà GV t chc s trao i ý kin — k c tranh lun — gia thy vi c lp, có khi gia trò vi trò, thông qua ó, HS nm c tri thc mi. H thng câu hi c sp t hp lí nhm phát hin, t ra và gii quyt mt vn xác nh, buc HS phi liên tc c gng, tìm tòi li gii áp. Trong vn áp tìm tòi, h thng câu hi ca GV gi vai trò ch o, quyt nh cht lng lnh hi ca lp hc. Trt t logic ca các câu hi hng dn HS tng bc phát hin ra bn cht ca s vt, quy lut ca hin tng, kích thích tính tích cc tìm tòi, s ham mun hiu bit ca HS. 2. Quy trình thực hiện Trc gi hc: — Bc 1: Xác nh mc tiêu bài hc và i tng dy hc. Xác nh các n v kin thc, k nng c bn trong bài hc và tìm cách din t các ni dung này di dng câu hi gi ý, dn dt HS. — Bc 2: D kin ni dung các câu hi, hình thc hi, thi im t câu hi (t câu hi ch nào?), trình t ca các câu hi (câu hi trc phi làm nn cho các câu hi tip sau hoc nh hng suy ngh HS gii quyt vn ). D kin ni dung các câu tr li ca HS, trong ó d kin nhng “l hng” v mt kin thc cng nh nhng khó khn, sai lm ph bin mà HS thng mc phi. D kin các câu nhn xét hoc tr li ca GV i vi HS. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 65
10. — Bc 3: D kin nhng câu hi ph tu tình hình tng i tng c th mà tip tc gi ý, dn dt HS. Trong gi hc — Bc 4: GV s dng h thng câu hi d kin (phù hp vi trình nhn thc ca tng loi i tng HS) trong tin trình bài dy và chú ý thu thp thông tin phn hi t phía HS. Sau gi hc GV chú ý rút kinh nghim v tính rõ ràng, chính xác và trt t logic ca h thng câu hi ã c s dng trong gi dy. 3. Ưu điểm — Vn áp là cách thc tt kích thích t duy c lp ca HS, dy HS cách t suy ngh úng n. Bng cách này, HS hiu ni dung hc tp hn là hc vt, hc thuc lòng. — Gi m vn áp giúp lôi cun HS tham gia vào bài hc, làm cho không khí lp hc sôi ni, sinh ng, kích thích hng thú hc tp và lòng t tin ca HS, rèn luyn cho HS nng lc din t s hiu bit ca mình và hiu ý din t ca ngi khác. — To môi trng HS giúp nhau trong hc tp. HS kém có iu kin hc tp các bn trong nhóm, có iu kin tin b trong quá trình hoàn thành các nhim v c giao. — Giúp GV thu nhn tc thi nhiu thông tin phn hi t phía ngi hc, duy trì s chú ý ca HS; giúp kim soát hành vi ca HS và qun lí lp hc. ây GV ging nh ngi t chc tìm tòi, còn HS ging nh ngi t lc phát hin kin thc mi, vì vy kt thúc cuc àm thoi, HS có c nim vui ca s khám phá, va nm c kin thc mi, va nm c cách thc i ti kin thc ó, trng thành thêm mt bc v trình t duy. Cui on àm thoi, GV cn bit vn dng các ý kin ca HS kt lun vn t ra, có b sung, chnh lí khi cn thit. Làm c nh vy, HS càng hng thú, t tin vì thy trong kt lun ca thy có phn óng góp ý kin ca mình. Dn dt theo phng pháp vn áp tìm tòi nh trên rõ ràng mt nhiu thi gian hn phng pháp thuyt trình ging gii nhng kin thc HS lnh hi c s chc chn hn nhiu. 66 | MODULE THCS 18
11. 4. Hạn chế Hn ch ln nht ca phng pháp vn áp là rt khó son tho và s dng h thng câu hi gi m và dn dt HS theo mt ch nht quán. Vì vy òi hi GV phi có s chun b rt công phu, nu không, kin thc mà HS thu nhn c qua trao i s thiu tính h thng, tn mn, thm chí vn vt. — Nu GV chun b h thng câu hi không tt, s dn n tình trng t câu hi không rõ mc ích, t câu hi mà HS d dàng tr li có hoc không. Hin nay, nhiu GV thng gp khó khn khi xây dng h thng câu hi do không nm chc trình ca HS, vì vy thng ngay sau khi t câu hi là nêu ngay gi ý câu tr li khin HS ri vào trng thái b ng, không thc s làm vic, ch li vào gi ý ca GV. — Khó kim soát quá trình hc tp ca HS (có nhiu tình hung bt ng trong câu tr li thm chí câu hi t phía ca ngi hc, gi hc d lch hng do câu hi vn vt, không nht quán). — Khó son và xây dng áp án cho các câu hi m (vì phng án tr li ca HS s không ging nhau). 5. Một số lưu ý Khi son các câu hi, GV cn lu ý các yêu cu sau ây: — Câu hi phi có ni dung chính xác, rõ ràng, sát vi mc ích , yêu cu ca bài hc, không làm cho ngi hc có th hiu theo nhiu cách khác nhau. — Câu hi phi sát vi tng loi i tng HS, ngha là phi có nhiu câu hi các mc khác nhau, không quá d và cng không quá khó. GV có kinh nghim thng t ra cho HS thy các câu hi u có tm quan trng và khó nh nhau ( HS yu có th tr li c nhng câu hi va sc mà không có cm giác t ti rng mình ch có th tr li c nhng câu hi d và không quan trng). — Cùng mt ni dung hc tp, cùng mt mc ích nh nhau, GV có th s dng nhiu dng câu hi vi nhiu hình thc hi khác nhau. Bên cnh nhng câu hi chính cn chun b nhng câu hi ph (trên c s d kin các câu tr li ca HS, trong ó có th có nhng câu tr li sai) tu tình hình thc t mà gi ý, dn dt tip. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 67
12. Nên chú ý t các câu hi m HS a ra nhiu phng án tr li và phát huy c tính tích cc, sáng to ca HS. Câu hi c GV s dng vi nhng mc ích khác nhau, nhng khâu khác nhau ca quá trình dy hc nhng quan trng nht và cng khó s dng nht là khâu nghiên cu tài liu mi. Trong khâu dy bài mi, câu hi c s dng trong nhng phng pháp khác nhau nhng quan trng nht là trong phng pháp vn áp. — Loi câu hi vn áp tái hin thng c s dng khi: + HS chun b hc bài. + HS ang thc hành, luyn tp. + HS ang ôn tp nhng tài liu ã hc. — Loi vn áp — gii thích, minh ho c s dng trong các trng hp sau: + HS ã có nhng thông tin c bn — GV mun HS s dng các thông tin y trong nhng tình hung mi, phc tp hn. + HS ang tham gia gii quyt vn t ra. + HS ang c cun hút vào cuc tho lun sôi ni và sáng to. — Loi vn áp tìm tòi dù c s dng riêng r, cng ã có tác dng kích thích suy ngh tích cc. Vn áp tìm tòi là phng pháp ang cn c phát trin rng rãi. Mun vy, GV phi u t vào vic nâng cao cht lng các câu hi, gim s câu hi có yêu cu thp v mt nhn thc (ch òi hi tái hin các kin thc s kin), tng dn s câu hi có yêu cu cao v mt nhn thc (òi hi s thông hiu, phân tích, tng hp, khái quát hoá, h thng hoá, vn dng kin thc ã hc). S thành công ca phng pháp gi m vn áp ph thuc nhiu vào vic xây dng c h thng câu hi gi m thích hp (và ph thuc vào ngh thut giao tip, ng x và dn dt ca GV). 6. Ví dụ Ví d minh ho qua môn Ng vn: Lp t Hán Vit trong các vn bn th vn trung i Vit Nam hoc th ng có th gây ra nhng tr ngi nht nh cho HS khi tip nhn và cm th vn hc. ây chính là c hi GV rèn luyn cho HS nhng 68 | MODULE THCS 18
13. k nng suy ngh, tìm hiu vn bn. Nng lc s phm ca ngi GV c th hin qua vic a câu hi giúp HS suy ngh tìm tòi và cách t chc cho HS tích cc gii quyt nhng câu hi ó. Qua h thng câu hi, HS s có c nhng nh hng c bn tìm hiu, thng thc, ánh giá tác phm vn hc theo úng nguyên tc tip nhn ngh thut. Mt s câu hi và tính cht ca tng câu trong phn c hiu vn bn ng Phong Nha (Ng vn 6): Câu 1: Vì sao ng Phong Nha c coi là “ nht kì quan”? Câu này là câu hng dn va khám phá bn cht ca vn bn, va to nhng n tng thm m ban u v nhng ni dung phn ánh ca vn bn. Câu 2: Bài vn có th chia thành hai hay ba on? Nu là hai on thì cách chia và ni dung c th ca tng on là gì? Nu là ba on thì cách chia và ni dung c th ca tng on là gì? ây là câu hi giúp HS tìm hiu và phát hin b cc (kt cu) ca vn bn và dng ý ngh thut ca nhà vn qua tng phn vn bn. Trong câu hi này, nu thêm yêu cu “Gii thích vì sao li chia on nh vy?” thì câu hi li c nâng lên mc cao hn — mc vn dng. Câu 3: Cnh sc ng Phong Nha c miêu t theo trình t nào? Trong ng có nhng b phn gì và p nh th nào? ây là câu hi gi tìm và khái quát nhng vn ni dung và ngh thut ca vn bn. Ví d minh ho qua môn Toán: Khi luyn tp v h thc v cnh và ng cao trong tam giác vuông (Hình hc lp 9) có th yêu cu HS tính x, y trong hình v bên. Khi hng dn HS gii bài toán này có th s dng h thng câu hi sau: — Bài toán ã cho nhng yu t gì? Cn xác nh yu t nào? — Nên tính i lng nào trc, vì sao? — Tính c y bng cách nào? S dng h thc nào? — Tính c x bng cách nào? S dng h thc nào? — Có cách nào khác tính x? PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 69
14. Ví d minh ho qua môn Lch s: Hot ng ca GV Hot ng ca HS — GV treo bn các quc gia c i Phng ông. — iu khin HS quan — Nghiên cu SGK. sát, tho lun v bc — Tho lun nhóm. tranh khc trên tng á — Quan sát tranh và t câu hi. mt lng m Ai Cp. — Làm bài tp: in tip Hoàn thành s sau: vào ch trong s . Tên các Thi gian c im Ngh quc gia c hình thành và a bàn chính i Phng ông Hot ng 2. Tóm tt phng pháp gi m — vn áp GV có th tóm tt PPDH này bng mt bn t duy theo gi ý sau: 70 | MODULE THCS 18
15. Hoạt động 3. Đề xuất một ví dụ (một bài dạy) về phương pháp gợi mở – vấn đáp GV xut mt ví d (mt bài dy) v phng pháp gi m — vn áp trong môn hc ca mình. Hoạt động 4. Thảo luận nhóm phương pháp gợi mở – vấn đáp và các ví dụ đề xuất ở Hoạt động 3 Gi ý: — Vn dng PPDH này trong chuyên môn ca mình vào các tình hung dy hc nào: dy bài mi, hay luyn tp, ôn tp, cng c kin thc hay thc hành, thí nghim, ? — Nhng khó khn khi vn dng PPDH này. — Ví d xut c trng cho PPDH này cha hay có th s dng vi PPDH nào khác, Hoạt động 5. Đánh giá và tự đánh giá — GV t rút ra nhng u, nhc im chính và cách s dng phng pháp gi m — vn áp trong môn hc ca mình nhm t hiu qu cao nht. — Tham kho bn t duy tóm tt PPDH này i chiu vi kt qu Hot ng 2 trên. Vn áp tái hi n, v n áp Quá trình là t ng tác gi a GV gii thích minh ho và vn Bc 1: Xác nh mc tiêu bài hc và i tng dy hc và HS c thc hin thông áp tìm tòi qua h thng câu hi và câu tr li tng ng vi mt ch B c 2: D ki n n i dung nht nh c GV t ra câu hi, các hình thc hi, th i im t câu hi. D ki n câu tr li ca HS Cùng mt ni dung hc tp, cùng mt mc ích nên a B c 3: D ki n nh ng câu các hình thc hi khác nhau hi ph B c 4: GV s d ng h th ng Câu h i ph i có n i câu hi d kin dung chính xác, rõ ràng, sát vi mc ích Vn áp là cách th c t t kích thích t duy c lp Câu h i ph i sát v i t ng ca HS lo i i tng HS Gi m v n áp giúp lôi cun HS tham gia vào bài Khó so n th o và s d ng h hc, làm cho không khí lp thng câu hi gi m và dn dt hc sôi ni, sinh ng HS theo mt ch nht quán To môi trng HS giúp Khó kim soát quá trình hc tp Giúp GV thu nhn tc thi nhau trong hc tp ca HS nhiu thông tin phn hi t phía ngi hc, duy trì s chú ý ca HS; giúp kim Khó son và xây dng áp án cho soát hành vi ca HS câu hi m PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 71
