Lịch sử nghệ thuật trình diễn

Nội dung text: Lịch sử nghệ thuật trình diễn

1. LCH S NGH THU T TRÌNH DI N i v i không ít ng i Vi t Nam, ngh thu t trình di n v n còn là m t lo i hình th c hành ngh thu t vô cùng xa l . Nó m i ch “r t rè” an cài trong nh ng ho t ng v n hóa khác ho c “ n khu t” trong không gian t gia c a m t vài ngh s . V y mà ph ơ ng Tây, hình th c th c hành ngh thu t này ã có trên n a th k t n t i và phát tri n. L ch s c a nó không ch ph n ánh s v n ng c a ngh thu t ơ ng i Tây ph ơ ng mà còn là m t b n ghi trung th c c a tâm th con ng i Tây ph ơ ng hi n i. Bài vi t sau ây c a ngh s Nh Huy s cho chúng ta m t cái nhìn khái quát v l ch s lo i hình ngh thu t này. Bi các mô hình vô cùng a d ng và tính ch t phù du, c ng nh b i bn ch t liên s n c a nó, cái b n ch t làm cho nó hi n di n kh p m i th i k c a l ch s ngh thu t ph ơ ng Tây, cho t i gi , ng i ta v n r t
2. khó minh nh chính xác v im kh i u c a ngh thu t trình di n. M t s ng i (nh Attanasio Di Fellice ch ng h n), th m chí còn tìm ra d u v t ca các hình thái ngh thu t trình di n theo ki u hi n i trong các th c hành ngh thu t t th i Ph c H ng, ví d nh ( c bi t trong) m t s trò ùa ngh ch c a Leonardo de Vinci, ho c trong k nguyên ngh thu t Baroque, thông qua nh ng hi u ng gây k ch tính sân kh u c a m t s ha s nh Bernini . Tuy nhiên, d ng nh nh ng lý l thuy t ph c h ơn c là nh ng lý l nh v th i im ra i c a ngh thu t trình di n trong ph m vi th k 20. Cho t i nay, v vi c này, có hai quan im chính. Quan im th nh t (ví d c a Roselee Goldberg), mang m tính lch s , cho r ng ngh thu t trình di n ra i thông qua các th c hành ngh thu t c a trào l u v lai (1909) và Dada (1916) h i u th k XX, mà “Tuyên ngôn v lai” (Futurist Manifesto) c a nhà v n Ý Filippo Tomasso Marinetti ng trên t Le Figaro vào 20 tháng Hai n m 1909 t i Paris chính là phát bi u t ng minh u tiên v ngh thu t trình di n, c ng nh cu c trình di n u tiên chính là cu c trình di n c a chính Marinetti, t ch c t i Trieste, m t thành ph nh n m sát biên gi i Áo-Ý, vào 12 tháng Giêng 1910. Tuy nhiên, theo m t s quan im khác mang m tính ý ni m h ơn (ví d nh c a Kristine Stiles), khía c nh trình di n ch là khía c nh th yu c a các ngh s v lai và Dada mà thôi, do ó, vi c coi các ngh s v lai và Dada nh nh ng cha th c s c a ngh thu t trình di n là ch a thuy t ph c.
3. Khi trình di n tr thành trình di n Theo Kristine Stiles, chính nhóm ngh thu t có tên là Gutai (c th ) do Jirò Yoshihara (1904 – 1972) thành l p t i Nh t B n 1954, bao g m mt s thành viên t các l nh v c xã h i khác nhau nh ngh s th giác, lu t s , nhà v n, và các nhà kinh t , m i là nhóm có nh ng phát bi u tng minh và chân xác u tiên v ngh thu t trình di n thông qua b n “Tuyên ngôn c th ” (Gutai Manifesto) c ng nh qua các s t p chí “c th ” (t 1955-1965) c a h . Không nh ng th , theo bà, vi c nhóm này s dng thân th trong vai trò là ch t li u, t o ph m cho các màn trình di n ã th hi n rõ quan im mu n nh n m nh vào ti n trình th c hi n c a tác ph m ch không ph i vào b n thân tác ph m sau cu i, c ng nh vi c các vt li u thiên nhiên và các dùng h ng ngày c các ngh s “c th ” a vào vào v n c nh ngh thu t c ng ã báo tr c nh ng khía c nh c a ngh thu t s p t, ngh thu t trình di n, trào l u ngh thu t nghèo khó (Arte Povera), ngh thu t ng u bi n (Fluxus Art) c ng nh ngh thu t t bi n (Happening Art) t i châu Âu và M sau này. S phát tri n c a ngh thu t trình di n t i M và ph ơ ng Tây có liên quan ch t ch t i hai nh ch quan tr ng, m t châu Âu, là tr ng Bauhaus, khai gi ng n m 1919, và m t M , tr ng H c S ơn (Black Mountain College), khai gi ng vào n m 1933. Mt trong nh ng cu c trình di n quan tr ng t i tr ng H c S ơn và ã tr thành hình m u cho vô s các cu c trình di n khác trong hai th p niên 1950, 1960, di n ra vào n m 1952. Trong cu c trình di n ó, công chúng c ngh ng i thành 4 tam giác trong m t khu v c hình vuông, t o thành hai l i i c t nhau. M i ng i c phát m t chi c c c tr ng. Nh ng b c b ch h a (White Painting) c a Robert Rauschenberg, lúc này vn ang ch là m t sinh viên d thính c a tr ng, c treo trên cao.