16. Nội dung 3 TÌM HIỂU VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC PHÁT HIỆN VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ NHIỆM VỤ Bn hãy c k nhng thông tim c bn ca Hot ng 1 làm rõ: 1. Bn cht ca phng pháp dy hc phát hin và gii quyt vn ; quy trình thc hin nó. 2. Ch ra nhng u im, nhng hn ch và nhng im Cn lu ý v phng pháp dy hc phát hin và gii quyt vn . 3. Ly ví d minh ho. THÔNG TIN CƠ BẢN Hoạt động 1. Tìm hiểu về phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề T nhng nm 1960, GV ã làm quen vi thut ng “dy hc nêu vn ” nhng cho n nay vn cha vn dng thành tho. Có ngi cho rng, thut ng “nêu vn ” có th gây hiu lm là GV nêu ra vn HS gii quyt, do ó ngh thay “nêu vn ” bng “gi vn ”. Thc ra, trc ht cn tp dt cho HS kh nng phát hin vn t mt tình hung trong hc tp hoc trong thc tin. ây là mt kh nng có ý ngha rt quan trng i vi mt con ngi và không phi d dàng mà có c. Mt khác, s thành t trong cuc i không ch tùy thuc vào nng lc phát hin kp thi nhng vn ny sinh trong thc tin mà bc quan trng tip theo là gii quyt hp lí nhng vn c t ra. Vì vy, ngày nay ngi ta có xu hng dùng thut ng “dy hc gii quyt vn ” hoc “dy hc nêu và gii quyt vn ”, “dy hc phát hin và gii quyt vn ”. 1. Bản chất của PPDH phát hiện và giải quyết vấn đề Dy hc phát hin và gii quyt vn (PH&GQV) là PPDH trong ó GV to ra nhng tình hung có vn , iu khin HS phát hin vn , hot ng t giác, tích cc, ch ng, sáng to gii quyt vn và thông qua ó chim lnh tri thc, rèn luyn k nng và t c nhng 72 | MODULE THCS 18
17. mc ích hc tp khác. c trng c bn ca dy hc PH & GQV là “tình hung gi vn ” vì "T duy ch bt u khi xut hin tình hung có vn " (Rubinstein). Tình hung có vn (tình hung gi vn ) là mt tình hung gi ra cho HS nhng khó khn v lí lun hay thc tin mà h thy cn và có kh nng vt qua, nhng không phi ngay tc khc bng mt thut gii, mà phi tri qua quá trình tích cc suy ngh, hot ng bin i i tng hot ng hoc iu chnh kin thc sn có. 2. Quy trình thực hiện Bc 1: Phát hin hoc thâm nhp vn — Phát hin vn t mt tình hung gi vn . — Gii thích và chính xác hoá tình hung (khi cn thit) hiu úng vn c t ra. — Phát biu vn và t mc tiêu gii quyt vn ó. Bc 2: Tìm gii pháp Tìm cách gii quyt vn (thng c thc hin theo s sau): Bt u Phân tích vn xut và thc hin hng gii quyt Hình thành gii pháp Gii pháp úng Kt thúc PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 73
18. + Phân tích vn : làm rõ mi liên h gia cái ã bit và cái cn tìm (da vào nhng tri thc ã hc, liên tng ti kin thc thích hp). + Hng dn HS tìm chin lc gii quyt vn thông qua xut và thc hin hng gii quyt vn . Cn thu thp, t chc d liu, huy ng tri thc; s dng nhng phng pháp, k thut nhn thc, tìm oán suy lun nh hng ích, quy l v quen, c bit hoá, chuyn qua nhng trng hp suy bin, tng t hoá, khái quát hoá, xem xét nhng mi liên h và ph thuc, suy xuôi, suy ngc tin, suy ngc lùi, Phng hng xut có th c iu chnh khi cn thit. Kt qu ca vic xut và thc hin hng gii quyt vn là hình thành c mt gii pháp. + Kim tra tính úng n ca gii pháp: Nu gii pháp úng thì kt thúc ngay, nu không úng thì lp li t khâu phân tích vn cho n khi tìm c gii pháp úng. Sau khi ã tìm ra mt gii pháp, có th tip tc tìm thêm nhng gii pháp khác, so sánh chúng vi nhau tìm ra gii pháp hp lí nht. Bc 3: Trình bày gii pháp: HS trình bày li toàn b t vic phát biu vn cho ti gii pháp. Nu vn là mt bài cho sn thì có th không cn phát biu li vn . Bc 4: Nghiên cu sâu gii pháp — Tìm hiu nhng kh nng ng dng kt qu. — xut nhng vn mi có liên quan nh xét tng t, khái quát hoá, lt ngc vn , và gii quyt nu có th. 3. Ưu điểm — Phng pháp này góp phn tích cc vào vic rèn luyn t duy phê phán, t duy sáng to cho HS. Trên c s s dng vn kin thc và kinh nghim ã có, HS s xem xét, ánh giá, thy c vn cn gii quyt. — ây là phng pháp phát trin c kh nng tìm tòi, xem xét di nhiu góc khác nhau. Trong khi PH&GQV, HS s huy ng c tri thc và kh nng cá nhân, kh nng hp tác, trao i, tho lun vi bn bè tìm ra cách gii quyt tt nht. — Thông qua vic gii quyt vn , HS c lnh hi tri thc, k nng và phng pháp nhn thc (“gii quyt vn ” không còn ch thuc 74 | MODULE THCS 18
19. phm trù phng pháp mà ã tr thành mt mc ích dy hc, c c th hoá thành mt mc tiêu là phát trin nng lc gii quyt vn , mt nng lc có v trí hàng u con ngi thích ng c vi s phát trin ca xã hi). 4. Hạn chế — Phng pháp này òi hi ngi GV phi u t nhiu thi gian và công sc, phi có nng lc s phm tt mi suy ngh to ra c nhiu tình hung gi vn và hng dn HS tìm tòi PH&GQV. — Vic t chc tit hc hoc mt phn ca tit hc theo phng pháp PH&GQV òi hi phi có nhiu thi gian hn so vi bình thng. Hn na, theo Lecne: “Ch có mt s tri thc và phng pháp hot ng nht nh, c la chn khéo léo và có c s mi tr thành i tng ca dy hc nêu vn ”. 5. Một số lưu ý Lecne khng nh rng: “S tri thc và k nng c HS thu lm trong quá trình dy hc nêu vn s giúp hình thành nhng cu trúc c bit ca t duy. Nh nhng tri thc ó, tt c nhng tri thc khác mà HS ã lnh hi không phi trc tip bng nhng PPDH nêu vn , s c ch th chnh n li, cu trúc li.” Do ó, không nên yêu cu HS t khám phá tt c các tri thc quy nh trong chng trình. — Cho HS PH&GQV i vi mt b phn ni dung hc tp, có th có s giúp ca GV vi mc nhiu ít khác nhau. HS c hc không ch kt qu mà iu quan trng hn là c quá trình PH&GQV. — HS chnh n li, cu trúc li cách nhìn i vi b phn tri thc còn li mà h ã lnh hi không phi bng con ng t PH&GQV, thm chí có th cng không phi nghe GV thuyt trình PH&GQV. T trng các vn ngi hc PH&GQV so vi chng trình tu thuc vào c im ca môn hc, vào i tng HS và hoàn cnh c th. Tuy nhiên, phng hng chung là: t trng phn ni dung c dy theo cách HS PH&GQV không choán ht toàn b môn hc nhng cng phi ngi hc bit cách thc, có k nng gii quyt vn và có kh nng cu trúc li tri thc, bit nhìn toàn b ni dung còn li di dng ang trong quá trình hình thành và phát trin theo cách PH&GQV. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 75
20. — GV cn hiu úng các cách to tình hung gi vn và tn dng các c hi to ra tình hung ó, ng thi to iu kin HS t lc gii quyt vn . Dy hc PH&GQV có th áp dng trong các giai on ca quá trình dy hc: hình thành kin thc mi, cng c kin thc và k nng, vn dng kin thc. Phng pháp này cn hng ti mi i tng HS ch không ch áp dng riêng cho HS khá gii. Trong dy hc PH&GQV có th phân bit 4 mc : • Mc 1: GV t vn , nêu cách gii quyt vn . HS thc hin cách gii quyt vn theo s hng dn ca GV. GV ánh giá kt qu làm vic ca HS. • Mc 2: GV nêu vn , gi ý HS tìm ra cách gii quyt vn . HS thc hin cách gii quyt vn vi s giúp ca GV khi cn. GV và HS cùng ánh giá. • Mc 3: GV cung cp thông tin to tình hung. HS phát hin, nhn dng, phát biu vn ny sinh cn gii quyt, t lc xut các gi thuyt và la chn các gii pháp. HS thc hin k hoch gii quyt vn . GV và HS cùng ánh giá. • Mc 4: HS t lc phát hin vn ny sinh trong hoàn cnh ca mình hoc ca cng ng, la chn vn phi gii quyt, t xut ra gi thuyt, xây dng k hoch gii, thc hin k hoch gii, t ánh giá cht lng và hiu qu vic gii quyt vn . Phn ông GV mi vn dng dy hc PH&GQV mc 1 và 2. Phi phn u trong nhiu trng hp có th t ti mc 3 và 4 và làm cho dy hc PH&GQV tr thành ph bin. Mt s cách thông dng to tình hung gi vn là: D oán nh nhn xét trc quan, thc hành hoc hot ng thc tin; Lt ngc vn ; Xét tng t; Khái quát hoá; Khai thác kin thc c, t vn dn n kin thc mi; Gii bài tp mà cha bit thut gii trc tip; Tìm sai lm trong li gii; Phát hin nguyên nhân sai lm và sa cha sai lm Trong dy hc, có rt nhiu c hi nh vy; do ó PPDH PH&GQV có kh nng c áp dng rng rãi trong dy hc nhm phát huy tính ch ng, sáng to ca HS. 76 | MODULE THCS 18
21. 6. Ví dụ Ví d minh ho qua môn Toán: Ví d 1. Dy nh lí v tng các góc trong ca mt t giác Bc 1: Phát hin hoc thâm nhp vn : Mt tam giác bt kì có tng các góc trong bng 2v. Bây gi cho mt t giác bt kì, chng hn ABCD, liu ta có th nói gì v tng các góc trong ca nó? Liu tng các góc trong ca nó có phi là mt hng s tng t nh trng hp tam giác hay không? Bc 2: Tìm gii pháp: GV gi ý cho HS “quy l v quen”, a vic xét t giác v vic xét tam giác bng cách to nên nhng tam giác trên hình v tng ng vi bài. T ó dn n vic k ng chéo AC ca t giác ABCD, t ó HS tìm cách gii quyt vn ã t ra. Bc 3: Trình bày gii pháp: HS trình bày li quá trình gii quyt bài toán: t vic v hình, ghi gi thit, kt lun n vic chng minh. Bc 4: Nghiên cu sâu gii pháp: Nghiên cu trng hp c bit: T giác có 4 góc bng nhau thì mi góc u là góc vuông. Ví d 2. Cách to tình hung có vn thc hin dy hc PH&GQV, im xut phát là to ra tình hung có vn . Sau ây là mt s cách thông dng to ra tình hung có vn . Cách 1: D oán nh nhn xét trc quan, nh thc hành hoc hot ng thc tin. HS quan sát (có th hot ng o góc, o cnh, gp hình ) mt s các tam giác có kích thc, hình dng khác nhau và tìm ra c im chung ca chúng. Câu tr li ca HS có th là: có ba cnh, có ba góc, GV có th t câu hi: Tam giác nào có tng ba góc ln nht trong các tam giác ã cho? Cho HS t do tho lun, cùng vi s dn dt ca GV i n d oán: Các tam giác trên có tng 3 góc bng 1800. Cách 2: Lt ngc vn . t vn nghiên cu mnh o sau khi chng minh mt tính cht, mt nh lí. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 77
22. Cách 3: Xem xét tng t. Xét nhng phép tng t theo ngha là chuyn t mt trng hp riêng này sang mt trng hp riêng khác ca cùng mt cái tng quát. Ví d: Cho a + b = 2, chng minh a 2 + b 2 ≥ 2 Sau khi chng minh c, HS có th nêu lên các bài toán tng t nh: Cho a + b = 2, tìm giá tr nh nht ca a 2 + b 2 hoc cho a + b + c = 3, chng minh a 2 + b 2 + c 2 ≥ 3; Cách 4: Khái quát hoá. Ví d: T a 2 — b 2 = (a — b) (a + b) a3 — b 3 = (a — b)(a 2 + ab + b 2 ) có th d oán a n — b n = ? (n ∈N; n ≥ 2) Cách 5: Khai thác kin thc c t vn dn n kin thc mi. Ví d minh ho qua môn Hoá hc Nghiên cu thí nghim: Clo phn ng vi dung dch kim bài “Clo” lp 9. Hot ng ca GV Hot ng ca HS Nêu vn : Clo có nhng tính cht ca phi kim, ngoài ra clo còn có tính cht gì c bit? Hãy nghiên cu thí nghim clo — Nhóm HS: Dn khí clo vào ng nghim tác dng vi nc và vi dung ng nc có mu giy qu tím và ng dch NaOH. nghim ng dung dch NaOH có vài git phenolphtalein. — Quan sát hin tng xy ra. HS nêu vn : Phn ng clo vi dung dch NaOH có mâu thun vi tính cht ca phi kim ã hc không? hay thí nghim sai? — Gi ý: Phn ng này có gì mâu HS gii quyt vn : Clo có phn ng vi thun vi nhng iu ã hc? nc to thành 2 axit HCl và HClO. Sau ó 2 axit này tip tc tác dng vi NaOH to 78 | MODULE THCS 18
23. Hot ng ca GV Hot ng ca HS thành NaCl, NaClO và nc. iu này là phù hp vi tính cht ca clo và NaOH ã hc. Kt lun: Clo phn ng vi dung dch NaOH to thành dung dch 2 mui. Ví d minh ho qua môn Ng vn: Trong kh cui ca vn bn Sang thu , tác gi ã có nhng câu th th hin nhng suy ngm cá nhân. Theo em, ó là nhng suy ngm gì? Có th nói rng, nhng tình hung nh trên là tng i tiêu biu. Tuy nhiên, không phi ngay lp tc HS ã có th gii quyt c tình hung vì nó có liên quan ti nhiu mng kin thc (Vn hc, Ting Vit, Làm vn, kin thc cuc sng ). HS phi bit s dng kin thc c ã có gii quyt tình hung mi. GV có th d kin sn nhng s h tr, gi ý, dn dt, ánh giá, nhn xét giúp HS gii quyt tình hung. Hoạt động 2. Tóm tắt những nội dung chính của phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề GV có th tóm tt PPDH này bng mt bn t duy theo gi ý sau: PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 79
24. Hoạt động 3. Đề xuất một ví dụ (một bài dạy) về phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề GV xut mt ví d (mt bài dy) v PPDH phát hin và gii quyt vn trong môn hc mà mình ang ging dy. Hoạt động 4. Thảo luận nhóm về phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề và các ví dụ đề xuất ở Hoạt động 3 Gi ý: — Vn dng PPDH này trong chuyên môn ca mình vào các tình hung dy hc nào: dy bài mi, hay luyn tp, ôn tp, cng c kin thc hay thc hành, thí nghim, ? — Nhng khó khn khi vn dng PPDH này. — Ví d xut c trng cho PPDH này cha hay có th s dng vi PPDH nào khác, Hoạt động 5. Đánh giá và tự đánh giá — GV t rút ra nhng u, nhc im chính và cách s dng phát hin và gii quyt vn trong môn hc ca mình nhm t hiu qu cao nht. — Tham kho bn t duy tóm tt PPDH này i chiu vi kt qu Hot ng 2 trên. Là PPDH trong ó GV t o ra nh ng tình hu ng có vn , iu khin HS phát hin vn , c trng c bn ca phng pháp p hát hin ho t ng t giác, tích cc, ch ng, sáng to và gii quyt vn là “tình hung gi vn ” gii quyt vn và thông qua ó chim lnh tri thc, rèn luyn k nng và t c nhng mc ích hc tp khác B c 1. Phát hi n ho c thâm nhp vn Cho HS phát hi n và gi i quy t v n vi mt b phn ni dung hc tp, có th có s B c 2. Tìm cách gi i quy t giúp ca GV vi mc nhiu ít khác vn nhau. HS c hc không ch kt qu mà iu quan trng hn là quá trình phát hin và gii B c 3. Trình bày gi i pháp quyt vn GV c n hi u úng các cách t o tình hu ng g i B c 4. Nghiên c u sâu gi i vn và tn dng các c hi to ra tình pháp hu ng ó, ng thi to iu kin HS t lc gii quyt vn Phng pháp này góp ph n tích c c vào Mt s cách thông d ng t o tình hu ng vic rèn luyn t duy phê phán, t duy gi vn là: D oán nh nhn xét trc sáng to cho HS quan, thc hành hoc hot ng thc tin; Lt ngc vn ; Xét tng t; Khái quát hoá; Khai thác kin thc c, t vn dn n ây là phng pháp phát tri n oc kh ki n thc nng tìm tòi, xem xét di nhiu góc khác nhau Phng pháp này òi h i GV ph i u t nhiu thi gian và công sc, phi có nng lc tht s tt, vi suy ngh to ra oc nhiu Thông qua vic gii quyt vn , HS lnh tình hung gi vn và hng dn HS tìm hi c tri thc, k nng và phng tòi phát hin và gii quyt vn pháp nhn thc Vic t chc tit hc hoc mt phn ca tit hc theo phng pháp phát hin và gii quyt vn òi hi phi có nhiu thi gian hn so vi bình thng 80 | MODULE THCS 18
25. Nội dung 4 TÌM HIỂU PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC HỢP TÁC NHÓM NHỎ NHIỆM VỤ Bn hãy c k thông tin c bn ca Hot ng 1 làm rõ: 1. Bn cht ca phng pháp dy hc hp tác trong nhóm nh và quy trình thc hin nó. 2. Ch ra nhng u im, nhng hn ch và nhng im cn lu ý v phng pháp dy hc hp tác theo nhóm nh. 3. Ly ví d minh ho. THÔNG TIN CƠ BẢN Hoạt động 1. Tìm hiểu về phương pháp dạy học hợp tác trong nhóm nhỏ Nng lc hp tác c xem là mt trong nhng nng lc quan trng ca con ngi trong xã hi hin nay. Chính vì vy, phát trin nng lc hp tác t trong trng hc ã tr thành mt xu th giáo dc trên toàn th gii. Dy hc hp tác trong nhóm nh chính là s phn ánh xu th ó. 1. Bản chất PPDH hp tác trong nhóm nh còn c gi bng mt s tên khác nh “Phng pháp tho lun nhóm” hoc “PPDH hp tác”. ây là mt PPDH mà “HS c phân chia thành tng nhóm nh riêng bit, chu trách nhim v mt mc tiêu duy nht, c thc hin thông qua nhim v riêng bit ca tng ngi. Các hot ng cá nhân riêng bit c t chc li, liên kt hu c vi nhau nhm thc hin mt mc tiêu chung”. Phng pháp tho lun nhóm c s dng nhm giúp cho mi HS tham gia mt cách ch ng vào quá trình hc tp, to c hi cho các em có th chia s kin thc, kinh nghim, ý kin gii quyt các vn có liên quan n ni dung bài hc; c hi c giao lu, hc hi ln nhau; cùng nhau hp tác gii quyt nhng nhim v chung. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 81
26. 2. Quy trình thực hiện Khi s dng PPDH này, lp hc c chia thành nhng nhóm t 4 n 6 ngi. Tùy mc ích s phm và yêu cu ca vn hc tp, các nhóm c phân chia ngu nhiên hoc có ch nh, c duy trì n nh trong c tit hc hoc thay i theo tng hot ng, tng phn ca tit hc; các nhóm c giao cùng hoc c giao nhim v khác nhau. Cu to ca mt hot ng theo nhóm (trong mt phn ca tit hc, hoc mt tit, mt bui) có th nh sau: Bc 1: Làm vic chung c lp — GV gii thiu ch tho lun hoc nêu vn , xác nh nhim v nhn thc; — Nêu vn , xác nh nhim v nhn thc; — T chc các nhóm, giao nhim v cho các nhóm, quy nh thi gian và phân công v trí làm vic cho các nhóm; — Hng dn cách làm vic theo nhóm (nu cn). Bc 2: Làm vic theo nhóm — Phân công trong nhóm, tng cá nhân làm vic c lp; — Trao i ý kin, tho lun trong nhóm; — C i din trình bày kt qu làm vic ca nhóm. Bc 3: Tho lun, tng kt trc toàn lp — i din tng nhóm trình bày kt qu tho lun ca nhóm; — Các nhóm khác quan sát, lng nghe, cht vn, bình lun và b sung ý kin; — GV tng kt và nhn xét, t vn cho bài tip theo hoc vn tip theo. 3. Ưu điểm — HS c hc cách cng tác trên nhiu phng din. — HS c nêu quan im ca mình, c nghe quan im ca bn khác trong nhóm, trong lp; c trao i, bàn lun v các ý kin khác nhau và a ra li gii ti u cho nhim v c giao cho nhóm. Qua cách hc ó, kin thc ca HS s bt phn ch quan, phin din, làm tng tính khách quan khoa hc, t duy phê phán ca HS c rèn luyn và phát trin. 82 | MODULE THCS 18
27. — Các thành viên trong nhóm chia s các suy ngh, bn khon, kinh nghim, hiu bit ca bn thân, cùng nhau xây dng nhn thc, thái mi và hc hi ln nhau. Kin thc tr nên sâu sc, bn vng, d nh và nh nhanh hn do c giao lu, hc hi gia các thành viên trong nhóm, c tham gia trao i, trình bày vn nêu ra. HS hào hng khi có s óng góp ca mình vào thành công chung ca c lp. — Nh không khí tho lun ci m nên HS, c bit là nhng em nhút nhát, tr nên bo dn hn; các em hc c cách trình bày ý kin ca mình, bit lng nghe có phê phán ý kin ca bn; t ó, giúp tr d hoà nhp vào cng ng nhóm, to cho các em s t tin, hng thú trong hc tp và sinh hot. — Vn hiu bit và kinh nghim xã hi ca HS thêm phong phú; k nng giao tip, k nng hp tác ca HS c phát trin. 4. Hạn chế — Mt s HS do nhút nhát hoc vì mt s lí do nào ó không tham gia vào hot ng chung ca nhóm. Nu không phân công hp lí, ch có mt vài HS hc khá tham gia, còn a s HS khác không hot ng. — Ý kin các nhóm có th quá phân tán hoc mâu thun gay gt vi nhau (nht là i vi các môn khoa hc xã hi). — Thi gian có th b kéo dài. — Vi nhng lp có s s ông hoc lp hc cht hp, bàn gh khó di chuyn thì khó t chc hot ng nhóm. Khi tranh lun, d dn ti lp n ào, nh hng n các lp khác. 5. Một số lưu ý — Có nhiu cách chia nhóm, có th theo s im danh, theo màu sc, theo biu tng, theo gii tính, theo v trí ngi hoc có cùng s la chn, — Quy mô nhóm có th ln hoc nh, tu theo nhim v. Tuy nhiên, nhóm thng t 3 — 5 HS là phù hp. — Cn quy nh rõ thi gian tho lun nhóm và trình bày kt qu tho lun cho các nhóm. — Khi làm vic theo nhóm, các nhóm có th t bu ra nhóm trng nu thy cn. Các thành viên trong nhóm có th luân phiên nhau làm nhóm trng. Nhóm trng phân công cho mi nhóm viên thc hin mt phn công vic. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 83