4. ng trên m t chi c thang xây d ng, m c m t b comple en, John Cage c to bài vi t “M i quan h c a âm nh c và Thi n” và nh ng trích on t tác ph m c a Meister Eckhart. Sau ó, ông trình di n m t sáng tác âm nh c b ng m t radio. Cùng lúc y, David Tudor ch ơi nh c trên m t chi c piano “bi n thái” (prepared piano – t c piano v i các dây àn c g n bi các v t li u khác, nh k p qu n áo, dây in, v.v., v i m c ích thay i âm thanh g c c a àn) C th , v i s xu t hi n ng th i ngày càng nhi u các hành vi k l khác c a Rauschenberg, Jay Watt, Charles Olsen và Mary Caroline, Richard và Merce Cunningham, cu c trình di n ã d n t t i cao trào c a nó là m t b u không khí vô cùng h n lo n, vô mc ích và làm cho nh ng ng i tham d hoàn toàn “không bi t tr c c iu gì s di n ra sau m i hành vi” – nh chính l i Jonh Cage xác nh n sau này. Ti tr ng Bauhaus, l n u tiên m t lý thuy t v ngh thu t trình di n ã c gi i thi u chính th c b i Oskar Schlemmer, m t h a s và iêu kh c gia g c Stuttgart. Trong lý thuy t y, Schlemmer cho r ng h i ha và iêu kh c thu c h th ng Appollo (v th n Hy L p thiên v trí tu ), còn các d ng ngh thu t trình din, bi u di n thu c h th ng Dionysus, (v th n Hy L p thiên v b n n ng, c m xúc). Schlemmer cho r ng h i h a - công c mô t không gian hai chi u - thu c khu v c lý thuy t v không gian, trong khi màn trình di n trong không gian th c, không gian “tr i nghi m”, l i cung c p nh ng “th c hành” b sung cho chính khu v c lý thuy t v không gian c a h i h a. Tr ng H c S ơn, m t ngôi tr ng nh n m gi a nh ng ng n núi và thung l ng thu c th tr n H c S ơn c a n c M , ã chính là m t a im quan tr ng cho các th c hành mang tính th nghi m v ngh thu t trình di n t i M th i im sau chi n tranh th gi i th hai. Trong s các giáo
5. viên c a tr ng H c S ơn, có m t s ng i t i ây t tr ng Bauhaus, nh Joseph và Anni Albers, tr c khi tr ng này b ng Qu c xã óng ca. Chính nh ng nhân v t này ã có công t o nên giáo trình liên nguyên tc cho tr ng H c S ơn theo tinh th n Bauhaus: “ iu quan tr ng c a ngh thu t là NH TH NÀO ch không ph i là CÁI GÌ”. Ngay chính t i tr ng H c S ơn, Xanti Schawinsky, c u giáo viên ca Bauhaus, ã xây d ng m t giáo trình sân kh u, n i r ng nh ng th nghi m tr c kia c a tr ng Bauhaus. Nói v giáo trình c a mình, Xanti Schawinsky kh ng nh “giáo trình này hoàn toàn không có d nh là nh ng bài t p c a b t c hình thái nào thu c sân kh u ơ ng i, h ơn th , ây là m t nghiên c u t ng h p v nh ng hi n t ng c ơ b n c a không gian, hình thái, màu s c, ánh sáng, âm thanh, chuy n ng, âm nh c, th i gian, v.v.”. Nh ng làn sóng u tiên Sau th i im xu t hi n c a tr ng H c S ơn, có hai trào l u quan tr ng khác ã xu t hi n và - không h quá l i chút nào – làm thay i h n b m t ngh thu t t o hình th k 20. Trào l u th nh t mang tên “Ngh thu t t bi n” (Happening Art) ti M , trào l u th hai mang tên “Ngh thu t ng u bi n” (Fluxus Art) t i châu Âu. C hai trào l u này cùng u c hình thành trong kho ng th i gian cu i th p k 50 và u th p k 60. Thu t ng “ t bi n” c phát sinh t lo t trình di n mang tên “18 t bi n trong sáu ph n” (18 Happenings in Six Parts) c a ngh s M Allan Kaprow, di n ra t i Gallery Neuben, New York vào n m 1959. Quan tâm t i câu h i v gi i h n c a các v t th ngh thu t, nh ng bi n c c ng nh hành vi i th ng, ngh thu t t bi n ã thi t t o nên m t nh