28. — Kt qu tho lun có th c trình bày di nhiu hình thc (bng li, bng tranh v, bng tiu phm, bng vn bn vit trên giy to, ); có th do mt ngi thay mt nhóm trình bày hoc có th nhiu ngi trình bày, mi ngi mt on ni tip nhau. — Trong sut quá trình HS tho lun, GV cn n các nhóm, quan sát, lng nghe, gi ý, giúp HS khi cn thit. Trong nhóm nh, mi thành viên u c hot ng tích cc, không th li vào mt vài ngi nng ng và ni tri hn. Các thành viên trong nhóm giúp nhau tìm hiu vn trong không khí thi ua vi các nhóm khác. Kt qu làm vic ca mi nhóm s óng góp vào kt qu chung ca c lp. trình bày kt qu làm vic ca nhóm trc toàn lp, nhóm có th c ra mt i din hoc có th phân công mi nhóm viên trình bày mt phn nu nhim v c giao là khá phc tp. Tu theo tng nhim v hc tp mà s dng hình thc HS làm vic cá nhân hoc hot ng nhóm cho phù hp, không nên thc hin PPDH này mt cách hình thc. Không nên lm dng hot ng nhóm và cn phòng xu hng hình thc (tránh li suy ngh: i mi PPDH là phi s dng hot ng nhóm). Ch nhng hot ng òi hi s phi hp ca các cá nhân nhim v hoàn thành nhanh chóng hn, hiu qu hn hot ng cá nhân mi nên s dng phng pháp này. To iu kin các nhóm t ánh giá ln nhau hoc c lp cùng ánh giá. PPDH hp tác trong nhóm nh cho phép các thành viên trong nhóm chia s các suy ngh, bn khon, kinh nghim, hiu bit ca bn thân, cùng nhau xây dng nhn thc, thái mi. Bng cách nói ra nhng iu ang ngh, mi ngi có th nhn rõ trình hiu bit ca mình v ch nêu ra, thy mình cn hc hi thêm nhng gì. Bài hc tr thành quá trình hc hi ln nhau ch không phi ch là s tip nhn th ng t GV. Thành công ca lp hc ph thuc vào s nhit tình tham gia ca mi thành viên, vì vy phng pháp này còn c gi là phng pháp huy ng mi ngi cùng tham gia, hoc rút gn là phng pháp cùng tham gia. Các cách thành lp nhóm Có rt nhiu cách thành lp nhóm theo các tiêu chí khác nhau, không nên áp dng mt tiêu chí duy nht trong c nm hc. Bng sau ây trình bày 10 cách theo các tiêu chí khác nhau. 84 | MODULE THCS 18
29. Tiêu chí Cách thc hin — u, nhc im 1. Các nhóm gm — i vi HS thì ây là cách d chu nht thành lp nhng ngi t nhóm, m bo công vic thành công nhanh nht. nguyn, chung — D to ra s tách bit gia các nhóm trong lp, vì vy cách mi quan tâm to nhóm nh th này không nên là kh nng duy nht. Bng cách m s, phát th, gp thm, sp xp theo màu sc — Các nhóm luôn luôn mi s m bo là tt c các HS u 2. Các nhóm có th hc tp chung nhóm vi tt c các HS khác. ngu nhiên — Nguy c có trc trc s tng cao, HS phi sm làm quen vi vic ó thy rng cách lp nhóm nh vy là bình thng. Xé nh mt bc tranh hoc các t tài liu cn x lí HS c phát các mu xé nh, nhng HS ghép thành bc tranh hoc 3. Nhóm ghép t tài liu ó s to thành nhóm. hình — Cách to lp nhóm kiu vui chi, không gây ra s i ch. — Cn mt ít chi phí chun b và cn nhiu thi gian hn to lp nhóm. Ví d: Tt c nhng HS cùng sinh ra trong mùa ông, mùa xuân, mùa hè hoc mùa thu s to thành nhóm. 4. Các nhóm vi — To lp nhóm mt cách c áo, to ra nim vui cho HS nhng c im có th bit nhau rõ hn. chung — Cách làm này mt i tính c áo nu c s dng thng xuyên. Các nhóm c duy trì trong mt s tun hoc mt s tháng, các nhóm này thm chí có th c t tên riêng. 5. Các nhóm c — Cách làm này ã c chng t hiu qu tt trong nhng nh trong mt nhóm hc tp có nhiu vn . thi gian dài — Sau khi ã quen nhau mt thi gian dài thì vic lp các nhóm mi s khó khn. 6. Nhóm có HS khá Nhng HS khá gii trong lp cùng luyn tp vi các HS yu h tr HS yu hn và m nhn nhim v ca ngi hng dn. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 85
30. Tiêu chí Cách thc hin — u, nhc im — Tt c u c li. Nhng HS gii m nhn trách nhim, nhng HS yu c giúp . — Ngoài vic mt nhiu thi gian thì ch có ít nhc im, tr phi nhng HS gii hng dn sai. Nhng HS yu hn s x lí các bài tp c bn nhng HS c bit gii s nhn c thêm nhng bài tp b sung. 7. Phân chia theo — HS có th t xác nh mc ích ca mình. Ví d ai b im nng lc hc tp kém trong môn Toán thì có th tp trung vào mt s ít bài tp. khác nhau — Cách làm này dn n kt qu là nhóm hc tp cm thy b chia thành nhng HS thông minh và nhng HS kém. c áp dng thng xuyên khi hc tp theo tình hung; nhng HS thích hc tp vi hình nh, âm thanh hoc biu 8. Phân chia theo tng s nhn c nhng bài tp tng ng. các dng hc tp — HS s bit các em thuc dng hc tp nh th nào. — HS ch hc nhng gì mình thích và b qua nhng ni dung khác. Ví d, trong khuôn kh mt d án, mt s HS s kho sát mt 9. Nhóm vi các xí nghip, mt s khác kho sát mt c s chm sóc xã hi bài tp khác — To iu kin hc tp theo kinh nghim i vi nhng gì nhau c bit quan tâm. — Thng ch có th áp dng trong khuôn kh mt d án ln. — Có th thích hp nu hc v nhng ch c trng cho 10. Phân chia HS HS nam và n, ví d trong ging dy v tình dc, ch la nam và n chn ngh nghip . — Nu b lm dng s dn n mt bình ng nam n. 6. Ví dụ Ví d minh ho qua môn Toán: Khi dy bài “c và bi” lp 6, sau khi hc xong nh ngha và cách tìm c và bi ca mt s, cng c, GV có th thc hin hot ng nhóm: Chia lp thành các nhóm t 3 n 4 HS. Các nhóm có s th t l gii bài 86 | MODULE THCS 18
31. phiu s 1, nhóm có s th t chn gii bài phiu s 2. Thi gian làm vic nhóm là 2 phút. Phiu s 1 . Cho các s: 1; 12; 14; 2; 18; 23; 0; 3. a) Vit tp hp A các s thuc dãy trên là bi ca 6. b) Vit tp hp B các s thuc dãy trên là c ca 6. Phiu s 2 . Cho mn = 30 và x = 7t (m, n, x, t ∈ N*). Hãy in vào ch trng các t "c", "bi" c các kt lun úng. a/ m là ca 30. b/ 30 là ca m. c/ x là ca t. d/ x là ca 7t. e/ t là ca x. g/ 7 là ca x. Sau khi thc hin xong hot ng trên, GV có th t chc trò chi: “Thi nhóm nào nhanh hn” bng cách chia lp thành các nhóm, mi nhóm 4 HS gii bài: “Tìm các bi ca 9 ln hn 20 và nh hn 200”. Sau khong 2 phút, gi i din ba nhóm có kt qu nhanh nht lên ghi kt qu lên bng. Nhóm nào ghi c nhiu kt qu úng nht, nhóm ó s thng. Ví d minh ho qua môn Giáo dc Công dân: Khi dy bài 14: “Bo v môi trng và tài nguyên thiên nhiên” (Giáo dc Công dân lp 7), sau khi cho HS quan sát các bc nh hoc bng hình v cnh l lt, hn hán, cháy rng, ô nhim không khí, GV có th t chc cho HS tho lun nhóm theo các câu hi sau: + Em ngh gì khi xem các cnh trên? + L lt, hn hán, cháy rng, ô nhim không khí, ã nh hng n cuc sng ca con ngi nh th nào? + Nguyên nhân nào ã dn n nhng thm ho ó? + Chúng ta cn làm gì hn ch, ngn nga các thm ho ó? Ví d minh ho qua môn Hoá hc: Ví d 1. Nhóm HS nghiên cu tính cht chung ca axit (axit tác dng vi baz) thông qua thí nghim nghiên cu dung dch H2SO4 tác dng vi Cu(OH)2 và NaOH. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 87
32. Hot ng ca HS có th là: Các thành viên Nhim v Nhóm trng Phân công, iu khin Th kí Ghi chép kt qu báo cáo ca các thành viên Quan sát trng thái, màu sc ca dung dch Các thành viên H2SO 4, Cu(OH) 2, NaOH rn TN1: Nh t t dung dch H SO vào ng nghim Thành viên 1 2 4 ng Cu(OH) 2 TN2: Nh t t dung dch H SO vào ng nghim Thành viên 2 2 4 ng NaOH Quan sát, mô t hin tng xy ra TN1 và TN2. Các thành viên Gii thích và rút ra kt lun Ch o tho lun. Rút ra kt lun chung. Báo cáo Nhóm trng kt qu ca nhóm Ví d 2. T chc hot ng nhóm trong bài thc hành “Tính cht ca axit axetic và ru etylic”, thí nghim 2. Hot ng ca GV và nhóm HS: Hot ng ca GV Hot ng ca nhóm HS Yêu cu HS báo cáo ni dung ã i din nhóm HS báo cáo kt qu chun chun b trc nhà. b nhà. — Nêu mc ích ca thí nghim: Thc hành v tính cht ca C H OH và CH COOH. 2 5 3 — Dng c, hoá cht cn thit. Cách lp dng c. GV hoàn thin và cht li trên bng — Cách tin hành và mt s k thut cn ph (bn trong hoc màn hình). chú ý. Ví d cách lp nút cao su có ng dn xuyên qua, cách un hn hp phn 88 | MODULE THCS 18
33. Hot ng ca GV Hot ng ca nhóm HS ng, cách thu sn phm và làm rõ sn phm, thi gian tin hành thí nghim HS lng nghe, góp ý b sung. 1 — 2 HS c li ni dung trc khi tin hành thí nghim. Nhóm HS tin hành thí nghim. Nhóm trng phân công cho các nhóm viên các nhim v: — Quan sát trng thái, màu sc ca các Yêu cu HS quan sát trng thái ca dung dch H2SO 4, C2H5OH và CH 3COOH. các dung dch H 2SO 4, C2H5OH và — Lp dng c nh hình v. CH 3COOH. — Ly hoá cht theo nh lng ã ghi. GV i ti các nhóm quan sát và h — Châm èn cn. tr nu cn. — t nóng ng nghim. Quan sát hin tng phn ng: Chú ý phn cht lng thu c ng nghim t trong cc nc lnh. — Kt thúc quá trình un, ly ng nghim ng sn phm và thêm vào 2ml nc mui bão hoà ri lc nh. Quan sát lp cht lng phía trên. HS ghi li hin tng, gii thích và vit PTHH (do c nhóm tho lun). Ví d minh ho qua môn Lch s: Hot ng ca GV Hot ng ca HS Vì sao quân Nguyên mc dù ã tht — Nghiên cu SGK. bi nng n trong cuc chin tranh — Tho lun nhóm. xâm lc i Vit ln th hai li quyt — Tr li: tâm xâm lc i Vit ln th ba? PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 89
34. Hot ng ca GV Hot ng ca HS + Cha t b ý bành trng xung phng Nam. + Quân Nguyên mun tr thù, ra nhc Ví d minh ho qua môn Ng vn: Trong vn bn Vt thác lp 6 có ba on tng i c lp, GV có th giao nhim v cho tng nhóm c hiu và trình bày nhng ánh giá, nhn xét ca mình v i tng miêu t, im nhìn trn thut và ngh thut miêu t trong tng on. Sau ó các nhóm có th nhn xét, ánh giá chính xác trong cách hiu, cách din t ca nhau. Cui cùng, GV tp hp tng kt li các ý kin và ánh giá chính xác ca các câu tr li. Trong gi hc v mt vn bn nht dng, có th nêu vn cho HS tho lun ý ngha ca vn thi s mà vn bn a ra và cách ng x cn thit ca cá nhân trc vn ó. Hoạt động 2. Tóm tắt những nội dung chính của phương pháp dạy học hợp tác trong nhóm nhỏ GV có th tóm tt PPDH này bng mt bn t duy theo gi ý sau: 90 | MODULE THCS 18
35. Hoạt động 3. Đề xuất một ví dụ (một bài dạy) về phương pháp dạy học hợp tác nhóm nhỏ GV xut mt ví d (mt bài dy) v PPDH hp tác nhóm nh trong môn hc mà mình ang ging dy. Hoạt động 4. Thảo luận nhóm về phương pháp dạy học hợp tác nhóm nhỏ và các ví dụ đề xuất ở Hoạt động 3 Gi ý: — Vn dng PPDH này trong chuyên môn ca mình vào các tình hung dy hc nào: dy bài mi, hay luyn tp, ôn tp, cng c kin thc hay thc hành, thí nghim, ? — Nhng khó khn khi vn dng PPDH này. — Ví d xut c trng cho PPDH này cha hay có th s dng vi PPDH nào khác, Hoạt động 5. Đánh giá và tự đánh giá — GV t rút ra nhng u, nhc im chính và cách s dng PPDH hp tác nhóm nh trong môn hc ca mình nhm t hiu qu cao nht. — Tham kho bn t duy tóm tt PPDH này i chiu vi kt qu Hot ng 2 trên. HS c phân chia thành t ng nhóm nh riêng bit, chu trách nhin v mt mc tiêu PPDH h p tác trong nhóm nh còn c duy nht, c thc hin thông qua nhim gi là: “Phng pháp tho lun nhóm” hoc v riêng bit ca tng ngi “phng pháp dy hc hp tác” Có nhi u cách chia nhóm, có th theo s i m danh, theo màu sc, theo biu tng, theo gii Bc 1: Làm vic chung c lp tính , theo v trí ngi có cùng s la chn, Quy mô nhóm có th l n ho c nh , Bc 2: Làm vic theo nhóm tu theo nhim v. tuy nhiên, nhóm B c 3: Th o lu n, t ng k t th ng t 3 — 5 HS là phù hp tr c toàn lp Cn quy nh rõ th i gian th o lu n nhóm và trình bày kt qu th o lun cho các nhóm Trong su t quá trình HS th o lu n, GV cn n các nhóm, HS c h c cách c ng tác trên nhi u quan sát, lng nghe, gi ý, giúp phng din HS khi cn thit HS nêu c quan i m c a mình, c nghe quan Mt s HS do nhút nhát ho c vì m t s lí do nào im ca các bn khác trong nhóm, trong lp ó không tham gia vào hot ng chung ca nhóm. Nu không phân công hp lí, ch có mt Các thành viên trong nhóm chia s các suy vài HS hc khá tham gia còn a s HS khác không ngh, bn khon, kinh nghim, hiu bit ca hot ng bn thân, cùng nhau xây dng nhn thc, thái mi và hc hi ln nhau Vi nhng lp có s s ông hoc lp hc cht hp, bàn gh khó di chuyn thì khó t chc Nh không khí tho lun ci m nên HS, c bit hot ng nhóm. Khi tranh lun, d dn ti là nhng em nhút nhát, tr nên bo dn hn; các lp n ào, nh hng n các lp khác em hc c cách trình bày ý kin ca mình PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 91
36. Nội dung 5 TÌM HIỂU VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TRỰC QUAN Hoạt động 1. Đọc, tìm hiểu về phương pháp dạy học trực quan NHIỆM VỤ Bn hãy c k thông tin c bn ca Hot ng 1 làm rõ: 1. Bn cht ca phng pháp dy hc trc quan và quy trình thc hin nó. 2. Ch ra nhng u im, nhng hn ch và im cn lu ý v phng pháp dy hc trc quan. 3. Ly ví d minh ho. THÔNG TIN CƠ BẢN 1. Bản chất của phương pháp dạy học trực quan Dy hc trc quan (hay còn gi là trình bày trc quan) là phng pháp s dng nhng phng tin trc quan, phng tin k thut dy hc trc, trong và sau khi nm tài liu mi, khi ôn tp, cng c, h thng hoá và kim tra tri thc, k nng, k xo. PPDH trc quan c th hin di hai hình thc là minh ho và trình bày: — Minh ho thng trng bày nhng dùng trc quan có tính cht minh ho nh bn mu, bn , bc tranh, tranh chân dung, hình v trên bng — Trình bày thng gn lin vi vic trình bày thí nghim, nhng thit b k thut, chiu phim èn chiu, phim in nh, bng video. Trình bày thí nghim là trình bày mô hình i din cho hin thc khách quan c la chn cn thn v mt s phm. Nó là c s, là im xut phát cho quá trình nhn thc — hc tp ca HS, là cu ni gia lí thuyt và thc tin. Thông qua s trình bày ca GV mà HS không ch lnh hi d dàng tri thc mà còn giúp h hc tp c nhng thao tác mu ca GV, t ó hình thành k nng, k xo 2. Quy trình thực hiện phương pháp dạy học trực quan — GV treo nhng dùng trc quan có tính cht minh ho hoc gii thiu v các vt dng thí nghim, các thit b k thut Nêu yêu cu nh hng cho s quan sát ca HS. 92 | MODULE THCS 18
37. — GV trình bày các ni dung trong lc , s , bn , tin hành làm thí nghim, trình chiu các thit b k thut, phim èn chiu, phim in nh — GV yêu cu mt hoc mt s HS trình bày li, gii thích ni dung s , biu , trình bày nhng gì thu nhn c qua thí nghim hoc qua nhng phng tin k thut, phim èn chiu, phim in nh. — T nhng chi tit, thông tin HS thu c t phng tin trc quan, GV nêu câu hi yêu cu HS rút ra kt lun khái quát v vn mà phng tin trc quan cn chuyn ti. 3. Ưu điểm của phương pháp dạy học trực quan Nguyên tc trc quan là mt trong nhng nguyên tc c bn ca lí lun dy hc nhm to cho HS nhng biu tng và hình thành các khái nim trên c s trc tip quan sát hin vt ang hc hay dùng trc quan minh ho s vt. dùng trc quan là ch da hiu sâu sc bn cht kin thc, là phng tin có hiu lc hình thành các khái nim, giúp HS nm vng các quy lut ca s phát trin xã hi. Ví d, khi nghiên cu bc tranh: “Hình v trên vách hang”, HS không ch có biu tng v sn bn là công vic thng xuyên và hàng u ca th tc, mà còn hiu: nh ch to cung tên, con ngi ã chuyn hn t hình thc sn bt sang sn bn, có hiu qu kinh t cao hn. iu ó giúp HS bit s thay i trong i sng vt cht ca con ngi thi nguyên thu luôn gn cht vi tin b trong k thut ch tác công c ca h. dùng trc quan có vai trò rt ln trong vic giúp HS nh k, hiu sâu nhng hình nh, nhng kin thc lch s. Hình nh c gi li c bit vng chc trong trí nh là hình nh chúng ta thu nhn c bng trc quan. Vì vy, cùng vi vic góp phn to biu tng và hình thành khái nim lch s, dùng trc quan còn phát trin kh nng quan sát, trí tng tng, t duy và ngôn ng ca HS. 4. Nhược điểm của phương pháp dạy học trực quan Phng pháp này òi hi nhiu thi gian, GV cn tính toán k phù hp vi thi lng ã quy nh. Nu s dng dùng trc quan không khéo s làm phân tán chú ý ca HS, làm HS không lnh hi c nhng ni dung chính ca bài hc. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 93
38. Khi s dng dùng trc quan, c bit là khi quan sát tranh nh, các phim in nh, phim video, nu GV không nh hng cho HS quan sát s d dn n tình trng HS sa à vào nhng chi tit nh l, không quan trng. 5. Một số lưu ý khi sử dụng đồ dùng trực quan dạy học Khi s dng dùng trc quan trong dy hc, cn chú ý các nguyên tc sau: — Phi cn c vào ni dung, yêu cu giáo dc ca bài hc la chn dùng trc quan tng ng thích hp. Vì vy, cn xây dng mt h thng dùng trc quan phong phú, phù hp vi tng loi bài hc. — Có phng pháp thích hp i vi vic s dng mi loi dùng trc quan. — Phi m bo c s quan sát y dùng trc quan ca HS. — Phát huy tính tích cc ca HS khi s dng dùng trc quan. — m bo kt hp li nói vi vic trình bày các dùng trc quan, ng thi rèn luyn kh nng thc hành ca HS khi xây dng và s dng dùng trc quan (p sa bàn, v bn , tng thut trên bn , miêu t hin vt ). — Tu theo yêu cu ca bài hc và loi hình dùng trc quan mà có các cách s dng khác nhau. Loi dùng trc quan treo tng c s dng nhiu nht trong dy hc hin nay là vt mu, bn , s , th, bng niên biu Trc khi s dng chúng cn chun b tht k (nm chc ni dung, ý ngha ca tng loi phc v cho ni dung nào ca gi hc ). Trong khi ging, cn xác nh úng thi im a dùng trc quan. — Loi dùng trc quan c nh c s dng riêng cho tng HS trong gi hc, trong vic t hc nhà, GV phi hng dn HS s dng tt loi dùng trc quan này: quan sát k, tìm hiu sâu sc ni dung, hoàn thành các bài tp, tp v bn , ch không phi “can” theo sách. Trong dy hc mt s môn nh Lch s, a lí, Sinh hc, Âm nhc, Công ngh, M thut trng ph thông, vic kt hp cht ch gia li nói sinh ng vi s dng dùng trc quan là mt trong nhng iu quan trng nht thc hin nhim v giáo dng, giáo dc và phát trin. S dng các dùng trc quan cn theo mt quy trình hp lí có th khai thác ti a kin thc t các dùng trc quan. Cn chun b câu hi/h thng câu hi dn dt HS quan sát và t khai thác kin thc. 94 | MODULE THCS 18
39. 6. Ví dụ minh hoạ Ví d minh ho qua môn Lch s: Hot ng ca GV Hot ng ca HS — GV treo lc chin thng Bch — Chin thng oàn thuyn lng; ng nm 1288. Hi HS: Da trên c — Gic lâm vào tình th lúng túng; s nào mà Trn Hng o xác nh k — Trn Vân n thng li. hoch phn công? — GV trình bày bng bn din bin — HS xem on bng v con sông Bch trn Bch ng: ng. Gic s rút theo hai ng thu, b: quân b: ng Lng Sn; quân thu: ng sông Bch ng. Vy Trn Hng o có k hoch gì — Trn Hng o ã chn và chun b trong ln phn công này? trn a sông Bch ng vì: + Thng quân Nam Hán do Ngô Quyn ch huy nm 938. + a th him tr. + Mc nc lên xung rõ rt Ví d minh ho qua môn Sinh hc: Quan sát mt s thân bin dng — Mc tiêu: Quan sát c hình dng và bc u phân nhóm các loi thân bin dng, thy c chc nng i vi cây. — Tin hành: Hot ng ca GV Hot ng ca HS a. Quan sát các loi c, tìm c im chng t chúng là thân — GV yêu cu HS cho bit thân cây có c — HS t mu lên bàn quan sát tìm xem im gì (có chi ngn, chi nách và lá) có chi, lá không. ri yêu cu HS quan sát các loi c xem — HS quan sát + tranh nh và gi ý ca chúng có c im gì chng t là thân. GV chia c thành nhiu nhóm. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 95
40. Hot ng ca GV Hot ng ca HS — GV lu ý tìm c su hào có chi nách và gng ã có chi HS quan sát thêm. — GV cho HS phân chia các loi c — HS phát hin các c im: thành nhóm da trên v trí ca nó so + c im ging nhau: có chi, lá → vi mt t và hình dáng c, chc nng. là thân. — GV yêu cu HS tìm nhng c im ging và khác nhau gia các loi c này. u phình to → cha cht d tr. — GV lu ý HS bóc v ca c dong → + c im khác nhau: dng r tìm dc c có nhng mt ó là chi C gng, dong (có hình r) → di mt nách, còn các v (hình vy) → lá. t → thân c. — GV cho HS trình bày và t b sung — i din nhóm lên trình bày kt qu cho nhau. ca nhóm và nhóm khác nhn xét, b sung. — HS c tr.58 SGK. Trao i nhóm theo 4 câu hi SGK. — GV nhn xét và tng kt: Mt s loi — i din nhóm trình bày kt qu, thân bin dng làm chc nng khác là nhóm khác b sung. d tr cht khi ra hoa, kt qu. b. Quan sát thân cây xng rng — HS quan sát thân, gai, chi ngn ca — GV cho HS quan sát thân cây xng cây xng rng. Dùng que nhn chc rng, tho lun theo câu hi: vào thân → quan sát hin tng → tho lun nhóm. + Thân xng rng cha nhiu nc có tác dng gì? — i din nhóm trình bày kt qu → nhóm khác b sung. + Sng trong iu kin nào lá bin thành gai? — HS c tr.58 SGK sa cha kt qu. + Cây xng rng thng sng âu? + K tên mt s cây mng nc. — GV cho HS nghiên cu SGK ri rút ra Kt lun: Thân bin dng cha cht kt lun. d tr hay d tr nc cho cây. 96 | MODULE THCS 18