6. ngh a th giác v kho ng h p nh nhoi gi a ngh thu t và cu c i. Lý thuy t và th c hành gia quan tr ng nh t c a trào l u ngh thu t t bi n, Allan Kaprow, v i m c ích m ra nh ng “giá tr và thái m i m cho các th h t ơ ng lai”, ã khuy n khích các ngh s tr nên “ph n ngh s ” (un-artist) tìm cách chuy n hóa, tác ng vào “ u tr ng toàn c u” (global arena) h ơn là quanh qu n trong vi c sáng t o ra nh ng v t th nh m m c ích mua bán. Cùng th i im ó, t i châu Âu, m t nhóm ngh s mang tên “Ng u bi n” (Fluxus) ã c thành l p d i s t ch c c a m t ngh s , ki n trúc s và s gia ki n trúc M g c Litva, George Maciunas, ng i c ng ã t ch nh b n thân làm ch t ch nhóm. im chung c a vài ngh s u tiên thu c trào l u “ng u bi n” là: h u là h c trò trong m t khóa gi ng ni ti ng c a John Cage (nh c s , m t trong nh ng nhân v t quan tr ng nh t c a ngh thu t sau hi n i, ng i c ng t ng có th i gian tham gia gi ng d y và t ch c c ng nh tr c ti p trình di n trong nh ng cu c trình di n quan tr ng t i tr ng H c S ơn) t i tr ng nghiên c u xã h i New York. George Maciunas ã t ch c m t lo t các cu c trình di n vào n m 1961 t i AG Gallery. Chính nh ng cu c trình di n này ã là n n t ng cho Liên hoan Ng u bi n (Fluxus Festival) u tiên vào n m 1962 t i châu Âu. Maciunas ã óng vai trò vô cùng quan tr ng trong Liên hoan Ng u bi n này khi t mình ng ra t ch c các s ki n, thi t k các n ph m, lý thuy t hóa c n tính xã h i chung và h t t ng chính tr c a trào l u ng u bi n c ng nh n l c kêu g i thành viên m i cho nhóm. Joseph Beuys, m t trong nh ng nhân v t t o nh h ng l n cho các th h ngh s c và châu Âu sau này c ng ã s m vai trò r t quan tr ng trong trào l u ng u bi n. Các thích các v trình di n ơn l , gi n
7. ti n, ng n, và th ng xuyên gây h n – luôn có v ph c t p và nhi u n d hơn c n thi t, ã c Beuys kiên quy t duy trì nh c n tính ngh thu t ca ông. M t trong nh ng v trình di n c s c c a Joseph Beuys mang tên “Làm th nào gi i ngh a tranh cho m t con th ch t”. Trong v ng u bi n ó, Joseph Beuys, v i khuôn m t c ph y vàng lá, ng i trên mt chi c gh t a gi ng gi i v ngh thu t cho m t con th ch t ang c ông b trên tay. Ngh thu t ng u bi n c ng liên quan t i m t nhân v t c khá nhi u công chúng Vi t Nam bi t t i: Yoko Ono. Tuy v y, ng i Vi t a ph n ch bi t m t khía c nh, tuy khá quan tr ng, nh ng không h n có tính ct y u trong cu c i ngh thu t c a Yoko Ono: bà là v c a m t trong nh ng ca s , nh c s , thi s quan tr ng b c nh t c a nh c Pop hi n i – John Lennon. Th t s ra, ngoài vi c là v John Lennon (và c ng là ngu n cm h ng quan tr ng John Lennon a nh ng chi u kích xã h i vào nh ng sáng tác ngh thu t c a ông), Yoko Ono có m t cu c i ho t ng ngh thu t vô cùng phong phú và gây r t nhi u tranh lu n. Bà là m t trong nh ng ngh s - v i tri t lý ngh thu t cao tính tr u t ng và s tơ ng tác c a công chúng - c coi là m t ngu n c m h ng cho trào l u ng u bi n. B n thân bà t ng trình di n cùng John Cage c ng nh có m i quan h r t ch t ch và ã có tri n lãm t i gallery c a chính th l nh tinh th n c a trào l u ng u bi n George Maciunas. Nói t i ngh thu t trình di n, ng i ta c ng khó có th b qua m t hình thái trình di n pha tr n gi a ngh thu t múa hi n i châu Âu và các yu t c a k ch Noh truy n th ng Nh t B n, c g i là H c V (Butoh Dance), ra i vào kho ng n m 1959. Không gian chính mà m i th c hành H c V luôn quán chi u vào là kho ng ranh gi i gi a s ng và ch t, gi a t nh và mê, là áy sâu vô th c c a con ng i, n ơi l u gi nh ng
8. ng thái, hành vi và dáng v mà ý th c không th làm ch . Hai nhân v t c coi là ã sáng l p ra d ng ngh thu t H c V này là Tatsumi Hijikata và Kazuo Ono.