41. Hoạt động 2. Tóm tắt những nội dung chính của phương pháp dạy học trực quan GV có th tóm tt PPDH này bng mt bn t duy theo gi ý sau: Hoạt động 3. Đề xuất một ví dụ (một bài dạy) về phương pháp dạy học trực quan GV xut mt ví d (mt bài dy) v PPDH trc quan trong môn hc mà mình ang ging dy. Hoạt động 4. Thảo luận nhóm về phương pháp dạy học trực quan và các ví dụ đề xuất ở Hoạt động 3 Gi ý: — Vn dng PPDH này trong chuyên môn ca mình vào các tình hung dy hc nào: dy bài mi, hay luyn tp, ôn tp, cng c kin thc hay thc hành, thí nghim, ? — Nhng khó khn khi vn dng PPDH này. — Ví d xut c trng cho PPDH này cha hay có th s dng vi PPDH nào khác, PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 97
42. Hoạt động 5. Đánh giá và tự đánh giá — GV t rút ra nhng u, nhc im chính và cách s dng PPDH trc quan trong môn hc ca mình nhm t hiu qu cao nht. — Tham kho bn t duy tóm tt PPDH này i chiu vi kt qu hot ng 5.2 trên. Nội dung 6 TÌM HIỂU VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC LUYỆN TẬP VÀ THỰC HÀNH Hoạt động 1. Tìm hiểu về phương pháp dạy học luyện tập và thực hành NHIỆM VỤ Bn hãy c nhng thông tin phn hi ca Hot ng 1 làm rõ: 1. Bn cht ca phng pháp dy hc luyn tp và thc hành; quy trình thc hin nó. 2. Ch ra nhng u im, nhng hn ch và nhng im cn lu ý v phng pháp luyn tp và thc hành. 3. Ly ví d minh ho. 98 | MODULE THCS 18
43. THÔNG TIN CƠ BẢN 1. Bản chất Luyn tp và thc hành nhm cng c, b sung, làm vng chc thêm các kin thc lí thuyt. Trong luyn tp, ngi ta nhn mnh ti vic lp li vi mc ích hc thuc nhng “on thông tin”: on vn, th, bài hát, kí hiu, quy tc, nh lí, công thc, ã hc và làm cho vic s dng k nng c thc hin mt cách t ng, thành thc. Trong thc hành, ngi ta không ch nhn mnh vào vic hc thuc mà còn nhm áp dng hay s dng mt cách thông minh các tri thc thc hin các nhim v khác nhau. Vì th, trong dy hc, bên cnh vic cho HS luyn tp mt s chi tit c th, GV cng cn lu ý cho HS thc hành phát trin các k nng. 2. Quy trình thực hiện Bc 1: Xác nh tài liu cho luyn tp và thc hành Bc này bao gm vic tp trung chú ý ca HS v mt k nng c th hoc nhng s kin cn luyn tp hoc thc hành. Bc 2: Gii thiu mô hình luyn tp hoc thc hành Khuôn mu HS bt chc hoc làm theo c GV gii thiu, có th thông qua ví d c th. Bc 3: Thc hành hoc luyn tp s b HS tìm hiu v tài liu luyn tp hoc thc hành. HS có th t th k nng ca mình và có th t câu hi v nhng k nng ó. Vic nhc li s b có th c tin hành trong hot ng ca c lp vi s hng dn ca GV. Nu luyn tp hay thc hành mt k nng t ng thì mi bc cn có li ch dn c th. Bài tp loi này cn c tip tc cho ti khi HS bit chính xác h phi làm gì và nhn rõ mc hoàn thành mà các em cn t c. Bc 4: Thc hành a dng GV a ra các bài tp òi hi HS phi s dng nhiu kin thc, nh lí, công thc Các bài tp càng a dng thì HS càng có c hi rèn luyn k nng, vn dng các kin thc khác nhau gii quyt nhim v t ra. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 99
44. Bc 5: Bài tp cá nhân HS có th luyn tp, thc hành nhng bài tp có trong SGK hoc sách bài tp hoc các bài tp tham kho khác nhm phát trin k nng gii quyt vn và rèn luyn t duy. 3. Ưu điểm — ây là phng pháp có hiu qu m rng s liên tng và phát trin các k nng. — Luyn tp và thc hành có hiu qu trong vic cng c trí nh, tinh lc và trau chut các k nng ã hc, to c s cho vic xây dng k nng nhn thc mc cao hn. — ây là phng pháp d thc hin và c thc hin trong hu ht các gi hc nh môn Toán, Th dc, Âm nhc, 4. Hạn chế — Luyn tp và thc hành có xu hng làm cho HS nhàm chán nu GV không nêu mc ích mt cách rõ ràng và có s khuyn khích cao. D to tâm lí ph thuc vào mu, hn ch s sáng to. — Do bn cht ca vic nhc i nhc li nên HS khó có th t c s lanh li và tp trung, d to nên s hc vt, c bit là khi cha xây dng c s hiu bit ban u y . 5. Một số lưu ý Luyn tp và thc hành cn phi c tin hành thng xuyên trong (mt s) áp lc. Các bài tp luyn tp c nhc i nhc li ngày càng kht khe hn, nhanh hn và áp lc lên HS cng mnh hn; áp lc trong luyn tp s cng thng hn trong bài tp thc hành. Tuy nhiên, áp lc không nên quá cao mà ch va khuyn khích HS làm bài chu khó hn. Thi gian cho luyn tp, thc hành cng không nên kéo dài quá d gây nên s nht nho và nhàm chán. Cn thit k các bài tp có s phân hoá khuyn khích mi i tng HS u tham gia thc hành luyn tp phù hp vi nng lc ca mình. Cng có th t chc các hot ng luyn tp, thc hành thông qua nhiu hot ng khác nhau, k c vic t chc thành các trò chi hc tp nhm làm cho HS hào hng hn, ng thi qua các hot ng ó, các k nng ca HS cng c rèn luyn. 100 | MODULE THCS 18
45. 6. Ví dụ minh hoạ Ví d minh ho qua môn Toán: Khi hc bài “Công thc nghim ca phng trình bc hai” (i s 9), HS cn c luyn tp : + Xác nh úng các h s a, b, c ca phng trình; + Thành tho vic tính bit thc ∆; + Nh và vn dng thành tho công thc nghim xác nh nghim ca phng trình bc hai. Sau ó HS thc hành gii các phng trình bc hai vi các n khác nhau, gii các phng trình mà sau quá trình bin i mi a c v phng trình bc hai Ví d minh ho qua môn Âm nhc: Dy mt bài hát: + GV dy tng câu ngn (làm mu qua ting àn hay ging hát). + HS hát theo (thc hành). + Sau khi dy xong c bài hát, GV cho HS tp gõ m, hát kt hp vn ng, hát kt hp trò chi hay tp biu din ó chính là nhng khâu luyn tp cui cùng cng c bài hc giúp HS hình thành k nng hát (bao gm cách hát, hc thuc bài hát và hát úng ). Ví d minh ho qua môn Ng vn: Khi dy hc bài So sánh (Ng vn 6 tp 2, Bài 19 và 20), GV chn mt câu nào ó có hin tng so sánh ngang bng và so sánh hn kém làm mu. Sau khi phân tích, HS ã hiu và nm vng mu, HS t mình to ra các câu khác nhau theo mu so sánh theo yêu cu ca GV cho n khi hình thành c k nng. Ví d minh ho qua môn Ting Anh: HS u cp THCS có th c nghe các mu i thoi cha cu trúc câu thông thng nh hi và tr li v thi tit, ví d: What’s the weather like? It’s cold (hot/sunny/rainy ). HS cn phi c GV làm rõ ý ngha (bng gii thích, cho ví d hoc thm chí phi dch sang ting Vit nu PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 101
46. cu trúc câu không có trong ting m , ví d: i t “it” dùng ch thi tit) và hiu c cách s dng cu trúc câu, cách phát âm, ng iu câu hi (xung ging). HS có th vn dng hi—tr li v thi tit trong các tình hung gi ý (ví d: các tranh v tri nóng/lnh/m ) hoc trong tình hung tht các a danh khác nhau da vào bn tin d báo thi tit trên ti vi; ví d: What’s the weather like in Hanoi/Hue/Ho Chi Minh City ? It’s Hoạt động 2. Tóm tắt những nội dung chính của phương pháp dạy học luyện tập và thực hành GV có th tóm tt PPDH này bng mt bn t duy theo gi ý sau: Hoạt động 3. Đề xuất một ví dụ (một bài dạy) về phương pháp dạy học luyện tập và thực hành GV xut mt ví d (mt bài dy) v PPDH luyn tp và thc hành trong môn hc mà mình ang ging dy. 102 | MODULE THCS 18
47. Hoạt động 4. Thảo luận nhóm về phương pháp dạy học luyện tập và thực hành và các ví dụ đề xuất ở Hoạt động 3 Gi ý: — Vn dng PPDH này trong chuyên môn ca mình vào các tình hung dy hc nào: dy bài mi, hay luyn tp, ôn tp, cng c kin thc hay thc hành, thí nghim, ? — Nhng khó khn khi vn dng PPDH này. — Ví d xut c trng cho PPDH này cha hay có th s dng vi PPDH nào khác, Hoạt động 5. Đánh giá và tự đánh giá — GV t rút ra nhng u nhc im chính và cách s dng PPDH luyn tp và thc hành trong môn hc ca mình nhm t hiu qu cao nht. — Tham kho bn t duy tóm tt PPDH này i chiu vi kt qu Hot ng 2 trên. GV trình bày các ni dung trong lc , s , bn GV treo nhng dùng trc quan có tính cht Dy hc trc quan là phng pháp s dng minh ho hoc gii thi v các vt dng thí phng tin trc quan, phng tin k thut nghim, các thit b k thut Nêu yêu cu nh GV yêu cu HS trình bày li, gii thích dy hc trc, trong và sau khi nm tài liu mi, h ng cho s quan sát ca HS ni dung s , biu , trình bày khi ôn t p, cng c, h thng hoá và kim tra tri nhng gì thu nhn oc qua thí th c, k nng, k xo nghim hoc qua minh ho trc quan HS rút ra kt lun v vn mà phng tin trc quan chuyn ti Giúp HS hình thành các khái nim trên c s trc tip quan sát hin vt ng hc hay dùng trc quan m b o k t h p l i nói v i vi c minh ho s vt trình bày các dùng trc quan, ng thi rèn luyn kh nng thc dùng trc quan có vai trò rt ln hành c a HS khi xây dng và s dùng trong vi c giúp HS nh lâu, hiu sâu dùng trc quan nhng hình nh, nhng kin thc Tu theo yêu c u c a bài h c và lo i hình dùng trc qua mà có các cách s dng khác nhau S d ng các dùng tr c quan c n Phng pháp này òi hi nhiu thi gian, GV cn tính toán k phù hp vi thi lng ã quy nh theo m t quy trình hp lí có th khai thác t i a kin thc t các dùng trc quan Nu s dng dùng trc quan không khéo s làm phân tán chú ý ca HS, HS không lnh hi Phát huy tính tí ch c c ca HS khi s c nhng ni dung chính ca bài hc dng dùng trc quan PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 103
48. Nội dung 7 TÌM HIỂU VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC BẰNG BẢN ĐỒ TƯ DUY Hoạt động 1. Tìm hiểu về phương pháp dạy học bằng bản đồ tư duy NHIỆM VỤ Bn hãy c nhng thông tin c bn ca Hot ng 1 làm rõ: 1. Bn cht ca phng pháp dy hc bng bn t duy và quy trình thc hin nó. 2. Ch ra nhng u im, nhng hn ch và nhng im cn lu ý v phng pháp dy hc bng bn t duy. 3. Ly ví d minh ho. THÔNG TIN CƠ BẢN 1. Bản chất Bn t duy (Mindmap) , còn gi là s t duy, lc t duy: là PPDH chú trng n c ch ghi nh, dy cách hc, cách t hc nhm tìm tòi, ào sâu, m rng mt ý tng, h thng hoá mt ch hay mt mch kin thc, bng cách kt hp vic s dng ng thi hình nh, ng nét, màu sc, ch vit vi s t duy tích cc. Bn t duy giúp th hin ra bên ngoài cách thc mà não b chúng ta hot ng. HS t ghi chép kin thc trên bn t duy bng t khoá và ý chính, cm t vit tt và các ng liên kt, ghi chú, bng các màu sc, hình nh và ch vit. Khi t ghi theo cách hiu ca chính mình, HS s ch ng hn, tích cc hc tp và ghi nh bn vng hn, d m rng, ào sâu ý tng. Mi ngi ghi theo mt cách khác nhau, ghi theo cách hiu ca mình, không rp khuôn, máy móc . im mnh ca bn t duy là kích thích hng thú và to cm hng sáng to. PPDH bng bn t duy là PPDH mà GV, HS thc hin nhim v dy — hc thông qua vic lp bn t duy. S dng PPDH bng bn t duy trong dy kin thc mi, ôn tp, cng c, h thng hoá và kim tra tri thc. PPDH bng bn t duy là PPDH mà GV t chc các hot ng cho HS lp bn t duy thc hin nhim v hc tp trong quá trình hc tp. 104 | MODULE THCS 18
49. PPDH bng bn t duy là phng pháp t chc cho HS tìm hiu mt vn , thc hin mt nhim v hc tp thông qua vic lp bn t duy (các bn t duy ch yu do HS thit lp trong quá trình hc tp, hn ch vic s dng các bn t duy có sn). S dng PPDH bng bn t duy trong dy kin thc mi, ôn tp, cng c, h thng hoá và kim tra tri thc. Trong PPDH này HS t mình thit lp bn t duy v kin thc ngha là t mình v, vit, th hin ra bên ngoài nhng suy ngh, hiu bit ca mình v kin thc bài hc bng bn t duy, thông qua ó chim lnh kin thc. GV là ngi c vn, trng tài, t chc cho HS các hot ng hc tp. 2. Quy trình thực hiện Bc 1 : Lp bn t duy HS lp bn t duy theo nhóm hoc cá nhân vi các gi ý liên quan n ch kin thc ca bài hc. I) Chn t trung tâm ( hay còn gi là t khoá, keyword) là tên ca mt bài hay mt ch hay mt ni dung kin thc cn khai thác (cm t “tính trung thc”, “t n”, “t ghép”, “du hiu chia ht”, “hình ch nht”, ) hoc là mt hình nh, hình v mà ta cn phát trin (hình vuông, hình thoi, ). Ví d: Thit lp bn t duy bài “Hình ch nht” — Toán 8. Bt u bng cm t trung tâm “Hình ch nht” hoc là mt hình v hình ch nht A B D C PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 105
50. II) V nhánh cp 1 Các nhánh cp 1 chính là các ni dung chính ca bài hc hay ch ó (hay tên các mc ca sách giáo khoa), chng hn nh vi bài “Hình ch nht” có 3 mc ó là: nh ngha, tính cht, du hiu nhn bit, tuy nhiên nên thit lp bn t duy có 4 nhánh cp 1, thêm nhánh “các hình trong thc t có dng hình ch nht”. Các nhánh cp 1 không phi hoàn toàn da vào các mc ca SGK, chng hn bài “Gin d” (Giáo dc Công dân 6), mc du SGK không có các mc rõ ràng nhng ta có th chn lc ni dung chính có th v 4 nhánh cp 1, ó là: 1) K tên gng nhng ngi sng gin d mà em bit; 2) Biu hin sng gin d; 3) Biu hin trái gin d; 4) K hoch rèn luyn. 106 | MODULE THCS 18
51. III) V nhánh cp 2, 3, Các nhánh con cp 2, 3, chính là các nhánh con ca nhánh con trc ó (hay nói rõ hn nhánh con cp 2, 3, là các ý trin khai ca nhánh trc ó). Chng hn, nhánh cp 1 “du hiu nhn bit” (bài Hình ch nht) có 4 nhánh con cp 2, mi nhánh là mt du hiu. Bc 2: Báo cáo, thuyt minh bn t duy (va thit lp bc 1) Các cm t, công thc, hình v, trên bn t duy thng ngn gn, các khái nim, nh lí, thng vit ý chính cha thành câu, vì vy cn cho HS thuyt minh mt cách y . Mt vài HS hoc i din ca các nhóm HS lên báo cáo, thuyt minh v bn t duy mà nhóm mình ã thit lp. Hot ng này va giúp bit rõ vic hiu kin thc ca các em va là mt cách rèn cho các em kh nng thuyt trình trc ông ngi, giúp các em t tin hn, mnh dn hn; ây cng là mt trong nhng im cn rèn luyn ca HS nc ta hin nay. Bc 3: Tho lun, chnh sa, hoàn thin bn t duy T chc cho HS tho lun, b sung, chnh sa hoàn thin bn t duy v kin thc ca bài hc. GV s là ngi c vn, là trng tài giúp HS hoàn chnh bn t duy, t ó dn dt n kin thc trng tâm ca bài hc. Chng hn, bài hình ch nht (Toán 8), có th v nhánh cp 2 và hoàn thin bn t duy nh sau: PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 107
52. 3. Ưu điểm PPDH bng bn t duy có u im sau: — Kích thích hng thú hc tp ca HS. — Kích thích sáng to ca HS. — Giúp m rng ý tng, ào sâu kin thc. — Giúp h thng hoá kin thc. — Giúp ôn tp kin thc. — Giúp ghi nh nhanh, nh sâu, nh lâu kin thc. — D phát trin ý tng. — Trc quan, d nhìn, d hiu, d nh do nó c th hin bi màu sc, liên kt, liên h gia các ý ca mt vn . — D dy, d hc, d nh. — D thc hin vi bt kì iu kin nào ca các nhà trng hin nay: có th dùng giy, bút, phn, bng, hoc dùng phn mm v bn t duy (ng dng CNTT). Vic s dng phn mm v bn t duy còn có th liên kt vi các file hình nh, âm thanh, video, rt tin li cho GV trong ging dy, tng cng nng lc sáng to cho HS. 4. Hạn chế — ôi khi mt nhiu thi gian do HS tô, v quá nhiu. — Do mi ngi th hin bn t duy theo cách hiu và s thích ca riêng mình nên khi nhìn vào bn t duy ca mt ngi khác lp ra thì cm giác hi ri mt và ôi lúc khó hiu. 5. Một số lưu ý Nhng iu cn tránh khi thit lp bn t duy: +) Ghi li nguyên c on vn dài dòng. +) Ghi chép quá nhiu ý không cn thit. +) Dành quá nhiu thi gian tô, v. 108 | MODULE THCS 18
53. Khi thit k bn t duy cn chn lc nhng ý c bn, kin thc cn thit, ví d minh ho có nhiu thông tin cho bài hc. Thit k bn t duy ca mt bài hc phi th hin c kin thc trng tâm, c bn cn cht li ca bài hc ó. Ch nên v nhng hình nh có liên quan n ch kin thc, tránh v hoc a vào nhng hình nh không liên quan n bài hc làm mt nhiu thi gian v vit và khi s dng li phân tán s tp trung. Tránh khuynh hng v quá cu kì nhng hình nh không cn thit hoc quá s sài không có thông tin (ch ghi các mc ca bài hc). GV cn khuyn khích, to c hi cho HS t vit, v lp bn t duy và tho lun nhóm các em tp dt phân tích, tng hp, so sánh, rút ra kin thc; hn ch vic HS ch c xem bn t duy có tính cht minh ho kin thc. Cn tránh t tng ngi cho HS thc hành, tho lun vì s mt thi gian, s lp hc n, Vì bn t duy là s m và mi ngi t thit lp theo cách hiu ca mình nên không yêu cu tt c HS phi v, vit ging nhau. Các nhánh ca bn t duy có th là ng thng hoc ng cong; tuy nhiên theo nhiu kt qu nghiên cu cho thy ng cong giúp kích thích não và mt cm thy d chu hn khi nhìn vào các ng thng. 6. Ví dụ Ví d 1. Bài Hình ch nht — Toán 8, tp 1. c im ca bài này là HS ã có hình dung v hình ch nht, bit mt s tính cht v cnh, góc ca hình ch nht t các lp tiu hc; mt khác hình ch nht li rt gn gi vi các em trong cuc sng. Hn na, cu trúc bài hình ch nht cng tng t vi các bài hình thang cân, hình bình hành mà các em va hc trc ó; các bài này u có các mc nh nh ngha, tính cht, du hiu nhn bit. Vì vy, khi hc bài này nên s dng PPDH bng bn t duy. M u bài hc GV a tên ch là cm t “Hình ch nht” hoc hình v mt hình ch nht, ri thc hin 3 bc nh trên, qua ó HS t xây dng kin thc bài hc. Vic làm này s phát huy c tính tích cc ca HS, nâng cao hiu qu gi hc. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 109
54. Sau khi HS ã thc hin các hot ng trên, GV có th gii thiu bn t duy nh phn trên cho HS tham kho. Ví d 2. Bài “Thân nhit — Sinh hc 8” Nhit c th bình thng Thân nhit là Phng pháp phòng chng nóng, lnh c im ca bài này là HS lp 8 ã có kin thc và nhng hiu bit c bn v thân nhit ca ngi, vì vy có th t chc cho HS các hot ng trên các em có th t xây dng bài hc và chim lnh kin thc. Sau khi các em thc hin các hot ng 1, 2, 3 thì GV có th cho các em tham kho mt bn t duy ã thit k sn hoc bn t duy do c lp ã xây dng qua hot ng 3. Hoạt động 2. Tóm tắt những nội dung chính của phương pháp dạy học bằng bản đồ tư duy GV có th tóm tt PPDH này bng mt bn t duy theo gi ý sau: 110 | MODULE THCS 18
55. Hoạt động 3. Đề xuất một ví dụ (một bài dạy) GV xut mt ví d (mt bài dy) vn dng PPDH bng bn t duy trong môn hc mà mình ang ging dy. Hoạt động 4. Thảo luận nhóm về phương pháp dạy học bằng bản đồ tư duy và các ví dụ đề xuất ở Hoạt động 3 Gi ý: — Vn dng PPDH này trong chuyên môn ca mình vào các tình hung dy hc nào: dy bài mi, hay luyn tp, ôn tp, cng c kin thc hay thc hành, thí nghim, ? — Nhng khó khn khi vn dng PPDH này. — Ví d xut c trng cho PPDH này cha hay có th s dng vi PPDH nào khác, Hoạt động 5. Đánh giá và tự đánh giá — GV t rút ra nhng u, nhc im chính và cách s dng PPDH bng bn t duy trong môn hc ca mình nhm t hiu qu cao nht. — Tham kho bn t duy tóm tt PPDH này i chiu vi kt qu Hot ng 2 trên. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 111
56. Bn t duy giúp ta th hin ra PPDH bng bn t duy là phng pháp dy bên ngoài cách thc mà não b hc mà GV, HS thc hin nhim v dy — hc chúng ta hot ng thông qua vi c lp bn t duy Bc 1: Lp BTD Bc 2: Báo cáo, thuyt minh BTD (va thiét lp bc 1) Bc 3: Tho lun, chnh sa, hoàn thin BTD im mnh ca BTD là kích thích h ng thú hc tp và to cm hng sáng to Do mi ngi th hin BTD theo cáh hiu s thích ca riêng mình nên khi nhìn vào Trc quan, d nhìn, d hiu, d BTD ca mt ngi lp ra thì cm giác hi nh do nó c th hin bi màu ri mt và ôi lúc khó hiu sc, liên kt, liên h gia các ý ca vn ôi khi mt nhiu thi gian do HS tô v D thc hin vi bt kì iu kin nào ca nhà trng hin nay: có th dùng giy, bút, D dy, d hc, d nh quá nhiu phn, bng, hoc dùng phn mm BTD Nội dung 8 TÌM HIỂU VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TRÒ CHƠI Hoạt động 1. Đọc, tìm hiểu về phương pháp dạy học trò chơi NHIỆM VỤ Bn hãy c nhng thông tin c bn ca Hot ng 1 làm rõ: 1. Bn cht ca phng pháp dy hc trò chi và quy trình thc hin nó. 2. Ch ra nhng u im, nhng hn ch và nhng im cn lu ý v phng pháp dy hc trò chi. 3. Ly ví d minh ho. THÔNG TIN CƠ BẢN 1. Bản chất Phng pháp trò chi là phng pháp t chc cho HS tìm hiu mt vn , thc hin mt nhim v hc tp hay th nghim nhng hành ng, nhng thái , nhng vic làm thông qua mt trò chi hc tp nào ó. 112 | MODULE THCS 18
57. Trò chi hc tp là hot ng c din ra theo trình t hot ng ca mt trò chi. Trò chi hc tp có nhng c im sau: + Ni dung trò chi gn vi kin thc, k nng, thái ca mt môn hc hoc mt bài hc c th. + Thng c din ra trong thi gian, không gian nht nh ca mt gi hc. + Mi HS u thu nhn c nhng ni dung hc tp cha ng trong trò chi phù hp vi trình và la tui. Khác vi trò chi rèn luyn sc kho và gii trí, trò chi hc tp nhm hng ti s thông hiu kin thc gn vi các ni dung hc tp c th ca môn hc, bài hc, lp hc. 2. Quy trình thực hiện — GV (hoc GV cùng HS) la chn trò chi — Chun b các phng tin, iu kin cn thit cho trò chi — Ph bin tên trò chi, ni dung và lut chi cho HS — Chi th (nu cn thit) — HS tin hành chi — ánh giá sau trò chi — Tho lun v ý ngha giáo dc ca trò chi. 3. Ưu điểm — To nhiu c hi HS tham gia vào quá trình dy hc, trò chi hc tp gii quyt tt vn này bi l: + Là phng pháp giáo dc phù hp vi tr em; + To c s thích thú, hp dn, không khí vui v; + Khi chi HS s bc l, th hin mình mt cách t nhiên; + Giúp thay i hình thc hot ng và trng thái tình cm vi vic hc; + HS tip thu bài hc mt cách tích cc và t giác; + To c hi giúp HS rèn luyn k nng và cng c kin thc; + Giúp HS phát trin tâm lí, thái o c: Có trách nhim cao vi ng i, tôn trng k lut ca nhóm, i và lut chi, giúp ng i PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 113
58. — Bng trò chi, vic hc tp c tin hành mt cách nh nhàng, sinh ng; không khô khan, nhàm chán. HS c lôi cun vào quá trình luyn tp mt cách t nhiên, hng thú và có tinh thn trách nhim, ng thi gii to c nhng mt mi, cng thng trong hc tp. — Qua trò chi, HS có c hi th nghim nhng thái , hành vi. Chính nh s th nghim này, s hình thành c các em nim tin vào nhng thái , hành vi tích cc, to ra ng c bên trong cho nhng hành vi ng x trong cuc sng. — Qua trò chi, HS s c rèn luyn kh nng quyt nh la chn cho mình cách ng x úng n, phù hp vi tình hung. — Qua trò chi, HS c hình thành nng lc quan sát, c rèn luyn k nng nhn xét, ánh giá hành vi. — Trò chi còn giúp tng cng kh nng giao tip gia HS vi HS, gia GV vi HS. 4. Hạn chế — Trong quá trình chi, HS có th n ào, làm nh hng n các lp khác. — HS có th ham vui, kéo dài thi gian chi, làm nh hng n các hot ng khác ca tit hc. — Ý ngha giáo dc ca trò chi có th b hn ch nu la chn trò chi không phù hp hoc t chc trò chi không tt. 5. Một số lưu ý — Trò chi hc tp phi có mc ích rõ ràng. Ni dung trò chi phi gn vi kin thc môn hc, bài hc, lp hc, i tng HS, phong tc tp quán tt ca a phng. Trò chi phi d t chc và thc hin, phi phù hp vi ch bài hc, vi c im và trình HS, vi qu thi gian, vi hoàn cnh, iu kin thc t ca lp hc, ng thi phi không gây nguy him cho HS. — Cn có s chun b tt, mi HS u hiu trò chi và tham gia d dàng. HS phi nm c quy tc chi và phi tôn trng lut chi. — Phi quy nh rõ thi gian, a im chi. Không lm dng quá nhiu kin thc và thi lng bài hc. 114 | MODULE THCS 18
59. — Phi phát huy tính tích cc, ch ng, sáng to ca HS, to iu kin cho HS tham gia t chc, iu khin tt c các khâu: t chun b, tin hành trò chi và ánh giá sau khi chi. — Trò chi phi c luân phiên, thay i mt cách hp lí không gây nhàm chán cho HS. — Sau khi chi, GV cn cho HS tho lun nhn ra ý ngha giáo dc ca trò chi. 6. Ví dụ minh hoạ Ví d minh ho qua môn Giáo dc Công dân: cng c cho HS sau khi hc bài 13: “Quyn c bo v, chm sóc và giáo dc ca tr em Vit Nam” (Giáo dc Công dân lp 7), GV có th t chc cho HS chi trò chi Phóng viên. Cách chi nh sau: Mt vài HS trong lp thay phiên nhau óng vai phóng viên ca ài truyn hình, ài phát thanh hoc các báo Thiu niên Tin phong, Tin phong, Tui tr, và phng vn các bn trong lp theo các câu hi, chng hn nh: — Bn hãy nêu ni dung mt s quyn c bo v, chm sóc và giáo dc ca tr em Vit Nam. — Các quyn c bo v, chm sóc và giáo dc ca tr em Vit Nam là do ai hoc c quan nào son tho? Ban hành? — Vic son tho và ban hành các quyn tr em có ý ngha gì? — Ai có trách nhim phi thc hin các quyn ó ca tr em Vit Nam? — Bn có nhn xét gì v vic thc hin các quyn ca tr em a phng? — Bn có ngh gì vi chính ph, vi chính quyn a phng, vi nhà trng tr em c thc hin tt hn các quyn ca mình? Ví d minh ho qua môn Toán: Trò chi gii bài tp ô ch, t ô ch ngang suy ra ô ch dc: Toán 7, sau khi hc xong chng nh lí Pytago, cho HS gii bài tp ô ch, HS có th chn bt c hàng nào (không cn theo th t) nhn câu hi. Chng hn chn s 3 c câu hi “Tam giác có hai góc bng nhau là ”, HS s gõ “tam giác cân” vào du PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 115
60. áp án toàn bài ô ch là: Các môn hc nh Ting Anh, Th dc và mt s hot ng ngoài gi lên lp là nhng môn hc có th t chc nhiu trò chi giúp HS va hc, va chi. 116 | MODULE THCS 18
61. Hoạt động 2. Tóm tắt những nội dung chính của phương pháp dạy học trò chơi GV có th tóm tt PPDH này bng mt bn t duy theo gi ý sau: Hoạt động 3. Đề xuất một ví dụ (một bài dạy) về phương pháp dạy học trò chơi GV xut mt ví d (mt bài dy) v PPDH trò chi trong môn hc mà mình ang ging dy. Hoạt động 4. Thảo luận nhóm về phương pháp dạy học trò chơi và các ví dụ đề xuất ở Hoạt động 3 Gi ý: — Vn dng PPDH này trong chuyên môn ca mình vào các tình hung dy hc nào: dy bài mi, hay luyn tp, ôn tp, cng c kin thc hay thc hành, thí nghim, ? — Nhng khó khn khi vn dng PPDH này. — Ví d xut c trng cho PPDH này cha hay có th s dng vi PPDH nào khác, PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 117
62. Hoạt động 5. Đánh giá và tự đánh giá — GV t rút ra nhng u, nhc im chính và cách s dng PPDH trò chi trong môn hc ca mình nhm t hiu qu cao nht. — Tham kho bn t duy tóm tt PPDH này i chiu vi kt qu Hot ng 2 trên. Phng pháp tr ò ch i là phng pháp t ch c cho Trò ch i h c t p có c i m sau: N i dung HS tìm hiu mt vn , thc hin mt nhim v trò ch i gn vi kin thc, k nng, thái ha c tp hay th nghim nhng hành ng, nhng ca môn hc hoc bài hc c th. Thng thái , nhng vic làm thông qua mt trò chi hc c din ra trong thi gian, không gian nht tp nào ó nh ca mt gi hc. Mi HS thu nhn c nhng ni dung hc tp cha ng trong trò chi phù hp vi trình và la tui Trò ch i h c t p ph i có m c ích r õ ràng. N i dung trò ch i phi gn vi kin thc môn hc, bài hc, lp hc, i tng HS Trò ch i ph i d t ch c và th c hi n, ph i phù h p vi ch bài hc, vi c im và trình HS, vi qu thi gian, vi hoàn cnh, iu kin thc t ca lp hc, ng thi phi không gây nguy him cho HS Ph i quy nh rõ th i gian, a i m chi. Không lm dng quá nhiu kin th c và thi lng bài hc Trò ch i ph i c luân phiên thay i mt cách hp lí không gây nhàm To nhi u c h i HS tham gia vào chán cho HS quá trình dy hc Sau khi chi, GV c n cho HS th o lu n Bng trò ch i h c t p ti n hành m t cách nh nhn ra ý ngha giáo dc ca trò chi nhàng, sinh ng, không khô khan, nhàm chán Qua trò ch i, HS có c hi th nghi m Trong quá trình ch i, HS có th n ào, làm nhng thái , hành vi nh hng n các lp khác Qua trò ch i, HS s c rèn luy n kh nng quyt nh la chn cho mình cách ng x HS có th ham vui, kéo dài th i gian chi, làm nh hng n các hot ng khác úng n, phù hp tình hung ca tit hc Ý ngh a giáo d c trò ch i có th b h n ch nu la chn trò chi không phù hp ho c t chc chi không tt Nội dung 9 THỰC HÀNH (Son bài, thit k bài ging theo phng pháp tích cc) Nội dung 10 TỔNG KẾT MODULE V bn t duy thu hoch v module này. Sau ây là mt ví d, hc viên có th v biu t duy khác, có th thêm nhánh, thêm ni dung, . 118 | MODULE THCS 18
63. . PPDH tích cc là mt thut ng rút gn, c dùng ch nhng phng pháp giáo dc, dy hc theo hng phát huy tính tích cc, ch ng, sáng to ngi hc D. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Ban chp hành Trung ng ng Cng sn Vit Nam (2009 ), Vn bn s 242—TB/TW ngày 15/4/2009 thông báo Kt lun ca B Chính tr v tip tc thc hin Ngh quyt Trung ng 2 (khoá VIII), phng hng phát trin giáo dc và ào to n nm 2020. 2. Quc hi Nc Cng hoà Xã hi Ch ngha Vit Nam, Lut sa i b sung Lut Giáo dc 2005, Nhà xut bn Chính tr Quc gia — S tht, 2010. 3. Thông báo kt lun ca B trng B Giáo dc và ào to ti hi tho “Ch o, qun lí hot ng i mi PPDH các trng ph thông” 4. B Giáo dc và ào to, Quyt nh s 16/2006/BGD&T ngày 05/5/2006 ca B trng B Giáo dc và ào to ban hành Chng trình giáo dc ph thông, 2006. 5. B Giáo dc và ào to, Công vn s 117/TB—BGDT ngày 26/02/2009 ca Thông báo Kt lun ca B trng B GDT ti Hi tho “Ch o, qun lí hot ng i mi PPDH các trng ph thông” t chc ti thành ph Vinh, tnh Ngh An, ngày 03/01/2009. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC | 119
64. 6. Các vn bn ch th, hng dn thc hin nhim v nm hc ca B Giáo dc và ào to. 7. Tony Buzan, Bn T duy trong công vic, NXB Lao ng — Xã hi. 8. Trn ình Châu — ng Th Thu Thu, ng dng CNTT trong dy hc môn Toán trng ph thông, NXB Giáo dc Vit Nam, 2011. 9. Trn ình Châu — ng Th Thu Thy, Thit k bn t duy dy — hc môn Toán , NXB Giáo dc Vit Nam, 2011. 10. Trn ình Châu — ng Th Thu Thy, Dy tt — hc tt các môn hc bng bn t duy, NXB Giáo dc Vit Nam, 2011. 11. Stella Cottrell, The study skills handbook (2 nd edition) , PalGrave Macmillian, 2003. 12. Nguyn Vn Cng, i mi phng pháp dy hc trung hc ph thông, D án Phát trin Giáo dc Trung hc ph thông, 2006. 13. Martin K.Niep, Tám i mi tr thành ngi GV gii (tài liu dch), NXB Giáo dc Vit Nam, 2011. 14. Debra J.Pickering, Qun lí hiu qu lp hc (tài liu dch), NXB Giáo dc Vit Nam, 2011. 15. Jan E.Pollock, Các phng pháp dy hc hiu qu (tài liu dch), NXB Giáo dc Vit Nam, 2011. 16. Trn Kiu, i mi phng pháp dy hc trng Trung hc c s, Vin Khoa hc Giáo dc Vit Nam, 1997. 17. Thái Duy Tuyên, Phng pháp dy hc truyn thng và i mi, NXB Giáo dc, 2010. 18. Tôn Thân (Ch biên) — Phan Th Luyn — àm Th Nhy — Phm c Tài, Luyn tp và t kim tra, ánh giá theo chun kin thc, k nng Toán, NXB Giáo dc Vit Nam, 2010. 19. “Mt s vn v i m i phng phá p d y h c”, B tài liu cho 16 môn hc trng THCS, Nhà xut bn Giáo dc, 2008 (D án Phát trin Giáo dc THCS II t chc biên son). 20. Mt s chuyên bi dng cán b qun lí và giáo viên trung hc c s — D án Phát trin giáo dc THCS II. 120 | MODULE THCS 18